قازاقشا عىلىم ءتىلىن دامىتۋداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى
عىلىمي جەتەكشىسى: ج. د. راپيشيەۆا
اكادەميك ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ف. ع. ك.، دوسەنتى
«قازاقشا عىلىم ءتىلىن دامىتۋداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى
كىرىسپە
قازىرگى قازاق ءتىلى تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى مارتەبەسىن الىپ وتىر. سوندىقتان وعان دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان ۇلتتىق ادەبي تىلدەرگە قويىلاتىن تالاپتار تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا دامىعان ۇلتتىق ادەبي تىلدەردىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – سول تىلدەگى عىلىمي ءستيلدىڭ قالىپتاسۋى بولىپ سانالادى.
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەس قوعامدىق قىزمەت اياسىنىڭ كەڭەيۋى مەن كۇشەيۋى، سوعان ساي قازىرگى قوعامداعى عىلىم ءتىلىن قازاقشا دامىتىپ، قالىپتاستىرۋدىڭ تالاپ - مۇددەلەرى قازاق تىلىندەگى عىلىمي ءستيلدىڭ قالىپتاسۋىن ارنايى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ ماقساتى: قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم سالاسىنداعى قولدانىسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىعان ازاماتتارىنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ:
ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قازاق زيالىلارىنىڭ عىلىم ءتىلى مەن ونىڭ تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋداعى قىزمەتىن، ورنىن، ءرولىن كورسەتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينجاسامداعى مۇمكىندىكتەرىنىڭ عىلىم ءتىلىنىڭ دامۋىنا اسەرىن كورسەتۋ.
مىندەتتەرى:
– عىلىم ءتىلىنىڭ تۋۋ، قالىپتاسۋ ءداۋىرىن بەلگىلەپ، ونىڭ جەتىلۋىنە اسەر ەتكەن الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق (لينگۆيستيكالىق جانە ەكسترالينگۆيستيكالىق) جاعدايلاردى كورسەتۋ؛
– قازاقشا عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتىن كورسەتۋ؛
– قازاق ءتىلىنىڭ تەرمين جاساۋداعى مۇمكىندىكتەرى شەكسىز ءارى «ۇلتتىق تەرمينولوگيا – ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ نەگىزى» ەكەندىگىن دالەلدەۋ؛
– ۇلتتىق تەرمين ەلدىڭ رۋحاني وركەندەۋىنىڭ، عىلىمىنىڭ دامۋىنىڭ كورسەتكىشى ەكەندىگىن، ءار كەزەڭ، ءار ءداۋىر وزىنە قاجەتتى جاڭالىقتاردى تۋعىزسا، سول جاڭا ۇعىمدى جاڭا اتاۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءتىل ەكەندىگىن دالەلدەۋ؛
– تەرميندەنۋدىڭ ۇلت تىلىندە تەرمين جاساۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە قازىرگى تىلىمىزدە تەرمين جاساۋدا الاتىن ورنىن انىقتاۋ؛
– عىلىم ءتىلىنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ ءارى قاراي دامۋىنداعى، كەيىنگى قازاقشا عىلىمي ادەبيەت ءستيلىنىڭ دامىپ، جەتىلۋىندەگى ورنىن كورسەتۋ.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ نىسانى – قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى، عىلىم ءتىلى جانە ونىڭ تەرميندەرى.
قازاق ءتىلىن عىلىم ءتىلى رەتىندە دامىتۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى – عىلىمي ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ايقىنداۋ، تەرمينولوگيالىق بىرلىكتەردىڭ قۇرامىن رەتتەۋ، ولاردىڭ ماعىناسىن اشۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن انىقتاۋ.
اكادەميك ءا. قايدار، اتاپ كورسەتكەندەي، ەڭ الدىمەن، انا ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىنا تىرەك بولار ءۇش تاعانىن – جازۋ - سىزۋىن (ۇرپاق اراسىن جالعاستىرار التىن كوپىرىن)، ونوماستيكاسىن (جەر بەتىندەگى ەسكەرتكىشىن) جانە تەرمينولوگياسىن (ونىڭ بايۋ، جاڭارۋ كوزىن) بەرىك ەتۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى تەرمينولوگيا سالاسىندا جۇرگىزىلەتىن جان - جاقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر ونىڭ عىلىم ءتىلىن دۇرىس قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ قۇرىلىمى كىرىسپەدەن، ەكى بولىمنەن، قورىتىندى مەن پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى. جۇمىستىڭ مازمۇنى بويىنشا «ۇلتتىق عىلىم ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى تەرميندەردىڭ قىزمەتى» «قازىرگى قازاق ءتىل ءبىلىمى: قولدانبالى لينگۆيستيكانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (الماتى، 2012)، «قازاقشا عىلىم ءتىلىنىڭ زەرتتەلۋى تۋرالى» «Vedecky prumysl evropskeho kontinentu – 2012» Materialy Vءىىى mezinarodni vedecko - prakticka konference. Filologicke vedy (Praha، 2012)، «ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى جايىندا» «ەكونوميكالىق ينتەگراسيا جاعدايىندا باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردى تىلدىك دايارلاۋدىڭ قازىرگى زامانعى ۇردىستەرى» اتتى اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (قاراعاندى، 2012)، «عىلىم ءتىلى حاقىندا» «ەۆروپەيسكايا ناۋكا ءححى ۆەكا» اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (پولشا، 2013) ءتورت ماقالا جارىق كوردى.
1 عىلىم ءتىلى مەن ادەبي ءتىلدىڭ اراقاتىناسى
1. 1 عىلىم ءتىلى، ەرەشەلىكتەرى، زەرتتەلۋى
«ادەبي ءتىل» مەن «عىلىم ءتىلىنىڭ» وزىندىك اراقاتىناسى، قالىپتاسۋ جولى مەن دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. سونىمەن قاتار «عىلىم ءتىلى» مەن «عىلىمي ءتىل» دەگەن ۇعىمدار ءوزارا بايلانىستى بولسا دا، ەكەۋى ءبىر ەمەس. «عىلىمي ءتىل» ءار سالاداعى عىلىمنىڭ وزىنە عانا ءتان تىلدىك ەرەكشەلىكتەردىڭ بەلگىلى جۇيەسى، قولدانىس تاسىلدەرى. بۇل تەرميندى كوبىنەسە «عىلىمي ستيل» دەپ تە اتايدى.
«عىلىمي تىلگە» قاراعاندا «عىلىم ءتىلىنىڭ» ماعىناسى الدەقايدا كەڭ، اۋقىمى زور. ويتكەنى “عىلىم ءتىلى” دەگەن ۇعىمدى زەرتتەۋشىلەر جالپى ادەبي ءتىلدىڭ اتقاراتىن الەۋمەتتىك - قوعامدىق قىزمەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى دەپ تۇسىنەدى. بۇل سالا عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەستىڭ شارىقتاپ دامۋىنا بايلانىستى قاناتىن جايىپ، تامىرىن تەرەڭدەتە تۇسەدى، ءوزى دە داميدى، جالپى ادەبي ءتىلىمىزدى دە كەمەلدەندىرە تۇسەدى. باسقاشا ايتقاندا، قوعام ومىرىنە عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەسس قانشالىقتى قاجەت بولسا، سول قوعام مۇشەلەرىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعان عىلىم ءتىلى دە سونشالىق قاجەت دەپ ەسەپتەيدى اكادەميك ءا. قايدار [1، 9]. دەمەك، جالپى جازبا ادەبي ءتىل مەن عىلىم ءتىلى ءوزارا بايلانىسا، استارلاسا داميتىن قۇبىلىستار. ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىندا عىلىم ءتىلىنىڭ پايدا بولۋى ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋادى دا، بۇل ونىڭ دەربەس ءتىل رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن - ءبىر كەپىلى بولىپ سانالادى. ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىندا عىلىم ءتىلىنىڭ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قالىپتاسا الماۋى، نەمەسە قالىپتاسسا دا، عىلىمي قاۋىم تاراپىنان كەڭ قولدانىس تاپپاي، قالىڭ كوپشىلىكتەن وقشاۋ تۇرۋى ادەبي ءتىلدىڭ قوعامدىق قىزمەتىنە نۇقسان كەلتىرەدى. عىلىم ءتىلى قالىپتاسا الماعان ادەبي ءتىلدى تولىققاندى ادەبي ءتىل دەپ ايتۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى، عىلىمنىڭ جان - جاقتى دامۋىنا ساي جۇيەلەنە، جەتىلە ءتۇسۋى ادەبي ءتىلدىڭ ادەبيلىگى مەن امبەباپتىلىعىنىڭ شارتتى بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
1. 2 عىلىم ءتىلى مەن عىلىمي ستيل
XX عاسىر عىلىمىندا كەڭىنەن ءسوز بولعان جاڭا ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – عىلىم ءتىلى. اتالمىش تەرمين فيلوسوفيا جانە لينگۆيستيكا سالالارىندا قاراستىرىلدى. فيلوسوفتاردىڭ كوپشىلىگى ونى، ءبىر جاعىنان، عىلىمي ءبىلىم رەتىندە، ەكىنشى جاعىنان، سول عىلىمي ءبىلىمدى يگەرۋگە قاجەتتى عىلىمي اپپارات رەتىندە ءتۇسىندى. العاشقى، كەڭ ماعىناداعى فيلوسوفيالىق تۇسىنىك بويىنشا عىلىم ءتىلى – جۇيەسى مەن قۇرىلىمى بار جالپى عىلىمي ءبىلىم ۇعىمىن قامتيدى. ەكىنشى، تار ماعىناداعى لوگيكالىق تۇسىنىك بويىنشا، عىلىم ءتىلى – فورمالدى تاڭبالىق جۇيەلەردىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. تار ماعىناداعى تۇسىنىك كەڭ ماعىناداعى تۇسىنىكتىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ەكىنشى، تار ماعىناداعى، فورمالدى لوگيكالىق ءتىل ءبىرىنشى، ياعني كەڭ ماعىناداعى عىلىم ءتىلىن بەينەلەۋدىڭ، سيپاتتاۋدىڭ ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
عىلىم ءتىلى بويىنشا XX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر جاڭا ناتيجەلەر اكەلدى. عىلىم ءتىلىنىڭ دەربەستىگى تۋرالى، ونىڭ «شاعىن ءتىلدىڭ» ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلاتىندىعى جونىندە كەڭىنەن ءسوز بولا باستادى. عىلىمي قولدانىسقا العاش XX عاسىردىڭ 60 - جىلدارى ەنگەن «شاعىن ءتىل» (sublanguage، پوديازىك) تەرمينى جالپىلاما قولدانىمعا كىردى. ونىڭ جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ فۋنكسيونالدىق ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى، ءارقيلى كاسىبي قىزمەت اياسىندا قولدانىلاتىندىعى بەلگىلى بولدى. جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن ادەبي ءتىل مەن جالپىلاما قولدانىمعا ءتان ەمەس سالالىق عىلىم تىلدەرىنىڭ اراقاتىناسى ايقىندالا باستادى.
شەتەلدىك عىلىمي ورتادا بۇل كەزدە حالىقتىق ءتىلدىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى رەتىندەگى ارنايى ماقساتتا قولدانىلاتىن تىلدەر تۋرالى زەرتتەمەلەر جاسالدى [17]. شىنىندا دا، ۇعىمداردىڭ ناقتى سالالاردا قالىپتاسقان جۇيەسىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تىلدىك قۇرالداردىڭ جيىنتىعىن ارنايى ماقساتتا قولدانىلاتىن ءتىل دەپ تە، كاسىبي ءتىل دەپ تە اتاۋعا بولادى.
عىلىم ءتىلى بويىنشا كەيىنگى كەزەڭدەردە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان جاڭاشا كوزقاراستى قولدايتىن عالىمدار ونى جەكە فۋنكسيونالدىق ءتىل رەتىندە قابىلداعاندى ءجون كورەدى [18، 349 - 350]. تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ بەلگىلى مامانى ا. ۆ. سۋپەرانسكايا ءوزىنىڭ «ادەبي ءتىل جانە تەرمينولوگيالىق لەكسيكا» اتتى زەرتتەۋىندە وسى ماسەلەنى جان - جاقتى تالدايدى [19]. وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرى مەن تۇجىرىمدارى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ نىسانىنا دا تىكەلەي قاتىستى. ولار زەرتتەۋ بارىسىندا تولىق قولداۋ تاپتى. اتاپ ايتقاندا، عالىم تەرمينولوگيالىق لەكسيكا ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىنا كىرەدى دەگەن پىكىردىڭ قانشالىقتى اقيقاتتىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە قاراما - قارسىلىقتى سالىستىرما جاسايدى.
تەلەفون ءسوزىنىڭ جالپىلاما قولدانىمداعى ماعىناسى – بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتا سويلەسۋگە ارنالعان اپپارات. عىلىمي تىلدە ول: 1) ەلەكترلىك تەربەلىستەردى دىبىستىق تەربەلىستەرگە اينالدىراتىن قۇرال؛ 2) دىبىستى قاشىقتىققا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەلەكترلىك اپپاراتتار جۇيەسى. كەلتىرىلگەن مىسالداردان ارناۋلى ماعىنانىڭ كەيدە جالپى ماعىنادان ايتارلىقتاي الىستاپ كەتەتىنى بايقالادى.
عىلىم ءتىلىنىڭ ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىندىگىن، ەكەۋىنىڭ دە جالپىحالىقتىق، ۇلتتىق ءتىلدىڭ قۇرامىندا قاراستىرىلاتىنىن دالەلدەيدى. سونىمەن، تەرمين ءوزىنىڭ سىرتقى فورماسى جاعىنان ءسوز تۇرىندە بولعانىمەن، ۇلتتىق ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق قاعيدالارىنا ءسوز ءتارىزدى باعىنعانمەن، ۇعىمدىق جاقتان جالپى لەكسيكالىق سوزدەن ەرەكشەلەنەدى. شىندىعىندا، تەرمينولوگيا ۇلتتىق ءتىل لەكسيكاسىنىڭ دەربەس بولىگىن قۇرايدى. ءاربىر عىلىم سالاسىنىڭ وزىنە ءتان تەرمينولوگيالىق جۇيەسى مەن ەرەكشە تەرميندەرى بار. ول تەرميندەردىڭ ماعىنالارى سول عىلىم سالاسىندا عانا اكتۋالدانادى.
قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى،
نۇركەن اۋىلى. باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
نۇرماعانبەت جىبەك سەرىك قىزى
اكادەميك ە. ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ف. ع. ك.، دوسەنتى
«قازاقشا عىلىم ءتىلىن دامىتۋداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ورنى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جۇمىستىڭ وزەكتىلىگى
كىرىسپە
قازىرگى قازاق ءتىلى تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى مارتەبەسىن الىپ وتىر. سوندىقتان وعان دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان ۇلتتىق ادەبي تىلدەرگە قويىلاتىن تالاپتار تۇرعىسىنان قاراۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا دامىعان ۇلتتىق ادەبي تىلدەردىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – سول تىلدەگى عىلىمي ءستيلدىڭ قالىپتاسۋى بولىپ سانالادى.
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەس قوعامدىق قىزمەت اياسىنىڭ كەڭەيۋى مەن كۇشەيۋى، سوعان ساي قازىرگى قوعامداعى عىلىم ءتىلىن قازاقشا دامىتىپ، قالىپتاستىرۋدىڭ تالاپ - مۇددەلەرى قازاق تىلىندەگى عىلىمي ءستيلدىڭ قالىپتاسۋىن ارنايى قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ ماقساتى: قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم سالاسىنداعى قولدانىسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى وقىعان ازاماتتارىنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋ:
ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قازاق زيالىلارىنىڭ عىلىم ءتىلى مەن ونىڭ تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىرىپ، دامىتۋداعى قىزمەتىن، ورنىن، ءرولىن كورسەتۋ، قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينجاسامداعى مۇمكىندىكتەرىنىڭ عىلىم ءتىلىنىڭ دامۋىنا اسەرىن كورسەتۋ.
مىندەتتەرى:
– عىلىم ءتىلىنىڭ تۋۋ، قالىپتاسۋ ءداۋىرىن بەلگىلەپ، ونىڭ جەتىلۋىنە اسەر ەتكەن الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق (لينگۆيستيكالىق جانە ەكسترالينگۆيستيكالىق) جاعدايلاردى كورسەتۋ؛
– قازاقشا عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ قىزمەتىن كورسەتۋ؛
– قازاق ءتىلىنىڭ تەرمين جاساۋداعى مۇمكىندىكتەرى شەكسىز ءارى «ۇلتتىق تەرمينولوگيا – ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ نەگىزى» ەكەندىگىن دالەلدەۋ؛
– ۇلتتىق تەرمين ەلدىڭ رۋحاني وركەندەۋىنىڭ، عىلىمىنىڭ دامۋىنىڭ كورسەتكىشى ەكەندىگىن، ءار كەزەڭ، ءار ءداۋىر وزىنە قاجەتتى جاڭالىقتاردى تۋعىزسا، سول جاڭا ۇعىمدى جاڭا اتاۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ءتىل ەكەندىگىن دالەلدەۋ؛
– تەرميندەنۋدىڭ ۇلت تىلىندە تەرمين جاساۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە قازىرگى تىلىمىزدە تەرمين جاساۋدا الاتىن ورنىن انىقتاۋ؛
– عىلىم ءتىلىنىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ ءارى قاراي دامۋىنداعى، كەيىنگى قازاقشا عىلىمي ادەبيەت ءستيلىنىڭ دامىپ، جەتىلۋىندەگى ورنىن كورسەتۋ.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ نىسانى – قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى، عىلىم ءتىلى جانە ونىڭ تەرميندەرى.
قازاق ءتىلىن عىلىم ءتىلى رەتىندە دامىتۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى – عىلىمي ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ايقىنداۋ، تەرمينولوگيالىق بىرلىكتەردىڭ قۇرامىن رەتتەۋ، ولاردىڭ ماعىناسىن اشۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن انىقتاۋ.
اكادەميك ءا. قايدار، اتاپ كورسەتكەندەي، ەڭ الدىمەن، انا ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىنا تىرەك بولار ءۇش تاعانىن – جازۋ - سىزۋىن (ۇرپاق اراسىن جالعاستىرار التىن كوپىرىن)، ونوماستيكاسىن (جەر بەتىندەگى ەسكەرتكىشىن) جانە تەرمينولوگياسىن (ونىڭ بايۋ، جاڭارۋ كوزىن) بەرىك ەتۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى تەرمينولوگيا سالاسىندا جۇرگىزىلەتىن جان - جاقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر ونىڭ عىلىم ءتىلىن دۇرىس قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ قۇرىلىمى كىرىسپەدەن، ەكى بولىمنەن، قورىتىندى مەن پايدالانىلعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى. جۇمىستىڭ مازمۇنى بويىنشا «ۇلتتىق عىلىم ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى تەرميندەردىڭ قىزمەتى» «قازىرگى قازاق ءتىل ءبىلىمى: قولدانبالى لينگۆيستيكانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (الماتى، 2012)، «قازاقشا عىلىم ءتىلىنىڭ زەرتتەلۋى تۋرالى» «Vedecky prumysl evropskeho kontinentu – 2012» Materialy Vءىىى mezinarodni vedecko - prakticka konference. Filologicke vedy (Praha، 2012)، «ۇلتتىق عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى جايىندا» «ەكونوميكالىق ينتەگراسيا جاعدايىندا باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردى تىلدىك دايارلاۋدىڭ قازىرگى زامانعى ۇردىستەرى» اتتى اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (قاراعاندى، 2012)، «عىلىم ءتىلى حاقىندا» «ەۆروپەيسكايا ناۋكا ءححى ۆەكا» اتتى حالىقارالىق عىلىمي - تەوريالىق كونفەرەنسيا ماتەريالدارىندا (پولشا، 2013) ءتورت ماقالا جارىق كوردى.
1 عىلىم ءتىلى مەن ادەبي ءتىلدىڭ اراقاتىناسى
1. 1 عىلىم ءتىلى، ەرەشەلىكتەرى، زەرتتەلۋى
«ادەبي ءتىل» مەن «عىلىم ءتىلىنىڭ» وزىندىك اراقاتىناسى، قالىپتاسۋ جولى مەن دامۋ ەرەكشەلىكتەرى بار. سونىمەن قاتار «عىلىم ءتىلى» مەن «عىلىمي ءتىل» دەگەن ۇعىمدار ءوزارا بايلانىستى بولسا دا، ەكەۋى ءبىر ەمەس. «عىلىمي ءتىل» ءار سالاداعى عىلىمنىڭ وزىنە عانا ءتان تىلدىك ەرەكشەلىكتەردىڭ بەلگىلى جۇيەسى، قولدانىس تاسىلدەرى. بۇل تەرميندى كوبىنەسە «عىلىمي ستيل» دەپ تە اتايدى.
«عىلىمي تىلگە» قاراعاندا «عىلىم ءتىلىنىڭ» ماعىناسى الدەقايدا كەڭ، اۋقىمى زور. ويتكەنى “عىلىم ءتىلى” دەگەن ۇعىمدى زەرتتەۋشىلەر جالپى ادەبي ءتىلدىڭ اتقاراتىن الەۋمەتتىك - قوعامدىق قىزمەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى دەپ تۇسىنەدى. بۇل سالا عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەستىڭ شارىقتاپ دامۋىنا بايلانىستى قاناتىن جايىپ، تامىرىن تەرەڭدەتە تۇسەدى، ءوزى دە داميدى، جالپى ادەبي ءتىلىمىزدى دە كەمەلدەندىرە تۇسەدى. باسقاشا ايتقاندا، قوعام ومىرىنە عىلىمي - تەحنيكالىق پروگرەسس قانشالىقتى قاجەت بولسا، سول قوعام مۇشەلەرىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعان عىلىم ءتىلى دە سونشالىق قاجەت دەپ ەسەپتەيدى اكادەميك ءا. قايدار [1، 9]. دەمەك، جالپى جازبا ادەبي ءتىل مەن عىلىم ءتىلى ءوزارا بايلانىسا، استارلاسا داميتىن قۇبىلىستار. ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىندا عىلىم ءتىلىنىڭ پايدا بولۋى ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى مەن قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋادى دا، بۇل ونىڭ دەربەس ءتىل رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن - ءبىر كەپىلى بولىپ سانالادى. ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىندا عىلىم ءتىلىنىڭ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قالىپتاسا الماۋى، نەمەسە قالىپتاسسا دا، عىلىمي قاۋىم تاراپىنان كەڭ قولدانىس تاپپاي، قالىڭ كوپشىلىكتەن وقشاۋ تۇرۋى ادەبي ءتىلدىڭ قوعامدىق قىزمەتىنە نۇقسان كەلتىرەدى. عىلىم ءتىلى قالىپتاسا الماعان ادەبي ءتىلدى تولىققاندى ادەبي ءتىل دەپ ايتۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا عىلىم ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى، عىلىمنىڭ جان - جاقتى دامۋىنا ساي جۇيەلەنە، جەتىلە ءتۇسۋى ادەبي ءتىلدىڭ ادەبيلىگى مەن امبەباپتىلىعىنىڭ شارتتى بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
1. 2 عىلىم ءتىلى مەن عىلىمي ستيل
XX عاسىر عىلىمىندا كەڭىنەن ءسوز بولعان جاڭا ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – عىلىم ءتىلى. اتالمىش تەرمين فيلوسوفيا جانە لينگۆيستيكا سالالارىندا قاراستىرىلدى. فيلوسوفتاردىڭ كوپشىلىگى ونى، ءبىر جاعىنان، عىلىمي ءبىلىم رەتىندە، ەكىنشى جاعىنان، سول عىلىمي ءبىلىمدى يگەرۋگە قاجەتتى عىلىمي اپپارات رەتىندە ءتۇسىندى. العاشقى، كەڭ ماعىناداعى فيلوسوفيالىق تۇسىنىك بويىنشا عىلىم ءتىلى – جۇيەسى مەن قۇرىلىمى بار جالپى عىلىمي ءبىلىم ۇعىمىن قامتيدى. ەكىنشى، تار ماعىناداعى لوگيكالىق تۇسىنىك بويىنشا، عىلىم ءتىلى – فورمالدى تاڭبالىق جۇيەلەردىڭ جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. تار ماعىناداعى تۇسىنىك كەڭ ماعىناداعى تۇسىنىكتىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ەكىنشى، تار ماعىناداعى، فورمالدى لوگيكالىق ءتىل ءبىرىنشى، ياعني كەڭ ماعىناداعى عىلىم ءتىلىن بەينەلەۋدىڭ، سيپاتتاۋدىڭ ءتاسىلى بولىپ تابىلادى.
عىلىم ءتىلى بويىنشا XX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر جاڭا ناتيجەلەر اكەلدى. عىلىم ءتىلىنىڭ دەربەستىگى تۋرالى، ونىڭ «شاعىن ءتىلدىڭ» ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلاتىندىعى جونىندە كەڭىنەن ءسوز بولا باستادى. عىلىمي قولدانىسقا العاش XX عاسىردىڭ 60 - جىلدارى ەنگەن «شاعىن ءتىل» (sublanguage، پوديازىك) تەرمينى جالپىلاما قولدانىمعا كىردى. ونىڭ جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ فۋنكسيونالدىق ءبىر ءتۇرى ەكەندىگى، ءارقيلى كاسىبي قىزمەت اياسىندا قولدانىلاتىندىعى بەلگىلى بولدى. جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇرايتىن ادەبي ءتىل مەن جالپىلاما قولدانىمعا ءتان ەمەس سالالىق عىلىم تىلدەرىنىڭ اراقاتىناسى ايقىندالا باستادى.
شەتەلدىك عىلىمي ورتادا بۇل كەزدە حالىقتىق ءتىلدىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى رەتىندەگى ارنايى ماقساتتا قولدانىلاتىن تىلدەر تۋرالى زەرتتەمەلەر جاسالدى [17]. شىنىندا دا، ۇعىمداردىڭ ناقتى سالالاردا قالىپتاسقان جۇيەسىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن تىلدىك قۇرالداردىڭ جيىنتىعىن ارنايى ماقساتتا قولدانىلاتىن ءتىل دەپ تە، كاسىبي ءتىل دەپ تە اتاۋعا بولادى.
عىلىم ءتىلى بويىنشا كەيىنگى كەزەڭدەردە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان جاڭاشا كوزقاراستى قولدايتىن عالىمدار ونى جەكە فۋنكسيونالدىق ءتىل رەتىندە قابىلداعاندى ءجون كورەدى [18، 349 - 350]. تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ بەلگىلى مامانى ا. ۆ. سۋپەرانسكايا ءوزىنىڭ «ادەبي ءتىل جانە تەرمينولوگيالىق لەكسيكا» اتتى زەرتتەۋىندە وسى ماسەلەنى جان - جاقتى تالدايدى [19]. وسى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرى مەن تۇجىرىمدارى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ نىسانىنا دا تىكەلەي قاتىستى. ولار زەرتتەۋ بارىسىندا تولىق قولداۋ تاپتى. اتاپ ايتقاندا، عالىم تەرمينولوگيالىق لەكسيكا ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىنا كىرەدى دەگەن پىكىردىڭ قانشالىقتى اقيقاتتىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە قاراما - قارسىلىقتى سالىستىرما جاسايدى.
تەلەفون ءسوزىنىڭ جالپىلاما قولدانىمداعى ماعىناسى – بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتا سويلەسۋگە ارنالعان اپپارات. عىلىمي تىلدە ول: 1) ەلەكترلىك تەربەلىستەردى دىبىستىق تەربەلىستەرگە اينالدىراتىن قۇرال؛ 2) دىبىستى قاشىقتىققا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەلەكترلىك اپپاراتتار جۇيەسى. كەلتىرىلگەن مىسالداردان ارناۋلى ماعىنانىڭ كەيدە جالپى ماعىنادان ايتارلىقتاي الىستاپ كەتەتىنى بايقالادى.
عىلىم ءتىلىنىڭ ادەبي ءتىلدىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىندىگىن، ەكەۋىنىڭ دە جالپىحالىقتىق، ۇلتتىق ءتىلدىڭ قۇرامىندا قاراستىرىلاتىنىن دالەلدەيدى. سونىمەن، تەرمين ءوزىنىڭ سىرتقى فورماسى جاعىنان ءسوز تۇرىندە بولعانىمەن، ۇلتتىق ءتىلدىڭ گرامماتيكالىق قاعيدالارىنا ءسوز ءتارىزدى باعىنعانمەن، ۇعىمدىق جاقتان جالپى لەكسيكالىق سوزدەن ەرەكشەلەنەدى. شىندىعىندا، تەرمينولوگيا ۇلتتىق ءتىل لەكسيكاسىنىڭ دەربەس بولىگىن قۇرايدى. ءاربىر عىلىم سالاسىنىڭ وزىنە ءتان تەرمينولوگيالىق جۇيەسى مەن ەرەكشە تەرميندەرى بار. ول تەرميندەردىڭ ماعىنالارى سول عىلىم سالاسىندا عانا اكتۋالدانادى.
قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى،
نۇركەن اۋىلى. باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
نۇرماعانبەت جىبەك سەرىك قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: «سارعايسا دا تاريحتىڭ اق پاراعى،
