InfoHub Logo

وقو، تۇركىستان قالاسى، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى №1 جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ 4 ءا سىنىپ وقۋشىسى ورىنباي اياۋلىم يساحان قىزىنىڭ عىلىمي جۇمىسى
عىلىمي جەتەكشىسى: ساربايەۆا ۋميتكۋل ونگاروۆنا
عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبى: قۇستاردىڭ تابيعاتتا جانە شارۋاشىلىقتاعى ءرولى.

ميلليونداعان قۇستاردىڭ تابيعاتقا اسەرى وتە زور وتە كوپ ءتۇرلى جانە بىردەي ەمەس. قۇستار كوپتەگەن تابيعات قۇبىلىستارىنا، جانە ونىڭ ىشىندە ادام بالاسىنا وڭ ءجان تەرىس اسەر ەتەدى. اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى، ورمان جانە باسقا تابيعي، جاساندى توعايلاردىڭ زيانكەستەرىنىڭ سانىن كەمىتۋدە قۇستاردىڭ ءرولىن باعالاۋى قيىن. ناسەكومداردىڭ ءوسىمتالدىعى وتە جوعارى، ادام بالاسى كوكقاسقا شەگىرتكە (سارانچا)، اعاشكەسكىش، قابىق جەگىش قوڭىزدار جانە ت.ب. سياقتى زيانكەستەردىڭ سانىنىڭ تەز ءوسۋىن قاداعالاۋدا وتە قيىن. سوندىقتان ادام بالاسى ءتۇرلى ۋلى حيميكاتتار قولدانۋعا ءماجبۇر بولادى، ال بۇلار بارلىق بالەدەن قۇتقاراتىن قۇرال بولىپ تابىلمايدى، ۋلى زاتتاردان پايدالى ناسەكومدار مەن قۇستاردا قىرىلادى. ناسەكوم قورەكتى قۇستاردى ورمان ماسسيۆتەرىنە، ورمان قورعاۋ جەرلەرىنە، باۋ-باقشا ۋچاسكەلەرىنە تارتۋ وسىمدىكتەردىڭ زيانكەستەرگە تۇراقتىلىعى ارتاتىنىن كورسەتتى. ءتۇرلى كوكشىمشىقتار، ساندۋعاشتار، شوجە تورعايلار، كوكەكتەر، توقىلداقتار، بوزتورعايلار، قاراتورعايلار، قارلىعاشتار، ۇزىنقاناتتار، كۇيكەنتايلار، اقتۇمسىق قارعالار، شاعالالار جانە ت.ب. ءارتۇرلى ەكولوگيالىق قۋىستاردى مەكەندەيتىن ناسەكومدارمەن قورەكتەنەدى، اۋادا ۇشىپ ءجۇرىپ ولاردى جويادى. كۇندىزگى جانە تۇنگى جىرتقىش قۇستار، قارعاتەكتەستەر، شاعالالار ءتۇرلى كەمىرگىشتەردى-قاپتەسەرلەردى، توقالتىستەردى، سارشۇناقتاردى وتە كوپتەپ اۋلاپ، ءداندى داقىلدار ءونىمىن ساقتاپ قالادى جانە كەمىرگىشتەر تاسىمالدايتىن كوپتەگەن اۋرۋلاردى تاراتۋعا بوگەت بولادى. قۇستاردىڭ جوعارى مانەرلى ۇشۋى ناسەكومداردىڭ كوپتەپ جينالعان جەرىن تەز تاۋىپ الىپ، ولاردى كوپ مولشەردە جەۋىنە جاردەمدەسەدى (150 سۋر.).

كوپتەگەن جەرلەردە مايدا تورعايتەكتەس قۇستاردىڭ (كوكشىمشىقتار، قاراتورعايلار) ۇيالاۋىنا جاعداي جاسالىپ، جاساندى ورماندار، پاركتەر، باقتاردا جاساندى ۇيالار قويىلادى. تمد ەلدەرىندە سوڭعى جىلدارعا دەيىن قۇستار كۇن اتالىپ وتەتىن، بۇل كەزدە مىڭداعان وقۋشىلار باقتار مەن پاركتەردە قۇستار ورنالاساتىن ۇيالار ىلەتىن-دى.

جىلىنا ەكى رەت قازداردى، ۇيرەكتەردى، تاۋىقتەكتەستەردى، ءىرى شالشىقشى قۇستاردى اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلەدى، مۇنداي رۇقساتتى كوپتەگەن اۋەسقوي اڭشىلار پايدالانادى. اراب ەميراتى جابايى كاسىپتىك ماڭىزى بار قۇستاردىڭ (دۋاداق، بەزگەلدەك، جيەك دۋاداق) جۇمىرتقالارىن ساتىپ الىپ، ولاردى ارنايى لابوراتوريالارداعى ينكۋباتورلاردا شايقاپ، بالاپاندارىن ءوسىرىپ، ەرەسەك كەزدە ولاردى تابيعاتقا جىبەرىپ، ودان سوڭ سۇڭقارلارمەن اۋلايدى. قازاقستان مەن قىرعىزستاندا قويان، تۇلكى جانە قاسقىرعا بۇركىت سالىپ، ساياتشىلىق جاسايتىن ءداستۇر بار. جاقسى بۇركىت ءبىر ماۋسىمدا بىرنەشە ونداعان تۇلكى باستايدى.

دەسە دە قۇستار كەيبىر ايماقتاردا كەيدە ءبىرشاما زيان دا كەلتىرۋى مۇمكىن. جاس قاراتورعايلار، ۇلكەن توپقا جينالىپ، جۇزىمدىككە، شيەلى باققا شابۋىلداپ، بۇل جەمىستەردىڭ ءونىمىن تۇتاستاي جويىپ تا جىبەرەدى. ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتتەرىندە قۇستاردىڭ الۋان ءتۇرلى جانە ۇلكەن ماڭىزى بار. قوپتەگەن تۇرلەرىن ۇيرەتىپ، ءۇي كۇسىنا اينالدىرعان، بۇل ارەكەتتى وسى كەزگە دەيىن جەتىلدىرىپ كەلەدى. ەت، جۇمىرتقا، مامىق الۋ، بايلانىس ماقساتىنا، اسەمدىك ءۇشىن قۇستاردىڭ جاقا تۇكىمدارىن شىعارادى. جابايى قۇستاردىڭ — اۋىل، ورمان، بالىق شارۋاشىلىعىندا، ان، اۋلاۋ كاسىبىندە جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدا زور ماڭىزى بار. قۇستاردىڭ ەكونوميكالىق ماڭىزى وتە كۇردەلى، ونى مەحانيكالىق شەشە سالاتىن ماسەلە ەمەس. ءبىر تۇرگە جاتاتىن قۇستىڭ، ءوزى ءبىر جاعدايدا پايدالى بولسا، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا زياندى بولىپ سانالادى، شارۋاشىلىقتىڭ ءبىر تۇرىنە پايدالى بولعان قۇس، شارۋاشىلىقتىن. ەكىنشى سالاسىنا زيانىن تيگىزۋى مۇمكىن. كوپشىلىك قۇستار ەگىن، باۋ-باقشا، توعايلى جانە دالالى جەردەگى وسىمدىكتەر تيگىزەدى. ورمان زيانكەستەرىمەن قورەكتەنەتىن قۇستارعا: سارى شىمشىق؛ پيششۋحالار، ءتۇرلى سلاۆكالار، شىبىن قاققىشتار، ءتۇرلى سارى شىمشىقتار، قىزىل قۇيرىقتار، ماليونوۆكالار، كوكەكتەر، جاعالتايلار، ەشكىەمەرلەر، توقىلداقتار، كىشكەنە تورعايلار، جورعا تورعايلار ت. ب. جاتادى. دالا مەن شابىندىق جەرلەردەگى زيانكەستەرمەن قورەكتەنەتىن قۇستارعا: كادىمگى قارا تورعاي، ءتۇرلى قاراتاماق تورعاي، بوز تورعايلار، اقسارىلار، كوك قارعالار، ايدارلى كوكەكتەر، كادىمگى جانە دالا بوكتەرگىسى، قىرعيلار، اق تۇمسىق قارعالار، ۇزاقتار، كەيبىر جەرلەردە شاعالالار ت. ب. جاتادى.

كۇلگىن قارا تورعاي (رastor roseus) ورتا ازياعا، قازاقستانعا، كاۆكازدا تومەنگى ەدىلدە تاراعان. كەيبىر جىلدارى ۋكراينادا دا بولادى. ەرەسەگى ءبىر تاۋلىكتە كوپتەگەن ءجۇز ناسەكومداردى جويادى.

ر.ن.مەكلەنبۋرسيەۆتىن، مالىمەتى بويىنشا، ورتا ازياداعى قاراتورعايدىڭ ءاربىر ءۇيىرى، ۇيالاعان كەزىندە (ءبىر ايدا) 100 مىڭداي شەگىرتكەلەردى قۇرتادى. سونىمەن قاتار جاس بالاپاندارى ءجۇزىم مەن شيەنى جەپ زيانىن تيگىزەدى. ا، ن. فورموزوۆ قازاقستاندا دالا بوكتەرگىسىنىڭ شەگىرتكەلەردى جەيتىنىن باقىلاعان. ونىڭ ايتۋىنششا، بەزگەلدەك (ءمىcrotus tetrax) تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا 250 شەگىرتكەنى جەگەنىن بايقاعان، باتىس سيبيردە جانە قازاقستاندا مىڭداعان شاعالالار، ۇيرەكتەر، قىزعىشتار جانە اق تۇمسىق قارا قارعالار دالالىق جەرلەرگە شىعىپ، شەگىرتكەلەرمەن قورەكتەنەدى.
سامىرسىن قۇستار (Nucifraga caryocatactes) سامىرسىن اعاشتارىنىڭ كوپتەگەن جاڭعاقتارىن جەپ، وندىرىستىك ماڭىزى بار جاڭعاقتىڭ قورىن كەمىتەدى. سونىمەن قاتار بۇل قۇستار كوپتەگەن سامىرسىن جاڭعاقتارىن مۇكتەردىڭ اراسىنا، توپىراققا اپارىپ كومىپ، سامىرسىن اعاشىنىڭ تۇقىمىنشش تاراۋىنا سەبەپشى بولادى.

قۇستار ۇساق كەمىرۋشىلەردى جەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن پايدا كەلتىرەدى، كوپتەگەن كۇندىزگى جىرتقىش قۇستار جانە جاپالاقتار كوپشىلىگىندە ۇساق كەمىرۋشىلەرمەن قورەكتەنىپ، ولاردى قىرادى. ۇساق كەمىرۋشىلەرمەن قورەكتەنەتىن كۇستارعا كادىمگى جامانسارىسى؛ (ۆuteo buteo)، قورعان جامانسارىسى (ۆuteo forax)، قىستاق جامانسارىسى (Archibuteo lagopus)، قۇلادىندار (باتپاق جەردىڭ قۇلادىنىنان باسقالارى)، قورعان بۇركىتى (Aquila helaica)، دaلا بۇركىتى (ا. nipalensis)، كادىمگى بوكتەرگى، دالا بوكتەرگىسى، كۇيكەنتايلار، يتەلگىلەر، باتپاقتى جەردىڭ جاپالاعى، قۇلاقتى جاپالاق جانە سۇر نەياسىتتار ت.ب. جاتادى.

كەمىرۋشىلەر از بولعان جىلى، بۇلاردىن، ءبىرقاتارى ناسەكومدارمەن، رەپتيليلەرمەن، قۇستارمەن قورەكتەنەدى. كەمىرۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن جىلى ۇساق كەمىرۋشىلەرمەن تەك قانا جىرتقىش قۇستار ەمەس، قۇزعىن، ساۋىسقان، قۇتاندار، دەگەلەكتەر دە قورەكتەنەدى. ولار كەمىرۋشىلەر كوبەيىپ كەتكەن جەرگە توپتانىپ ۇشىپ بارىپ، قىرادى.

قۇستاردىڭ زياندى جانۋارلاردى قۇرتىپ، ادامنىڭ شارۋاشىلىق ارەكەتىنە پايدا كەلتىرەتىن فاكتىلاردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سوندىقتان قۇستاردى قورعاۋ جانە ەگىستىك باۋ-باقشالى جەرلەرگە تارتۋ ءۇشىن قولدان جاساندى ۇيالار سالۋ، اعاشتاردى كوبىرەك ەگۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى بۇكىل ەلىمىزدەگى مەكتەپ وقۋشىلارى جۇزەگە اسىرىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنا ۇلكەن پايدا تيگىزىپ وتىر.

كەيبىر قۇستاردىڭ پايداسىمەن قاتار زيانى دا ايتارلىقتاي، مىسالى، اق تۇمسىق، قارا قارعالار كوكتەمدە سەبىلگەن تۇقىمدى قازىپ جەسە، جازدا قياردى، قاربىز، قاۋىندى، كارتوپتى شوقىپ بۇلدىرەدى. سونىمەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ زيانكەس ناسەكومدارىندا جەپ كوپ پايدا كەلتىرەدى. سول سياقتى سۋىق تورعايلاردا بالاپانى ۇشقانشا ناسەكومدارمەن ولاردىڭ ليچينكالارىمەن، جۇلدىز قۇرتتارمەن قورەكتەندىرسە، ولار ۇشقاسىن، كۇزدە ءداندى داقىلدارمەن قورەكتەندىرىپ زيانىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار كەيبىر تۇرلەرى ەمەنتۇمسىقتار مەن قارا تورعايلار شيە جەمىسىن جەپ ۇلكەن زيان كەلتىرەدى.

---