InfoHub Logo

وقو، تۇركىستان قالاسى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى №1 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ 1ب سىنىپ وقۋشىسى ساتىبالدى دايانانىڭ عىلىمي جۇمىسى
عىلىمي جەتەكشىسى: اۋەلبەكوۆا مەيرامكۇل
عىلىمي جۇمىس تاقىرىبى: احمەت بايتۇرسىن ۇلى - ۇلى تۇلعا

احمەت بايتۇرسىن ۇلى (5 قىركۇيەك 1872 جىل، قازىرگى قوستاناي وبلىسى، جانگەلدى اۋدانى سارىتۇبەك اۋىلى – 8 جەلتوقسان1937، الماتى قالاسى) — قازاقتىڭ اقىنى، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى. قازاق حالقىنىڭ 20 عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، ۇلتتىق جازۋدىڭ رەفورماتورى، اعارتۋشى، الاش-وردا وكىمەتىنىڭ مۇشەسى.

اتاسى شوشاق نەمەرەسى احمەت ومىرگە كەلگەندە اۋىل اقساقالدارىنان باتا الىپ، ازان شاقىرىپ اتىن قويعان. اكەسىنىڭ ءىنىسى ەرعازى احمەتتى تورعايداعى 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. ونى 1891 جىلى ءبىتىرىپ، ورىنبورداعى 4 جىلدىق مەكتەپكە وقۋعا تۇسەدى. 1895-1909 جىلى اقتوبە، قوستاناي،قارقارالى ۋەزدەرىندەگى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتۋشى،قارقارالى قالالىق ۋچيليششەسىندە مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارادى. ول وتە كەمەڭگەر، ءبىلىمدى تۇلعانىڭ ءبىرى بولعان.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ساياسي قىزمەت جولىنا ءتۇسۋى 1905 جىلعا تۇس كەلەدى. 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە جازىلىپ، 14500 ادام قول قويعان قارقارالى پەتيسياسى (ارىز-تىلەگى) اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بايتۇرسىن ۇلى بولدى. قارقارالى پەتيسياسىندا جەرگىلىكتى باسقارۋ، سوت، حالىققا ءبىلىم بەرۋ ىستەرىنە قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس وزگەرىستەر ەنگىزۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ءدىن ۇستانۋ ەركىندىگى، سەنزۋراسىز گازەت شىعارۋ جانە باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ، كۇنى وتكەن دالا ەرەجەسىن قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە ساي زاڭمەن اۋىستىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. وندا قازاق دالاسىنا ورىس شارۋالارىن قونىس اۋدارۋدى ۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ تالاپ ەتىلگەن بولاتىن. سول كەزەڭنەن باستاپ جاندارمدىق باقىلاۋعا الىنعان بايتۇرسىن ۇلى 1909 جىلى 1 شىلدەدە گۋبەرناتور تروينيسكييدىڭ بۇيرىعىمەن تۇتقىندالىپ، سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى.
رەسەي ءىىم-نىڭ ەرەكشە كەڭەسى 1910 جىلى 19 اقپاندا بايتۇرسىنۇلىن قازاق وبلىستارىنان تىس جەرگە جەر اۋدارۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. وسى شەشىمگە سايكەس بايتۇرسىن ۇلى ورىنبورعا 1910 جىلى 9 ناۋرىزدا كەلىپ، 1917 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا تۇردى. بايتۇرسىن ۇلى ءومىرىنىڭ ورىنبور كەزەڭى ونىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ اسا قۇنارلى شاعى بولدى. ول وسى قالادا 1913–1918 جىلى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن سەنىمدى دوستارى ءا.بوكەيحان، م.دۋلاتۇلىمەن بىرىگىپ، سونداي-اق قالىڭ قازاق زيالىلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، تۇڭعىش جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. گازەت قازاق حالقىن ونەر، ءبىلىمدى يگەرۋگە شاقىردى.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ورىنبورداعى ءومىرى مەن قىزمەتى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ جاندارمدىق باقىلاۋىندا بولدى. ول «قازاققا» جابىلعان نەگىزسىز جالا سالدارىنان اباقتىعا وتىرىپ شىقتى. بايتۇرسىن ۇلى 1917 جىلى ريەۆ. وزگەرىستەر ارناسىندا ومىرگە كەلىپ، قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان قازاق سەزدەرى مەن قازاق كوميتەتتەرى سياقتى تاريحي قۇبىلىستىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءجۇردى، ولارعا تىكەلەي ارالاسىپ، «قازاق گازەتى» ارقىلى ساياسي تەوريالىق باعىت-باعدار بەرىپ وتىردى.

بايتۇرسىن ۇلى الاش پارتياسى باعدارلاماسىن دايارلاعان شاعىن توپتىڭ قۇرامىندا بولدى. بايتۇرسىن ۇلى پەن دۋلات ۇلى قازاق اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان رۋ – ءجۇزارالىق الاۋىزدىققا بايلانىستى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سانالى تۇردە ەنبەي قالدى، ءبىراق ولاردىڭ قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك يدەياسىن جاساۋشى توپتىڭ ىشىندە بولعاندىعىن زامانداستارى جاقسى ءبىلىپ، مويىندادى.
الاش وردا قۇرامىن بەكىتكەن 2-جالپىقازاق سەزى وقۋ-اعارتۋ كوميسسياسىن قۇرىپ، ونىڭ ءتوراعاسى ەتىپ بايتۇرسىنۇلىن بەكىتتى. 1919 جىلى ناۋرىزعا دەيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسى ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولدى. بايتۇرسىن ۇلى 1919 جىلى ناۋرىزدا الاشوردا ۇكىمەتى اتىنان ماسكەۋگە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە اتتاندى، وسى جىلعى شىلدەدە ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن قازاق اسكەري-ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدى.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ىقپالىمەن ساۋىردە الاشوردا باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەشىرىمى جاريالاندى. بايتۇرسىن ۇلى بۇل تاريحي كەزەڭدە «پاتشالاردىڭ تورىندە وتىرعاننان، سوسياليستەردىڭ بوساعاسىندا ولگەنىم ارتىق» دەگەن پىكىردە بولدى (ق ر ۇقك ءارحيۆى، 78754ء-ىس، 6-ت.، 44-پ). 1920 جىلى ۆ.ي.لەنينگە ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى باسقارۋ ىسىندەگى العاشقى قادامىن قاتال سىنعا العان حاتىن جولدادى. قازريەۆكوم مۇشەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكاراسىنىڭ قالىپتاسۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاستى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى بۇكىلرەسەيلىك واك-نىڭ 1919 ج. 27 تامىزدا قوستاناي ۋەزىن چەليابى وبلىسىنا قوسۋ تۋرالى شەشىمىنە قارسى ب-تىڭ جازعان ساياسي نارازىلىعى قوستاناي ۋەزىن قازاقستان قۇرامىنا قايتارۋعا نەگىز بولدى. ول 1920 ج. تامىزدا قۇرىلعان قازاق اكسر-ى ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، 1920–1921 جىلى قازاق اكسر-ى حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتىندە بولدى.

1922 جىلى ولكەلىك حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق ورتالىقتىڭ، 1922–1925 جىلى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى عىلىمي-ادەبي كوميسسياسىنىڭ، قازاق ولكەسىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. بايتۇرسىن ۇلى ءتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتكە ات سالىسا ءجۇرىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ءوزىنىڭ جانى سۇيگەن وقىتۋشىلىق-ۇستازدىق جۇمىسىنان دا قول ۇزبەگەن.

1921–1925 جىلى ورىنبورداعى، 1926–1928 جىلى تاشكەنتتەگى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتتارىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى، مادەنيەت تاريحى پاندەرىنەن ساباق بەردى. 1928 جىلى الماتىدا قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى رەكتوردىڭ شاقىرۋىمەن وسى وقۋ ورنىنا پروفەسسور قىزمەتىنە اۋىستى. 1929 جىلى 2 ماۋسىمدا 43 الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىمەن بىرگە ول الماتىدا تۇتقىنعا الىنىپ، وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي تەرگەۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى بۋتىركا اباقتىسىنا جونەلتىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى جانىنداعى وگپۋ «ۇشتىگىنىڭ» 1930 ج. 4 ساۋىردەگى شەشىمىنە سايكەس بايتۇرسىن ۇلى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. بۇل شەشىم بىرنەشە رەت وزگەرىستەرگە ۇشىرادى: 1931 جىلى قاڭتاردا 10 جىلعا كونسلاگەرگە اۋىستىرىلسا، 1932 ج. قاراشادا 3 جىلعاارحانگەلسكىگە جەر اۋدارىلسىن دەپ ۇيعارىلدى.

1926 ج. باكۋدە بولىپ وتكەن "ءبىرىنشى تۇركولوگيالىق قۇرىلتايدىڭ" ءتورالقا مۇشەسى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى

1933 جىلى مامىردا دەنساۋلىعى ناشارلاپ كەتۋىنە بايلانىستى قالعان مەرزىمدى باتىس سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن وتباسىمەن (ايەلى مەن قىزى) بىرگە وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلەدى. 1934 جىلى م.گوركييدىڭ جۇبايى ە.پ.پەشكوۆانىڭ كومەگىمەن بايتۇرسىن ۇلى وتباسىمەن مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، الماتىعا ورالادى. بۇل جەردە تۇراقتى جۇمىسقا قابىلدانباي، ءتۇرلى مەكەمەلەردە قىسقا مەرزىمدىك قىزمەتتەر اتقارادى. 1937 جىلى 8 تامىزدا تاعى دا قاماۋعا الىنىپ، ەكى ايدان سوڭ، ياعني 8 جەلتوقساندا اتىلدى. تۇتاس بۋىننىڭ ءتول باسى بولعان بايتۇرسىن ۇلىنىڭ العاشقى كىتابى – «قىرىق مىسال» 1909 جىلى جارىق كوردى. ول بۇل ەڭبەگىندە رەسەي وتارشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىن، ەلدىڭ تۇرالاعان ءحالىن جۇمباقتاپ، تۇسپالداپ جەتكىزدى. بايتۇرسىن ۇلى مىسال جانرىنىڭ قىزىقتى فورماسى، ۇعىمدى يدەياسى، ۋىتتى ءتىلى ارقىلى الەۋم. سانانىڭ ويانۋىنا ىقپال ەتتى. اقىننىڭ ازاماتتىق ارمان-ماقساتى، وي-تولعامدارى كەستەلەنگەن ولەڭدەرى «ماسا» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى (1911). «ماسانىڭ» نەگىزگى يدەيالىق قازىعى – جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ونەر-بىلىمگە شاقىرۋ، مادەنيەتتى ۋاعىزداۋ، ەڭبەك ەتۋگە ۇندەۋ. اقىن حالىقتى قاراڭعىلىق، ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا شاقىردى. ابايدىڭ اعارتۋشىلىق، سىنشىلدىق ءداستۇرىن جاڭارتا وتىرىپ، بايتۇرسىن ۇلى 20 ع. باسىنداعى قازاق ادەبيەتىن توڭكەرىسشىل-دەموكراتتىق دارەجەگە كوتەردى. سونداي-اق بايتۇرسىن ۇلى قازاق تىلىنە ا.س.پۋشكين، م.يۋ.لەرمونتوۆ، ف.ۆولتەر، س.يا.نادسون ولەڭدەرىن اۋداردى. بۇل اۋدارمالار بايتۇرسىنوۆتىڭ تاقىرىپتى، يدەيالىق-كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى تۋىندىلار. ەل تاعدىرىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداۋلى اقىن كوپ قىرلى ىسىمەن، دانالىق ساياساتىمەن قازاق جاستارىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولدى.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن كولەمدى ماقالاسى – ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى العاشقى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى. ماقالادا ۇلى اقىن ابايدىڭ تاريحي ميسسياسى، رۋحاني بولمىسى، ولەڭدەرىنىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىندەگى ماڭىزى، كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتى باياندالدى. ول اباي ولەڭدەرىنىڭ دارالىعىن، «ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭدىگىن»، سىنشىلدىعىن ۇعىندىردى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ابايدىڭ اقىندىق شەبەرلىگى، پوەزياعا دەگەن كوزقاراسى تۋرالى عىلىمي تۇجىرىمدارى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا جالعاسىن تاپتى. ونىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» دەگەن زەرتتەۋى (1926) قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش ىرگەلى عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەك. بايتۇرسىن ۇلى ادەبيەت تاريحىنا، تەورياسى مەن سىنىنا، مەتودولوگياسىنا تۇڭعىش رەت تياناقتى انىقتاما بەرىپ، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ جۇيەسىن جاسادى. حالىق ءتىلىنىڭ باي قورى كوزىنەن ماعىناسى تەرەڭ، ۇعىمدىق اياسى كەڭ سوزدەردى تەرمين ەتىپ الىپ، سونىڭ نەگىزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرلىق فورمالارىن توپتاپ، جىكتەپ بەردى. مىسالى، ءسوز ونەرى،شىعارما، اۋىز ادەبيەتى، تولعاۋ، ت.ب. عىلىمي-تەوريالىق ەڭبەككە قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ بەينەلى، مازمۇنى مەن ماعىناسى تەرەڭ شىعارمالارىن مىسال رەتىندە پايدالاندى. ءسوز ونەرى جايىندا جازىلعان الەمدىك عىلىمنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىن پايدالانا وتىرىپ، ادەبيەتتانۋداعى ۇعىم، تەرمين، كاتەگوريالاردىڭ سونى ۇلتتىق ۇلگىلەرىن جاسادى. مىسالى، مەڭزەۋ، تەڭەۋ، اۋىستىرۋ، كەيىپتەۋ، اسىرەلەۋ، الماستىرۋ، شەندەستىرۋ، ۇدەتۋ، تۇيدەكتەۋ، كەكەسىندەۋ، ت.ب. «ادەبيەت تانىتقىشتا» اقىندىق دارىن تابيعاتى، شىعارم. پسيحولوگياسى، شابىت ستيحياسىنا عىلىمي تۇجىرىم بەرىلدى. ولەڭگە جان-جاقتى زەرتتەۋ جاساپ، شۋماق، تارماق، بۋناق، بۋىن، ۇيقاس، ت.ب. ۇعىمدارعا انىقتاما بەردى.
بايتۇرسىن ۇلى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن عىلىمي نەگىزدە توپتاپ بەرگەن. «ادەبيەت تانىتقىش» – سان-سالالى ادەبيەت تابيعاتىن جان-جاقتى اشىپ، تالداپ-تۇسىندىرگەن عىلىمي زەرتتەدى. بايتۇرسىن ۇلى «ادەبيەت تانىتقىشىمەن» قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. سونداي-اق ول – ادەبيەت تاريحىنىڭ مۇراسىن، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناعان زەرتتەۋشى عالىم. كوركەمدىگى ايرىقشا «ەر سايىن» جىرى (1923) مەن قازاق تاريحىنىڭ ءتورت ءجۇز جىلىن قامتيتىن «23 جوقتاۋ» جيناعىن (1926) كىتاپ ەتىپ شىعاردى. حالىق مۇراسىنا ۇلكەن جاناشىرلىقپەن قاراعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ادەبيەت تىلىنە نەگىز ەتىپ ەل اۋزىنداعى ءتىل الىنباسا، ونىڭ اداسىپ كەتەتىندىگىن» ايتتى. بايتۇرسىن ۇلى – قازاق كاسىبي جۋرناليستيكاسىن قالىپتاستىرعان ءىرى قايراتكەر. ول قازاق حالقىنا، زيالى قاۋىمعا گازەتتىڭ قوعامدىق قىزمەتىن ۇعىندىرىپ، ءباسپاسوزدىڭ وركەنيەتتى، تاۋەلسىز ەلگە اسا قاجەت نارسە ەكەنىن جانكەشتى ىس-ارەكەتىمەن كورسەتتى. بايتۇرسىن ۇلى ۇيىمداستىرىپ، باس رەداكتور بولعان «قازاق» گازەتى قوعامدىق ويعا ءىرى قوزعالىس، رۋحاني ساناعا سىلكىنىس اكەلدى. «قازاق» گازەتى حالىقتىڭ رۋحىن سەرگىتكەن ءىرى قۇبىلىسقا اينالدى. بايتۇرسىن ۇلى – الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە، قوعامدىق وي-پىكىرگە ىقپال جاساعان پۋبليسيست. ونىڭ ماقالالارى عىلىمي بايىپتاۋىمەن، وتكىر ويلارىمەن سول كەزەڭنىڭ شىندىعىنان حابار بەرەدى. ابايدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ دەموكر. قۇرىلىسى تۋرالى ويلارىن دامىتىپ، ساياسي-الەۋم. جاعداي، وقۋ-اعارتۋ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى ماسەلەلەردى قوزعادى. قازاق زيالىلارىنىڭ جان-جاقتى ءبىلىمدار ءارى ساياسي كۇرەستە شىڭدالعان لەگىن قالىپتاستىرۋدا بايتۇرسىن ۇلىنىڭ پۋبليسيست، باسپا ءسوز ۇيىمداستىرۋشى رەتىندەگى ەڭبەگى ۇشانتەڭىز. ول – قازاق عىلىمى تاريحىندا ۇلتتىق ءالىپبي جاساپ، جاڭا ۇلگى ۇسىنعان رەفورماتور

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءمۇراجاي-ۇيى مەن ەسكەرتكىش، الماتى، 1998
بايتۇرسىن ۇلى ءالىپبيى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا بەيىمدەلگەن اراب جازۋى نەگىزىندە جاسالدى. ول قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ تۇڭعىش سەزىندە (ورىنبور، 1924)، قۇرىلتايىندا (باكۋ، 1926) اراب جازۋىنداعى ءالىپبيدىڭ قاجەتتىلىگىن، قۇندىلىعىن جان-جاقتى تۇجىرىممەن دالەلدەگەن عىلىمي بايانداما جاسادى. بۇل ءالىپبي ۇلتتىق جازۋدىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءىرى مادەني جەتىستىك بولىپ تابىلادى. ول حالىققا ءعىلىم-بىلىمنىڭ قاجەتتىلىگىن تۇسىندىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋعا كۇش سالدى. ورىس، تاتار مەكتەپتەرىنەن وقىپ شىققان ۇلت ماماندارىنىڭ ءوز ءتىلىن قولدانۋداعى كەمشىلىكتەرىن كورىپ: «[[ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى. ءبىزدىڭ جاسىنان نە ورىسشا، نە نوعايشا وقىعان باۋىرلارىمىز ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن ناعىز قازاقشا كەلتىرىپ جازا المايدى نە جازسا دا قيىندىقپەن جازادى، سەبەبى، جاسىنان قازاقشا جازىپ داعدىلانباعاندىق» دەپ جازدى. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» (1912) – قازاقشا جازىلعان تۇڭعىش الىپپەلەردىڭ ءبىرى. بۇل الىپپە وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرى تۇرعىسىنان وڭدەلىپ، 1925 جىلعا دەيىن بىرنەشە رەت قايتا باسىلدى. «وقۋ قۇرالى» قازىرگى ادىستەمە تۇرعىسىنان ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزدى وقۋلىق رەتىندە باعالانادى. بايتۇرسىن ۇلى قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قام قىلدى. ءوزى جازعان «ءومىربايانىندا» (1929): «...ورىنبورعا كەلگەننەن كەيىن، ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى مەن گرامماتيكالىق قۇرىلىسىن زەرتتەۋگە كىرىستىم؛ ودان كەيىن قازاق ءالىپبيى مەن ەملەسىن رەتكە سالىپ، جەڭىلدەتۋ جولىندا جۇمىس ىستەدىم، ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ جازبا ءتىلىن بوتەن تىلدەردەن كەلگەن قاجەتسىز سوزدەردەن ارىلتۋعا، سينتاكسيستىك قۇرىلىسىن وزگە تىلدەردىڭ جات اسەرىنەن تازارتۋعا ارەكەتتەندىم؛ تورتىنشىدەن، قازاق پروزاسىن جاساندى كىتابي سيپاتتان ارىلتىپ، حالىقتىق سويلەۋ تاجىريبەسىنە ىڭعايلاستىرۋ ءۇشىن عىلىمي تەرميندەردى قالىپتاستىرۋمەن اينالىستىم» دەگەن. ب. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ مۇقتاجدىعىن وتەۋ ماقساتىندا قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە ۇيرەتەتىن تۇڭعىش وقۋلىقتار جازدى. ونىڭ ءۇش بولىمنەن تۇراتىن «ءتىل – قۇرال» اتتى وقۋلىعىنىڭ فونەتيكاعا ارنالعان ءبولىمى 1915 جىلى، مورفولوگياعا ارنالعان ءبولىمى 1914 ج.، سينتاكسيس ءبولىمى 1916 جىلدان باستاپ جارىق كوردى. «ءتىل – قۇرال» – قازاق ءتىلىنىڭ تۇڭعىش وقۋلىعى. وقۋلىق قازىرگى قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنىڭ نەگىزى بولىپ قالاندى. «ءتىل – قۇرال» قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تاراۋ-تاراۋ سالالارىنىڭ قۇرىلىمىن جۇيەلەپ، عىلىمي نەگىزىن سالعان زەرتتەۋ. ونىڭ تىلدىك ۇعىمدارعا بەرگەن انىقتامالارىنىڭ عىلىمي تەرەڭدىگى، دالدىگى قازىرگى عىلىم ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ول تۇڭعىش ءتول گراممات. تەرميندەردى قالىپتاستىردى. مىسالى، زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك،ەسىمدىك، وداعاي، ۇستەۋ، باستاۋىش، بايانداۋىش، پىسىقتاۋىش، شىلاۋ، ءسوز تاپتارى، سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، قاراتپا ءسوز، ت.ب. جۇزدەگەن ۇلتتىق تەرميندەردى ءتۇزدى. سونداي-اق بايتۇرسىن ۇلى پراكتيكالىق قۇرال رەتىندە «ءتىل جۇمسار»، مۇعالىمدەرگە ارنالعان «بايانشى» دەگەن ادىستەمەلىك كىتاپتار جازدى. ول – قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان عالىم-اعارتۋشى. بايتۇرسىن ۇلى وقۋلىعىنداعى تىلدىك كاتەگوريالاردى ۇعىندىرۋ ماقساتىندا ەنگىزگەن «سىناۋ»، «داعدىلاندىرۋ» دەگەن ارنايى بولىمدەر قازىرگى زامانعى ادىستەمە عىلىمى ءۇشىن دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اقىن، اۋدارماشى، ءعالىم-تىلشى، ادەبيەتتانۋشى رەتىندەگى ۇلان-عايىر ەڭبەگى ءوز داۋىرىندە زور باعاعا يە بولدى. 1923 جىلى بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جاسقا تولعانى ورىنبور، تاشكەنت 1922 جىلى قالالارىندا سالتاناتتى تۇردە اتالدى.س.ءسادۋاقاسوۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، م.دۋلات ۇلى، ە.وماروۆ سياقتى زامانداستارى باسپاسوزدە ماقالالار جاريالاپ، بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن وتە جوعارى باعالادى. ءومىرى مەن قىزمەتىنە، شىعارماشىلىعىنا عىلىمي پىكىر-تۇجىرىمدار ايتىلدى. اۋەزوۆ احمەت تۋرالى «اقاڭنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى» دەگەن ماقالاسىندا «...كەشەگى كۇندەرگە دەيىن ءبارىمىز جەتەگىندە كەلگەنبىز. قالامىنان تۋعان وسيەتى، ۇلگىسى ءالى ەسىمىزدەن كەتكەن جوق. پاتشا زامانىنداعى حۇكىمەتتىك ءور زورلىققا قارسى سالعان ۇرانى، ويىمىزعا سالعان پىكىرى ... ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنىپ قالعان بەسىگىمىزدەي كوزىمىزگە جىلى ۇشىرايدى، قۇلاعىمىزعا جايلى تيەدى» دەپ جازدى. 1929 ج. شىققان «ادەبيەت ەنسيكلوپەدياسىندا]]» (ماسكەۋ) بايتۇرسىن ۇلى تۇلعاسىنا «اسا كورنەكتى قازاق اقىنى، ءجۋرناليسى جانە پەداگوگى. ول قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ رەفورماتورى جانە قازاق ادەبيەتى تەورياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەگەن عىلىمي ءادىل باعا بەرىلدى. 1933 جىلى شىققان م.باتالوۆ پەن م.س.سيلچەنكونىڭ «قازاق فولكلورى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ وچەركتەرى» دەگەن كىتاپشاسىندا: «ونىڭ نەگىزگى باعىتى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق-مادەني ويانۋىنا ىقپال ەتۋ بولدى» دەپ ب-نىڭ قوعامدىق قىزمەتىن قورىتىندىلادى. كەيىنگى كوممۋنيستىك يدەولوگيا ب. ەسىمىن اۋىزعا الۋعا كوپ جىلدار بويى تىيىم سالىپ، ول تۋرالى سىڭارجاق پىكىرلەر ايتىلدى. ساياسي قىسىمنىڭ قاۋپىنە قاراماستان بەلگىلى تۇركىتانۋشى، اكادەميك ا.ن.كونونوۆ «وتاندىق تۇركىتانۋشىلاردىڭ بيوبيبليوگرافيالىق سوزدىگى» دەگەن ەڭبەگىندە (1974) بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تولىق ءومىربايانىن بەرىپ، الەۋم.-قوعامدىق قىزمەتىن، باستى ەڭبەكتەرىن ناقتى ايتتى. ونىڭ قازاق الىپپەسىنىڭ اۆتورى ەكەندىگى، قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى، سينتاكسيسى، ەتيمولوگياسى، ادەبيەت تەورياسى مەن مادەنيەت تاريحى وقۋلىقتارىن جازعاندىعى كورسەتىلدى. 1988 جىلدان كەيىن قازاقستانداعى كوپتەگەن كوشە، مەكتەپتەرگە بايتۇرسىن ۇلى ەسىمى بەرىلدى. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى، قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەسىمىمەن اتالدى. 1998 جىلى ونىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولعان مەرەيتويى سالتاناتپەن اتاپ ءوتىلىپ الماتى قالاسىنداندا رەسپۋبليكا عىلىمي كونفەرەنسيا وتكىزىلدى، بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءمۇراجاي-ۇيى مەن ەسكەرتكىشى اشىلدى

بايتۇرسىن ۇلى شىعارماشىلىق جۇمىسىن ولەڭ جازۋدان باستاعان. وندا ول ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىر ءحالىن، ارمان-تىلەگىن، مۇڭ-مۇقتاجىن كورسەتىپ، جۇرتشىلىقتى وقۋعا، ءبىلىم-عىلىمعا، رۋحاني بيىكتىككە، ادامگەرشىلىككە، مادەنيەتتى كوتەرۋگە، ەڭبەك ەتۋگە شاقىرادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋشىلىق-وتارشىلدىق ساياساتىن، شەندى-شەكپەندىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعان شەنەۋنىكتەردىڭ وپاسىزدىعىن سىنادى.

اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەرى «قىرىق مىسال» اتتى اۋدارما جيناعىندا 1909 ج. سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى. بۇل كىتابى ارقىلى قالىڭ ۇيقىدا جاتقان قاراڭعى ەلگە جار سالىپ، ولاردىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا بار جىگەر-قايراتىن، ءبىلىمىن جۇمسايدى. اقىن ءاربىر اۋدارماسىنىڭ سوڭىنا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن، ايتايىن دەگەن ءتۇيىندى ماسەلەسىن حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، مىنەزىنە، پسيحولوگياسىنا سايكەس قوسىپ وتىرعان.

بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى — «ماسا» (1911). بۇل كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەرىندە اقىن قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردى سىنادى. كوپتەگەن ولەڭدەرى سول كەزدەگى اعارتۋشىلىق باعىتپەن ۇندەس بولدى. ول شوقان، اباي، ىبىراي قالىپتاستىرعان داستۇرلەردى، گۋمانيستىك، دەموكراتيالىق باعىتتاعى ءورىستى ويلاردى وزىنشە جالعاستىرۋشى رەتىندە كورىندى. قورشاعان ورتاعا ويلانا، سىن كوزىمەن قارايدى، قوعام قالپىنا كوڭىلى تولمايدى. «قازاق سالتى»، «قازاق، قالپى»، «دوسىما حات»، «جيعان-تەرگەن»، «تىلەك باتام»، «جاۋعا تۇسكەن جان ءسوزى»، «ب ا ق» ت.ب. ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى وسىنى تانىتادى. كىتاپتىڭ ىشكى سازى مەن وي ورنەك، ءسوز ورامى قازاق پوەزياسىنا ءتان وزىندىك جاڭالىق، ەرەكشە وزگەرىس اكەلدى.

احاڭنىڭ 1914 ج. ورىنبوردا جارىق كورگەن قازاقشا الىپپەسىنىڭ مۇقابا بەتى
احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق الىپپەسى مەن قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن جازۋدى 1910 جىلداردان باستاپ قولعا الادى. ونىمەن قوسا قازاق گرافيكاسىن جاساۋعا كىرىسەدى. قازاق گرافيكاسىنىڭ نەگىزىنە قازاقتىڭ مادەني دۇنيەسىندە كوپ عاسىرلىق ءداستۇرى بار، وزگە تۇركى حالىقتاردى دا پايدالانىپ وتىرعاندىقتان، تۋىستىق، جاقىندىق سيپاتى بار اراب تاڭبالارىن الادى. ونى قازاق فونەتيكاسىنا يكەمدەيدى، ول ءۇشىن قازاق دىبىستارى جوق تاڭبالاردى الفاۆيتتەن شىعارادى، ارابشا تاڭباسى جوق دىبىستارىنا تاڭبا قوسادى، قازاق ءتىلىنىڭ جۋاندى - جىڭىشكەلى ۇندەستىك زاڭىنا ساي جازۋعا ىڭعايلى دايەكشى بەلگى جاسايدى. ءسويتىپ، 24 تاڭبادان تۇراتىن ءوزى «قازاق جازۋى» دەپ، وزگەلەر «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» دەپ اتاعان قازاقتىڭ ۇلتتىق گرافيكاسىن تۇزەدى. ودان وسى جازۋدى ۇيرەتەتىن الىپپە جازادى. ءسويتىپ، وقۋ- اعارتۋ يدەياسىنا سول كەزىندەگى ينتەلەگەنسياسى جاپپاي مويىن بۇردى. ءاربىر زيالى ازامات حالقىنا قارا تانىتىپ، ساۋاتىن اشۋدى، ول ارەكەتتى «الىپپە» قۇرالدارىن جازۋدان باستاۋدى ماقسات ەتتى. سول 1911-1912 جىلدارى جاسالىپ، ۋفا، ورىنبور قالالارىنىڭ باسپاحانالارىندا جارىق كورگەن. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912-1925 جىلدارى اراسىندا 7 رەت قايتا باسىلىپ، وقىتۋ ىسىندە ۇزاق ءارى كەڭ پايدالانىلدى. 1926 جىلى عالىم «ءالىپ-بيدىڭ» جاڭا ءتۇرىن جازدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، قۇرىلىمىن تانىپ-تانىتۋداعى قىزمەتى ەندى مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە ۇيرەتەتىن وقۋلىقتار جازۋمەن ۇلاسادى. وسى تۇستا ونىڭ اتاقتى «ءتىل – قۇرال» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن، ءۇش شاعىن كىتاپ بولىپ جاريالانعان وقۋلىقتار جازىلدى. «ءتىل-قۇرال» تەك مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ باسى ەمەس، قازاق ءتىلىن انا تىلىمىزدە تانۋدىڭ باسى بولدى، قازىرگى قازاق ءتىلى اتتى عىلىم سالاسىنىڭ، ىرگەتاسى بولىپ قالاندى. جالپى قازاق ءتىل ءبىلىمىن قالىپتاستىرىپ، زەرتتەپ، ءتانىپ-بىلۋ تاريحىمىزدا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» مەن «ءتىل قۇرالدارىنىڭ» ورنى ايرىقشا. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انا تىلىمىزدەگى ىرگەتاس قالاۋداعى احمەتتىڭ تاعى ءبىر زور ەڭبەگى - عىلىمىنىڭ وسى سالاسىنىڭ تەرميندەرىن جاساۋى. عالىم قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنا قاتىستى كاتەگوريالاردىڭ ءارقايسىسىنا قازاقشا اتاۋ ۇسىندى. وسى كۇنى قولدانىلىپ جۇرگەن زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، ەسىمدىك، وداعاي، ۇستەۋ، شىلاۋ، باستاۋىش، بايانداۋىش، جاي سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، قاراتپا ءسوز دەگەن سياقتى سان الۋان لينگۆيستيكالىق اتاۋلاردىڭ بارشاسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىكى. بۇلار نە بۇرىنعى قاراپايىم ءسوزدىڭ ماعىناسىن جانعىرتۋ ارقىلى، نە جاڭا تۇلعاداعى ءسوز جاساۋ ارقىلى دۇنيەگە كەلگەن سونى سوزدەر، ءساتتى شىققان اتاۋلار ەكەنىڭ ولاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلە جاتقاندىعى.

---