InfoHub Logo

قىزىلوردا قالاسى،
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ
تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
ءالجانوۆا روزا زەينۋللا قىزى

قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى
كيىم – ادام دەنەسىن اۋا رايىنىڭ، قورشاعان ورتانىڭ زياندى اسەرىنەن قورعايتىن بۇيىم. ولاردىڭ ءبارى دە ادامداردىڭ اقىل-ويى مەن ەستەتيكالىق تالعامىنىڭ، ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. ادامزات پالەوليت - تاس داۋىرىندە-اق تىگىسسىز بايلاناتىن لىپا كيىمدەردى پايدالانىپ، سۇيەك ينە، سۇيەك ءبىزدى قولدانا وتىرىپ تەرى جانە توقىما كيىم-كەشەك جاساۋدى ۇيرەنگەن. ال ەندى نەوليت داۋىرىنەن باستاپ ءورۋ، ءيىرۋ، توقۋ كاسىبى ومىرگە كەلىپ، يىقتان، مىقىننان كيىلەتىن كيىم تۇرلەرى پايدا بولدى. قازاقتاردىڭ قازىرگى كيىمدەرىنىڭ كوبىسى ساق داۋىرىنەن باستاۋ الادى. حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى ويىل مەن ساعىز بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ كيىم-كەشەگىن پالەوەتنولوگيالىق دەرەكتەرمەن سالىستىرا زەرتتەگەن س.ي.رۋدەنكو، ءتىپتى كۇپىنىڭ قازاققا، ونىڭ اتا-باباسىنا كەم دەگەندە ەكى مىڭ جىل بۇرىن بەلگىلى بولعان كيىم ۇلگىسى ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. نەگىزىنەن، قازاق كيىمدەرىن كەڭىنەن زەرتتەۋ قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن عانا قولعا الىندى.
كيىمنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى
قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى نەگىزىنەن مىنانداي تۇرگە بولىنەدى: ىشتىك كيىمدەر، سىرتقى (ءوڭ) كيىمدەر، سۋلىق كيىمدەر، ەرلەردىڭ باس كيىمدەرى، ايەلدەردىڭ باس كيىمدەرى، اياق كيىمدەر. بۇلارعا مىنانداي كيىمدەر جاتادى:

ىشتىك كيىمدەر: بەشپەنت، دامبال، جەيدە (كويلەك)، قامزول، كۇرتە، (جەلەتكە)، شالبار. سىرتقى (ءوڭ) كيىمدەر جاداعاي شاپان، جارعاق، كۇپى، سىرمالى شاپان، تايجاقى، تون، شاپان، شيدەم، ىشىك، قولعاپ.
سۋلىق كيىمدەر: ابا، كەبەنەك، كەنەپ، سىرتتىق، شەكپەن.

ەرلەردىڭ باس كيىمدەرى
باشلىق، بورىك، دالباي، جالباعاي، جەكەي تىماق، كۇلپارا، قالپاق، قۇلاقشىن، مالاقاي، مۇراق، تاقيا، تىماق، شالما.

ايەلدەردىڭ باس كيىمدەرى: بەرگەك، بورىك، جاۋلىق، جەلەك، كيمەشەك، كۇندىك، ورامال، قارقارا، ساۋكەلە، تاقيا، ءشالى.
اياق كيىمدەر:كەبىس، كوك ەتىك، ءماسى، مىقشيما، ساپتاما ەتىك، شوڭقايما.

كيىمدەردىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسى
ۇلتتىق كيىمدەرىمىز پايدالانۋ، تۇتىنۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي كۇندەلىكتى، ساندىك كيىمدەر، جىل مەزگىلدەرىنە بايلانىستى قىستىق، ماۋسىم ارالىق، جازدىق، كۇزدىك كيىمدەر بولىپ بولىنەدى. جاس جانە جىنىس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس مىنانداي تۇرلەرگە جىكتەلەدى: ءسابي كيىمى (يتكويلەك، سىلاۋ تاقيا)، بالا كيىمى (كەپەش، مالاقاي، قۇلاقشىن، جەيدە، دامبال، شالبار، ەتىك، بەشپەنت، شاپان)، بوزبالا كيىمى (تاقيا، ەتىك، جەيدە، شالبار)، بويجەتكەن كيىمى (جەلبىرشەكتى كويلەك، تاقيا، كازەكەي)، قالىڭدىق كيىمى (ساۋكەلە، جەلەك)، كەلىنشەك، بايبىشە كيىمى (كويلەك، كيمەشەك، جاۋلىق، قامزول، كەبىس، ءماسى، كوكىرەكشە)، كۇيەۋ، جاس جىگىت، اقساقال كيىمدەرى (شاپان، ىشىك، بەشپەنت، سىرما شالبار، اق جەيدە، دامبال، ساپتاما ەتىك، كەبىس، ءماسى).

الەۋمەتتىك دارەجەسىنە، قىزمەتىنە بايلانىستى ۇلتتىق كيىمدەر مىنانداي دا توپقا بولىنەدى: جوعارى تەكتى قازاقتاردىڭ كيىمى، سال-سەرىلەر كيىمى، ءسان-سالتانات كيىمدەرى، ۇلتتىق ويىن-ساۋىق، جارىستاردا كيەتىن كيىمدەر، عۇرىپتى كيىمدەر، قازاقتىڭ نەكە كيىمدەرى، كۇيەۋ جىگىت كيىمى، قالىڭدىق كيىمى، دىنگە بايلانىستى سالتتىق جانە عۇرىپتىق كيىمدەر، ءدىندارلار كيىمى، جەرلەۋ راسىمىنە بايلانىستى ولىككە كيگىزىلەتىن كيىم، ازا تۇتۋشىلاردىڭ قارالى كيىمدەرى، قازاقتاردىڭ ەرتەدەگى سۋلىق جانە كاسىپتىك كيىمدەرى، مالشىلار كيىمى، اڭشىلار كيىمى، باتىرلار كيىمى جانە ت.ب. ءبىزدىڭ ارنايى زەرتتەپ، پايىمداعانىمىزدا بىلگەنىمىز: قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋى كوپ. ءتىپتى كيىمدەردى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز ۇلگىلەرى دەپ تە تانىپ جاتادى. سونداي-اق، كەيبىر كيىمدەر رۋ، تايپا اتتارىمەن دە بىلايشا اتالىپ، تانىلادى: قىپشاق تىماق، ارعىن تىماق، نايمان تىماق، اداي بورىك، قىزاي بورىك ت.س.س. قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن گەوگرافيالىق ايماعىنا قاراي جەتىسۋ ۇلگىسى، ارقا ۇلگىسى دەپ تە اتاۋ كەزدەسەدى. ءبىر قاتار قازاق كيىمدەرىنىڭ ۇلگىسىنە كورشىلەس ورىس، تاجىك، قىرعىز، تۇركىمەن حالىقتارىنىڭ كيىم تىگۋ مانەرىنىڭ دە اسەر ەتكەنى ءمالىم. ال ەندى كونە عاسىرلاردا پايدا بولعان قازاقتىڭ كوپتەگەن كيىم تۇرلەرى مەن ۇلگىلەرى بىزگە جەتكەن جوق. ءبىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە بايلانىستى ارنايى ءسالت-داستۇر، ىرىمدار بار.
ۇلتتىق كيىمدەرگە بايلانىستى سالت-داستۇرلەر مەن ىرىمدار باس كيىمدەر بويىنشا
تىماق. ول قاسيەتتى باسكيىم سانالادى. ونى ايىرباستامايدى، اياق تيگىزبەيدى. قازاقتا شالا تۋعان بالانى تىماققا سالىپ اسىرايتىن ءداستۇر بار. بىرەۋگە باس ۇرعاندا دا اياعىنا تىماعىن تاستايدى. تىماق تاستاپ كەشىرىم سۇراۋ بىتىمگە شاقىرۋدىڭ ەڭ ۇلكەن بەلگىسى.

باس كيىمگە قاۋىرسىن تاعۋ
«التىن ادامنىڭ» باس كيىمىنە دە ءتورت التىن قاۋىرسىن ىلىنگەن. تامعالى تاستاعى سۋرەتتەردە دە قاۋىرسىندى باسكيىم كيىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان ادام بەينەلەنگەن. باسكيىمگە قاۋىرسىن تاعۋ كوپ حالىقتا بار. ول ميفتىك نانىم بويىنشا جەردەگى ادامنىڭ رۋحتىق بولمىسىنىڭ اسپان الەمىمەن بايلانىستا ەكەندىگىن تانىتادى. جاۋلىق. وعان قاتىستى ارنايى زاڭ جولى، سالت بار. «جەتى جارعى» بويىنشا قىلمىستىق، بۇزاقىلىق ىستە ول ءۇشىن كىمگە، كىمنىڭ قۇن تولەنەتىنىنىڭ ورنىنا «سارى جاۋلىق» جۇرگەن. بۇل جاۋلىق قۇن تولەۋگە كەلىسكەندىكتى بىلدىرەدى. كۇيەۋى ولگەن ايەل ءوزىنىڭ قارالى ەكەندىگىن تانىتۋ ءۇشىن ءبىر جىل بويى سارى جاۋلىقتى تاعىپ جۇرەتىن بولعان.

باسكيىمگە قاتىستى تىيىمدار
باسكيىمدى ءىلىپ قويادى، كەز – كەلگەن جەرگە تاستاي سالمايدى، استىعا باسىپ وتىرمايدى. ولاي جاساسا، باستان ب ا ق تايادى. ەر ادام ايەلدىڭ جاۋلىعىن باسىنا سالمايدى. ولاي جاساسا، ەركەكتىكتەن ايىرىلادى. قىز بالا باسىنا اق، قارا ورامال تارتپاۋعا ءتيىستى. اق – جاۋلىقتىڭ، قارا – قايعىنىڭ بەلگىسى. جالاڭباس وتىرىپ بالا ەمىزبەيدى، اس – سۋ ازىرلەمەيدى. باسكيىمنىڭ توبەسىن باسىپ كيمەيدى، ونى ايىرباستامايدى، ەشكىمگە سىيلامايدى، ساتپايدى. تەك سىيلىققا كيىلمەگەن، جاڭا باسكيىم الىپ بەرۋگە بولادى.

سىرت كيىمدەر بويىنشا
ىشىك. قازاق سالتى بويىنشا، قاسقىر ىشىكتى جيىرما بەسكە تولماعان جاستار كيمەۋگە ءتيىس. ويتكەنى قاسقىر ىشىك جاس ادامنىڭ جالىنى مەن تەرى قىزۋىن تۇمشالاپ، ونى اۋرۋعا ۇشىراتۋى مۇمكىن. ەكى ادام بوراندا اداسىپ كەتىپ، قاسقىر ىشىكتى امان قالىپ، قاسىنداعى ادام ءۇسىپ ولسە، ونىڭ تۋعان – تۋىستارى امان قالعان ادامنان قۇن داۋلاۋعا قۇقىلى. سەبەبى، ءبىر قاسقىر ىشىك ەكى ادامدى سۋىقتان قورعاپ قالا الادى. مۇنىڭ ءبارى دالا زاڭىندا بەكىتىلگەن ءتارتىپ. ىشىك قازاقتا سىي – سياپات، كيىت ورنىنا جۇرگەن.

شاپان. قازاقتار ونى «جاعالى كيىم» رەتىندە باعالايدى. ادامعا «شاپان كيگىزۋ»، «يىعىنا شاپان جابۋ» – ۇلكەن قۇرمەت. بۇرىندارى حاندار باتىر، بي، جاقسى – جايساڭدارىنا دارەجە بەرگەندە سونىڭ بەلگىسى رەتىندە ارنايى تىكتىرتكەن شاپاندى ولاردىڭ يىعىنا جاپقان، ءتۇرلى مەملەكەتتىك قاتىناستاردى بەكىتۋ بەلگىسى رەتىندە دە شاپان جىبەرەتىن بولعان. قازاقتا ات مىنگىزىپ، شاپان جابۋ ءداستۇرى قازىردە بار. حاننىڭ ءوزى كيگەن شاپانىن سىيعا الۋ – قازاق حالقىندا ۇلكەن مارتەبە.

جەيدە. ۇزاق جاساعان، حالقىنا وتە ءقادىرلى بولعان، باقىتتى تۇرمىس قۇرعان قاريالاردىڭ جولىن بەرسىن دەپ، ولاردىڭ جەيدە – كويلەگىن سۇراپ الىپ، ىرىمداپ كيگەن. مۇنداي كيىم وتە توزىڭقى بولسا، ونى العىسى كەلگەندەر كوبەيىپ كەتسە، الگى كيىمدى بۇزىپ، كىشكەنتاي بەتورامال كولەمىندە تابارىك دەپ ءبولىپ العان. قاريالار بۇرىندارى كوپ بالا تاپقان ايەلدەردىڭ بۇت كيىمىن بالا كوتەرمەگەن ايەلدەردىڭ سۇراپ، قالاپ العانىن دا ايتادى. ايەل بوساناردا تولعاعى جەڭىل بولسىن دەپ كويلەگىنىڭ شەتىن دە جىرتىپ، «جول اشۋ» ىرىمى جاسالاتىن كورىنەدى. شالبار. قازاقتار شالبار مەن ەتىكتى وتىرىپ كيۋگە ءتيىس. ولاردى سوعىس كەزىندە عانا تۇرىپ كيگەن. ۇل تاپقىسى كەلگەن ايەلدىڭ ەركەكتەردىڭ قارۋ – جاراقتارىن، شالبارىن باسىنا جاستاپ جاتاتىن، قىز تاپقىسى كەلگەن ايەلدىڭ قىزىل الا شىت، ايەلدىڭ جۇزىگىن، سىرعا، القا ءتارىزدى اشەكەيلەردى باسىنا جاستاپ جاتاتىن ىرىمى ەرتە كەزدەن كەلە جاتقان نانىم – سەنىم.

سىرت كيىمدەرگە قاتىستى ىرىمدار مەن تىيىمدار
بالانى بەسىككە سالعاندا بەسىكتىڭ ۇستىنە جەتى ءتۇرلى سىرت كيىمدەردى (شاپان، تون ت.ب.) جاباتىن ىرىم بار. كيىمنىڭ جاعاسىن باسپايدى. ول جاماندىق شاقىرۋ. كيىمدى بيسميللا دەپ وڭ قولدان، وڭ اياقتان باستاپ كيەدى، سول اياقتان، سول قولدان باستاپ شەشەدى. كيىمدى جەلبەگەي جامىلۋعا بولمايدى. ويتكەنى ارۋاقتار عانا (مۇردەلەر) جەڭسىز كەبىن كيەدى، كەبىنىن جەلبەگەي جامىلىپ ۇيگە كىرەدى، ەكى قولى جوق ادام دا كيىمدى جەلبەگەي جامىلادى. توزباعان كيىمدى تاستاۋ دا – جامان ىرىم.

نەكە كيىمدەرىنە قاتىستى سالت – ءداستۇر
ساۋكەلە. ونى قىز ۇزاتىلاردا اكەسىنىڭ ۇيىندە، وڭ جاقتاعى ۇكىلى تاقياسىنىڭ ورنىنا كيگىزەدى. كەلىن بولىپ تۇسكەننەن كەيىن ساۋكەلەنى شەشىپ الىپ قويادى دا جاس كەلىن ءبىر جىل بويى جەلەك جامىلىپ جۇرەدى.
ورامال. ۇزاتىلعان قىز وزىنە تاياۋ سىڭلىسىنە باسىنا تارتاتىن ورامالىن بەرەدى. بۇل «ەندىگى كەزەك سەنىكى، باقىتىڭدى تاپ» دەگەن تىلەك. مۇنى «شارعى سالۋ» دەپ اتايدى.

توي كيىمىنە قاتىستى ىرىمدار مەن تىيىمدار.
جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ بەتىن توبىلعى ساپتى قامشىنىڭ باسىنا قىزىل تورعىن ورامال بايلاپ اشاتىن ءداستۇر بار. بۇل – «كەلىننىڭ بەتى ايداي جارىق بولسىن، جەمىستى اعاشتاي ۇرپاعى كوپ بولسىن» دەگەن ىرىم. كۇيەۋ جىگىت قالىڭدىعىن الىپ بارا جاتقاندا ونىڭ ەتەگىنەن باسىپ، شاپانىن الىپ قالادى. بۇل كۇيەۋ بالا كيىمىن جاڭالاسىن، ءومىرى اجارلانسىن دەگەن عۇرىپ. جاڭا تۇسكەن كەلىن كيىمىن تەكتەن-تەككە قىسقارتا بەرۋگە ءتيىستى ەمەس. ولاي جاساسا، نارەستەسىنىڭ كەم بولىپ تۋۋى مۇمكىن.

سابيلەر كيىمدەرىنە قاتىستى ىرىمدار مەن تىيىمدار
بويىنا بالا بىتپەگەن ايەل بالانىڭ يتكويلەگىن قالاپ الادى. يتكويلەكتى اياق استى، دالاعا تاستاماي، قاستەرلەپ ساقتايدى، كىم كورىنگەنگە بەرمەيدى. ونىڭ سىرى، قازاقتار يتكويلەك بالانىڭ باقىتىن ساقتايدى، ءسابيدىڭ باقىتى يتكويلەك كيگەن كۇننەن باستالادى دەپ سەنەدى.

اياق كيىم بويىنشا كەبىس. ول «تاباندىق كيىم». دالادان ۇيگە كىرگەن ادام قالىپتاسقان عۇرىپ بويىنشا كەبىسىن شەشىپ، وڭ جاق بوساعاعا قاتارلاستىرىپ، تۇمسىعىن وتقا، ءسىرى وكشەسىن ىرگەگە قاراتىپ قويۋعا ءتيىستى.
اياق كيىمگە قاتىستى ىرىمدار مەن تىيىمدار
اياق كيىمدى توڭكەرىپ قويمايدى، تەرىس كيمەيدى. ولاي جاساسا، ادامنىڭ جولى بولمايدى. قازاق اياق كيىمنىڭ تابانىنا قارامايدى، ەگەر تابانىنا كوزى تۇسسە ءۇش مارتە تۇكىرگەنى ءجون. سەبەبى اياق كيىمنىڭ باسپايتىن زاتى جوق. اياق كيىمنىڭ تابانىنا قاراعان ادامنىڭ كوزىنىڭ ۇشىنۋى مۇمكىن. جورىقتا باسقا جاستاناتىن ەشنارسە بولماعاندا ەتىگىن جاستانىپ جاتادى. ويتكەنى، «ەتىك جولعا باستايدى، شالبار (جاستانساڭ) سورعا باستايدى». سۇق تيگەن بالانى ۇلتاراقپەن ءۇش مارتە ۇرىپ، ۇشىقتايدى. جاڭا ۇلتاراقتى اياق كيىمگە سالعاندا الدىڭعى جاعىنىڭ باسىن بويلاتا ءتىلىپ، يەسىنە «جولىن اشۋ» ىرىمىن جاسايدى.