InfoHub Logo

قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا اۋليەگە تابىنۋ ءداستۇرى ەجەلدەن بار. تاڭىرگە سەنگەن ەجەلگى تۇركىلەر ۇماي انانى، قىزىر اتانى، اتا-بابا ارۋاقتارىن جەلەپ-جەبەۋشى ساناپ، ولارعا ۇنەمى سيىنىپ وتىرعان. كۇنگە، ايعا، وتقا تابىنۋ، ەل يەسى كوكبورىنى قاسيەت تۇتۋ، سۋ يەسى سۇلەيمەنگە جالبارىنۋ، تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى ءتورت تۇلىك مالدىڭ يەلەرى — قامبار اتادان، شوپان اتادان، ويسىلقارادان، زەڭگى بابادان، شەكشەك اتادان جاردەم كۇتۋ، ت.ب. يسلام دىنىنە دەيىنگى ەجەلگى نانىمدار قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى بارىسىندا تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى جاڭا دۇنيەتانىمدىق ۇستانىمدارمەن بىتە ارالاسىپ، اۋليە ۇعىمىنىڭ مازمۇنى تولىعا ءتۇستى. بۇل باعىتتا، اسىرەسە، قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق ءىلىم تۇرىندە ەنۋى ۇلكەن اسەر ەتتى. سوپىلار ۇستانىمىنداعى دارۋىشتىك، پاكتىككە ۇمتىلۋ، زىكىر سالۋ، ت.ب. قازاقتاردىڭ ەجەلگى نانىمدارىنا ۇقساس ەدى. حالىق ولاردى اۋليە ساناپ، ءپىر تۇتتى. بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، ارىستان باب، باب اتا، قوجا احمەت ياساۋي، بەكەت اتا، سوپى ءازىز، وقشى اتا، ت.ب. اۋليەلەر ءبىلىمپاز دىندارلىعىمەن دە، قاراپايىم ىزگىلىگىمەن دە حالىق جادىندا ماڭگىلىك ساقتالعان. قازاق حالقى، سونداي-اق، ەل قورعاعان باتىرلاردى، ۇلت بىرلىگىن ساقتاعان بيلەردى، اقىل-پاراساتىمەن تۇتاس ايماققا ۇلگى بولعان انالاردى اۋليەلەر قاتارىنا قوسىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنا تابىنىپ كەلەدى.

اۋليەلىكتىڭ  سىرتقى بەلگىسى – ءابسوليۋتتى رۋحاني تازا­لىققا ۇمتىلۋ. العا ابسوليۋت­ءتى تازارۋدى ماقسات ەتىپ قويۋ. مورالدىق، ۇجداني تازارۋدىڭ ۇشار شىڭىنا ۇمتىلۋ. قوعام ءۇشىن سوپىلىق قوزعالىستىڭ ەڭ ۇلكەن تاربيەلىك ءمانى وسى. سوندىقتان دا سوپىلاردى حان دا، قاراشا دا تورىنە شىعارىپ، توبەسىنە كوتەرگەن. سوندىقتان دا ءال-عازالي: «ادامدار اراسىنان ادالدىق تابا الماساڭىز، سوپىلار تىرلىگىنە ءۇڭىل!» دەگەن. سوپىلاردىڭ سۇيىكتى ءتامسىلى. قوجاناسىر تۋرالى. ءبىر كۇنى قوجەكەڭنىڭ ۇيىنە ۇرى تۇسەدى. ۇرلايتىن ەش نارسە تابا الماي رەنجىپ ەسىككە بەتتەيدى. سوندا قۋىستا جاتقان قوجاناسىر اتىپ تۇرىپ: «قۋىس ۇيدەن قۇر شىق­پا، باۋىرىم!» دەپ ۇستىندەگى جال­عىز شاپانىن ۇرىنىڭ يىعىنا جاپقان ەكەن. سوندىقتان سوپىلار قوجاناسىردى «ناعىز سوپى» دەپ بىلەدى. قاراپ وتىرساڭىز، قوجاناسىر سوپىنىڭ وسى ءبىر ارەكەتىندە ادامعا دەگەن ۇلان­-عا­يىر ءىلتيپات، كول-كوسىر مەيىرىم، پەرىشتە پەيىل، پەرىشتە تازالىق جاتىر. مۇنداي جاندار شىنىندا كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاماق تۇرماق، وزگەلەر ءۇشىن ءوزىنىڭ سوڭعى مۇلكىن قۇربان ەتۋگە بار. مۇنداي جاندار اشكوزدىك، قىزعانىش، كۇنشىلدىك، وزىمشىلدىك، جاۋلىق دەگەن كەس­اپاتتاردان ادا. بۇل – اۋليەلىك. ونىڭ قوعامدى تازارتۋداعى ۇشان-تەڭىز تاربيەلىك ءمانى وسى.

يسلام ءدىنى تاريحىندا

اۋليە تۋرالى ۇعىم يسلام ءدىنى تاريحىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭىندە ءار قيلى ماعىناعا يە بولىپ، دامىپ وتىرعان. سوپىلىق (سۋفيزم) ءىلىمنىڭ ىلكى داۋىردەگى (IX ع.) وكىلدەرىنىڭ ءبىرى - ءزۇنۇن مىسىري (796-859 جج.) ەڭبەگىندە وسى تەرمين تەوسوفيالىق ماندە قولدانىلادى. ودان كەيىنگى كەزەندەگى اۆتورلار اۋليەنى ءدىني پراكتيكادا كەمەلدەنىپ تولىققان تۇلعا، اللا تۋرالى ىلىم-بىلىمگە قانىق جان رەتىندە ءتۇسىندىرىپ، وعان جاراتۋشى تۋرالى قۇپيا سىردى ءبىلۋشى، اللانىڭ ديدارىن كورگەن دەگەن سيپاتتاردى بەرەدى. اسىرەسە حاكيم تەرمەزي: «پايعامبار تەك اللاعا عانا ەمەس، اۋليەنىڭ دەمەۋىنە دە يەك ارتادى، سەبەبى اۋليە پايعامباردان تومەن بولعانىمەن، ونىڭ سايراپ تۇرعان قىزىل ءتىلى ۇدايى اللا تاعالانى ەسكە تۇسىرۋگە قىزمەت ەتەدى، ال لۇپىلدەگەن جۇرەگى اللانىڭ نۇرىمەن نۇرلانعان» - دەپ جازادى. X ع. -دا سۋفيزمدە اۋليە يەرارحياسى جۇيەلى ءتىزىم تاپتى: ولاردىڭ سانى 356، كەيدە 500 دەپ ايتىلادى، ال رۋحاني كوشباسشىسى كۋتب (جارىلقاۋشى) اتالدى. بۇل قۇرىلىمدا سوپىلىق پەن شەيتتىك ارنالار توعىسىپ كەتكەن. XII-XIV عاسىردا سوپىلىق باۋىرلاستىق كۇشەيگەندە، اۋليەنىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءمان-ماڭىزى، اتقاراتىن قىزمەتى، مىندەتى ەسەلەنىپ ارتا ءتۇستى. زەرتتەۋشىلەر سوپىلىق پەن اۋليە ۇعىمىنىڭ قاناتتاس دامىعانىن جانە بۇل قۇبىلىستىڭ (سۋفيزم) XIII ع.-دا يسلام دۇنيەتانىمىندا شەنۋشى مانگە يە بولىپ، زور ىقپال جاساعانىن ايتادى.

---