InfoHub Logo

وقو، تۇركىستان قالاسى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى №1 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ 4 ا سىنىپ وقۋشىسى ساۋرانباي رابيعانىڭ عىلىمي جۇمىسى
عىلىمي جەتەكشىسى: الىپبايەۆا بولدىقىز
عىلىمي جۇمىس تاقىرىبى: قازاق حاندىعى

قازاق حاندىعى — بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن كورشى ايماقتاردىڭ تەرريتورياسىندا 1465-1847 جىلدار ارالىعىندا قۇرىلعان مەملەكەت. قازاق حاندىعى ەدىلدەن جايىققا دەيىنگى تەرريتوريانى، سىرداريا مەن امۋدارياونەدەرىنىڭ ارالىعىن، حوراسان جەرىن قامتىعان.
قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دالا دەموكراتياسىنا نەگىزدەلگەن مونارحياعا نەگىزدەلگەن. مەملەكەت باسشىسى -حاندار ساياسي بيلىك جۇرگىزەتىن. ولار تورە تۇقىمىنان شىققان سۇلتاندار اراسىنداعى تاڭداۋ نەگىزىندە سايلاناتىن.

قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش حانى - كەرەي، سوڭعى حانى - كەنەسارى قاسىم ۇلى.
قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولۋى قازاقستان جەرىندە 14-15 عع. بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ەتنيكالىق-ساياسي پروسەستەردەن تۋعان زاڭدى قۇبىلىس. وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋى، كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ ارتۋى، فەودالدىق توپتاردىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋى، وسى نەگىزدە ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستان اراسىنداعى تارتىستىڭ ءورشۋى، الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ ۇدەۋى 15 ع. 2 جارتىسىندا بۇل مەملەكەتتەردىڭ قۇلدىراپ ىدىراۋىنا اپارىپ سوقتىردى.

اسىرەسە ءابىلحايىر(1428-1468) جوشى-شايبان- داۋلەت-شايح وعلاننىڭ ۇلى حاندىعى وتە ناشار ەدى. تەرريتورياسى باتىسىندا جايىقتان باستاپ، شىعىسىندا بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىردىڭ تومەنگى جاعى مەن ارال وڭىرىنەن، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى. ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت بولمادى. كوپتەگەن ۇلىستارعا ءبولىندى. ولاردىڭ باسىندا شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ءار تارماقتاعى ۇرپاقتارى، كوشپەلى تايپالاردىڭ بيلەۋشىلەرى تۇردى. ءابىلحايىر بيلىك ەتكەن كەزدە حالىق ءوزارا قىرقىس پەن سوعىستان شارشادى. 30 جج. ول توبىل بويىندا شايباني ۇرپاعى ماحمۇت قوجاحاندى تالقاندادى. سىر بويىنداعى دالادا جوشى اۋلەتىنىڭ ماحمۇتحانى مەن احمەتحانىن(توقا تەمىر تۇقىمى) جەڭدى.

1446 جىلى ءابىلحايىر تەمىر ۇرپاقتارى مەن اق وردا حاندارى ۇرپاقتارىنان سىر بويى مەن قاراتاۋ باۋرايىنداعى — سىعاناق، سوزاق، اققورعان، وزگەنت، اركۇك سياقتى قالالاردى باسىپ الادى.

1457 ج. ۇز-تەمىر تايشى باستاپان ويراتتاردان (جايىلىم جەر ىزدەگەن) تۇركىستان وڭىرىندە جەڭىلىپ قالدى. ماسقارا اۋىر شارت جاساسىپ، ويراتتار شۋ ارقىلى ءوز جەرلەرىنە كەتتى. ال ءابىلحايىر ءوز ۇلىسىندا ، قاتال ءتارتىپ شارالارىن ورناتۋعا كىرىسەدى. بۇل حالىق بۇقاراسىنىڭ وعان دەگە وشپەندىلىگىن كۇشەيتتى. ناتيجەسىندە حالىقتىڭ جارتىسى شىعىس دەشتى قىپشاقتان تۇركىستان القاپتارىنا جانە قاراتاۋ بوكتەرلەرىنەن جەتىسۋدىڭ باتىس وڭىرىنە كوشىپ بارۋلارى ەدى. ونى جانىبەك پەن كەرەيباسقاردى.

دەشتى قىپشاق پەن جەتىسۋداعى كوشپەلى بۇقارا فەودالدىق قاناۋدىڭ كۇشەيۋىنە، سوعىستارعا نارازىلىق رەتىندە ، حاندار مەن فەودالداردىڭ قول استىنان كوشىپ كەتىپ، قونىس اۋداردى. ءسويتىپ، 15 ع. 50-70 جج، ياعني 1459ج. ءابىلحايىر حاندىعىنان جەتىسۋدىڭ باتىسىنا ەسەنبۇعا حان يەلىگىنە شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ جازىقتىعىنا كوشىپ كەلدى. ولاردىڭ قونىس اۋدارۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، ولاردى شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ جاڭا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋ، ونىڭ تاۋەلسىز ساياسي جانە ەكونوميكالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى قادامى مەن قىزمەتى ءوز ىقپالىن تيگىزدى. جەتىسۋ رۋلار مەن تايپالار مەملەكەت بىرلەستىگىنىڭ ورتالىپىنا اينالدى. ولاردىڭ سانى 200 مىڭ ادامعا جەتتى. موگولستان حانى ەسەنبۇعا ءوزىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىن قورعاتۋ ءۇشىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ باۋىرى تيمۋريد ابۋ سايد قولداپ وتىرعان ءجۇنىستىڭ شابۋىنان باتىس شەكاراسىن قورعاتۋ ءۇشىن پايدالانعىسى كەلدى. جانىبەك قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش شاڭىراعىن كوتەرگەن باراق حاننىڭ ۇلى، ال كەرەي ونىڭ اعاسى بولات حاننىڭ بالاسى. باراقتان باستالاتىن قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتتىگى جولىنداعى كۇرەستى ونىڭ تۋعان ۇلى مەن نەمەرەسىنىڭ جالعاستىرۋى تابيعي قۇبىلىس. مىرزا مۇحامەد حايدار دۋلاتي قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن حيجرانىڭ 870 جىلىنا (1465-1466 جج.) جاتقىزادى.

قازاقتىڭ العاشقى حانى بولىپ كەرەي جاريالاندى (1458-1473 جج.). ودان كەيىن قازاق حانى بولىپ جانىبەك سايلاندى (1473-1480 جج.). بۇلاردىڭ تۇسىندا جەتىسۋ حالقى، 1462 جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعا ولگەننەن كەيىن ونداعى تارتىستىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى، ءوزارا ىنتىماقتىقتى نىعايتۋعا ۇلەس قوستى. ءابىلحايىر حاندىعىنان كوشىپ كەلۋشىلەرجانىبەك پەن كەرەيدىڭ قازاق حاندىعىن كۇشەيتە ءتۇستى. ەداۋىر اسكەري كۇش جيناپان جانە جەتىسۋدا بەرىك قورعانىسى بار جانىبەك پەن كەرەي، جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتانداردىڭ شىعىس دەشتى قىپشاقتى بيلەۋ جولىنداعى كۇرەسىنە قوسىلدى. بۇل كۇرەس 1468 ج. ءابىلحايىر ولگەننەن كەيىن قايتادان ءورشىدى. قازاق حاندارىنىڭ باستى جاۋلارى ءابىلحايىردىڭ مۇراگەرلەرى- ونىڭ ۇلى شايح -حايدار مەن نەمەرەلەرى مۇحامەد شايباني مەن ماحمۇد سۇلتان بولدى.

سىر ءوڭىرى مەن قاراتاۋ — قازاق حاندارىنىڭ باتىس جەتىسۋداعى يەلىكتەرىنە ەڭ جاقىن بولدى. جانىبەك پەن كەرەي حاندار ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ماڭىزدى ورتالىقتارى جانە كۇشتى بەكىنىس بولاتىن سىر بويىنداعى قالالارعا ءوز قۇقىقتارىن ورناتۋعا تىرىستى. سونداي-اق سىردىڭ تومەنگى جانە ورتالىق ساعالارىنىڭ جەرلەرى قازاقتىڭ كوشپەلى تايپالارى ءۇشىن قىسقى جايىلىم دا ەدى.

70-جىلدارى ساۋران، سوزاق تۇبىندە، ۇلكەن شايقاستار بولدى. اسىنى (تۇركىستاندى)، سىعاناقتى بىرەسە قازاق حاندارى، بىرەسە مۇحامەد شايباني باسىپ الىپ وتىردى. وسىنداي شايقاستاردىڭ بىرىندە كورنەكتى قولباسشى كەرەيدىڭ ۇلى مۇرىندىق بولدى. ول 1480 جىلدان باستاپ حان بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 15 ع. 70-ج-دا قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسى كەڭەيە بەردى. وڭتۇستىك قازاقستان قالالارى ءۇشىن شايباني اۋلەتىمەن اراداعى سوعىستار جانىبەك حاننان كەيىن قازاق حاندىعىن بيلەگەن بۇرىندىق حان (1480-1511 جج.) تۇسىندا دا تولاستامادى. باتىس جەتىسۋداعى يەلىكتەرىنە وڭتۇستىكتەگى وزدەرىنە قاراعان قالالارعا (سوزاق، سىعاناق، ساۋران) سۇيەنە وتىرىپ، العاشقى قازاق حاندارى دەشتى قىپشاقتاعى وكىمەت بيلىگىنە تالاپتانۋشى بارلىق حانداردى جەڭىپ، ءوز يەلىكتەرىن ۇلعايتتى. دەشتى قىپشاقتا قازاق حاندارى بيلىگىنىڭ ورنىعۋى، مۇحاممەد شايبانيدى دەشتى قىپشاقتاعى تايپالاردىڭ كەيبىر بولىگىن سوڭىنا ەرتىپ ماۋەرەنناحرعا كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. مۇندا ول تەمىر اۋلەتى اراسىنداعى ءوزارا تارتىستى پايدالانا وتىرىپ، وكىمەت بيلىگىن باسىپ الدى.

سونىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيتقى بولعان سەبەپتەر — ساياسي جانە ەتنيكالىق پروسەستەر بولدى. ونىڭ باستى ەتاپى — كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قول استىنداعىلارمەن بىرگە كوشپەلى وزبەكتەردىڭ باسشىسى ءابىلحايىردان كەتىپ، موعولستاننىڭ باتىسىنا قونىس اۋدارۋى. مۇنداعى ماڭىزدى وقيعا — كەرەي مەن جانىبەكتى جاقتاۋشىلاردىڭ وزبەك-قازاقتار، كەيىن تەك قازاقتار دەپ اتالۋى. ءابىلحايىردىڭ ولىمىنەن كەيىن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ وزبەك ۇلىسىنا كەلىپ، ۇكىمەت بيلىگىن باسىپ الۋى. جاڭا مەملەكەتتىك بىرلەستىك قازاقستان اتانا باستادى.

16-17 عع. قازاق حاندىعى نىعايىپ، ونىڭ شەكاراسى ەداۋىر ۇلعايا ءتۇستى. ءوز تۇسىندا «جەردى بىرىكتىرۋ» پروسەسىن جەدەل جۇزەگە اسىرىپ، كوزگە تۇسكەن حانداردىڭ ءبىرى جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم. قاسىم حاننىڭ (1511-1523 جج.) تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى نىعايا ءتۇستى. ول بيلىك قۇرعان جىلدارى قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مەكەن تۇراعى قالىپتاستى.ءبىرسىپىرا قالالار قوسىلدى، سولتۇستىكتە قاسىم حاننىڭ قول استىنداعى قازاقتاردىڭ جايلاۋى ۇلىتاۋدان استى. وڭتۇستىك-شىعىستا وعان جەتىسۋدىڭ كوپ بولىگى (شۋ، تالاس، قاراتال، ىلە ولكەلەرى) قارادى. قاسىم حاننىڭ تۇسىندا ورتا ازيا،ەدىل بويى، سىبىرمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. ورىس مەملەكەتىمەن بايلانىس بولدى. ۇلى كنياز 3 ۆاسيليي (1505-1533) بيلىك قۇرعان كەزدەگى ماسكەۋ مەملەكەتى ەدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق حاندىعىن وسى كەزدە تانىپ ءبىلدى.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە قازاق زاڭدارى جاسالىندى.

دەگەنمەن قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعى ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت بولمادى. ول قاسىم ولگەننەن كەيىن بىردەن بايقالدى. ءوزارا قىرقىس، تاققا تالاس باستالدى. موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى وداعى قالىپتاستى.

ءوزارا تارتىس كەزىندە قاسىم حاننىڭ ۇلى جانە مۇراگەرى ماماش قازا تاپتى. قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاھير (1523-1532) حان بولدى. ونىڭ ايىرىقشا ەلشىلىك انە اسكەري قابىلەتى بولمادى. ماڭعىت جانە مونعول حاندارىمەن اسكەري قاقتىعىستار باستالدى. بۇل سوعىستار قازاقتار ءۇشىن ءساتتى بولمادى. قازاق حاندىعى وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ايرىلىپ، ونىڭ ىقپالى تەك جەتىسۋدا ساقتالىپ قالدى. تاھير حاننىڭ ءىنىسى بۇيداشتىڭ (1533-1534) تۇسىندا دا فەودالدىق قىرقىسۋلار مەن سوعىستار توقتالعان جوق.

16 ع. 2 ج. السىرەگەن حاندىقتى بىرىكتىرۋدە قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار (1538-1580 جج.) ءوز ۇلەسىن قوستى. نوعاي ورداسىنداعى الاۋىزدىقتى ءساتتى پايدالانعان ول، جايىق وزەنىنىڭ سول جاعىنداعى جەردى قوسىپ الدى. ونىڭ تۇسىندا جەتىسۋ مەن تيان-شاندى باسىپ الۋدى كوزدەگەن موعول حانى ابد- راشيدكە قارسى ۇتىمدى كۇرەس جۇرگىزىلدى.حاقنازار ءوزارا تارتىستا وزبەك حانى ابدۋللانى قولداۋ ارقىلى سىر بويىنداعى قالالاردى (ساۋران، تۇركىستان) وزىنە باعىندىردى. ونىڭ ابدۋللامەن بايلانىسىنان قورىققان تاشكەنتتىڭ ۇلىستىق ءامىرشىسى بابا سۇلتان جانسىزدارى ارقىلى حاقنازاردى ۋ بەرىپ ءولتىردى.

قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار حان (1538-1580) تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى. ول حاندىق بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىن بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. حاقنازار قازاق-قىرعىز وداعىن ودان ءارى نىعايتتى، سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ونى «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتادى. ول وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنە تويتارىس بەردى. حاقنازار حاندىق قۇرعان كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار بولىپ جاتتى. مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە رەسەي ءوز يەلىكتەرىن قازاق دالاسىنا ەداۋىر جىلجىتتى. قازان مەن استراحاندى باسىپ العاننان كەيىن ەدىل وزەنىنىڭ بارلىق اڭعارى رەسەيدىڭ قول استىنا كىردى. باشقۇرت جانە ءسىبىر حاندىقتارى رەسەي قۇرامىنا ەنگەننەن كەيىن، نوعايلار قازاق حاندىعىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنا ىعىسا باستادى. ولار ەدىلدەن ەرتىسكە دەيىنگى ارالىقتا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. باشقۇرتتار مەن ءسىبىر تاتارلارى دا قازاق جەرلەرىنە ەنۋىن توقتاتپادى. سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا قاراقالپاقتار كەلە باستادى.

ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسى ىدىراي باستادى. نوعاي وداعى ىدىراپ، اۋىر داعدارىسقا تاپ بولدى. وعان قاراستى كوشپەلى تايپالاردىڭ ءبىر بولەگى قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلدى. حاقنازار نوعاي ورداسىنىڭ كوپ ۇلىسىن (بۇلاردىڭ كوبى قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى – الشىن وداعىنا ەنگەن تايپالار) وزىنە قاراتىپ الدى. تاريحي دەرەكتەردە حاقنازاردى «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتاعان. ءسويتىپ، ءحۇى عاسىردىڭ 60-جىلدارى نوعاي ورداسى ىدىراپ، بۇرىن وعان قاراعان قازاق تايپالارى جانە ولاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى قازاق حاندىعىنا بىرىكتى. بۇرىن نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى دا قازاق حاندىعىنا ءوتتى. بۇل جاعداي قازاق حاندىعىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە سولتۇستىك جاعىنداعى جاعدايدا وزگەرىس تۋدىردى. ورىس مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى كەڭ ءوڭىردى الىپ جاتقان نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋى، ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، ەندى ءبىر بولەگىنىڭ ورىس پاتشاسىنا باعىنۋى، شىعىسقا قاراي كەڭەيىپ كەلە جاتقان ورىس مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن قازاق حاندىعىنا جاقىنداتا ءتۇستى.

1563 جىلى ءسىبىر حاندىعىنىڭ بيلىگىنە كەلگەن كوشىم حان قازاق حاندىعىنا دۇشپاندىق ساياسات ۇستاندى. ونىڭ ۇستىنە موعول بيلەۋشىلەرى مەن قازاق حاندارى اراسىندا دا قاقتىعىستار بولىپ تۇردى. وسىنداي كۇردەلى جاعدايلاردا حاقنازار حان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن وزگەرتتى. وزىنەن بۇرىنعى قازاق حاندارى ۇنەمى جاۋلاسىپ كەلگەن ماۋەرانناحرداعى شايباني اۋلەتىمەن وداقتاستىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. ءسويتىپ، شايبانيلىق بۇحارا حانى ابدوللا ىى-مەن وداقتىق كەلىسىم-شارت جاساستى. سوعىس قيمىلدارى توقتاپ، بەيبىتشىلىك ورنادى، قازاقتاردىڭ ورتا ازيا حالقىمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسى، ەكونوميكالىق بايلانىسى جيىلەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن جاقسارتۋعا، شارۋاشىلىق ءومىردىڭ وڭالۋىنا ءتيىمدى بولدى. قازاق حاندىعى نىعايا ءتۇستى. ءبىراق حاقنازار حاندى 1580 جىلى ابدوللا حاننىڭ قارسىلاسى تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتان استىرتىن ءوزىنىڭ ادامىن جىبەرىپ ءولتىرتتى. قادىرعالي جالايىردىڭ ايتۋىنشا «ونىڭ دا اتاعى مەن ابىرويى تۋرالى كوپ ايتىلادى. الايدا حاقنازار حان ءوز ارالارىندا بولعان قاقتىعىستاردا قازا بولعان».

حاقنازاردىڭ مۇراگەرى جادىكتىڭ بالاسى جانە جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى قارتايعان شىعاي (1580-1582) بولدى. ول ءوزىنىڭ بالاسى تاۋەكەلمەن (1586-1598 حان بولعان) بىرگە بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەسىندە بۇقار حانى ابدوللاعا كەلدى. ابدوللا شىعايعا حودجەنت قالاسىن سىيعا تارتىپ ونىمەن قوسىلىپ بابا سۇلتانعا قارسى ۇلىتاۋ جورىعىنا شىعادى. وسى جورىقتا شىعاي قايتىس بولادى. قازاق حاندىعىنىڭ يەلىگى ەندى تاۋەكەلگە كوشەدى.

1582 جىلى شىعاي حان قايتىس بولعاننان كەيىن تاققا تاۋەكەل (1582-1598 جج.) وتىردى. تاۋەكەل حان بۇحارا حانى ابدوللامەن جاساسقان شارتتى بۇزىپ، قازاق جانە وزبەك بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى جاۋگەرشىلىك قايتا قوزدادى. ابدوللا حانمەن وداقتان تاۋەكەل حاننىڭ باس تارتۋىنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ابدوللا اۋەلدەگى تۇركىستاننان ءتورت قالا بەرۋى تۋرالى ۋادەسىنەن باس تارتادى، ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، باستى سەبەپ – ابدوللا تاۋەكەل حاننىڭ بەدەلىنەن، باتىرلىعى مەن باتىلدىعىنان قورقا باستايدى، ياعني تاۋەكەل حاننان ءوزىنىڭ باقتالاسى رەتىندە ءقاۋىپ تونگەنىن سەزدى. ويتكەنى كەزىندە بۇكىل ماۋەرەنناحردى تاۋەكەلدىڭ كومەگىمەن شايباني مەملەكەتىنىڭ قول استىنا بىرىكتىرگەن بولاتىن. تاۋەكەل حان دا جوشى ۇرپاعى بولعاندىقتان، بۇكىل ورتا ازيانى بيلەۋىنە تولىق قۇقىعى بولدى.

تاۋەكەل سىرتقى ساياساتىندا حاندىقتىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالالاردا بيلىكتى نىعايتۋعا كۇش سالادى. ەندىگى جەردە ول سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن ابدوللامەن كۇرەستى باستايدى.

1586 جىلى تاشكەنتتى الۋعا ارەكەت جاسايدى. ابدوللانىڭ نەگىزگى كۇشتەرى ماۋەرەنناحردىڭ سولتۇستىگىندە شوعىرلاندى. بۇنى بىلگەن تاۋەكەل حان ماۋەرەنناحردىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا شابۋىل جاسايدى. ونىڭ شابۋىلى تۇركىستان، تاشكەنت، سامارقاند قالالارىنا ءقاۋىپ توندىرەدى. ءبىراق تاۋەكەل حاننىڭ تاشكەنتتى الۋعا جاسالعان العاشقى جورىعى ءساتسىز اياقتالادى.

تاۋەكەل حان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن نىعايتۋ بارىسىندا ورىس مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى جانداندىردى. قازاق حانى سىرتقى ساياساتتا ءوزىن قولدايتىن وداقتاستار ىزدەدى.

1594 جىلى تاۋەكەل حان رەسەيگە دوستىق كەلىسىم جاساسۋ ءۇشىن قۇلمۇحاممەد باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش رەسمي ەلشىلىگىن جىبەرەدى. تاۋەكەل حاننىڭ بۇنداعى ماقساتى رەسەي مەملەكەتىنىڭ كومەگىمەن ابدوللاعا قارسى كۇرەستى جانداندىرۋ، ءسىبىر حانى كوشىمگە قارسى وداق قۇرۋ جانە 1588 جىلى ورىس اسكەرلەرى ۇستاپ اكەتكەن ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى، وندان سۇلتاننىڭ بالاسى ورازمۇحاممەدتى تۇتقىننان بوساتۋ بولدى. ونىڭ جانىندا قازاقتىڭ ايگىلى تاريحشىسى قادىرعالي جالايىر بار ەدى.

1595 جىلى ەلشىگە ورىس پاتشاسىنىڭ جاۋاپ گراموتاسى تاپسىرىلدى. وندا ورىس پاتشاسى تاۋەكەل حانعا قازاق حاندىعىن «ءوزىنىڭ پاتشالىق قول استىنا الاتىنىن» جانە «وق اتاتىن قارۋ» جىبەرەتىنىن ۋادە ەتتى. سونىمەن بىرگە مىناداي تالاپ قويدى: «ءبىزدىڭ پاتشالىق قولاستىمىزدا بولعاندىقتان جانە ءبىزدىڭ پاتشالىق ءامىرىمىز بويىنشا بۇقارا پاتشاسىمەن جانە بىزگە وپاسىزدىق جاساعان ءسىبىر پاتشاسى كوشىممەن سوعىسىپ، ءبىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشامىزعا جول سالاتىن بولاسىزدار». ورىس مەملەكەتى قازاق حاندىعىمەن اسكەري وداق قۇرۋدان باس تارتقانىمەن، تاۋەكەل حان ورىس مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى ۇزگەن جوق. 1595 جىلى ماسكەۋدەن ورىس ەلشىسى ۆەليامين ستەپانوۆ قازاق حاندىعىنا كەلدى. ناتيجەسىندە ەكى مەملەكەت اراسىندا ساۋدا بايلانىستارى جانداندى. بۇل كەزدە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى تاۋەكەل حانعا تاۋەلدى بولدى. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ ماسكەۋگە جولداعان گراموتاسىندا ءوزىن «قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى» دەپ اتادى.

1597 جىلى بۇحار حاندىعىندا ىشكى تارتىس، ىرىڭ-جىرىڭ باستالدى، وندا ىقپالدى ادامداردىڭ قولداۋىمەن ابدوللانىڭ ۇلى ابدىلمومىن اكەسىنە قارسى شىقتى. وسى قىرقىستى پايدالانىپ، تاۋەكەل تاشكەنت قالاسىنىڭ تۇبىندە ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن تالقاندادى. 1598 جىلى ناۋرىزدا ابدوللا حان قايتىس بولىپ، ابدىلمومىن حان بولدى. وسى ورايدى پايدالانعان تاۋەكەل حان ءجۇز مىڭ اسكەرمەن ماۋەرانناحرعا باسىپ كىرىپ، احسي، ءاندىجان، تاشكەنت، سامارقان قالالارىن باسىپ الدى. ءبىراق بۇحارانى قورشاۋ كەزىندە تاۋەكەل حان اۋىر جارالانىپ، تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قازا بولدى. ءسويتىپ، ول ءوز مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىك-باتىس شەكاراسىنداعى بەيبىت جاعدايدى جانە ورتا ازياداعى شايبانيلىقتاردىڭ الاۋىزدىعىن، بۇل اۋلەتتىڭ اشتارحانيلىقتار- دىڭ جاڭا اۋلەتىمەن اۋىستىرىلعانىن پايدالانىپ، سىرداريالىق قالالار ءۇشىن ۇزاققا سوزىلعان كۇرەستى تابىستى ءتامامدادى. ابدوللا ۇرپاقتارىنىڭ ءوزارا بيلىككە تالاسى ناتيجەسىندە شايباني اۋلەتى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى.

تاۋەكەل ورتا ازياعا جورىعىندا تەك قارۋلى كۇشكە ەمەس، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتارىنا سۇيەندى. اتاپ ايتقاندا، تاۋەكەل حاندى ءدىن يەلەرى قولدادى. سونىمەن بىرگە ەسكەندىر مۇڭشى تاۋەكەل اسكەرىنىڭ قۇرامىندا «تۇركىستان تايپالارىنىڭ جانە قىرداعى وزبەكتەردىڭ» جاۋىنگەرلەرى بولعانىن ايتادى. جالپى، شايباني ۇرپاقتارىنىڭ ءوزارا قاقتىعىستارىنان شارشاعان ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ باسىم بولىگى تاۋەكەل حاندى قولدادى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى شايباني تارماعىنان تاراعان جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ءوزى ماۋەرانناحردا شايباني اۋلەتىن قازاق حاندارىنىڭ اۋلەتىمەن الماستىرۋعا نيەت بىلدىرگەن. وكىنىشكە وراي، ماۋەرانناحر قازاق حاندارىنىڭ قولىنا تولىعىمەن كوشپەدى. سويتسە دە، تاشكەنت جانە ونىڭ ايماعى 200 جىل بويى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. تۇركىستان قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعىنا اينالدى.

ەسىم حان (1598-1628 (1645) ج.ج. بيلىك قۇرعان) شىعاي ۇلى ەسىم حان (1628-1645) – قازاق حاندىعىنىڭ حانى، شىعاي حاننىڭ بالاسى، اتاقتى تاۋەكەل حاننىڭ تۋعان ءىنىسى. ەسىم حان تۋرالى حالىق جادىندا ساقتالعان اڭىز -اڭگىمەلەر، داستان-جىرلار كوپ. ونى حالقى «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ ارداقتايدى.

ەسىم حان بيلىك باسىنا اعاسى تاۋەكەل ولگەننەن كەيىن كەلدى. بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جاعداي تاۋەكەل تۇسىنداعىدان الدەقايدا كۇردەلەنە تۇسكەن ەدى. مۇندا ويرات تايپالارىنىڭ بىرىگىۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتتى. سوندىقتان ول كورشىلەرىندە بولىپ جاتقان جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ، ولاردىڭ تايپالارى اراسىنداعى الاۋىزدىقتى ءوز پايداسىنا شەشۋگە ۇمتىلىپ باقتى.

ويراتتاردىڭ ءبىر جاعىنان ەمبى، جايىق، ەدىل بويىنداعى نوعايلارمەن شارپىسۋىع ەكىنشى جاعىنان ورىس قامالدارىنىڭ گارنيزوندارىمەن قاقتىعىسۋى ەسىم حان ساياساتىنىڭ ىقپالدى بولۋىنا ەلەۋلى جاعداي جاسادى. اقىرىندا ءۇش جاقتى سوعىستىڭ وزدەرىنە قىرعىن تاپتىراتىنىن سەزگەن ويرات امىرشىلەرى ەسىم حاننىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ، تاتۋ كورشىلىكتە تۇرۋ ماقساتىندا ۇسىنىس جاساپ، ەلشىلەرىن جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جاعدايدى وسىلايشا ءوز پايداسىنا شەشكەن ەسىم حان وڭتۇستىگىن دە ويدان شىعارمايدى.

حاندىعىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ ساياساتىن مۇندا دا باتىل جۇرگىزىپ باعادى. وعان جاعداي دا كومەكتەسە تۇسەدى. سەبەبى، بۇل كەزدە قايتىس بولعان باكي مۇحاممەد حاننىڭ ورنىنا ونىڭ ءىنىسى ءۋالي مۇحاممەد پەن گەرات-حوراساننىڭ بيلەۋشىسى دىنمۇحاممەد بالاسى يمانق ۇلى تالاسىپ جاتقان ەدى. وسى قاقتىعىستى ءوز پايداسىنا اسىرۋدا ەسىم حان ۇلكەن ەپتىلىك تانىتادى. ول اۋەلى ءۋالي مۇحاممەدكە كومەكتەسەمىن دەپ ۋادە بەرىپ، كەيىن يمانق ۇلى جاعىنا اۋناپ تۇسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ونىمەن بىرىگىپ، ءۋالي مۇحاممەدتى ءولتىرىسىپ، يمانقۇلىمەن وداق جاساسادى دا، سول جىلى يمانقۇلىعا قارسى شىعىپ، سامارقانتقا اسكەر جونەلتەدى.

بۇل كەزدە يمانق ۇلىنىڭ ەسىممەن سوعىسارلىق شاماسى جوق ەدى. سوندىقتان ونىمەن شارتقا وتىرىپ، تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىنىڭ تۇگەلدەي قازاقتاردىڭ يەلىگى ەكەنىن رەسمي تۇردە مويىندايدى.

بۇدان كەيىن ەسىم حان موعولستان حانى ءابدىراحىمنىڭ قىزى پادشاحقا ۇيلەنىپ، اعاسى كۇشىك سۇلتاننىڭ قىزىن ءابدىراحىمعا بەرىپ، قارسى قۇدا بولۋ ارقىلى ونى ءوزىنىڭ جاقتاسى ەتىپ، سونىڭ كومەگىمەن وزىنە وپاسىزدىق جاساعان تۇرسىن حاندى تالقانداپ، دارا بيلىككە قول جەتكىزەدى.
ەسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا (1598-1645) حالىق جادىندا «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەن اتپەن قالعان ادەت-عۇرىپ نورمالارىن قالىپتاستىرعان كونستيتۋسيالىق قۇجات بولعانى بەلگىلى. مۇنى «ەسىمنىڭ زاڭى» دەپ ۇققان ءجون. ءبىراق ونىڭ كوكتەن الىنباعانىن، ءوز زامانىنىڭ ورايى مەن تالابىنا قاراي ەسىم حان مەن ونىڭ كەڭەسشىلەرى وڭدەپ، تولىقتىرعان باياعى «قاسىم سالعان قاسقا جولدىڭ» ءبىر نۇسقاسى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. تۇتپەت كەلگەندە، «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە ەسىم حاننىڭ تۇسىندا جاسالعان دانالىق زاڭدارعا بايلانىستى ايتىلعان. قونىس-تۇراققا، مال-مۇلىككە، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاتىستى تۋىندايتىن داۋ-شاردىڭ شەشىمدەرى وسى كەزدە سارالاندى.

مۇنىڭ ءوزى كەيىن تاۋكەنىڭ ايگىلى «جەتى جارعىسىنا» نەگىز بولىپ، قازاق حالقىنىڭ مادەني-رۋحاني جانە ءسالت-داستۇر قالىپتارىنىڭ ءتولتۋمالىعىن شىڭداي تۇسۋگە ىقپال ەتتى. جالپى كوشپەلىلەر مەملەكەتىنىڭ حاندارى سياقتى، ەسىم حان دا تاق ءۇستى مەن ات ۇستىندە بىردەي تانىلعان ءبىرتۋار تۇلعا. ونى حالقىنىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتانعان اتاقتى حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى – 1645 جىل دەگەن شىندىققا كەلەتىن سياقتى.

ەسىم حان دۇنيە سالعان سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا جاڭگىر حان (1645-1652) وتىردى. حالىق ونى ەل ءۇشىن جاساعان ەرلىگىنە وراي «سالقام جاڭگىر» دەپ اتانعان. حان ورداسىن تۇركىستان قالاسىندا ۇستاۋ جاڭگىر حان تۇسىندا باستالدى.

ەسىم حان قازاق تاريحىندا «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى، وعان بۇل اتاق 1598-جىلى اعاسى تاۋەكەل حانمەن بىرگە ماۋرەنناحرعا جاساعان جورىقتا ەرەكشە كوزگە تۇسكەنى ءۇشىن بەرىلگەن ەكەن. ەسىم حان - شىعاي حاننىڭ بالاسى، ول بۇرىن قازاق حاندىعىنىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى حان ورداسىندا تۇرعان. حان تاعىنا وتىرعان سوڭ بۇحارامەن ءبىتىم-شارتىن جاساسىپ، ورتا ازيا قالالارىمەن بەيبىت، ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. قازاق حاندىعىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت ەتىپ قۇرۋدى كوزدەدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان زاڭدى قۇراستىردى. ەسىم حاننىڭ قازاقتاردى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋ ساياساتىنا قارسى بولعان سۇلتاندار قازاق حاندىعىن بولشەكتەۋگە تىرىستى.

تاشكەنت قالاسى قازاق حاندىعىنا قاراعان سوڭ ونى جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى، جالىم سۇلتاننىڭ بالاسى تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان باسقارعان ەدى.ول كوپ ۇزاماي تاۋەلسىزحان بولۋعا ارەكەت جاسادى. ءتىپتى ءوز اتىنان اقشا سوقتىرىپ، «باجى جانە حاراج» الىم-سالىقتارىن جينادى. سونىمەن، قازاق حاندىعىن ەكىگە ءبولىپ، تۇركىستان قالاسىن ورتالىق ەتكەن ەسىم حان، تاشكەنت قالاسىن ورتالىق ەتكەن تۇرسىن حان بيلەگەن ەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا سوعىس قاقتىعىستارى بولدى. بۇل ەكى جاق ۇيعىر، قىرعىز، قاراقالپاق بيلەۋشىلەرىنەن وزدەرىنە وداقتاس-جاقتاستار ىزدەۋگە كىرىستى. ەسىم حان توبى ياركەنت حاندىعىنا قارسى بولىپ تۇرپاندى بيلەگەن ءابدىراحيم حانمەن وداقتاستى. ال تۇرسىنمۇحاممەد حان جاعى ياركەنت بيلەۋشىسى ءشاجايدىڭ احمەتتىڭ جاقتاسى بولدى. بۇلارمەن وداقتاسىپ وتىرعان ءابدىراحيم مەن احمەتتەر دە بىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ وتىرعان بيلەۋشىلەر بولاتىن. ەسىم حان وزىنە مىقتى سۇيەنىش ەتۋ ءۇشىن ياركەنت حانى ابدىراحيممەن قۇداندالىق بايلانىس ورناتتى.

---