InfoHub Logo

قاراساي ءنۇربيبى  ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى

فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى، دوسەنت جاناتايەۆ دانات جاناتاي ۇلى

قازاق بالالار ادەبيەتى – ادەبيەت عىلىمىنىڭ ءالى تولىق زەرتتەلە قويماعان ەرەكشە سالاسى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ «ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جاستاردىڭ قولىندا»[1] دەمەكشى، قازىرگى ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق- قازاقستانىمىزدىڭ بولاشاعىنا جاۋاپتى تۇلعالار. ال ولاردى اتا-انالارى مەن ءبىلىم ورىندارىنان باسقا ۇلتتىق تاربيەنى ۇلىقتايتىن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن تاعى ءبىر تاراپ بولسا، ول ارينە – بالالار ادەبيەتى قالامگەرلەرى. حالىقتىق پەداگوگيكا مەن بۇگىنگى كۇندى ۇشتاستىرىپ، الەم ادەبيەتى شىعارمالارىن جىرلارىنا ارقاۋ ەتىپ، ونى بۇلدىرشىندەرگە لايىقتاپ جازىپ شىعۋ وتە قيىن دۇنيە. بالا تانىمىنا ارنايىلاپ، تۇسىنۋىنە اۋىرلاۋ كەلمەس ءۇشىن دە تەر توگەتىنى تاعى بار. ەرەسەكتەرگە ارنالعان جىر-شۋماقتارىنان گورى اينالاسىن ەندى تانىپ جاتقان بوبەكتەردىڭ پسيحولوگياسىنا بارلاۋ جاساۋ كەز كەلگەن قالامگەر قولىنان كەلە بەرمەيدى. وسىناۋ قيىندىعى مەن قىزىعى قاتار جۇرەتىن ادەبيەت سالاسىنىڭ بۇگىندە زەرتتەلۋى كەنجەلەپ قالعاندىعى راس. سوناۋ ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردا ادەبيەت جاناشىرلارىنىڭ باستاماسىمەن بولەك سالا رەتىندە قاراستىرىلا باستاعان بالالارعا ارنالعان نەبىر جاۋھار جىرلارمەن تولىعا باستادى. كەڭەستىك داۋىردە ۇكىمەتتىڭ سويىلىن سوعار استىرتىن قۇرالى رەتىندە جۇمسالعانىمەن، تاۋەلسىزدىك الىپ ەركىن ەل بولعانىمىز دا بالالار ادەبيەتىنە وزگەرىس ەنگىزبەي قويمادى. سەبەبى، بۇرىن سوڭدى رۇقسات ەتىلمەگەن ءدىني تاقىرىپتارعا توسقاۋىل قويىلمادى. سول سەبەپتەن، جاڭا باعىتتا جىرلايتىن، وزگەشە كەيىپكەرلەرمەن تاربيەلەيتىن جىرلار كوبەيە باستادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن ماقتاپ، يدەولوگيا تۇتقىنى بولعان پەرسوناجداردىڭ ورنىن ۇلتىن سۇيەتىن، ادامگەرشىلىك پەن سۇيىسپەنشىلىكتى تۋ ەتكەن جاڭا كەيىپكەرلەر باستى. بۇل بالالار ادەبيەتىنىڭ ەسكىلىك قالدىعىنان اجىراپ، جاڭا بەلەسكە شىعۋى ەدى. دەگەنمەن، اتالمىش ءۇش كەزەڭنىڭ ورتاق تۇسىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، قازاق فولكلورىنا سۇيەنە وتىرىپ، اتا-بابامىزدىڭ بالا تاربيەلەۋ  ءتاسىلىن باسشىلىققا الىپ وتىرعاندىعىن بايقاي الامىز. ەلىمىزدىڭ بوداندىق قامىتىن شەشىپ، جەكە ەل بولۋى بالالار ادەبيەتىنە جاڭا لەپ الىپ كەلدى. ادەبيەت قورى وتكەن كەزەڭدەگى بولجامدار مەن زەرتتەۋلەردىڭ ورنىنا جاڭا باعىتتا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تولىعىپ جاتتى. كەڭەس داۋىرىندە تاقىرىپتاردى قاتاڭ تالاپپەن تەكسەرگەندەي، ادەبيەتتانۋ سالاسىندا دا زەرتتەۋلەر ۇكىمەت قالاۋىنا ساي قاراستىرىلعانى بەلگىلى. سونىڭ سالدارىنان ادەبيەتتىڭ باستى تاقىرىبى سانالاتىن ۇلت پايىمى مەن نانىم-سەنىمى، كوزقاراسى لايىقتى دارەجەدە ءمان بەرىلمەدى. اتالمىش جاعداي بالالار ادەبيەتىن دە ءوز زالالىن تيگىزىپ، شىعارمالاردى كەڭەس ۇكىمەتى كوزىمەن ساراپتاۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. سىڭارجاق پىكىردىڭ كەسىرىنەن قازاق بالالار ادەبيەتىندەگى ۇلتتىق تامىرىمىز وتكەنىمىزبەن بايلانىستىرۋشى قازىنامىز سانالعان ءسالت-داستۇر، فولكلور جانىرىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەيىنگە ىسىرىلىپ، ەسكەرۋسىز قالا بەردى. سوندىقتان كەڭەس داۋىرىندە جارىق كورگەن ىزدەنىس جۇمىستارىن جاڭاشا زاماننىڭ كوزقاراسىنا ساي، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ قالامىن ەركىن كوسىلتەتىن قالامگەرلەرى رەتىندە قايتا قاراستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر.

قازاق بالالار پوەزياسىنا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كەش قولعا الىنعانىمەن، قۇندى ەڭبەكتەرىمەن تاريحتا اتىن قالدىرا بىلگەن عالىمدار دا بارشىلىق. قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ زەرتتەلۋى جايلى ءسوز قوزعالعاندا، الدىمەن ويىمىزعا ورالاتىن، عىلىمي ەڭبەكتەرى بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن جويماعان، ءاربىر بالالار ادەبيەتىن زەرتتەۋشى باسشىلىققا الاتىن ەڭبەك – ش.احمەتوۆتىڭ عىلىمي جۇمىستارى. دەگەنمەن، زامان تالابىنا ساي، جاڭارۋ مەن وزگەرۋ كەزەڭىندە ءوز عاسىرىنا ساي جازىلعان عالىم ەڭبەكتەرىنىڭ پايداعا اسپايتىن تۇستارى دا كەزدەسىپ جاتادى. بالالارعا ارنالعان ادەبيەتتەرگە ارنايى ءمان بەرىلىپ، ىزدەنىس جۇمىستارى حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ زەرتتەلە باستادى. اتالمىش كەزەڭنىڭ ۇزدىك زەرتتەۋلەرى دەپ قادىر مىرزالييەۆ، بەكەن ىبىرايىم، سەرىك قيرابايەۆ سىندى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن ايتا الامىز. «قازىرگى قازاق بالالار پوۆەستەرىنىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى» جانە «قازىرگى قازاق بالالار پروزاسى جانە رۋحاني-ەستەتيكالىق دامۋ ماسەلەلەرى» اتتى بەكەن ىبىرايىم سەكىلدى عالىمنىڭ تىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى، س.وسكەنبايەۆتىڭ 1970 جىلى جارىق كورگەن «قازاق بالالار پروزاسىنىڭ دامۋ تەندەنسيالارى» اتتى  ەڭبەكتەرى بالالار ادەبيەتىنىڭ العاشقى جانە تىڭ زەرتتەۋلەرى بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. بالالار پوەزياسىنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى مەن ەڭبەك سىڭىرگەن قالامگەرلەرىمىزدى زەرتتەۋ جۇمىسىنا ارقاۋ ەتكەن ج.ا.رۇستەموۆا، ە.وتەتىلەۋوۆ، ب.تاجىبايەۆ، ن.داۋتايەۆ سىندى عالىمدار اتالمىش سالانىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقاندىعىن ايتقىمىز كەلەدى. بالالار ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن قاۋزاپ، سىني تۇرعىدا جازىلعان جاريالانىمدارى مەن كوزقاراستارى باسپا بەتتەرىنەن كورىنىس تاۋىپ تۇردى. اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاستىق تاپقان فولكلور جىرلارى مەن بالالارعا ارنالعان تىڭ تۋىندىلاردى زەرتتەپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مالىك عابدۋللين، ا.مامبەتوۆا سەكىلدى عالىمدار حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بۇلدىرشىندەر ويىنا اسەرى مەن پايداسى تۋرالى ەڭبەكتەر جازدى. بۇل جۇمىستاردا وتكەن كەزەڭنىڭ بالالار ادەبيەتى تولىق ساراپتالدى دەگەنمەن بۇگىنگى قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەر كەمشىل تۇستارى وتە كوپ. كەلەشەكتىڭ تۇتقاسى سانالعان ورەندەرىمىزدىڭ ەل قامىن ويلايتىن ءبىلىمدى، ويلى ازامات بولىپ تاربيەلەنۋى ءۇشىن بالالار پوەزياسىنىڭ ورنى ەرەك. ادەبيەتتىڭ اتالمىش سالاسىنىڭ باستى ماقساتى – وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، ەلى ءۇشىن «تاۋ قوپارار» ۇلتجاندى ازامات تاربيەلەۋ. ال ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى بالالار ادەبيەتى كەڭەستىك كەزەڭمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا وزگەشە جاڭا باعىتتا ءورىس الدى. ونىڭ ىشىندە بالانى ءازىل ولەڭدەرمەن تاربيەلەيتىن مازاقتاما ولەڭدەرىن ەرەكشەلەپ ايتۋعا بولادى.  بالا بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەرىن سىنعا الىپ، سول ارقىلى ءوز ءمىنىن وزىنە كورسەتپەك بولعان ءتاسىلدى جازۋشىلار وتە ورىندى قولدانا بىلگەن. ايتالىق «كينو كورگىش شوناي» اتتى ءا.ىسقاقتىڭ مازاقتاما جىرىندا [2] شوناي اتتى بالانىڭ تاڭنىڭ اتىسىنان ءتۇننىڭ باتىسىنا دەيىن تەلەديدار الدىندا جاتىپ، سىرتقى الەمنەن الدەقايدا الشاقتاپ كەتۋى. شەتەلدىك اكتەرلاردىڭ بارلىعىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاتقا ايتىپ، ولاردى تانىماعانداردى «تۇك بىلمەستەر» دەپ ءاجۋا ەتەدى. دەگەنمەن، ەلىن قورعاپ، بەيبىت ەلدە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەن اتا-باباسىن، ابىلاي مەن كەنەسارىنى، قابانباي مەن ناۋرىزبايدى ەرەن ەرلىگى تۇگىل ەسىمدەرىن دە بىلمەيدى. بۇگىنگى بالا تاربيەسىنە كەتكەن باستى قاتەلىكتى بىرنەشە تارماق ارقىلى جەتكىزۋى اقىننىڭ ۇتىمدى قولدانىسى دەپ بىلەمىز. جاس ورەندەر ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دەپ جار سالعانىمىزبەن وتكەنىنە نازار سالىپ قارامايتىن، ەل كەلەشەگىنەن ءوزىن تىسقارى سانايتىن ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى دا قىنجىلتاتىن دۇنيە. وسى ماسەلەنى كىشكەنتاي كەيىپكەردى سۋرەتتەۋ ارقىلى اتا-انا مەن قوعامنىڭ تاربيەلەۋدە جىبەرگەن قاتەسىن كوزگە شۇقىپ كورسەتپەك نيەتىن بايقايمىز. ومىردەن الىنعان تاعى ءبىر مىسال رەتىندە تەلەديدارعا تەلمىرگەن كەيىپكەرىن سۋرەتتەيتىن «بايلاۋلى بالا» اتتى قاستەك بايانبايەۆتىڭ ولەڭى دە وسى ماسەلەنى قوزعايدى [3]. اۆتور تەليەۆيزور الدىنان قۋات اتتى كەيىپكەردى كۇندە كورەتىنىن، كارى مىسىق سەكىلدى وتتىڭ باسىندا قالعىپ ماۋجىرايتىندىعىن مازاق ەتەدى. قوس اقىننىڭ دا سۋرەتتەگەن ورتاق ماسەلەسى بۇگىنگى زاماننىڭ اششى شىندىعىن وقىرمان الدىنا جايىپ سالادى. جاڭا زامانعا لايىقتاپ ءوسىپ-دامۋدىڭ ورنىنا التىنداي ۋاقىتىن كوگىلدىر ەكراننىڭ ارعى جاعىنداعى قاجەتسىز اقپاراتتارعا بولەدى. وقۋعا قۇشتار، ۇلتىن سۇيەتىن، تاعىلىمدى تاريحىن جاتقا سوعاتىن ۇرپاقتى تەلەديدارعا تەلمىرگەن، وتكەنىنە قىزىقپايتىن، ۇلتتىق قۇندىلىعىنىڭ باعاسىن بىلمەيتىن جاڭا وسكىندەردىڭ باسىپ كەلە جاتقاندىعىنا قاباق شىتىپ، ەسكەرتپە ايتادى.تۋىندى مازمۇنى تۇسىنۋگە وڭاي، بالالار پسيحولوگياسىنا لايىقتاپ جازىلعان. قالامگەرلەردىڭ ايتپاق ويى – ەكى كەيىپكەردىڭ مىنەزىن كەمسىتىپ، باسۋ ەمەس، ولاردىڭ اتا-انالارىنا دەگەن وكپە-رەنىشى.

بالالار ادەبيەتى – باعىتتالعان اۋديتورياسى مەن ايتار ويى وزگەشە فورمادا بەرىلەتىن، كەيىپكەرلەرىنىڭ دە كوزقاراسى جالپى ادەبيەتكە قاراعاندا بولەكتەۋ كەلەتىن ارنايى ءبىر سالا. اتا-بابامىزدىڭ ميراسقورىن تۋرا جولعا ءتۇسىرىپ، بار جاقسى قاسيەتىن بويعا جيىپ ءوسۋى ءۇشىن ەرتەگى، قيسسا-داستاندارمەن، ماقال-ماتەل، جۇمباقتارمەن، ءتۇرلى اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ بۇگىنگە دەيىن جەتكەن اڭگىمەلەرمەن تاربيەلەپ وتىرعان. ونداعى ماقسات – كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن باتىرلاردان دا باسقا ەرلىك جاساپ ەلىن قورعاعان، ءبىر ەلدىڭ قورعانى بولعان نەبىر اتپال ازاماتتاردى ۇلگى ەتىپ، ۇرپاعىنىڭ دا سولارعا ۇقساۋىنا بارىن سالعان. بۇل - ءداستۇرلى حالىق پەداگوگيكاسى. بالدىرعاندارعا ارنالعان ادەبيەت ناقتى حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنان باستاپ، ارنايى ادەبيەتتىڭ ءبىر سالاسى بولىپ قالىپتاستى دەسەك تە، ءتۇپ تامىرى سوناۋ بىرنەشە عاسىرلار بويى بالا تاربيەلەۋدىڭ قىر-سىرىن تولىق مەڭگەرگەن اتا-بابا ىلىمىندە جاتىر. سوندىقتان زەرتتەلۋ جايلى ءسوز بولعاندا مىندەتتى تۇردە حالىقتىق پەداگوگيكانى ءبىرىنشى اتاپ ءوتۋىمىز ماڭىزدى. بالالار پوەزياسى وزگە عىلىم سالالارى سەكىلدى بىرنەشە ءداۋىردى ارتقا تاستاعان، تۋىندىلاردىڭ ءستيلى دە سيۋجەتى دە، يدەياسى دا وزگەرىسكە ۇشىراعان. باستاۋى دەپ قاراستىرعان حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن سوڭ بالالار ادەبيەتىنە ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن قالامگەرلەر ىبىراي التىنسارين مەن اباي قۇنانبايەۆ باستاعان اقىن-جازۋشىلاردى ايتا الامىز. 1970 جىلدارى بالالار ادەبيەتى كەلەلى ويعا تولى، قىزىقتى سيۋجەتپەن جازىلعان ءبىرشاما تۋىندىلارمەن تولىقتى. بۇل كەزەڭ بالالار ادەبيەتىنىڭ كەڭ قانات جايىپ ورىستەي باستاعان ۋاقىتى ەدى. اۋدارماشى، جازۋشى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ، اكىم تارازي، مارات قابانبايەۆ، «جەمىستەر جىرى» سەكىلدى جىرلاردىڭ اۆتورى رزا قۋانقوۆالار بوبەكتەرگە ارنالعان ءتۇرلى شىعارمالارمەن جاڭا لەپ اكەلدى. ساتتار ەرۋبايەۆ جازعان «مەرۋەرت القا»، اكىم ءتارازيدىڭ ارمان اتتى باستى كەيىپكەردى سۋرەتتەيتىن «ارمان اتامان»، مۇقان يمانجانوۆتىڭ «العاشقى ايلار» اتتى ەڭبەكتەرى بۇگىنگى كۇنى دە قىزىعىپ وقيتىن وق بويى وزىق كەلە جاتقان تۋىندىلار. سونىمەن قاتار، 1949 جىلى جارىق كورگەن «كىتاپ»، 1948 جىلى جازىلعان «وراز بەن بوريا»، 1654 جىلعى «بەس» اڭگىمەسى، «قورقاق» پەن «تالاپ»، «كىشكەنتاي كورشى» سەكىلدى تۋىندىلارى وقىرماندى ادالدىق پەن ەڭبەكقورلىققا، سىپايىلىققا تاربيەلەيتىن تاسىلگە اينالدى. ءوزىنىڭ ۇستازدىق تاجىريبەسىن، العاشقى كەزىككەن ماسەلەسىن، بالالاردىڭ سوتقارلىعىن قالاي جەڭگەنى تۋرالى باياندايتىن م.يمانجانوۆتىڭ «العاشقى ايلار» پوۆەسى دە – بالا تاربيەسىنە تاپتىرمايتىن قۇرال [4]. ۇرلىق جاساعان وقۋشىلارىن قالاي جازالارىن بىلمەي دال بولعان ۇستاز جاقسى شەشىم تابادى. ول – ءوز قاتەلىكتەرىن سىرتتاي وزدەرىنە كورسەتۋ. جوسپاردان تىس ۇرلىق تۋرالى شىعارما وقىتىپ، ساباق ۇستىندە تالداۋ ارقىلى جالتارىپ تۇرعان وقۋشىلارعا كەشىرىم سۇراتادى. ۇرلىقتىڭ قانشالىقتى جاعىمسىز ەكەندىگىن، جابىرلەنۋشىلەردىڭ قالاي قينالاتىنىن شىعارما ارقىلى تۇسىندىرەدى. ۇستاز سوگىپ، مىنەز كورسەتسە، بالالار ءوز ەركىنسىز، بايىبىنا بارماي كەشىرىم سۇراي سالىپ، كەلەسى جولى دا سول ارەكەتتى قايتالار ەدى. ادەبيەت ساباعىنىڭ قۇدىرەتىن كورسەتۋ ارقىلى ادام ءومىرى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن وقىرمانعا تۇسىندىرەدى.  ال بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم – قوجا» جانە «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسى وقىرمان كوڭىلىنەن ورىن تاپقان، سوتقار بالانىڭ ومىرىندەگى كەلەڭسىزدىك پەن ۇلگى بولارلىق تۇسى سۋرەتتەلەتىن بالالار ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا ەنگەن شىعارما. قوجانىڭ سۇلتانمەن دوس بولۋى، جاندوسپەن ەرەگىسى، جانارعا دەگەن پاك ماحابباتى، مونولوگى ۇتىمدى قيۋلاستىرعان ۇزدىك تۋىندى. ءتىپتى، 1963 جىلى ابدوللا قارساقبايەۆتىڭ رەجيسسەرلىك ەتۋىمەن تاسپالانىپ، كوزى قىراعى كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلعان بولاتىن. ءازىل ارقىلى وقىرمانىن تاربيەلەيتىن بۇل ۇزدىك تۋىندى قازىرگى زاماندا دا وزەكتىلىگىن جويماعان. كۇلكىگە قارق قىلا وتىرىپ، استىرتىن تاربيەلەيتىن، تەنتەك بولسا دا دوسىنا ادال، اقكوڭىل جانە ساباقتى جاقسى وقيتىن كەيىپكەردى سۋرەتتەيدى. ونىڭ سوتقارلىعىنىڭ ءتۇپ تامىرى اكەسى قايتىس بولعان سوڭ نان تابۋ قامىنا كىرىسكەن اناسىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ ەدى. دەگەنمەن، مەكتەپتەن شاقىرتۋ كەلىپ، اناسىن قيىن جاعدايعا قالدىرعاندا بارىپ وزگەرۋگە شەشىم قابىلداپ، وز-وزىمەن جۇمىس جاساي باستايدى. قوجانىڭ اجەسىمەن ءسوز تالاستىراتىن، ەكى زاماننىڭ ادامدارى ەكەنىن دالەلدەيتىن تۇسى بار. تۇرمىس-تىرشىلىكتى دوڭگەلەتىپ وتىرعان، ءبارىن بىلەتىن اجەمنىڭ اڭقاۋلىعىنا تاڭ بولام. قانشا تالپىنىپ، تۇسىندىرۋگە تىرىسسام دا، جەردىڭ دوڭگەلەك ەكەندىگىنە ءشۇبا كەلتىرەدى. قانشا ۇعىندىرعىم كەلسە دە، تىڭداعىسى كەلمەي قۋىپ جىبەرەدى. «قۇداي بار ما، جوق پا» دەگەن ساۋالدى دا تالداپ، اقىرى وسىلاي اياقتالادى. مەن جەر بەتىندەگى بارلىق ادامدار مەن جانۋارلار ءوز بەتىنشە جارالعان دەيمىن، ال اجەم بولسا، «ادامدار مەن جانۋارلار وزدەرى جاراتىلىپ جاتقاندا سەن كورىپ تۇر ما ەدىڭ، ءدىنسىز بالا؟» دەپ ۇرىسا جونەلەدى. ال مەن «مايمىلدان جاراتىلعانبىز، كىتابىمدا سولاي جازىلعان دەسەم، ورماندا تۇراتىن اكە-شەشەڭە، مايمىلدارعا بار» -دەپ قۋىپ شىعادى. بۇل ۇزىندىدەن ەكى ءداۋىردىڭ پىكىرى تۇسىنان قاراما-قايشىلىقتى بايقايمىز. اجەسى وتكەن ءداۋىردىڭ وكىلى بولسا، نەمەرەسى – قۇدايدىڭ بارىنا سەنبەيتىن جاڭا زامان تۇلعاسى. قىسقا عانا ەپيزودتان عاسىرلار توعىسىنداعى قاقتىعىستى كورسەتە العان جازۋشى شەبەرلىگىنە قايران قالماسقا بولمايدى.

حح عاسىر باسىنداعى بالالار تاعدىرىن س.بەگالين، س.وماروۆ، س.مۇقانوۆ، ءو.تۇرمانجانوۆ سەكىلدى اعا بۋىن شىعارمالارىنان تابامىز.

بالالار ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى ايناسى اتانعان، دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، قۇندى ەڭبەكتەرىمەن وقىرمان كوز قۋانىشىنا اينالعان بالالار اقىن-جازۋشىلارى دا از ەمەس. شاكەن كۇمىسباي، دانەش احمەت، كەڭەس وراز ۇلى، ەسەي جەڭىس ۇلى، باعدات ءماجيت، تولىمبەك، ءابدىرايىم، اراسانباي ەستەن، سۇلتان قالي ۇلى، بايبوتا قوشىم-نوعاي سەكىلدى قالامگەرلەر بۇگىنگى بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ەڭبەك سىڭىرۋدە.

بالالار پروزاسىنا جاڭا لەپ اكەلگەن جاستار قاۋىمىنان ءادينا ءجۇسىپ، اياگۇل مانتايەۆا، قالماحامبەت مۇحامەدقالي، نۇرلان قۇمار، بەيبىت سارىباي سەكىلدى اقىن-جازۋشىلاردى ايتا الامىز.

حالقىمىز قاشان دا ۇرپاق تاربيەسىنە كوپ ءمان بەرىپ كەلگەندىگى بەلگىلى. ۇرپاق تاربيەسىندە، البەتتە، وتباسىنىڭ ورنى بولەك. جاھاندانۋ زامانى كەلىپ، ەلەكتروندى اقپاراتتار جاستاردى جان-جاقتان قورشاعان ساتتە، بالا تاربيەسىن كىمنىڭ نەمەسە نەنىڭ اسەرى كوپ بولادى دەگەن ساۋال ويعا ورالادى. وكىنىشكە وراي، اتا-انانىڭ ەرتەدەن كەشكە دەيىن قارجى تابۋدىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، بالا تاربيەسىن بالاباقشاعا، ودان كەيىن، مەكتەپكە جۇكتەپ، ءۇي بەتىن كورمەۋىنىڭ سالقىن ءىزى كورىنەدى. سەبەبى، قانشا بالالارعا ارنالعان مەكەمە بولماسىن، ەرتەڭ ءومىر تابالدىرىعىن اتتايتىن جاس ادام ءۇشىن ولار اتا-انانىڭ جان جىلۋىن، مەيىرىمىن بەرە دە المايدى، ول جىلىلىقتى اۋىستىرۋ دا مۇمكىن ەمەس.

وسىدان مىڭداعان جىلدار بۇرىن ءومىر سۇرگەن فيلوسوف پلاتون ايتقانداي، كەز كەلگەن مەملەكەتتەگى ەڭ جاۋاپتى جۇمىس – ول ۇل مەن قىزدى تاربيەلەۋ جۇمىسى [5]. البەتتە، ماڭگىلىك مەيىرىم مەن سانالى تاربيەنىڭدانىن ەگۋشىلەر ۇستازدار بولىپ تابىلادى. بالا تاربيەسىندەگى ۇستازداردىڭ الاتىن ورنىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، ۇرپاق تاربيەسىندە اتا-انا مەن ۇستازدان كەيىنگى اسەرلى دۇنيە، ول بالانىڭ دۇنيەتانىمىنا، ومىرلىك ۇستانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ءتىپتى سەزىمىنە اسەر ەتەتىن بالالار ادەبيەتى بولىپ تابىلادى. ەلىمىز، ەگەمەندىك العالى، بالالار ادەبيەتى دە جان-جاقتى دامىپ، وركەندەپ كەلە جاتىر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بالالارعا ارنالعان ءتۇرلى مەرزىمدىك باسىلىمدار، سابيلەرگە ارناپ جاسالعان كوركەم سۋرەتتى ادەبيەتتەر مولىنان جارىق كورۋدە. ايتسە دە، ول ادەبيەتتىڭ ساپاسى، بالانىڭ جاسىنا، تۇسىنىگىنە لايىقتى بولۋى، ساپالىق تۇسى، قولعا العان ادەبيەتتىڭ بالانى قىزىقتىرا الاتىنداي كوركەم سۋرەتتى بولۋى جاعى ءجىتى قاداعالاۋدى قاجەت ەتەدى.

بالالارعا ارنالعان تۋىندىلاردى جازاردا، وقىعانىنىڭ بارلىعىنا سەنەتىن، كىرشىكسىز جۇرەك يەسىنىڭ كوڭىلىن جىعاتىنداي جاساندى ماعلۇمات كەزدەسپەۋى كەرەك. كەز كەلگەن نارسەگە سەزىم كوكجيەگىمەن نازار سالاتىن وقىرمانعا كوڭىلىنەن شىعاتىنداي تازا دۇنيە ۇسىنۋ قاجەت. ال ەرەسەكتەرگە ەلىكتەپ، بارلىعىنا قىزىعاتىن جەتكىنشەك جاستاعى بالالارعا ومىرلىك اقىل-كەڭەستەردى تاۋىپ الاتىنداي، ءوز تۇيسىگىمەن ءتۇسىنىپ، كەيىپكەر باسىنان وتكەن قىزىقتى وقيعاسىنان ساباق الاتىنداي، شيەلەنىسى ورتاشا دەڭگەيدەگى تۋىندىلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءلازىم. ۇلكەندەرگە ارنالعان ادەبي شىعارمالاردى وقۋعا بالالاردىڭ ءتوزىمى دە، ويلاۋ قابىلەتى دە جەتە بەرمەيدى. قابىلداۋعا اۋىر كەلىپ، ويىنا كۇش ءتۇسىرۋى مۇمكىن. بۇلدىرشىندەردىڭ قازىرگى جاعدايىنا ءمان بەرمەۋ – كەلەشەگىمىزدىڭ قامىن جەمەۋ بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى، دامىعان، قاناتىن كەڭگە جايعان، تامىرى تەرەڭنەن ءنار العان الىپ شىنار سەكىلدى ۇلى مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلساق – ۇرپاقتىڭ ساۋاتتى بولۋىنا، ول ءۇشىن قاجەتتى مۇمكىندىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. الدىمەن بالدىرعاندارعا ارنالعان ولەڭ، جىر-شۋماقتارىنا تولىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى بالالار ادەبيەتىنىڭ انتولوگياسىن جاساپ شىعارۋ قاجەت. كوپتەگەن عالىمدار مەن قالامگەرلەردىڭ ءوزى بالالار ادەبيەتىندەگى جولعا قويىلماعان دۇنيە – بارلىق جۇمىستاردى جيناقتاپ، تولىق جيناق شىعارۋ دەپ ەسەپتەيدى. ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن اقىن-جازۋشىلاردى ماداقتاپ، شىعارمالارىنىڭ قولجەتىمدى بولۋىنا زور ۇلەس قوسۋ قاجەت.

رۋحاني قۇندىلىعىن بويىنا جيعان ۇرپاق تاربيەلەۋ ءۇشىن قالامگەرلەرگە ۇلكەن جۇك ارتىلعانى بەلگىلى. كامەلەت جاستان اسقان ادام مەن مۇشەل جاسىنا جەتپەگەن بالدىرعاننىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ بىر-بىرىنەن قاتتى ەرەكشەلەنەتىنى ءسوزسىز. بۇل – اقىن-جازۋشى شەبەرلىگىن سىنايتىن تۇسى. بالالار پوەزياسى مەن پروزاسى كەلەشەك تاربيەسىنە اسەر ەتەتىن - قۇرال. بولاشاعىنا بەيجاي قارامايتىن كەز كەلگەن حالىق اتالمىش ادەبيەتتىڭ سالاسىنا كوڭىل اۋدارادى. وقىرمانىن ويعا سالىپ، ساناسىن سان ساققا جۇگىرتىپ، قيالىنا ەرىك بەرەتىن، ءوز سوزىنە سەندىرىپ، عاجايىپقا جەتەلەيتىن شىعارمالاردىڭ استارىندا دا ۇلكەن وي جاتىر.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ «بالالار ادەبيەتى – ۇلت ەرتەڭى» اتتى كەزەكتى ءىۇ پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسىنان ءۇزىندى // قازاق ادەبيەتى.- 2009، ءساۋىر – 12.
2. ىسقاق ءا. كۇن ۇلىمىن. – تاراز: سەنىم، 2002. – 112 ب.
3. بايانبايەۆ ق. ءبىر قورجىن جاز. – الماتى: جالىن، 1991. -240ب.
4. ءابىلدا قىزى ق. اي سايىن ءوسىپ كەلەمىن. – الماتى: ابدي كومپاني، 2004.-99 ب.
5. ۋاحاتوۆ ب. قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرى. – الماتى،1974. -385 ب.

---