InfoHub Logo

قازاق جانە باسقادا تۇركى-عۇننان تاراعان حالىقتاردا مىنانداي اسكەري اتاۋلار ىستەتىلىنگەن، تاڭدانىس تۋدىراتىنى نەشە عاسىرلار، مىڭ جىلدار وتسەدە بۇل اتاۋلاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق جادىندا ساقتالۋى مەن قولدانىستا بولۋىندا. تومەندە سول اتاۋلار بەرىلدى.

بۇل مالىمەتتەر «تۇرىك شەجىرەسىن» (1838-جىلعى لوندون نۇسقاسى) نەگىز ەتە جازىلدى، بۇل «تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» يەسى شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن بالاسى جوشىدان تاراعان بەل ۇرپاعى ءابىلعازى ءباحادۇر، ول حيۋا حاندىعىنىڭ حانى بولعان. «تۇرىك شەجىرەسىنىڭ» اۋەلگى نۇسقاسى 1663 جىلى ءابىلعازى جاعىنان جازىلعان. ەڭبەك العاش رەت فرانسۋز تىلىنە 1726 جىلى اۋدارىلسا، كەيىن اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان.

ەرتە زاماندا وعىز حان بارلىق اسكەرلەرىن جيناپ جەتىگە بولەدى، وسى جەتى توپتىڭ اتاۋلارى جەكە-جەكە مىنا رەتپەن كەلگەن:

1. قۇراۋىل: ءبىرىنشى توپ - ەڭ الدىندا جۇرەتىن ءبىرىنشى ءبولىمى. بۇل توپ اسكەردىڭ ەڭ الدىڭعى قورعانىس ءارى شابۋىلشى شەبى بولعان. تۇرىكتەر بۇل توپتى «قۇراۋىل» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بولجوڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ءابىلعازى ءباحادۇر «تۇرىك شەجىرەسىندە». ولار قۇرامالار بولىپ، ەڭ الدىمەن ۇرىسقا كىرىپ شايقاس ءدامىن تاتادى ءارى قىرعىنعا كوپ ۇشىرايتىندا وسىلار. اتى ايتىپ تۇرعانداي ولار ءار-تۇرلى قۇراما توپتاردان قۇرالعان.

2. ەراۋىل (نەمەسە مۇنقولاي) : ەكىنشى توپ - تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «ەراۋىل» (ەرگەن توپ) جانە «مۇنقۇلاي» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «بوروڭعار» دەپ اتاعان دەيدى ءابىلعازى ءباحادۇر. ولار الداعى «قۇراۋىل» توبىنىڭ ارتىنان ءمالىم ارالىق-قاشىقتىق قالدىرا ەرىپ وتىرادى، بۇل ءبولىمنىڭ باستى ءرولى بارلىق قوسىندار اراسىنداعى بايلانىستى جانداندىرۋ بولعان. ال اراپتار بۇل توپتى «مۇكدۇمت-يل-جيش» دەپ اتايدى، سەبەبى بۇل توپقا قوسىنداعى ەڭ باتىر جىگىتتەر ۇيىستىرىلعان دەپ جالعاستىرادى ەڭبەك يەسى. بۇل قوسىن «قۇراۋىلدىڭ» ارتىن اڭداپ ەرىپ وتىراتىندىقتان «ەراۋىل» نەمەسە «ەرگەن توپ» اتالعان.

3. وڭقول: ءۇشىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ وڭ جاق بولىمىنە ورنالاسقان. ولار الدىنعى ەكىنشى توپ «ەراۋىلدان» ساداق جەبەسى جەتەر اراقاشىقتىق ياعني جەبە ۇشىرىم شالعايلىق ساقتاپ وتىرادى. بۇل توپتى تۇرىكتەر «وڭ-قول» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وڭعار» دەپ اتايتىن، اراپشا «يۇمەنا» دەلىنگەن.

4. سولقول: ءتورتىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ سول جاق بولىمىنە تۇراقتاسقان ياعني «وڭقولدىڭ» قارسى جاعىنا ورنالاسقان. تۇرىكتەر بۇل قوسىندى «ولقول» دەسە، موعولدار (مۇڭعولدار) «جوڭعار» دەپ اتايتىن. «وڭقول» مەن «سولقول» ورتالىق بولىمنەن تەڭ ارالىق ساقتاپ جايعاسقان، وسى رەتپەن جۇرەدى.

5. جاساۋىل: بەسىنشى توپ - جالپى قوسىننىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاسىپ، «قول» دەپ اتالعان. ولار «وڭقول» مەن «سولقول» ەكى توپتىڭ اراسىندا قيمىل جاساپ، قوزعالىس الىپ بارادى. «جاساۋىل» قوسىننىڭ قولباسى ۇرىستا ءوزىنىڭ ورنىن وسى ارادان اۋىتقىتپاي ساقتاپ، بۇيرىعىن وسى ەكى ارادا اتقارادى. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «جاساۋىل» دەلىنسە، اراپشا «ءقالىب-ال-جايش» دەلىنگەن.

6. شاڭداۋىل: التىنشى توپ - الدىنعى «قول» توبىنان بەلگىلى ارالىق ساقتاپ ورنالاسقان، ياعني ولار «قول» قوسىنىنىڭ ات تۇياعىنان شىققان شاڭىنا جەتەقابىل قاشىقتىقتا ەرىپ ءجۇرۋى كەرەك. بۇل قوسىن تۇرىك تىلىندە «شاڭداۋىل (شاڭدى-اۋىل)» دەلىنسە، اراپشا «ساكەح» دەلىنگەن. كەيدە تۇرىكتەر بۇل توپتى «وقشى» دەپ اتاسا، موعولدار (مۇڭعولدار) «وقجوڭعار» دەپ اتايتىن.

7. بۇقتىرما: جەتىنشى توپ - «شاڭداۋىل» قوسىنىنا وڭ-سولعا بولىنبەي جيناقى تۇردە ەرىپ وتىراتىن قوسىن. ولار جاۋلار «شاڭداۋىل» قوسىنىنىڭ ات تۇياعىنان شىققان شاڭدى كورە المايتىنداي ارالىق تاستاي بۇعا ەرىپ وتىرادى. تۇرىكتەر بۇل توپ قوسىندى «بۇقتىرما»، موعولدار (مۇڭعولدار) «باسوڭعار»، پارىستار «كۇمەنگاح» دەپ اتايتىن ەدى، ال اراپ تىلىندە قالاي اتالعانى انىق ەمەس، ولار بۇل توپقا ات قويماعان سياقتى. پارىستار وسى تەكتەس قوسىن-ارميا اسكەري تۇزىمدەرىن تاتارلاردان (تۇرىك-موعولداردان) العان. اتى ايتىپ تۇرعانداي «بۇقتىرما» جالپى قوسىننىڭ ەڭ ارتىنان بۇعىپ جاسىرىنا ەرىپ جۇرەتىن قوسىن.

بۇل ەرتەدەگى اسكەري اتاۋلار كونە زامانداعى تۇرىك-مۇڭعول ەل-ۇلىس-رۋلارى جورىقتارىندا ىستەتىلگەن. قىزىعارلىعى بۇل اتاۋلاردىڭ تۇرىكشەسى قازىرگى قازاقتار اراسىنا ءالى قۇنگە دەيىن قولدانىستا، بۇل قازاقتاردىڭ ولارمەن تىكە مۇراگەرىلىك جالعاستىرۋشى بايلانىستا ەكەنىن تىپتىدە انىقتاي تۇسەدى. ءابىلعازى وسى «تۇرىك شەجىرەسىندە» شىڭعىسحان موعولدارىمەن نايمان حاننىڭ نايماندارى اراسىندا بولعان ۇرىس ءدال وسى اسكەري ءبولىس ءتارتىبى بويىنشا جۇرگىزىلگەنىن ايتادى، قاتىستى ۋاقيعا اسا انىق تۇردە بىلاي سۋرەتتەلگەن، ءۇزىندى:

"..... قوزى (كوكساۋىل باتىر) باتىردىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەن نايمان حانى قاتتى ۇيالىپ، وزدەرىنىڭ ۇرىس ايلاسىن كۇشىنەن قالدىرادى دا، كەرى شەگىس جاساپ ۇرىسۋدىڭ ورنىنا قارسى سوعىسقا دايندالادى. حانزادا تولە تەمۇشىننىڭ (تەمىرشىن) «بولجوڭعار (قۇراۋىل)» نەمەسە الدىنعى قورعانىس قوسىنىمەن جەتىپ كەلىپ، نايماندارعا شابۋىلداي باستايدى، نايماننىڭ بۇل ءبولىمى جەڭىلەدى، ارتىنشا نايمان «قۇراۋىلىنا» كومەككە قوزى باتىر نايمان حاننىڭ «بوروڭعار (ەراۋىل)» قوسىنىمەن جەتەدى، ال ولار قۇبىلاي مەن جەبە نويان باستاعان «مۇنقۇلاي ياعني ەراۋىل» قوسىسىنىمەن قىلىش ايقاستىرىپ، ەكى جاق ۇرىستا تەڭ تۇسەدى، قوس جاقتاندا وتە كوپ سانداعى ادام ولەدى. وسى كەزدە تەمۇشىننىڭ «قول (جاساۋىل)» قوسىنى نەمەسە نەگىزگى قوسىنىمەن كەلەدى، تاعىدا وعان ىلەسە «وڭقول» جانە «سولقول» قوسىندى باستاپ شاعاتاي مەن وگەدەي كەلىپ شايقاسقا ارالاسادى. ال جوشى بولسا «اسۇبەح (اسۇبە)» نەمەسە زاپاس قوسىنمەن موعول قوسىنىنىڭ ارت جانە جان تۇستارىن قورعاپ كەلە جاتقان. قۇراشار نويان (شىڭعىسحامەن ءبىر اتالاس، ءامىر تەمىردىڭ ارعى ۇلى اتاسى) ەرەكشە باتىرلىق تانىتىپ نايمان حانعا قارسى اسا ءساتتى ۇرىس ايلالارىن ىسكە اسىرادى. ءدال وسى كەزدە، تەمۇشىن ءوزىنىڭ ارمياسىنداعى اسقان جاۋجۇرەك باتىرلارىمەن باسىن ءباي تىگە قاندى شايقاس  مايدانىنا باس قويىپ، بار جان-تانىمەن ۇرىس سالادى، ول نايمان حانعا قارسى بوراتا اسا ءساتتى سوققىلار جۇرگىزەدى. تەمۇشىننىڭ بارىنشا قۇلشىنستى شايقاسىنان سوڭ، نايمان حانى اۋىر جارالانىپ، دەنەسىنەن قان كوپ كەتەدى دە اتىنىڭ جالىن قۇشىپ سالبىراپ قالادى، نايمان حاندى بەكتەرى قورعاشتاپ اتىن جەتەكتەي جاقىن اراداعى تاۋعا الىپ كەتەدى، حان سول ارادا بۇل دۇنيەگە قوش ايتادى ..... ".

وسى ىسپەتتەس اسكەري بولىستەر ءابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا التىن وردامەن ءامىر تەمىر اراسىندا بولعان اسا زور ۇرىستاردادا ىستەتىلىنگەن. ماسەلەن ونى ءابىلعازى بىلاي سۇرەتتەيدى:

"..... سول الاپات ۇرىستان سوڭ باحرەن ۇعىلى بايدىڭ دەنەسى ونىڭ رۋىنداعى ساپ قاراكوك بولات ساۋىت كيگەن 700 جاس جىگىتتىڭ ولىگىمەن جابىلىپ قالعان كۇيىندە تابىلادى، بۇلار ۇعىلى بايداي نويانىن قورعاماق بولىپ جانىن بەرگەن جىگىتتەر-تۇعىن. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ مىنگەن جىلقىلارىنىڭ جالىمەن اياعىنا قيتاس (تاۋ قوداستىڭ قۇيرىعى، ۇرىس ايلالارىنىڭ ءبىرى، قيتاس اتتىڭ جۇرگەن ءىزىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن تاعىلادى، ات اياعىنا بايلانعان قيتاس ات ءىزىن ءوشىرىپ وتىرادى جانە اتتىڭ قاي باعىتتا بەت العانىن بىلدىرمەيتىن ءرولى بار) ىلىنگەن ەكەن، وسىدان-اق بۇل ۇرىستا ولاردا قانشالىقتى شىعىن بولعانىن مولشەرلەي بەرۋگە بولادى. سول كۇننەن باستاپ وزبەك حاندارىنىڭ اسكەري قاناتىنداعى نەمەسە قۇرىنداعى (اسكەر قۇراماسى نەمەسە دۇربارىس) باحرەن تايپاسىنىڭ ورنى سول-قاناتتا (سولقولدا) بولىپ قالعان، سول-قانات نەمەسە سول-قۇر قوسىندى موعولدار «جوڭعار» دەپ اتاسا، تۇرىكتەر «سول-قول» دەپ اتايتىن ەدى. باحرەندەر ودان بۇرىن وزدەرىنىڭ تۋىستاستارى بولعان قوڭىرات، نايمان، جالايىر جانە ۇلەشۇن (ءۇيسىن نەمەسە الشىن) قاتارلى تايپالارمەن وڭ قانات (وڭقول) اسكەر قۇرامىندا ەدى (وڭ جاقتى موعولدار «وڭعار»، تۇرىكتەر «وڭقول» دەيتىن). بۇل شايقاس باحرەندەردىڭ جان سانىن اسا كوپ دارەجەدە كەمىتىپ جىبەرەدى، ودان بۇرىن باحرەندەردىڭ سانى قوڭىراتتار مەن نايمانداردىڭ ەكى ەسەسىندەي كوپ بولاتىن ..... ".

ءابىلعازى وسى اسكەري اتاۋلاردى ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن اتاقتى عالىم ۇلىقبەكتىڭ جازعان «ءتورت ۇلىس حاندارى (تاريقي-ۇلۇس ارباعا)» اتتى ەڭبەكتەن السا كەرەك. سونىمەن بىرگە ءابىلعازى بۇل ەڭبەكتە شىڭعىسقان جانە موعول رۋلارى نۇح پايعامباردىڭ بالاسى جاپەتتەن تۋعان تۇرىكتىڭ ۇرپاقتارى دەيدى، «ءجاميع ءال-تاراۋيقتىڭ» يەسى ءراشىد ءاد-دىن مەن «زافارناما» (18-عاسىر) اتتى ەڭبەكتە يازيدتا سولاي تۇسىندىرەدى، الايدا 14-عاسىردا جازىلعان «ءتاريق ءال-عۇزيدا» اتتى ەڭبەكتە حامادۇللاح قازۋىني موعولدار تۇرىكتىڭ بالاسى ەمەس، ول تۇرىكتىڭ مانساق دەگەن ىنىسىنەن تاراعان، مانساقتى «دىباقۋ حان» دەپ تە اتايدى، ول عۇر جۇرتىنىڭ اتاسى دەپ جالعاستىرادى ءارى جوعارعى ەڭبەكتەردە عۇرلار تۇرىكتىڭ دۇشپانى بولىپ سانالعان.

بۇل ەڭبەكتەردەن وسى تەكتەس قازاق حالقىنىڭ وتكەنىنە-بۇگىنىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى كوپتەپ جيناقتاۋعا بولادى. تاعى ءبىر قىزىعارلىعى بۇل «تۇرىك شەجىرەسىندە» باسقا نۇسقاداعى «تۇرىك شەجىرەسىندە» كەزدەسە بەرمەيتىن وسىنداي قۇندى دەرەكتەر مولىنان تابىلادى.


پايدالانعان ەڭبەكتەر:

1. «تۇرىك شەجىرەسى» (1838 جىلعى لوندون نۇسقاسى)، ج. نۇرسۇلتان اۋدارماسى.
2. «ءجاميع ءال-تاراۋيقتىڭ»، ءراشىد ءاد-دىن.
3. «زافارناما»، يازيد
4. «ءتاريق ءال-عۇزيدا»، حامادۇللاح قازۋىني
5. «ءقازاقشىلۇق، اسا تاۋەكەل سەرىلىك جانە قازاقتاردىڭ قالىپتاسۋى، الاشا حان ءبولىمى»، جويپلي.

جولداس نۇرسۇلتان ۇلى

---