كۇسەن-كۇسەكە
1
قويدى كۇن شىقپاي ەرگىزۋ كۇسەننىڭ قانىنا سىڭگەن ادەتى. كيىز ءۇيدىڭ ساڭىلاۋ-تەسىكتەرىنەن جارىق كىردى دەگەنشە، ول توسەكتە جاتا المايدى. تاڭنىڭ اتۋىن زارىعا كۇتكەن ادامداي ۇشىپ تۇرادى. ىرگەسىنەن جەل ىزعىعان كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە بويىن سۋىققا الدىرا وتىرىپ، ءجايلاپ كيىنەدى. كوز قيىعىمەن تور الدىندا قاتار-قاتار بوپ تىريىپ جاتقان كىشكەنە بالالارىنا قاراپ قويادى. ۇشەۋىنىڭ جامىلاتىنى ءبىر كورپە، كەيدە شەت جاتقانىنىڭ اشىلىپ قالاتىنى بار. كۇسەن سوزىلىپ كەپ ولاردىڭ اياق جاقتارىن قىمتاپ، كورپەلەرىن تۇيىقتايدى.
ءتۇنى بويى قوي كۇزەتكەن ايەلى ايشا تاڭعا جۋىق قالجاۋراپ كەپ، كيىمشەڭ كۇيىندە باسىن كۇپايكەمەن وراپ، بالالارىنىڭ ىرگە جاعىنا قيسايا كەتكەن.
كيىنگەن كۇسەن جۇرەلەپ كەپ بوساعا جاقتاعى كەبەجەنىڭ ۇستىنە تۇندە ۇيىتىلعان، ءۇستى ەسكى تونمەن قىمتاپ جابىلعان جىپ-جىلى ايراننىڭ بەتىن اشىپ اعاش قاسىقپەن ارالاستىرىپ-ارالاستىرىپ ىرتىگىن جازىپ، ۇلكەن سارى توستاعانعا قۇيىپ الادى دا، ءدامىن الماستان ءبىر-اق سىمىرەدى. تەك ءىشىپ بولعان سوڭ عانا تاڭدايىندا قالعان ايراننىڭ قىشقىلتىم ءدامىن سەزىپ، اۋزىندا ءسال سىلەكەيسول شۇبىرادى، تامسانىپ جۇتىنىپ قويادى. ونىڭ ۇناتاتىنى ءوستىپ ۇيىعان ايران. تاعى ىشسەم بە ەكەن دەگەندەي از-كەم ويلانىپ قالادى دا، اقىرى قولىنداعى توستاعاندى جەرگە قويىپ، ورنىنان تۇرادى. ايران جەتەرلىك، ءبىراق كۇسەن اۋزىنا ۇيىرىلگەن الگى ءبىر ءتاتتى ءدامدى بۇزعىسى كەلمەيدى. ەگەر ايراندى تويا ىشسە، ول ءتاتتى ءدام جوعالىپ كەتەتىن سياقتى كورىنەدى.
ونىڭ تۇسكە دەيىنگى كورەگى وسى ءبىر توستاعان ايران. مۇنان وزگە تاماعىڭا زاۋقى جوق. تىسقا شىعىپ تاڭ الدىنداعى شىققا مالىنىپ، تىپ-تىمىق بوپ تىنىپ تۇرعان توڭىرەككە كوز جىبەرىپ، ونان اسپاننىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا قاراپ، كۇننىڭ رايىن بايقاپ الادى. كىشكەنە شەگىر كوزدەرى ءالى دە قىزارىپ جاساۋراپ، كۇرەڭىتىپ توتىققان ءجۇزى ۇيقىدان تۇرعاندىكى بولار، ءسال ىسىڭكى كورىنەدى. تىرناقتارى سىنعان، كەيى مۇجىلگەن، باربيعان جۋان ساۋساقتارىمەن كوزىن ۋقالاپ، ءسۇرتىپ، ونان تاقىرعا وسكەن تىكەنەكتەي تىكىرەيىپ ءوسىپ كەتكەن يەگىندەگى بەس-التى ساقالىن، مۇرتىن سيپاپ قويادى. «قىرىنىپ السا بولار ەدى، — دەگەن وي كەلەدى، ءبىراق جىلى سۋ جوق، — جارايدى، تۇستە شايعا كەلگەندە قىرىنارمىن». كەزەرە جارىلعان ەرىندەرىن جالاپ جىبىتەدى.
اتىن سۋعارىپ، ەرتتەپ مىنەدى دە قورانىڭ اۋزىن اشىپ، قويدى ورگىزەدى. كەي كۇنى قويدى قورادان تۇستەپ تۇگەندەپ، ساناپ شىعارسا، كەي كۇندەرى سانامايدى.
مالدى اقىرىنداپ جىلجىتا ورگىزىپ الداعى قىرات-قىرات بوپ كولبەۋ جاتقان كەڭ دالاعا بەتتەتەدى. اسىرەسە جاقىن ماڭداعى جايىلىمدى سارى مايداي ساقتاپ، كۇن اشىق، جەر قارادا مالدى الىسقا ۇزاتىپ اكەتىپ جايۋ — شوپان اتاۋلىنىڭ ەجەلگى داعدىسى.
ورىسكە جەتكەنشە مالدى قاقپايلاپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى. شاشاۋ شىعىپ، بۇرا تارتقانى بولسا: «ءھاي، قايت! قايت!» — دەپ ايقايلاپ، قۇرىققا ىلگەن تەمىر قالبىرىن سالدىرلاتىپ قاعىپ، جيرەن اتپەن تەپەڭدەپ ءجۇرىپ قايىرادى. ابدەن قىر جالقاۋ بوپ العان جيرەن ات قىرجىڭ-قىرجىڭ ەتىپ، قوس وكپەگە تەپكىلەپ جاتقاندا ءبىر ىشقىنبايدى-اۋ، تەپەڭ-تەپەڭ ەتەدى دە توقتايدى. كۇسەن دە وعان ۇيرەنگەن، اتىنىڭ جالقاۋلىعى ويىنا دا كەلمەيدى.
— قاپ، مىنا توقال قارانى-اي، ەي، ا؟! وماي، جونىمەن جۇرسە قايتەدى، ەي؟.. قاراشى!.. قاراشى، كەرى كەتۋىن... — دەپ كۇيىپ-پىسىپ، ايقايلاپ سويلەپ قارا توقال قويعا اشۋلانۋمەن بولادى.
بىرتىندەپ كۇن شىعا باستايدى، سىعالاپ شەتى كورىندى دەگەنشە توڭىرەكتى جالقىن نۇرعا ورايدى. قىزعىلت ساۋلەسى كوز جەتەر جەردەگى بۇكىل كەڭ دالانى ۇزىن تىلىمەن ءبىر-اق جالاپ وتەدى، تەك ويدىم-وياتتارعا عانا ازىرگە بوياۋى تيمەيدى. الگىندە عانا بوز قىراۋ بوپ جاتقان قالىڭ شىق لەزدە جىم-جىلاس جوعالادى. جەردەن ءسال عانا بولار-بولماس بۋ كوتەرىلەدى. الا جازداي كۇن ءسىڭىپ كوڭىرسىتكەن دالا ءشوبىنىڭ كەرمەك ءيىسى كەلەدى. قويدىڭ بوز بەتەگە مەن ەبەلەكتى كۇتىر-كۇتىر ەتكىزىپ جەگەندەرى ەستىلەدى. بۇرسەكتەگەن سۋىق تورعايلار شىقىلىقتاپ، قوي ۇستىنە قوناقتاپ، قاناتتارىن قاعىپ كۇن ساۋلەسىنە شومىلادى.
كۇسەن كۇننىڭ شىققان تۇسىنا كەي كۇنى قاراسا، كەي كۇنى قارامايدى. قاراعان كۇنى:
— ويپىر-اي، قىسقارىپ-اق كەلەدى-اۋ، انە ءبىر كۇنى اناۋ قىلتادان شىعىپ ەدى، بۇگىن ءتىپتى اۋىپ كەتىپتى عوي، — دەپ وزىنە-وزى كۇبىرلەپ قويادى.
ونان كۇن شىققاندا تاعى ءبىر سىناپ العىسى كەلگەندەي اسپان رەڭىنە ات ۇستىندە شالقالاي وتىرىپ كوز سالادى. بوزاڭ تارتىپ شاڭعىتقانداي بولعان كۇزگى اسپان اشىق، كەيدە بۇلىڭعىر. كۇسەننىڭ دە كوڭىلى كۇزگى اسپان سياقتى، كەيدە جايدارى، كەيدە جابىرقاۋ. كەيدەى وسى ءبىر مەزى قىلعان سۇرەڭسىز باياۋ تىرلىكتەن بەزە قاشارداي ءىشقۇسا بولادى، تيتىقتاپ قاجىعان، شارشاعان كۇيگە ۇشىرايدى. سوندايدا ۇيگە بىرەۋدىڭ كەلگەنىن، قوناق بولعانىن، مال سويىلىپ، ءۇيدىڭ ءىشى ابىر-سابىر ابىگەرگە تولعانىن تىلەيدى. قوناقتار دا قىزىق: ءبىر كەلسە، ۋادەلەسىپ العانداي ويداعىسى ويدان، قىرداعىسى قىردان كەلەدى دە ەستى شىعارىپ جىبەرەدى. اياداي كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە وتىراتىن ورىن بولماي، جاتاتىن كەزدە كورپە-جاستىق جەتىسپەي ابدەن-اق قىسادى. ال ءبىر كەلمەسە، ون-ون بەس كۇنگە دەيىن جان ادام ات ءىزىن سالماي قويادى.
ماسەلەن، انەۋ ءبىر كۇنى كوپتەن كورمەگەن الىستاعى جيەنى ايەلىمەن، ەكى بالاسىمەن كەلگەن، وعان مال سويىلىپ، مارە-سارە بوپ جاتقاندا كەشكىسىن جانىندا ەكى-ۇش جولداسى بار، كۇيەۋ بالاسى جەتىپ كەپتى، جاس سورپا ىشكىم كەلدى، سويىس مال سۇراپ اكەل دەپ قىزى جىبەرگەن ەكەن، حوش دەلىك دەپ ونى دا قارسى الىپ وتىرعاندا، ءتۇن ورتاسىندا ءبىر ماشينا بوپ بالا-شاعاسىمەن تيەلىپ، سەكسەنگە كەلگەن ۇلكەن شەشەسىن الىپ، اۋداندا اۋاتكومنىڭ حاتشىسى بوپ ىستەيتىن نەمەرە ءىنىسى بار ەدى، سول جەتىپ كەلمەسى بار ما، بالالارعا اكەلگەن كويلەك-كونشەكتەرى بار، ارينە ولاردىڭ دا جاي كەلمەگەندەرى بەلگىلى. امال قانشا، تاعى ءبىر توقتى سويىلدى.
سول ەكى-ۇش كۇندەگى ايشا ەكەۋىنىڭ قىسىلعاندارى-اي، كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ينە شانشار جەر قالماي، بالا-شاعاعا ورىن جەتپەي ابدەن-اق زىقىلارى شىقتى-اۋ. كۇسەننىڭ ءوزى تونعا ورانىپ، قوي قورانىڭ توبەسىندە ۇيىقتاپ ءجۇردى. بارىنە ءبىر-بىر مال بەرىپ ريزا قىپ اتتاندىردى، ايتەۋىر.
سول قوناقتار ءسويتىپ قاباتتاسىپ ۇيىلىپ-توگىلمەي، بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىپ وتىرسا عوي، قانداي راقات بولار ەدى. ال ەندى، مىنە، سونان بەرى ون بەس كۇن بولدى، جان ادام ات ءىزىن سالماي قويعالى. ايشا دا، كۇسەن دە ءىشقۇسا بولا باستادى. بىرەۋ كەلسە ەكەن دەگەندەي بالالارى دا ەلەگىزەدى. ورتالىقتان كەلەتىن جولعا قارايلايدى. قالاي كەلسە دە قۇداي قوناقتان ايىرماسا ەكەن» دەپ تىلەيدى.
مۇنداي كۇندەردە كۇسەننىڭ كولحوز ورتالىعىنا ءبىر بارىپ قايتۋعا اڭسارى اۋادى. بۋحگالتەريادا بولىپ، الا جازدايعى ايەلىمەن ەكەۋىنىڭ تاپقان ەڭبەگىن ەسەپتەتىپ اقشا الىپ، ونان سوڭ ەكى-ۇش كۇندەي اعايىن-تۋعاندارىن ارالاپ كوناق بولىپ قۇمارىنان شىققانشا ءىشىپ، ءبىر سەرگىپ قايتقىسى كەلەدى.
اسىرەسە سوڭعى كۇندەردە ول ءوزىنىڭ بيىلعى تابىسىن ىشتەي ءجيى ەسەپتەيتىن بوپ ءجۇر: الا جازدايعى ايەلىمەن ەكەۋىنىڭ ەڭبەگى جانە جازدا ءجۇندى جاقسى قىرىقتى، سونىڭ قوسىمشا اقىسى، ءتولدى دە بيىل ويداعىداي الىپ، شىعىنسىز ءوسىردى، سونىڭ كوسىمشا اقىسى — وسىنىڭ ءبارىن وزىنشە ىشتەي ەسەپتەپ قوسادى: «جەتى مەن سەگىزىم ون بەس، ءبىرى كوڭىلدە... ءتورت پەن جەتى ون ءبىر كوڭىلدەگى بىرمەن...» — دەپ كۇبىر-كۇبىر ەتەدى، ونان ساۋساقتارىن سانايدى، قويشى، قىسقاسى ەسەپتەپ شىعارادى. ءجا، بيىلعى تابىسى جامان ەمەس ەكەن. «بۇيىرتسا اقشانى باسىپ الاتىن شىعارمىن»، — دەپ قالدى. ال سونشا اقشانى قايدا جۇمساپ، قايدا قوياتىنىن ازىرگە ءوزى دە بىلمەيدى. «بالالار بار عوي...» — دەپ كۇيەۋگە شىعىپ كەتكەن ۇلكەن قىزىن، ونان سوڭ وبلىس ورتالىعىندا تەحنيكۋمدا وقىپ جۇرگەن ۇلكەن ۇلىن ەسكە الادى، تاعى ەكى بالاسى: ءبىر ۇل، ءبىر قىز اۋدان ورتالىعىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا وقيدى، ولارعا دا كيىم-كەشەك كەرەك.
كۇسەننىڭ ورتالىققا بارىپ قايتۋعا بەكىنگەنىنە ءبىر اپتاداي بولدى. ايشا دا قارسى بولعان جوق. «كۇننىڭ رايى بۇزىلماي تۇرعاندا بارساڭ بارىپ قايت»، — دەگەن. ءبىراق سوعان انە-مىنە دەپ كۇندە ەرتەڭ، كۇندە ەرتەڭمەن قولى تيمەي-اق قويدى. بىرەسە وتىن شاۋىپ اكەلەدى، بىرەسە قورانىڭ جىرتىق-تەسىگىن جوندەيدى، ەندى ءبارىن تىندىردىم، ەرتەڭ جۇرەم دەگەن كۇنى اتى تىشقان بوپ اۋىرىپ قالدى. بالالارى قوي قايىرىپ شاپقىلاپ ءجۇرىپ سۋ ىشكىزگەن ەكەن. مىنە، وسىنداي ۇساق-تۇيەك، بىرىنەن كەيىن ءبىرى ەتەگىنەن تارتىپ جىبەرەر ەمەس.
بۇگىن ول تۇرعاننان اتىن باپتاۋعا كىرىستى. سۋعارىپ اكەپ باسىنا جەم ءىلىپ، ونان اسىقپاي تۇرىپ ارقاسىنىڭ تەرىن ۇگىپ، تارادى. «ءساتى تۇسسە، ەرتەڭ جولعا شىعامىز،» — دەپ قويدى، اتىنىڭ وڭالىپ قالعانىنا كوڭىلى تولىپ.
كۇن ءالى ۇياسىنان شىعا قويماعان كەز. توڭىرەك ءموپ-مولدىر بوپ تۇنىپ تۇر. قورا دا، ءۇي دە اق شىققا ورانعان، كوز جەتەر جەرگە دەيىنگى بۇكىل كەڭ دالا اق سورتاڭ باسقانداي اپپاق بوپ جاتىر.
قورا توبەسىندەگى يتتەر باستارىن كوتەرىپ، جول جاققا قاراپ ۇرە باستادى. كۇسەن دە اتىن تاراعانىن توقتاتىپ، قۇلاق تۇرگەن: ماشينانىڭ ءدۇرىلى ەستىلدى. سويتكەنشە بولعان جوق، شتاب جاق قىرقادان سۋ تاسيتىن ماشينا دا كورىندى. بۇل — فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءمىنىپ جۇرەتىن ماشيناسى ەدى. سالدەن كەيىن قۇيعىتىپ كەپ قورا مەن ءۇيدىڭ ارالىعىنا توقتاي قالدى. كابيناسىندا ءۇش ادام بار ەكەن: شوفەر، فەرما مەڭگەرۋشىسى جانە شتابتاعى دۇكەنشى جىگىت — بيسۇلتان.
— ايتىپ ەم عوي، بۇل كۇسەكەڭە كۇن شىقپاي تۇرىپ جەتپەسەك ورنىن سيپاپ قالامىز دەپ، — دەدى سامبىرلاي سويلەگەن فەرما مەڭگەرۋشىسى قول بەرىپ جاتىپ. — كوردىڭدەر مە، ەندى كەشىككەنىمىزدە اتىن جەمدەپ اپ، ورىسكە كەتىپ قالعانداي ەكەن. ايتتىم عوي، ۇيقى جوق بۇلاردا، ۇيقى جوق... ال، كۇسەكە، بالالار قالاي، امان با؟ جەڭگەي ۇيىقتاپ جاتقان بولار. ۇيگە كىرىپ ءدام تاتايىنشى.
قارق-قارق كۇلىپ، سامبىرلاي سويلەگەن فەرما مەڭگەرۋشىسى اقاي جوق، توقاي جوق وزىمسىنە بيلەپ-توستەپ ۇيگە كىرىپ، الگىندە كۇسەن ايران ىشكەن توستاعانعا ايران قۇيىپ الىپ شىعىپ، دالادا تۇرەگەپ تۇرىپ ۇرتتاپ ىشە باستادى. ابدەن اككى بوپ العان قۋ ەمەس پە، ءوستىپ وزىمسىنە بيلەپ-توستەپ اكەتسە، شوپانداردىڭ تىرپ ەتپەي ايتقانعا كونىپ، ايداۋعا جۇرەتىنىن جاقسى بىلەدى.
— وسى ۇيدەگى جەڭگەم ايراندى بالداي قىپ ۇيىتادى، — دەپ ماقتاپ قويدى. انە، كوردىڭ بە قاي جاقتان اينالىپ سوعادى.
«بۇل ما، بۇل زاندەمى عوي»، — دەپ كۇلىپ قويدى كۇسەن. شوپاندارعا ءىسى ءتۇسىپ كەلگەندە تۇلكىدەن دە ارمەن بۇلاڭدايدى-اۋ! الداپ تا تۇسىرەدى، ارباپ تا تۇسىرەدى. ءقازىر دە، مىنە، كۇسەننىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ بارادى. قوراعا باسىن سۇعىپ مالدى قاراعان بولدى.
— قويلارىڭىز، ءتىپتى كۋننەن-كۇنگە قوڭايىپ بارا ما دەيمىن، كۇسەكە. ەي، وسى بيىلعى جىلى ءسىزدىڭ الدىڭىزعا ەشكىم تۇسە قويماس. جۇرت ءبىلىسپايدى ماقتايدى، ءاي، قايدام... ءساتى تۇسسە ءبىر وردەندى الىپ تۇرسىز ەندى، — دەپ ءقايىرىپ تاستادى.
كۇسەننىڭ كادىمگىدەي كوڭىلى ءوسىپ، وردەندى الماسا دا العانداي بوپ ءبىر جاساپ قالدى.
— ونى، ەندى ەڭبەك كورسەتەدى دە، — دەپ كۇڭكىلدەپ سىپايىلىق بىلدىرگەن بولدى. — جو، الاسىز، الاسىز، — دەدى فەرما مەڭگە- ءرۋشىسى، ءبارى ءوز قولىندا تۇرعانداي توندىرە سويلەپ. ونان سوڭ نەگىزگى كەلگەن شارۋالارىن ايتۋعا كىرىستى. — مىنا ءبيسۇلتانعا اياق استى تەكسەرۋ كەپ، موينىنا اقشا ءمىنىپ وتىر، قاعازدان شاتاسقانى بار، جۇرتقا كەتىپ جيناي الماي جۇرگەن قارىزدارى بار، ءبىراز اقشا بولسا كەرەك، ەگەر بىر-ەكى كۇندە سول اقشانى ورنىنا سالماسا، جاۋاپكا تارتىلعالى تۇرعان ءجايى بار.
مايعا شومىلعانداي جىپ-جىلتىر، سەمىز قارا جىگىت بيسۇلتان موينىنا سۋ كەتكەندەي كوزى جاۋتاڭداپ سۇمىرەيىپ تەمەن قاراپ تۇردى. باسىنا ءىس تۇسكەن دەگەن وڭاي ما، ءموليىپ-اق قاپتى. اراقتى ءىشىپ اپ، كۇپ-كۇرەڭ بوپ ءبورتىپ ەكى قولىن قالتادان الماستان كوككە قاراپ تاسىرايىپ تۇرۋشى ەدى بۇرىن.
— ال ەندى وسىنى ەل بولىپ، اعايىن-تۋعان بولىپ قالاي سوتتاتىپ جىبەرەمىز؟ — دەپ فەرما مەڭگەرۋشىسى سۇراۋلى كەسكىنمەن كۇسەنگە قارادى. — قايدا، ءبىزدىڭ جان اشىرلىعىمىز؟
كۇسەن مۇلدە ابدىراپ قالدى. ءدال ءبىر بيسۇلتانعا تەكسەرۋدى وسى جۇرگىزىپ، اقشانى ءوز قولىنان مىنگىزگەن كىنالى ادامداي ەسى شىقتى.
— ارينە، ارينە... — دەي بەردى.
فەرما مەڭگەرۋشىسى يەك قاقتى دا، بيسۇلتان ءتوس قالتاسىنان ءتىزىم مەن قالام الدى. باس-اياعى جيىرما شاقتى شوپاننىڭ فاميلياسى جازىلعان ەكەن. ازىرگە قول قويعانى ۇش-تورتەۋى عانا. كۇسەن ءوز فاميلياسىنىڭ تۇسىنا ۇڭىلگەن، «ءجۇز سوم» دەپ جازىلىپتى.
مويىندارىنا اقشا مىنگەن ادامداردىڭ ءوستىپ شوپانداردان جىلۋ جينايتىن ادەتى. باسقالارداي ەمەس شوپان دەگەن جىلۋعا جومارت حالىق. اسىرەسە، قولدارىمەن ۇستاماعان اقشاعا جومارت. كىم بولسا و بولسىن ءوستىپ قيىلىپ الدارىنا كەلسە، قولدارىن قويادى دا بەرەدى. اناۋ ءبىر كەزدە كولحوزداعى پوچتا باستىعىنىڭ موينىنا دا اقشا مىنگەندە ءوستىپ ءتىزىم جاساپ، شوپاندارعا كەپ، اينالاسى ەكى كۇننىڭ ىشىندە قۇتىلىپ كەتكەن. ەر-ازامات قوي، كوز قيىپ قالاي سوتتاتارسىڭ؟!
كۇسەن باربيعان كۇس-كۇس ساۋساقتارىمەن قالامدى ۇستادى، ءتىزىمدى ماشينانىڭ جاقتاۋىنا اپارىپ توسەدى. قول قويۋعا ىڭعايلانعان. فەرما مەڭگەرۋشىسى جاعى تىنباي ءالى سامبىرلاپ سويلەپ تۇر.
— جاڭا سىزگە كەلەردىڭ الدىندا ءبىلىسپاي اقساقالدىكىنە سوققانبىز. ەر-اق قوي، جارىقتىعىم: «مەن ءجۇز ەمەس، ءجۇز ەلۋ قوسامىن دەپ ءوز قولىمەن تۇزەتتى، — دەپ قارق-قارق كۇلدى.
ءبىلىسپاي — كولحوزدىڭ وزات شوپاندارىنىڭ ءبىرى. نەشە جىلدان بەرى كۇسەن ەكەۋى ءوزارا جارىسقا ءتۇسىپ كەلە جاتقان ادام. كۇسەن تىزىمدەگى سونىڭ فاميلياسىنىڭ تۇسىنا قاراعان، ءوزىنىڭ ايداق-سايداق جازۋىمەن «ءجۇز ەلۋ» دەپ تۇزەتىپتى. كۇسەن ءوز فاميلياسىنىڭ تۇسىنا «ءجۇز جەتپىس» دەپ تۇزەتتى دە، قولىن قويدى.
زارجاق فەرما مەڭگەرۋشىسى ال كەپ ەندى كۇسەندى ماقتاسىن، ماشيناعا وتىرىپ كەتكەنشە كۇسەنىڭدى تالاي-تالاي قىردان اسىرىپ تاستادى-اۋ. ولار كەلەسى اۋىلعا كەتتى. بۇل كەزدە جيرەن ات تا جەمىن جەپ بولعان. كۇسەن ەرتتەپ ءمىندى دە قويىن ورگىزدى.
2
وسى كۇنگى كۇسەننىڭ قوي جايىپ جۇرگەن ءورىسى ۇيىنەن بەس-التى شاقىرىمداي جەردە، قالىڭ شي-قياق وسكەن قىرات بار، سونىڭ ءۇستى. جيرەن اتتىڭ اۋىزدىعىن الىپ، ايىلدارىن بوساتىپ، شىلبىرىن شۇبالتىپ بوس جىبەرەدى دە، قىراتتىڭ ەڭ بيىك جەرىنە شىعىپ جانتايىپ جاتادى. قوي وسى قىراتتى توڭىرەكتەپ، كوز الدىندا جايىلادى. جىراق شىعىپ بارا جاتقاندارى بولسا ايقايلاپ، قويدى توڭىرەكتەپ اينالىپ جۇرەتىن يتتەرىن ايتاقتاپ قايىرىپ قويادى، ءتىپتى بولماسا جيرەن اتقا مىنە ساپ، تەپەڭدەپ بارىپ ىسقىرا قۋىپ اكەلەدى. ونان سوڭ قايتادان سول ورنىنا جانتايادى. نەلەر-نەلەر ويلار كەلەدى. ءوزىنىڭ وقۋعا قىرى بولماعانىن، اكەسى مارقۇمنىڭ تالاي رەت اتقا مىنگەستىرىپ، وسىدان وتىز شاقىرىم جەردەگى مەكتەپكە اپارىپ سالعانىندا، قاشىپ كەلگەنىن ەسىنە الادى. ول كەزدە كولحوز دەگەن جوق بولاتىن، تۇرمىس دەگەن ناشار، اش-جالاڭاش ۋاقىت ەدى. تالاي-تالاي سەرەيىپ اشتان ولگەندەردى دە كوردى. مال باعىپ قانا جان ساقتاۋعا بولاتىن... «ءوتتى عوي نە قيلى زاماندار...» سونان بەرى، مىنە، قويدىڭ سوڭىندا. جاقسىنى دا كوردى، جاماندى دا كوردى. تەك ايتەۋىر قارنى توق. ەشكىمگە ءىسى تۇسپەيدى، وزىمەن-وزى. جىبەرسە كولحوز جاقسى ءجۇن قىرىقتىڭ، ءتولدى كوپ الدىڭ دەپ اۋدان، وبلىسقا جينالىستارعا جىبەرەدى. وعان دا شۇكىر. ءتىپتى جىبەرمەسە دە وكپەلەمەيدى، مالدى جينالىستارعا بارايىن دەپ باعىپ جۇرگەن جوق قوي، كۇن كورۋ ءۇشىن، تىرشىلىك ءۇشىن باعىپ ءجۇر. مىناۋ ءوسىپ كەلە جاتقان بەس-التى كۇشىگى بار، سولار ەر جەتسە ەكەن، ادام بولسا ەكەن دەپ تىلەيدى. سولار قاتارىنان كەم بولماسا ەكەن دەيدى. راس، كولحوز باسشىلارى، الگى فەرما مەڭگەرۋشىسى كەلىپ-كەتكەن سايىن: «وردەن الاسىڭ» دەپ ەمەكسىتىپ كەتەدى. پەندەشىلىك-اي، دەسەڭشى، سوعان كادىمگىدەي جەلىگىپ قالادى. سوڭعى كەزدەردە ءبىر قۇشتارلىق پايدا بولدى، ومىراۋىنا جارقىراتىپ وردەن تاققىسى كەلەدى. كەيدە تۇسىنە دە كىرەتىن بوپ ءجۇر، وردەن الىپ سونى ومىراۋىنا قالاي قادارىن بىلمەي جاتىپ ويانادى. سونداي تۇستەردەن كەيىن كوڭىلى سەكەمدەنىپ قالادى. «اپىر-اي، سول وردەندى ءبىلىسپاي قۋ قاعادى-اۋ، وسى» — دەگەندە ارقاسى مۇزداپ كەتەدى.
كەيدە وسىنداي ويلاردى ويلاپ-ويلاپ شارشايدى، اقىرى قۇس ۇيقىسى كەلىپ، قالعىپ-مۇلگىپ ۇيىقتاپ الاتىنى بار. ءتاتتى ۇيقىعا بويى ماۋجىراپ، كەبەرسي بەرگەن ەرنىن سىلپىلداتىپ جالاپ قويادى. ەندى بىردە باسى سىلق ەتىپ قور ەتە ءتۇسىپ، ءوز قورىلىنان ءوزى شوشىپ وياناتىن كەزى دە بولادى. باسىن جۇلىپ اپ، قىپ-قىزىل بوپ تۇينەپ اۋىرىپ كەتكەن كوزىن ۋقالاپ، شاشىلىپ كەتپەدى مە دەپ مالدى تۇگەندەيدى. اسىرەسە جەلدى كۇندەرى مازاسى بولمايدى. كۇزدىڭ قارا جەلى ءبىر سوقسا، كەيدە تاۋلىك بويى ازىناپ تۇرىپ الادى. ادامنىڭ دا بەرەكەسىن قاشىرادى، مالدىڭ دا قۇتىن ۇشىرادى. بۇرسەڭدەتىپ جىبەرەدى-اۋ. ونداي كۇندەرى قۇس ۇيقى دا — ءبارى دە جايىنا قالادى. ات ۇستىندە تەپەڭدەۋمەن كۇن وتەدى. بۋىن-بۋىندى سۋىق ۇستاپ، اسىرەسە بەل جامان سىرقىرايدى. سوندايدا كۇسەن مالدان بەزە قاشارداي بولادى-اۋ.
ءۇش-تورت كۇن بولدى اۋا رايى تىپ-تىنىق. جەل جوق. قاراشا ءوتىپ بارادى، ەندى جەلتوقساننىڭ قالاي كەلەرىن كىم ءبىلسىن. بۇ كۇيىندە كەتە بەرسە مالدىڭ قوڭى مىنا كۇزگى شۇيگىن جايىلىمدا تاعى دا وڭالا تۇسەر ەدى.
كۇسەن قىرات ۇستىندە جانتايعان كۇيدە قۇس ۇيقىسى قىسىپ ءبىراز ماۋجىراپ مۇلگىپ الدى. قور ەتە ءتۇسىپ بارىپ شوشىپ وياندى.
بىرەۋ ءدال تۋ سىرتىنان كەپ قاراپ تۇرعانداي بولدى. ارتىنا بۇرىلعان، ابدىراپ ساسىپ قالدى. وسى كولحوزدىڭ ءبىرىنشى فەرماسىنىڭ شوپانى تۇرعالي دەگەن ەسىرىك بىرەۋ بار ەدى، سول اتقا جايداق ءمىنىپ العان، مۇنى تاپاپ وتەردەي بوپ وڭمەڭدەپ كەپ تۇر ەكەن.
ات ۇستىنە كۇيكەنتايداي بوپ جاربيا جابىسىپ العان قارا شۇبار جىگىت، قۇددى باياعىنىڭ قوزى باعاتىن بالاسى سياقتى كورىنەدى. ءبىراق ءوزىنىڭ ءتۇرى ءتىپتى سۋىق، امان جوق، ەسەن جوق، كوكتەن تۇسكەندەي عىپ بىردەن:
— بۇل جەرگە قويىڭدى نەگە جاياسىڭ؟! — دەدى.
— كولحوزدىڭ جەرى بولعان سوڭ جايام، — دەدى قاپەلىمدە اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەگەن كۇسەن.
— جايما. بۇل جەرگە مەن جايام قويىمدى. ءبىتتى. ءسوز قىسقا. كەت قازىردەن، — دەدى دىكىلدەپ.
— مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا ەي، ءوزى؟ — دەپ اڭ-تاڭ بولعان كۇسەن باسىن شايقادى.
— مەن كىمگە ايتىپ تۇرمىن. تۇر! كەت!
كۇسەننىڭ دە سايتانى ۇستاپ كەتتى.
— ءاي، شىراعىم، نەگە ودىراڭدايسىڭ؟ كىم ەدىڭ سونشا؟! — دەپ ۇشىپ تۇرىپ اتىنا ءمىنىپ الدى.
تۇرعالي سازارىپ ءبىراز تۇردى دا، سول ءمىز باقپاعان كۇيىندە:
— بۇل جەرگە مەن قويىمدى جايامىن، — دەدى.
— ە، سەنىكى قوي بولعاندا، نەمەنە، ءبىزدىڭ باعىپ جۇرگەنىمىز قويانشىق پا؟ ءوزىڭ قالاي-قالاي سويلەيسىڭ؟! — دەپ كۇسەن اتىن تەبىنىپ تايانا بەرگەن.
— جاقىنداما! — دەپ تۇرعالي ونىڭ اتىن باسىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
قامشى ءدال ءوز باسىنا تيگەندەي جانى شىعىپ كەتكەن كۇسەن:
— ۇرما اتتىڭ باسىنا! — دەپ اقىرىپ قالدى.
تۇرعالي ءالى سازارعان قالپى.
— ساقالىڭا قارامايمىن. مەن سەنىڭ ءوزىڭدى دە يتشە تەپكىلەيمىن، — دەدى تۇستەنىپ.
— ءاي، سەنەن كەلگەن تەپكىنى كورىپ الدىم. كەلشى، كانە! — دەپ كۇيىپ كەتكەن كۇسەن اتىن تەبىنە ۇمتىلعان، تۇرعالي قامشىمەن جاسقاپ ماڭايلاتپادى.
— ايتپادى دەمە، ەندى ءبىر ساعاتتا كەتپەسەڭ، سازايىڭدى تارتقىزام! — دەپ ەسكەرتتى دە، كىلت بۇرىلىپ شابا جونەلدى.
— ءوي، سەنەن تارتقان سازايدى دا كوردىم. مىناۋ ءبىر ەسالاڭ عوي ءوزى، — دەپ كۇسەن ايدالادا كۇيىپ-پىستى.
تۇرعاليدىڭ بۇزاقى ەكەنىن، سوتتالىپ تۇرمەگە جاتىپ شىققانىن ەپتەپ سىرتتاي ەستىگەنى بار. سول ەسىنە ءتۇسىپ اۋەلدە كوڭىلى ءبىراز سەكەم الىپ قالدى. ءبىراق قويىن قايتارعان جوق. «ءىشىپ العان نەمە عوي»، — دەپ بىرتىندەپ ساباسىنا ءتۇستى.
جاڭا بايقادى، الگى قارا توقال قوي ءبىر بۇيىرلەپ تالاي جەرگە كەتىپ قالعان ەكەن.
— ءا، قۇلاعىڭدى... توقال يت! — دەپ ىزا بوپ بوقتاپ جىبەردى. — وسى نەگە بايىز تاۋىپ ءبىر جەردە جايىلمايدى ەكەن-اي، ءا؟! كوزىڭ تايىپ كەتسە بەزەكتەي جونەلەدى. ھاي-ەۋ-ۋ، ايت! ايت!.. قۇرىقتاپ ۇرىپ اكەلمەسەڭ قايتۋشى ما ەدى ول!
جيرەن اتتى تەپەڭدەتىپ بارىپ قايىرىپ اكەلۋگە تۋرا كەلدى. ەندى كۇسەن اتتان تۇسكەن جوق. كۇن ساسكەگە كەپ قاپتى. كادىمگىدەي ماۋجىراپ جىلى شۋاعىن توگىپ تۇر. مىناۋ بوز بەتەگە مەن ەبەلەك باسقان، ارەدىك-ارەدىكتە ءۇي اۋماعىنداي جەردى الىپ شي-قياق وسكەن كەڭ دالاعا التى اي قىسقا جەتەرلىك جىلۋ قۇيىپ كەتكىسى كەلەتىن سياقتى. قوي دا بۇيىرلەرى شىعىپ، كەيبىر كۇز كۇنىنىڭ وسىناۋ جايما-شۋاق جىلۋىنان قورعالاقتاپ ءشيدىڭ تۇبىنە جاتا باستاپتى. «ءالى دە جايىلا ءتۇسسىن، سۋعا تۇستە شايعا بارعاندا ءبىر-اق تۇسىرەيىن»، — دەپ ويلادى كۇسەن.
ەن دالانىڭ ءار تۇسىندا شۇباي جايىلعان مال. ءار قىراتتىڭ ۇستىندە بۇرىننان قالعان تاس وبالارشا جاربيىپ ءوزى قۇساپ وتىرعان شوپاندار.
الىستا كوز ۇشىندا توبەسىنىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ پوەزد كەتىپ بارادى. بۇل نە دەگەن جالپاق دۇنيە دەسەڭشى! سول جولدان كۇنىنە ەرسىلى-قارسىلى قايشىلاسىپ پالەنباي پوەزد وتەدى. ءبىر تىنبايدى. قايدا كەتىپ جاتادى، نە تاسيدى سونشا؟! كۇسەن كەيدە شاي-قانت اكەلۋ ءۇشىن رازەزگە بارادى. سوندا الگى تىنىمسىز قايشىلاسقان پوەزداردىڭ ءبىرىنىڭ شىعىسقا قاراي، ەكىنشىسىنىڭ باتىسقا قاراي كومىر تارتىپ بارا جاتقاندارىن كورىپ دال بولادى. «بۇ قالاي ەكەن؟» — دەپ ويلاپ، اقىرى ەش شەشىمگە كەلە المايدى. «بۇ دۇنيەدە ءبىز بىلمەيتىن جايلار كوپ قوي». سوعىستان كەيىنگى جىلداردا ارميادا تالاي نارسەلەردى ءبىلىپ، كوپ جەردى ارالاپ، كوپ دۇنيەنى كورىپ كوڭىلگە توقىپ قايتقان سياقتى ەدى، ءقازىر سونىڭ انىق ءبىرى ەسىندە جوق. كورگەن تۇستەي عانا ەمىس-ەمىس قانا ورالادى. راس، قالاي سوعىسقانى ەسىندە، ءولىمدى كورگەنى ەسىندە، ال ەندى ءوزىنىڭ قالاي پۋلەمەتشى بولعانى ەسىندە جوق. ەگەر سول ءوزى اتقان پۋلەمەتتى ءدال ءقازىر الدىنا اكەپ قويسا، قالاي وقتاۋىن دا بىلمەس ەدى.
ءوستىپ قالىڭ ويدا تۇرعانىندا قىراتتىڭ تاساسىنان جەلە جورتىپ بوزداق شىعا كەلدى. ەكىنشى فەرماداعى ەڭ جاس قويشى وسى بولاتىن. قويعا وتكەن جىلى كىرىپ، ءبىر قىس كومەكشى شوپان بوپ ىستەپ، جازدا عانا جەكە وتار العان. ءوزى ءبىر كوڭىلدى جۇرەتىن، ويىنپاز، اق جارقىن بالا. كۇسەننىڭ تەحنيكۋمدا وقيتىن ۇلىمەن جاستى. سوندىقتان دا بولار، «اعالاپ» ەلپىلدەپ، جانى قالماي تۇرادى. بۇگىن دە اناداي جەردەن سالەم بەرىپ، ىرجيىپ كۇلىپ كەلدى.
— اعا، كەشەگى اڭگىمەنى جالعاستىراسىز با؟ — دەپ قويدى.
— جالعاستىرامىز.
كەشە كۇسەن ءوز باسىمنان كەشىرگەندەرىم ەدى دەپ، وتىرىك-شىنى ارالاس ءبىراز اڭگىمە ايتىپ بوزداقتىڭ ىشەك-سىلەسىن قاتىرعان. ءبارى دە سوعىس كەزىنەن، ءوزىنىڭ قالاي پۋلەمەتشى بولعانىن، جاۋدى قالاي قىرعانىن، ونان ءبىر رەتتە بارىپ جاۋ تىلىنان قالاي ءتىل اكەلگەنىن اڭگىمەلەگەن. بوزداقتىڭ ايتىپ تۇرعانى سول.
— بۇگىن مەن ساعان اتاقتى باعيلا دەگەن اقىن ايەلمەن قالاي ايتىسقانىمدى ايتىپ بەرەيىن.
— قاي باعيلا؟
— ءبالى، سەن باعيلانى بىلمەۋشى مە ەڭ؟ مىنا كورشى «اباي» كولحوزىندا تۇرادى عوي. ءتۇۋ، ءالى كۇنگە باعيلانى ەستىمەي جۇرگەن سەن دە... ناعىز جەزتاڭداي، سۋىرىپ سالما اقىن ەمەس پە.
— ال وندا سونى ايتىڭىزشى، قىزىق بولسا؟
— قىزىق بولعاندا قانداي. ونداي ايتىس ەشبىر كىتابىڭدا جوق.
— وپىر-اي، ءسىز دە ايتىستىڭىز با؟ — دەپ بوزداق سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي كۇلە قارايدى.
— ايتىسقاندى قويىپ، بۇل اعاڭ سول جەزتاڭداي باعيلانى دا جەڭگەن، — دەيدى كۇسەن ات ۇستىندە قوقيلانا كوتەرىلىپ قويىپ. ءبىراق ءوزىنىڭ وتىرىك اڭگىمە ايتاتىن كەزدەگى ادەتىنشە تاناۋى جىبىر-جىبىر ەتىپ كۇلىپ تۇر.
— ويىنىڭ كەلمەسىن، بالا، جامان شالمەن.
— وندا ايتساڭىزشى ەندى تامساندىرماي.
— جو-وق، ول ءقازىر ايتا ساپ بىتىرەتىن اڭگىمە ەمەس. تۇستەن كەيىن كەل، سوندا ايتامىن.
بوزداق جاتىپ كەپ جالىنادى. ال كۇسەن بولسا ونان ارمەن كەرگيدى. وعان كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. اق كوڭىل بالامەن ءازىلى جاراسقانىنا ماسايراپ تۇرادى.
— جو-جو-جوق. تۇستەن كەيىن دەدىم عوي، تۇستەن كەيىن ايتام.
ءبىراز تۇرعاننان كەيىن بوزداق قويى بىتىراي باستاعانىن كورىپ كەتۋگە ىڭعايلاندى.
— ايتپاقشى اعا، مىنا سادىرباي دەگەن شال قىپ-قىزىل پالە ەكەن عوي، كەشە قويىمىز قوسىلىپ كەتىپ ەدى، بولگەن كەزدە ءبىر قويىمدى الىپ قاپتى. كەشكىسىن قوراعا كىرگىزەردە ساناپ كەپ جىبەرسەم ءبىر قويىم جوق. شاۋىپ وتىرىپ بارىپ سۇراسام ءتىپتى ماڭايلاتار ەمەس. ۇلكەن اداممەن شاتاقتاسۋدىڭ ءوزى قيىن ەكەن
— و، سادىربايعا قوسىلسا، ول بەرمەيدى. ونىڭ ءبىر عانا وڭاي جولى بار. ءجونىن تاپ تا بۇگىن قويىڭدى وعان تاعى قوسىپ جىبەر قايتىپ بولگەندە قويىڭدى قايىرا تۇگەندەپ الاسىڭ. ءوزىڭ قويىڭدى تۇگەل تۇستەپ تانۋشى ما ەڭ؟
— سەگىز ءجۇز قويدىڭ قايسىسىن تۇسىنەن تانىپ بولايىن.
— ءاي، بالامىسىڭ دەگەن وسى دا. قاراشى، الا جازداي الدىندا جۇرگەن سەگىز ءجۇز قويدىڭ ءتۇسىن تانىمايدى. جارايدى، وندا سادىربايمەن مەن سويلەسىپ كورەيىن.
وسى كەزدە دۇرسىلدەتە شاپقان اتتىڭ ءدۇبىرى ەكەۋىن دە جالت قاراتقان. اناداي جەردە سول الگىندەگى جايداق اتىن بوربايلاي قامشىلاپ، الدىنا كولدەنەڭ ۇستاعان مىلتىعى بار تۇرعالي شاۋىپ كەلەدى ەكەن. ونان ارىدە قوسارلانا شاۋىپ تاعى ەكى اتتى كەلەدى. ولار الىستان كۇسەندەرگە بىردەڭە-بىردەڭە دەپ ايقايلايدى، قولدارىن بۇلعايدى، ءسىرا، قاش دەپ كەلە جاتقان بولۋلارى كەرەك تۇرعالي تاياق تاستام جەرگە تاياپ كەپ قالدى.
سەن بىلمەي ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، مەنىڭ كىم ەكەنىمدى. تانىتايىن ەندەشە، — دەدى اقىرىپ. كوزى قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ، سۇسى ادام بەتتەي الماستاي قورقىنىشتى بوپ كەتىپتى. — تۇر بىلاي اتامىن!..
دەرەۋ قالتاسىنان پاترون الىپ مىلتىقتى وقتاۋعا كىرىستى. ساسقالاقتاپ، قولى قالتىراپ، پاتروندى ازەر سالدى. ەندى كەزەنە بەرگەن.
— اعا-اۋ، مىناۋ قايتەدى؟! — دەپ جان داۋسى شىعىپ ايقايلاپ جىبەرگەن بوزداق اتىن تەبىنىپ قاپ، تۇرعاليعا قاراي تۇرا ۇمتىلدى.
كۇسەن بۇكىل دەنەسى قورعاسىن قۇيعانداي ءزىل باتپان بوپ، ءبىر ساتكە مەڭ-زەڭ كۇيدە ات ۇستىندە تالىقسىپ تۇرىپ قالعان. مىلتىق گۇرس ەتە ءتۇستى. ءبىراق بۇعان تيگەن جوق. جيرەن ات وسقىرىنىپ كەيىن قاراي سەكىرگەن. وقىس ۇشىپ تۇسە جازداعان كۇسەن تولقىپ بارىپ اتتىڭ جالىنا جابىستى. باسىن كوتەرىپ جالت قاراعان. بوزداق وڭ جاعىنا قاراي قىرىنداي سالبىراپ تۇر ەكەن.
— بوزداقجان، نە بولدى؟ نە بولدى؟ — دەدى اتتانداي ۇمتىلىپ. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ بالانى سۇيەي بەردى.
قۇيعىتىپ جەتكەن ەكى اتتى ساتىر-سۇتىر سابالاپ تۇرعاليدى جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى. تاسىر-تۇسىر، ايقايلاسىپ، ۋىلداسىپ-شۋىلداسىپ توڭىرەكتە جۇرگەن باسقا شوپاندار دا جەتتى. ءبارى كەپ بوزداقتى قورشادى، وڭ قولىنىڭ قارىنان جارالانىپتى. سۋ بۇرىككەن سوڭ بارىپ ەسىن جيدى.
— ويپىرماي، بۇل نە دەگەن قانسىز ەدى!
— انە ءبىر كۇنى: «قانىم قارايىپ، كىسى ولتىرگىم كەپ تۇر»، — دەگەنىندە قالجىڭى شىعار دەپ ەك، يت-اي، يت-اي!..
— ءتۇنى بويى باسىنا مىلتىق جاستانىپ جاتادى ەكەن.
— قانىن ىشىنە تارتىپ، كاپىردىڭ سۇسى جامان... سۇسى!.. — دەسىپ، شوپاندار جەردە بۇكتەلىپ جاتقان تۇرعاليدى جەر-جەبىرىنە جەتىپ بوقتاپ ءجۇر.
3
اقىرى جولى ءتۇسىپ كۇسەپ ەكى-ۇش كۇنگە اۋىل ورتالىعىنا كەلدى. العاشقى كۇنى ول تۇسكە دەيىن بۋحگالتەريادا بولىپ، الا جازدايعى ەڭبەگىن ەسەپتەتىپ، قوينى-قونىشىن اقشاعا سىقاپ شىقتى. ول ازداي سول كۇنى تۇستەن كەيىن جابىق قىرماننان ايەلىمەن ەكەۋىنىڭ ەڭبەگىنە تيەسى ەكى ماشينا استىقتى تيەتىپ، اۋىل شەتىندەگى باجاسىنىڭ ۇراسىنا اپارىپ قۇيعىزدى. پوچتاعا كىرىپ، وقۋداعى بالالارىنىڭ بارىنە اقشا سالدى.
وسىدان كەيىن اۋىل ورتالىعىندا ەكى كۇن ارمانسىز قىدىردى. اعايىن-تۋعاندارىنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولىپ، ولاردشش بۇعان دەپ ساقتاعان سىباعالارىن جەپ، سىي-سياپاتتارىن كورىپ ءوزى دە قاراپ قالماي، بىرىنە «كەۋسەن» دەپ، بىرىنە «كيگىزگەن كويلەگىم» دەپ مىرزا قولىمەن قالتاسىنداعى قاتتاسقان اقشانىڭ ورتاسىنان ىلىككەنىن سۋىرىپ تاستاپ وتىردى.
قىسى-جازى ەلدەن شەت، دالادا جۇرەتىن ادام، ەستىپ اندا-ساندا اۋىلعا ءبىر كەلگەنىندە جىلى قاباق كورسەتكەن اعايىننان نەسىن اياسىن. ماڭداي تەرىنىڭ اقىسى وسى ەكى كۇندە كورگەن سىي-قۇرمەت، ىشىپ-جەگەنىمەن-اق اقتالعانداي بولاتىن.
بۇل كۇندەرى ول ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە كۇسەن ەمەس، كۇسەكەڭ اتانادى، اراقتى سۋشا سىمىرەدى، ەسىپ وتىرىپ سويلەيدى، ءوزىن ءدۇيىم ەلدىڭ شولجاڭ وسكەن ەركەسىندەي سەزىنەدى. بۇل ەكى كۇندە اعايىن-تۋعان ول نە دەسە دە كۇلە قۇپتاسىپ باس يزەيدى. ىشتەرىنەن نە ويلاسا دا وزدەرى بىلەر، ءبىراق ءتىس جارىپ قارسى ءسوز ايتپادى. كۇسەكەڭدىكى دۇرىس، كۇسەكەڭدىكى ءجون... تاسىماي ءقايتسىن، شاشىلماي ءقايتسىن!..
ءبىراق كەلگەن سايىن العاشقى كۇندەرى ءوستىپ تاسىپ جۇرگەنىمەن، قايتارىندا ىلعي كوڭىلى جوق نارسەدەن بۇزىلىپ، اياق استى بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الاتىن دا، اقىرىندا بۇكىل سۇيكىمىنەن ايىرىلىپ، اۋىلعا ەندىگارى جولاماستاي بوپ مۇلدە تارىعىپ، جاسىپ قايتاتىن ۇيىنە.
ءۇشىنشى كۇنى ول الگى ۇراسىنا ەكى ماشينا استىق اكەپ قۇيىپ بەرگەن باجاسىنىڭ ۇيىنە قوندى. باجاسى اۋداندىق دايىنداۋ كەڭسەسىندە تەرى-تەرسەك جيناۋشى بوپ ىستەيتىن. قويۋ قوڭىر مۇرتىن ۇنەمى سىلاپ-سيپاپ وتىراتىن كەربەز كىسى ەدى. سول كەربەزدىگىنە قاراي ءۇيدى دە كەلىستى قىپ سالىپ العان: بەس بولمەلى، ەڭسەلى تەمىر شاتىرلى ءۇي، ىشىنە كىرسەڭ شىققىسىز، اسىل بۇيىم-جيھازدار كوز تۇندىرادى.
قانشا ىشسە دە ساباسىنان اسپايتىن كۇسەن، وسى ۇيدە قونىپ وتىرىپ، اياق استى قارا باسىپ قىزىپ قالعانى. شاي ۇستىندە شۇپىلدەتە قۇيىلعان ءجۇز گرامدىق ستاكانمەن ەكى-ۇش رەت قانا سوعىستىرىپ ىشكەنى ەسىندە ەدى، ءارى قاراي تۇك بىلمەيدى. باجاسىمەن ەكەۋى بىر-بىرىمەن بولىمسىز سوزگە بولا ءىلىنىسىپتى، ول بۇعان: «سەنىڭ بايلىعىڭ مەنىڭ شايلىعىم، قوينى-قونشىڭدى بۇگىن اقشاعا تولتىرعانمەن، بەرەكەڭ قاشقان نەمە، ەرتەڭ سىمپياسىڭ...» — دەپتى، بۇل ونىڭ داستارقانىن تەۋىپ، ءوزىن بوقتاپ: «سەنىڭ ءبۇيتىپ جەتىسىپ وتىرعانىڭ مەنىڭ ارقام، ايتپەسە ءوز تابىسىڭ بەلگىلى عوي»، — دەپتى.
مۇنان وزگە دە تالاي-تالاي شىمبايعا باتار سوزدەر ايتىلعان كورىنەدى، ءبىراق ءبىرى ەسىندە جوق. ەرتەڭگىسىن اشىق ۆەراندادا جاتقان جەرىنەن توڭىپ وياندى. استىندا جالعىز قابات قۇراق كورپە، سوعان كەپ كيىمشەڭ قۇلاپتى.
ەرتەڭگى شايدىڭ ۇستىندە باجاسى ەكەۋى بىر-بىرىنە تۋرا قاراي الماي وتىرىپ تۇندە قالعان اراقپەن باس تۇزەستى. وتكەن ءتۇن وقيعاسى ءلام دەپ ءسوز بولعان جوق، جابۋلى كۇيىندە قالدى. قايتۋعا ىڭعاي بىلدىرگەن كۇسەن ارالارىندا تۇك بولماعانداي، ءوزىنىڭ بۇيىمتاي اڭگىمەلەرىنە كوشتى.
— ماعان تازا حرومنان ءبىر ساپتاما ەتىك ەسكەرشى، — دەدى ءوتىنىش ۇنمەن.
— تازا حرومنان دەيسىڭ بە؟ ماقۇل، — دەپ باجاسى اششى قۋىرداقتان كوسىپ اساپ جىبەردى دە، اۋزىنداعىسىن شايناي وتىرىپ سويلەدى: — انەۋگۇنى، الگى ءبىلىسپاي دەگەن شوپانعا تازا حرومنان ساپتاما تىككىزىپ بەردىم. ەتىك ەمەس سۋرەت دەرسىڭ... ءجۇز جيىرما سومعا ءتۇستى.
شايدان كەيىن كۇسەن وزىنە ەتىككە دەپ ءجۇز ەلۋ سوم، (وتىز سوم شايلىعى) ونان ايەلىنىڭ اياعى دا توزىپ جۇرگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، تاعى الپىس سوم تاستادى. «ءاي، قىمبات-اق-اۋ»، — دەپ ويلادى ىشىنەن، ءبىراق سىر بىلدىرگەن جوق.
باجاسىنىڭ ۇيىنەن اتتانعاندا كوڭىلى تومەنشىكتەپ، پاسەيىپ، الدەنەگە كىنالى جانداي بوپ اتتاندى.
— بىزگە بىر-ەكى قاپ اق ۇن تارتقىزىپ جىبەرەرسىڭدەر، — دەدى تاعى دا ءوتىنىش ۇنمەن.
— جارايدى.
باجاسى پەنجەگىن يىعىنا جەلبەگەي جامىلعان كۇيدە، كىرشىكسىز اق جەيدە ىشىنەن قارنى قامپايىپ، شىرەنىپ، مۇرتىن سىلاپ تۇردى.
ات ۇستىندە ۇزاق جول بويىنا كۇسەننىڭ كوڭىلى الاۋ-جالاۋ بوپ جۇدەپ، سەڭ سوققانداي ەسەڭگىرەپ كەلە جاتتى. اۋىلعا ءجيى كەلمەيىن دەمەيدى-اۋ، جىل ون ەكى ايدا ءوستىپ ءبىر جولى تۇسە قالعاندا كوكىرەگى الىپ ۇشىپ تولىپ كەلەدى دە، قايتارىندا ءوستىپ ويسىراپ سولىپ، كوڭىلى جاسىپ قايتاتىنى جامان. «ءاي، ەندى كەلمەسپىن-اۋ. ايشانىڭ ءوزىن جىبەرىپ وتىرماسام با»، — دەپ ايەلىن ەسىنە الدى. اقشانى بەي-بەرەكەتسىزدەۋ شاشىپ جىبەرگەنىنە دە ءىشى ۋداي اشىدى. ءبىراق ويتپەسە، تاعى بولمايدى، مۇنىڭ ەسەپ ايىرىسۋعا كەلگەنىن ءبىلىپ، اعايىن-تۋعاندارىنىڭ ءبارى دە دامەتەتىن سياقتى. ايتپاقشى، بۇ جولى الگى باجاسىنىڭ بالاسىنىڭ قولىنا ەشتەڭە ۇستاتپاپتى-اۋ. قاپ، ءباتشاعار وكپەلەپ قالدى ما؟ ونىڭ ۇستىنە تۇندە ويدا-جوقتا قىزىپ قاپ، كىنالى بولعانى تاعى بار، قاپ...
جيرەن اتتى بۇلك-بۇلك جەلگىزىپ، ءوستىپ دەل-سال بوپ كەلە جاتقاندا، قارسى الدىنان جارق ەتىپ سۋداي جاڭا قارا «ۆولگا» شىعا كەلدى. جۇيتكىتىپ كەپ كۇسەننىڭ تۇسىنا جەتكەندە كىلت توقتادى. ىشىنەن دۇكەنشى بيسۇلتان جانە ءبىر ەكى-ۇش ادام تۇسە قالدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، كۇسەكە! — دەپ بيسۇلتان انادايدان قولىن سوزا ءجۇرىپ كەپ سالەم بەردى. ءىشىپ العان ەكەن، ءجۇزى كۇرەڭ قىزىل، بەتى جىلتىراپ تەرشىگەن. جىبەك جەيدەنىڭ جاعاسىن القا-سالقا اعىتقان.
— جىگىتتەر، بۇ كىسى كۇسەكەڭ دەگەن وزات شوپانىمىز، — دەپ جولداستارىنا تانىستىردى. — اكەلىڭدەر الگىنى...
ىلەزدە جول جاعاسىنا گازەت جايىلىپ: ءۇستى اراق پەن تاماققا تولىپ كەتتى.
كۇسەكە، جولىڭىز بولسىن، تارتىپ جىبەرىڭىز، دەپ بيسۇلتان شۇپىلدەپ قۇيىلعان اراق ۇسىندى. كۇسەن ءسال تارتىنشاقتادى دا، اقىرى: «ال ەندەشە جول بولسىن!» دەپ قاعىپ سالدى.
كۇسەكە، مەن امان-ەسەن قۇتىلدىم، بۇل سونىڭ تويى، — دەدى بيسۇلتان.
— ءوي، بارەكەلدى، قۇتىلعانىڭ جاقسى بولعان، ازاماتىم، — دەدى كۇسەن قۋانىپ.
— سىزدەردىڭ ارقالارىڭىزدا ماشينام دا وزىمدە قالدى.
— ءبالى، شىركىن! بۇ كۇندە ەر قاناتى وسى عوي. دۇرىس بولعان ەكەن.
بيسۇلتاننىڭ قوشەمەتىمەن تاعى ءبىراز تارتىپ العان كۇسەن كوڭىلى سەيىلىپ، اينالاعا مۇلگي قاراپ ۇيىنە جەتكەنشە ات ۇستىندە ىڭىرسىپ اندەتتى دە وتىردى.
ۇيىنە كۇن باتا جەتتى. ايەلى ايشا مەن بالالارى كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن قايىرىپ قويىپ ورتالىقتان كەلەر جولعا قاراي-قاراي كوزدەرى تالىپ كۇتىپ وتىر ەكەن، ءدال ءبىر كۇسەن ون جىلعا جولاۋشىلاپ كەتكەن ادامداي ساعىنىپ قاپتى. ماز-مەيرام بوپ شۋلاسىپ قۋانىپ قالدى. بالالارى مەن ايەلىن كورگەندە كۇسەن ءوزى دە ىرجيىپ كۇلە بەردى. اۋىلعا بارعان ەكى كۇن دە ەسىنەن شىعىپ كەتتى. ايەلىنە قاراپ:
— امانسىڭدار ما، ايتەۋىر. يت-قۇس مازالامادى ما؟ — دەي بەردى.
كەشكىسىن استان كەيىن، بالالارىن ۇيىقتاتىپ تاستاپ، ايشا ەكەۋى اقشالارىن ەسەپتەۋگە كىرىستى. كۇسەن ويسىراتىپ-اق شاشقان ەكەن. قالتالارىندا ىلعي ءبىر سومدىقتار مەن ءۇش سومدىقتار عانا قاپتى. ايشا وزىنە ءبىراز جەكىپ ۇرسىپ الدى.
— سول اۋىلعا تۇگەل تاراتىپ كەلۋىڭ عوي، بەكەر اكەلگەنسىڭ مىنانى دا قالتاڭدى تومپايتىپ، — دەپ كەكەپ قويدى:
— جارايدى، ەندى قالعانى دا جەتەر، — دەپ ءوز كىناسىن مويىنداپ مىڭگىرلەگەن كۇسەن كۇلىمسىرەگەن كۇيدە تەرىس كاراپ جانتايا كەتتى. مۇنان كەيىن ۇندەگەن جوق. ايشا ۇرىستى-ۇرىستى دا ونان سوڭ بارىپ باسىلدى. كۇسەن بىلەدى، ۇندەمەي قويسا ايەلىن جەڭەتىنىن.
«قالاي سونشا كوپ ۇلەستىرىپ قويدىم ەكەن»، — دەپ كوپكە دەيىن تاڭدايىن قاعىپ، وكىنۋمەن بولدى. «بايقاپ-اق ۇستاعان سياقتى ەدىم...» ىسىراپ كەتكەن اقشاعا ءىشى ۋداي اشىپ جاتىر. «ماشينا ساتىپ الاتىن اقشا ەدى-اۋ»، — دەپ قويادى. ونان سوڭ كەيبىر ءوزى سياقتى شوپانداردىڭ ماشينا ساتىپ العاندارىن، ورتالىقتان كوپ بولمەلى ءۇي سالعاندارىن ەسىنە الادى. قىزىعىپ تا، قىزعانىپ تا ويلايدى. «سولار قالاي جەتكىزەدى ەكەن؟.. ءاي، ءبىراق ولار قۇساپ تىستەي قاتىپ اقشا جيناعانى قۇرىسىن. ءجا، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماساق بولدى دا، ودان ارتىق نە كەرەك. بالالار جەتسە، ءالى ءبارى بولادى»، — دەپ جۇباتادى ءوزىن.
وسىدان كەيىن-اق كوڭىلى ورنىنا ءتۇسىپ، تۇك بولماعانداي جايباراقات كۇيدە، باۋرىنا تىعىلىپ جاتقان كىشكەنە بالاسىنىڭ قارنىنان سيپايدى. كۇنى بويى ات-سوقتى بوپ شارشاعانىن، ەكى-ۇش كۇنگى اراق، ىردۋ-دىردۋ ءجۇرىستىڭ ابدەن قالجىراتقانىن ەندى سەزەدى. «كەلەسىدە ايشا-اق بارسىنشى اۋىلعا...» — دەپ تۇيەدى اقىرى.
— ايشا، اتتى قازان سۋىتىپ بارىپ وتقا قويعايسىڭ، — دەيدى داۋىستاپ.
سىرتتا گۋ-گۋ ەتىپ جەل سوعادى، تۇندىكتى قاعىپ جەلپىلدەتەدى. «جەلتوقسان دا كەپ قالدى، ءا..»
ءوز وشاعىنىڭ باسىنا جەتىپ، كوڭىلى جاي تاۋىپ، قوي ءجۇنىنىڭ قىشقىلتىم ءشايىرى مەن قيدىڭ كوڭىرسىك قويۋ ءيىسى تاناۋىنا كەلگەندە ءتاتتى ءبىر ۇيقى قىسىپ، ماناۋراي باستادى.
— شەشىنىپ جات، توسەگىڭە، — دەدى الدەن ۋاقىتتا ايشا مۇنى مۇرنىنان قىسىپ، — ءوزىڭ ءتىپتى اۋىلعا بارىپ، ساقال-مۇرتىڭدى جىپ-جىلماعاي قىپ جاسارىپ قايتىپسىڭ عوي، — دەپ سىقىلىقتاي كۇلدى.
كۇسەن توسەگىنە جاتقان سوڭ دا كوپكە دەيىن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى حالدە ماۋجىراۋمەن بولدى. قوراداعى قويلاردىڭ پىسقىرعانى، جوتەلگەنى، قاسىنعاندارى ەستىلەدى، يتتەر توڭىرەكتە زىر جۇگىرە اينالىپ ءۇرىپ قويادى، ەندى بىردە قوي كۇزەتۋگە شىققان ايشانىڭ: «اي-و-وۋ!» — دەپ سوزىلتا سوزعان ءۇنى كەلەدى.
You Might Also Like
-
التىن ادام — 1970 ج. باسىندا ەسىك قورعانىندا — ساقتار تايپاسىنىڭ جاس كوسەمىنىڭ زيراتى تابىلدى.
-
قار جاۋدى، كوپ جاۋدى. ونان سوڭ ىشقىنا ۇلىپ دولدانىپ، جەر-كوكتى استىن-ۇستىنە ساپىرىپ، جۇلىپ جەپ، جىن قاققانداي قۇتىرىنىپ، ەلىرىپ بوران سوقتى. قاردى جالاپ-جايپاپ سىپىرىپ، قۋىس-قۋىسقا ۇستى-ۇستىنە نىعا...
