InfoHub Logo

العاش ابۋلمانسۇر حاننىڭ قالماق پەن قازاق سوعىسىنداعى جەكپە-جەكتە «ابىلايلاپ» شاۋىپ، قالماقتىڭ چارىش دەگەن باتىرىن ءولتىرىپ، ابىلاي اتانىپ، حان بولعانى حالىققا ءمالىم شىعار.

چارىش – قالماقتىڭ حالدان حانىنا كۇيەۋ ەكەن. حالدان «چارىشتى ابىلاي ءولتىرىپ، حان بولىپتى» دەگەندى ەستىپ، قاھارلانىپ، «ابىلايدى ۇستاپ اكەل» دەپ جيىرما مىڭ عاسكەر اتتاندىرىپتى. ابىلاي ەل شەتىنە قاراۋىل قاراپ، ۇلىتاۋدا ۇيىقتاپ جاتقان جەرىندە قالماقتىڭ قولى ۇستاپ الىپتى.

ابىلاي قولدان ءجون سۇراسا، ءبىر عانا ءوزى ءۇشىن اتتانعان قول ەكەنىن بىلگەن سوڭ، كۇتىنبەگەن ەلدى شاپتىرتىپ قايتەمىن دەپ: «مەن – ىزدەگەن ابىلايىڭ»، – دەپتى. قالماقتىڭ قولى حالداننىڭ تاپسىرعان ابىلايىن تاپقان سوڭ ەلگە تيمەي قايتىپتى. بۇل ءماندى ەل ەستىپ، ابۋلحايىر حانعا حابار جەتكىزگەن سوڭ، ابۋلحايىر جاردەم سۇراي ورىنبورداعى نەپليۋيەۆ دەگەن گەنەرالعا: «ءبىز ورىسقا قاراعالى ءجۇر ەدىك، مەنىڭ ءىنىم ابىلايدى حالدان ۇستاپ اكەتتى، وسىعان جاردەم قىلىپ، بوساتىپ بەر» دەپتى. حالداننان سۇراتا ميللەر دەگەندى جىبەرىپتى.

قازاقتان توقسان كىسى سۇراي بارسا، ابىلايدى ارىق اتقا جايداق مىنگىزىپ، ساۋىت-سايمان كيگىزىپ [...] اينالتىپ، جەتەكتەتىپ قويعان ەكەن. سۇراۋشىلار جيىلعان سوڭ، حالدان ابىلايدى الدىنا شاقىرتىپ الىپ: «مەن سەنى چارىش سىقىلدى باتىردىڭ ورنىنا ولتىرگەلى وتىرمىن، نە ارمانىڭ بار»، - دەپتى. ابىلاي ايتىپتى: «ءۇش ارمانىم بار: ءبىرىنشى، مەن اڭ سىقىلدى جوسىپ جۇرگەن قازاق دەگەن حالىققا حان بولىپ ەدىم؛ ءبىر جەرگە قالا سالىپ، ىرگە تەپكىزە الماي جوسىعان كۇيىندە قالدىرام-اۋ دەپ ارمان قىلامىن». حالدان «ءجون» دەپتى. «ەكىنشى، مەن چارىشتى قان مايداندا جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ ەدىم، سەن اتى قالماققا ساۋىن ايتىپ اسكەر جىبەرگەندە، مەن ءدىن مۇسىلمانعا حابار ايتىپ، چارىششا مايداندا ولمەي، قاپىدا ۇيىقتاپ، ۇستاتىپ ءولدىم-اۋ دەپ ارمان قىلامىن». حالدان «ءجون» دەپتى. «ءۇشىنشى، مەن ءتورت اتادان جالعىز ەدىم، بالام جوق ەدى، مەن ولسەم تۇقىمىم قۇرىپ كەتەدى-اۋ دەپ ارمان قىلامىن» دەگەندە، حالداننىڭ باسى تومەن ءتۇسىپ كەتىپ، قالماقشا «مەن ءۇش اتادان جالعىز ەدىم، بۇ-داعى مەنىڭ كوبەگەنىم سىقىلدى ەكەن عوي»، - دەپ بالاسىن كورسەتكەندە، ابىلاي: «الديار!» – دەپتى. حالدان: «نەگە قۋاندىڭ» دەسە، ابىلاي: «مەنى بالاڭا تەڭەدىڭ، بالاڭدى ولتىرەسىڭ بە»، - دەپتى. حالدان: «جارايدى، وتىر!» – دەگەندە، ولاي-بۇلاي جان-جاعىنا جالتاقتاپ تۇرسا، بوساعادا قول-اياعى قۇلىپتاۋلى، اڭ اۋلاپ جۇرگەن ۋاق وتەگەندى ۇستاپ الىپ بايلاپ قويعان ەكەن. وتەگەن ەڭبەكتەپ كەلىپ جاۋىرىنىن توسقاندا، ابىلاي كوتىن قويىپ وتىرىپتى. حالدان وتەگەنگە: «مۇنىڭ قالاي؟» دەسە: «مىناۋ تۇعىرسىز جەرگە قونباعان اق سۇڭقار ەدى، مەن التىن تۇعىر بولسام، از با!» – دەپتى.

حالدان كيگىز، كورپە سالعىزىپ ابىلايدى وتىرعىزىپ: «ەلىڭدە قوي كوپ پە؟» – دەسە، ابىلاي: «كوپ»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. حالدان: «قويشى – وتىرىكشى، قوي – ۇرى» دەگەن، اۋىل ءۇيدىڭ اراسىنان ۇساق جانجال، بەرەكەسىزدىك قالمايدى دەسەڭشى»، – دەپتى. حالدان: «سيىر كوپ پە؟» – دەسە، ابىلاي: «كوپ»، – دەپتى. حالدان: «قازاقتىڭ بالاسى ايرانعا سۇيەنىپ، ەڭبەككە ەرىنشەك، اقىماق بولادى دەسەڭشى»، – دەپتى. «قازاق ەگىن سالا ما؟» – دەسە، ابىلاي: «جوق، ەگىن سالمايدى»، – دەپتى. حالدان: «ادام ەگىن سالىپ، جەر ەمشەگىن ەمبەي، جەرگە باۋىر باسپايدى، ءالى دە نەشە توڭكەرىلەرسىڭ»، – دەپتى.

ابىلايدىڭ العاشقى ارمانىن، حالداننىڭ دولبارىن ەستىمەگەن ەل جوق، ءبىراق ىسكە اسىرعان دا ادام كورىنبەيدى. ارنە ءىس باستاۋشىدان ءبىر بولسا، قوستاۋشىدان ەكى دەپ بىلۋگە بولادى-اۋ.
قازاققا ابىلايدان وكىمەتتى حان بولدى ما؟ العاشقى حان بولعانداعى ارمانى – قالا سالعىزباققا 70-كە كەلگەنشە جەتپىس ءۇيدىڭ باسىن ءبىر جەرگە قوسا الدى ما؟ ەلى بىلمەي، ءوزى بىلگەن ەر – داريانىڭ جۇزىندەگى جاڭقاداي اعىنعا امالسىز ايدالىپ جوعالدى-داعى.

«سارىارقا»، 1917، 5 قازان، 12ء-نومىر

---