قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى
ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالىپتاسقانعا دەيىن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، اتا-بابالارىمىزدان امانات بولىپ قالعان داستۇرلەرىمىز بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى كومەسكىلەنە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ تىرشىلىك ەتۋىنىڭ نەگىزى بولعان، بۇكىل ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ باستاماسىنا اينالعان، قازاق ساحاراسىنىڭ جازىلماعان زاڭى - بولىنبەگەن ەنشى ءداستۇرى.
بولىنبەگەن ەنشى، ياعني قوناقتىڭ ەنشىسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتىنا وراي قالىپتاسقان، رۋ-تايپالىق جۇيەدە ەلدىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تۋىنداعان اينىماس قاعيدا، بۇلجىتپاس ءتارتىپ. مۇنداي ءتارتىپ بولماسا، تابيعاتى قۋاڭ سايىن دالادا جەلدەي جۇيتكىپ، سۋداي سىرعىعان كوشپەلىلەردىڭ ەل بولىپ تۇتاسۋىن، ۇلت بولىپ ۇيىسۋىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم تىرشىلىك ەتۋىنىڭ ءوزى قيىن بولار ەدى. بولىنبەگەن ەنشى ءداستۇرى بويىنشا كەز كەلگەن قازاق جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ كەز كەلگەن قازاقتىڭ ۇيىنە قونۋعا، قوناعاسىن ىشىپ-جەۋگە، ءمىنىس كولىگىن جەمىن بەرىپ سۋعارىپ، تىنىعىپ اتتانۋعا حاقىلى بولعان. «قازاقتىڭ قوعامدىق قۇرىلىمى» شىعارماسىنىڭ اۆتورى الفرەد حيۋدسون مۇنى بىلاي سيپاتتايدى: «قازاقتاردىڭ داستۇرىندە كەز كەلگەن جولاۋشى قالاعان ۇيىندە بەلگىسىز مەرزىمگە قوناق بولىپ قالا الادى. ءۇيدىڭ يەسى قوناقتىڭ جانى مەن مالىنىڭ اماندىعىنا جاۋاپ بەرەدى». وسى ايتىلعانداردان، قازاقتاردىڭ كوڭىلىنىڭ كەڭدىگى سوڭشالىق جولاۋشىلاپ كەلگەن قوناققا سىي-سىباعاسى دايىن تۇراتىندىعىن كورۋىمىزگە بولادى.
قوناقتى قۇدايىنداي قۇرمەتتەپ، ونى تورگە شىعارىپ، بار ءتاتتى-دامدىنى قوناقتىڭ اۋزىنا توسىپ، استىنداعى جالعىز اتىن سويىپ بەرگەن قازاق حالقىن قالاي قوناقجاي دەي المايسىڭ! كەز كەلگەن قازاقتىڭ مەنىڭ سەندە "الاشتان قالعان بولىنبەگەن ەنشىم بار" دەپ سول ۇيدە تۇراقتاي الۋى تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسىندا" زاڭ رەتىندە جازىلعان. ەگەر قوناق تۇسكەن ءۇي داستۇرگە ساي كۇتپەسە نەمەسە كۇتە الماسا، زاڭ بويىنشا بيگە شاعىمدانىپ، ات-تون ايىبىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى بولعان، كوپ جاعدايدا قوناقتىڭ پايداسىنا شەشىلگەن. ەگەر وتباسى قوناقتى دۇرىس كۇتە الماسا، ول جاقىندارىنىڭ الدىندا ۇياتقا قالاتىنى ءبىر بولەك، رۋدىڭ بەدەلىنە ۇلكەن تاڭبا بولعان. قازىرگى ساتتە تۋعان اعىمىزدىڭ ۇيىنە بارۋ ءۇشىن حابارلاسىپ، الدىن الا ەسكەرتپەۋگە دە بولمايدى، بوتەن ادامعا دا قوناقجايلىعىمىز جوعارى ەمەس ەكەندىگى وتىرىك ەمەس. بۇل بولىنبەگەن ەنشى ءداستۇرىنىڭ كومەسكىلەنگەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
الاشتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى جالپى قازاقتىڭ ورتاق اتا-تەگى - ءتۇپ اتاسى الاشا حان ءوزىنىڭ قارتايعان شاعىندا ءۇش بالاسىن شاقىرىپ، قولىنداعى مال-مۇلكىن ءۇش ۇلىنا ءبولىپ بەرىپ، "بولىنبەگەن ەنشىلەرىن" بولسىن دەپتى. ءبىر-بىرىننىڭ ۇيىنە بارعاندا، قيىندىق كورسەندەر، وسى ۇلەستەن بىر-بىرىڭە قوناقاسى بەرىڭدەر دەپ تاپسىرسا كەرەك. وسى سەبەپتەن قازاق بالاسى "الاشتان قالعان بولىنبەگەن ەنشىم بار" دەپ بىلەدى. ايلاپ-جىلداپ ساپار شەگىپ كەتكەن جولاۋشى وسى ءداستۇرىمىزدىڭ ارقاسىندا اتى ازباي، تونى توزباي امان-ەسەن ورالعان. بۇل ءداستۇردىڭ تالىم-تاربيە جاعىنان يگىلىگى جوعارى، كەز-كەلگەن قازاق وتباسىنىڭ جولاۋشىلاپ كەلگەن قوناققا سىي-سىباعاسى دايىن بولعاندىقتان، مۇنداي ەنشىنىڭ ءتۇرى بولىنبەگەن ەنشى دەپ اتالۋى دا سول سەبەپتى.
قورىتىنداي كەلە، بولىنبەگەن ەنشى ءداستۇرىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋىنىڭ وزىندە اسا ماڭىزدى ورىن العانىن كورۋىمىزگە بولادى. ءاربىر قازاق بالاسى "الاشتان قالعان بولىنبەگەن ەنشىسى" بارىن ءبىلۋى كەرەك، سەبەبى بۇل اتا-بابامىزدان بىزگە ميراس بولىپ قالعان اسىل مۇرامىز. قازىنالى ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ، جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاپ قانا قويماي، ءداستۇرىمىزدى ءوز رەتىمەن جۇزەگە اسىرۋعا ءاربىر قازاق مىندەتتى دەپ ويلايمىن.
نۇرجىگىتوۆا اسەل
You Might Also Like
-
اسپاندا نۇرىن شاشىپ تۇرعان كۇن ، كوز جەتپەس قۇپيا مەن قازىناعا تولى سارى دالا ، سانسىز بايلىقتىڭ بارلىعى تاۋەلسىز ەل بولماساڭ بەكەر سىندى كورىنەدى ماعان. تاۋەلسىزدىك – ءتاتتى ءسوز عانا ەمەس ، ۇ...
