InfoHub Logo

مۋكايەۆا ينديرا تۋرانوۆنا
«تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى

قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن ۇيرەنۋ ءومىردى، ومىردەگى سان الۋان قۇبىلىستىڭ ءوزىن، ونىڭ سىرت-سيپاتىن تۇسىندىرۋمەن قاتار جۇرەتىنى ءمالىم.

قازاق ءتىلى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، ەلىمىزدە تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تىرشىلىگى مەن الەۋمەتتىك تىنىسىن جۇزەگە اسىراتىن قاتىناس قۇرالى. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنالعان ءتۇرلى وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار، وقۋلىقتار جارىق كورۋدە. ءارقايسىسى ءار دەڭگەيدە. قازىرگى زامان تالابىنا قابىلەتتى مامان دايىنداۋ-ۇستازدار الدىنداعى ۇلكەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋ باعدارلاماسىندا»: «ءتىلدى دامىتۋ-قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتى ساياساتىنىڭ اسا وزەكتى باعىتتارىنىڭ ءبىرى»، سونداي-اق «مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ سانى مەن ساپاسىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك» دەلىنگەن. ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ: «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە» -دەپ تۇجىرىمدايدى.ۇرپاق جالعاستىعىمەن ادامزات بالاسى مىڭ ەمەس ميلليونداعان جىلدار جاساپ كەلەدى. بولاشاققا باستايتىن جارىق جۇلدىز – وقۋ. «نادان جۇرتتىڭ كۇنى – قاراڭ، كەلەشەگى تۇمان»، - دەپ  م.دۋلاتوۆ ايتقانداي، ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تىرەگى – ءبىلىمدى ۇرپاق. سۋسىز، قۇرعاق، تاسا كولەڭكە جەرگە ءدان ەكسەڭ ونبەيتىنى سياقتى، جاس ۇرپاعىمىزدى تاربيەلەمەسەك وسپەيدى، ونبەيدى. كەز–كەلگەن مەملەكەتتىڭ رۋحاني دا، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق دارەجەسى وندا ءومىر سۇرەتىن حالىقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە بايلانىستى باعالانادى.

ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جاڭاشا ويلاۋ، جاڭاشا قارىم-قاتىناس، جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاسادى.بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وقىتۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن مەڭگەرمەيىنشە، ساۋاتتى، جان-جاقتى  مامان بولۋ مۇمكىن ەمەس. جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ وقىتۋشىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق ، كاسىپتىك، ادامگەرشىلىك، رۋحاني ازاماتتىق كەلبەتىن قالىپتاسۋىنا يگى اسەرىن تيگىزەدى، ءوزىن-وزى دامىتىپ وقىتۋ ءۇردىسىن ۇيىمداستىرۋعا كومەكتەسەدى.

جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالاردىڭ تيىمدىلىگى ءداستۇرلى وقىتۋدىڭ ايىرماشىلىعى:
- وقىتۋشىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتادى؛
- ءار وقۋشىنىڭ دەڭگەيىنە ساي جۇمىس جاسالادى؛
- وقۋشىنىڭ ەڭبەگى وبەكتيۆتى تۇردە باعالانادى؛
- پانگە قىزىعۋشىلىعى ارتادى؛
- وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، جادى، زەيىن تۇلعالىق قاسيەتتەرىن  دامىتادى.

ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ءوز بەتىمەن ءبىلىم الاتىن جانە العان ءبىلىمىن ءومىردىڭ ءتۇرلى جاعدايلارىندا قولدانا الاتىن تۇلعانىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن وقىتۋدىڭ ءتيىمدى تەحنولوگياسىن تاڭداۋ. قازاق ءتىلىن مەڭگەرتۋدە وقىتۋشى بىرىنشىدەن ۇيرەنۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتا الۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ءتىلدىڭ ومىردە قاجەت ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. وسىنداي قاجەتتىلىكتى بىلگەن، قىزىعۋشىلىعى بار وقۋشى  ءتىلدى وتە جاقسى مەڭگەرىپ شىعادى.

مەملەكەتتىك ءتىلدى وقۋشىلارعا ۇيرەتۋدە ج.ا.قارايەۆتىڭ «دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ» تەحنولوگياسىن پايدالانۋدىڭ  تيىمدىلىگى زور. «دەڭگەي» ءسوزى تەرمين رەتىندە العاش ماتەماتيكا عىلىمىندا پايدا بولعان. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدى دەڭگەيلىك جۇيەدە ۇيىمداستىرۋ ءتىلدى دەڭگەيلىك وقىتۋدىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءتيىمدى ادىستەمەلەرىنىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەنەدى. دەڭگەيلىك وقىتۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى ءبىلىم بەرۋ، وقىتۋ، ۇيرەتۋ ءۇردىسىن توپتاپ، جىكتەپ بولەدى، ءاربىر دەڭگەيدىڭ ءوزىنىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق مينيمۋمى بولادى. وقۋ ماتەريالدارى ءبىر دەڭگەيدەن ەكىنشى دەڭگەيگە قاراي كۇردەلى بولىپ، ياعني قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي ءوسىپ وتىرادى.دەڭگەيلىك تاپسىرمالار بەرۋ ارقىلى ءتىل ۇيرەنۋشىلەردىڭ ءتىلىن دامىتۋعا، ويلاۋ قابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋگە، سوزدىك قورىن مولايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. دەڭگەيگە ءبولىپ وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگى ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق  تانىمى، ىنتاسى، تەوريالىق دايىندىقتارى ەسەپكە الىنۋى ءتيىس.

قازاق ءتىلىن وقۋشىلارعا ۇيرەتۋدە ج.ا.قارايەۆتىڭ «دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ» تەحنولوگياسىن پايدالاندىم. وسى تەحنولوگيانى قولدانعانداعى ۇستانعان شارتتارىم:
- وقۋشىلاردىڭ جاڭا ساباقتى وزدىگىنەن مەڭگەرۋىنە كومەكتەسۋ؛
- ءوز ويلارىن جانە كوزقاراستارىن جەتكىزە سويلەۋگە ۇيرەتۋ؛
- ءوز بەتتەرىمەن ماسەلەلەردى شەشە وتىرىپ شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋگە باۋلۋ؛
- وتكەن ماتەريالمەن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، جاڭا ماتەريالداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اجىرا الۋ؛
- سويلەمدەردى دۇرىس قۇراي الۋعا ماشىقتاندىرۋ؛
- تاپسىرمانىڭ مازمۇنى ارقىلى ءتىل ۇيرەنۋشىگە پروبلەمالىق سيتۋاسيا تۋعازا الۋ.

لەكسيكا سالاسىنىڭ ءاربىر تاقىرىبىن ءتىل ۇيرەنۋشى تەك عىلىمي ۇعىم رەتىندە قابىلداماي، ولاردى ومىردە قولدانا الاتىنداي، ءوزىنىڭ سويلەۋ داعدىسىندا، جازبا جۇمىستارىندا پايدالانا الاتىنداي بولۋى كەرەك.ءتىل ۇيرەنۋشى كوبىنە جازبا جۇمىستارىندا ءوز ويىن انىق تا ايقىن جەتكىزە الماي جاتادى، ستيلدىك قاتەلەردى كوپ جىبەرەدى.مۇندايدا لەكسيكانىڭ كوتەرەر جۇگى اۋىر. ءتىل ۇيرەنۋشى ساباقتا  وزدىگىمەن جۇمىس ىستەمەيىنشە، ونىڭ  ءبىلىمى بەرىك بولادى دەۋ قيىن.

مىسالى «مەملەكەت بولاشاعى – جاستار»  تاقىرىبى بويىنشا وقۋشىلارمەن جۇرگىزىلگەن جۇمىسىم:
ا) ۇيرەنۋشىلىك دەڭگەي. بۇل جەردە تاقىرىپ بويىنشا ءسوز تاۋىپ، بەرىلگەن ءسوزدى ماتىننەن وقۋ جانە سوزدەردىڭ قولدانىلۋىن اۋدارۋ.
ۆ) الگوريتمدىك دەڭگەي. ۇيرەنگەن ءبىلىمىن تولىقتىرادى ياعني تاقىرىپ بويىنشا سويلەپ پىكىر تالاستىرىپ، وتىلگەن سوزدەردى ءتۇرلى سيتۋاسيالىق جاتتىعۋلاردا قولدانادى. وقۋشى ءالى ىزدەنىس ۇستىندە بولادى.
س) ەۆريستيكالىق دەڭگەيدە. ءبىلىمدى تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا وقۋشى وزدىگىنەن تاقىرىپقا ساي اڭگىمە قۇراپ ايتۋ، ديولگوتى جانە مونولوگتى سويلەۋ جاتتىعۋلارى جاساۋ، تالداۋ جانە اناليزدەۋ.
د) شىعارماشىلىق دەڭگەيدە ءوز بەتىمەن وقۋشى وقىتۋشى ۇسىنعان تاقىرىپ بويىنشا اڭگىمە ولەڭ نەمەسە جۇمباقتار قۇراستىرۋ، مىنە وسىنداي جاتتىعۋلار وقۋشىنىڭ ناقتى ناتيجەلى جۇمىس جاساعاندىعىن كورسەتەدى.

وسىنداي جۇمىستار ورىندالۋ كەزىندە وقۋشىعا بارىنشا جاعداي جاساپ اۋديتوريادا ەركىن بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك، وقۋشىنىڭ ءوزىن-وزى وقىتۋىنا وزدىگىنەن جۇمىس جاساۋىنا سول جۇمىستىڭ ناتيجەلى بولعاندىعىنا كوز جەتكىزدىرىپ جۇمىسىت وبەكتيۆتى تۇردە باعالاۋىمىز كەرەك. ومىردە ناتيجەلى ەڭبەك قانا ءبارىن جەڭەتىندىگىن وقۋشىلارعا سەندىرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.

جوعارىدا كورسەتىلگەندەردى قورىتىندىلاي كەلە قازاق ءتىلىن دامىتۋ-قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ، ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى  دا سالماقتى ماسەلەسى. ول ارقىلى جاسوسكىندى ءتىل ونەرىنە باۋلۋ، تۋعان ءتىلىنىڭ قىرى مەن سىرىن تەرەڭ مەڭگەرتۋويىن جاتىق تا كوركەم ەتىپ جەتكىزە ءبىلۋ، مادەنيەتتى دە ساۋاتتى جازا ءبىلۋ ارەكەتتەرى جۇزەگە اسادى.

وقىتۋشىلار ءتىل دامىتۋ جولدارىنان ىزدەنگەندە وقۋشىنىڭ جەكە باس ەرەكشەلىگىن، ول جۇمىستىڭ قيىن دا كۇردەلى ماسەلەلەرىن ەسەپكە الادى. اسىرەسە ءتىل دامىتۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى ادەمى دە ساۋاتتى جازۋ ەكەنىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. سويلەۋ مادەنيەتىنە باۋلۋمەن قاتار، جازۋ مادەنيەتى، ساۋاتتىلىققا باۋلۋ ىس-ارەكەتتەرى- ءتىل دامىتۋدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قارايەۆ ج.ا. «دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ» تەحنولوگياسى. الماتى، 2001 ج
2. ق.  قاداشيەۆا «جاڭاشا جاڭعىرتىپ وقىتۋدىڭ عىلىمي – ادىستەمەلىك نەگىزدەرى: وزگە ءتىلدى ءدارىسحاناداعى قازاق ءتىلى» 2014 ج
3. ن. ورالبايەۆا، ق. جاقسىلىقوۆا « ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسى» 2010 ج

---