انانىڭ ارمانى
مەن اجەمدى دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى انانىڭ ءبىرى سانايتىنمىن. ءوز قۇرساعىنان شىققان ءۇش ۇل، ءبىر قىزدان ونىپ-وسكەن وركەننىڭ ءوزى كىشىگىرىم ءبىر اۋىل دەرلىكتەي بوپ قالدىق. ەڭ ۇلكەنى مەنىڭ اكەم كوسەمباي — كولحوزدىڭ باس بۋحگالتەرى، دۇنيەنى قالاي شايقاپ جۇرەمىن دەسە دە قولىنان دا، تىلىنەن دە كەلەدى؛ ورتانشىسى اسەمباي — كولحوزدىڭ ماڭداي الدى شوپاندارىنىڭ ءبىرى. موسكۆا، الماتىداعى ءماجىلىس، كورمەلەرگە جىلىنا ءۇش-تورت بارىپ قايتادى؛ كىشى ۇلى ەسەلباي — جوعارى وقۋ ورنىن، ودان كەيىن اسپيرانتۋرانى بىتىرگەن، عالىم دەگەن اتاق الۋعا سۇيەم قارىس جۇرگەن ادام، ءقازىر اۋدانداعى بەدەلدى قىزمەتكەر؛ ال كەنجەسى ءمارجاپيا — ءۇش اعاسىنىڭ ارقاسىندا ماڭدايىنان ەشكىم قاقپاي بۇلا بوپ وسكەن، ادۋىن قىز، جۋىردا عانا اۋىلداعى ەڭ كورىكتى جىگىتكە ۇزاتىلدى.
مىنە، اجەمنىڭ بارار ورىستەرى وسىنداي. ەندىگى ءبىر اڭسايتىنى شوبەرە ءسۇيۋ، تەك اتتەڭ نەمەرەلەرى كامەلەتكە تولماي جاتىر. نەمەرەلەرىنىڭ ەڭ ۇلكەنى — مەن ون التىعا بيىل عانا تولدىم. ارينە، ون سەگىزگە تولا قالعان كۇندە دە ۇيلەنە قويايىن دەپ جۇرگەن مەن جوق. ءبىراق اجەمنىڭ جاتسا-تۇرسا ارماندايتىنى مەنىڭ تەزىرەك ءوسۋىم.
— جەڭىسبەگىمدى اياقتاندىرىپ، وسىنىڭ ءبىر شۇيكەباسىن كورسەم، — دەپ تىلەيدى. مەن ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن ادامشا قىزاراڭداي كۇلىپ ءۇنسىز قۇتىلامىن. بىلاي شىعا بەرە ويعا قالامىن دا، ىشتەي: «اجە-اۋ، كورەسىڭ عوي ءالى ءبارىن. ءتىپتى مەنى قويىپ، بيىل عانا مەكتەپكە بارعان ەسەتتىڭ دە شۇيكەباسىن كورەرسىڭ ءالى» دەيمىن. شىنىندا دا مەنىڭ اجەم ءالى جاس — الپىستىڭ ۇشەۋىندە عانا، كارىلىككە جەڭدىرمەگەن، ءجۇرىس-تۇرىسى جيناقى، پىسىق. الايدا، قاراداي ءجۇرىپ ولىمگە دايارلانعانىنا ءبىراز جىل بولدى.
— اسقازانىمنىڭ تۇبىندە ءبىر پالە بار. قانشا جۇرگىزەر دەيسىڭ، الىپ تىنادى عوي، — دەپ قويادى.
ءوزىنىڭ ەنشىسىندەگى ۇلكەن كەبەجە قارا ساندىقتا: ءۇش بالاسى اپەرگەن ءۇش قامزول بار — كوك بارقىت، جاسىل بارقىت، قوڭىر بارقىتتان تىگىلگەن، بىردە-بىرىن يىعىنا ىلگەن ەمەس، ادەمىلەپ قاتتاپ بۇكتەپ، قالامپىرلاپ سالىپ قويعان. ول ازداي انەۋ ءبىر كەزدە ءمارجاپيا قارا پليۋشتەن تاعى ءبىر كامزول تىگىپ اكەپ بەردى. سوندا، اجەمنىڭ ءقازىر، سۇيەگىمە سالىنادى دەگەن ءتورت سۋ جاڭا كامزولى بار، ال تازادان تىگىلگەن، اتلاس، ءشايى، جىبەك كويلەك دەگەندەر بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ كەمپىرلەرىنە ۇلەستىرۋگە جەتەرلىكتەي شىعار.
امال نە، اجەم سونىڭ ءبىرىن كيمەيدى. ىلعي ءبىر ارزان بۇلدان تىگىلگەن كويلەكتەر مەن اكەمنىڭ ەتەك-جەڭى قىرقىلعان ەسكى پيدجاگىن كيىپ الىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سالپ-سۇلپ ەتىپ شارۋاسىنان قولى بوساماي جۇرگەنى. بەينەتقور-اق ادام. قاي بالاسىنىڭ ۇيىنە بارسا دا باسىنان اسقان ءۇي شارۋاسىنا تاپ بولادى.
اكەم كولحوزدىڭ باس بۋحگالتەرى بولا تۇرا ءبىزدىڭ ءۇي قىسى-جازى وتىنعا ءبىر جارىعان ەمەس. اعاش وتىندار اربالاپ كەلىپ تە جاتادى، ءبىراق جىلان جۇتقانداي ەش شاق كەلمەيدى. بىرەر جەتىدەن كەيىن سيراعىمىزدى جاققانداي بوپ وتىرىپ قالامىز. سوندايدا اجەم ماعان ءبىر اربانى جەككىزەدى دە، مال جايىلعان ورىسكە بارىپ كۇنى بويى تەزەك تەرەمىز، قۋراي ورامىز، ال كەيدە كەتپەنمەن توبىلعى شابامىز.
اسەمبايدىڭ ۇيىنە بارسا، كوزى سىعىراڭداي جاساۋراپ كۇندىز-تۇنى ەسكى قارا ءىس ماشيناسىنىڭ قۇلاعىنان تۇسپەيدى. سونىڭ ءۇپىر-شۇپىر بولعان قارا سيراق بالالارىنا كيىم تىگىپ، ەسكى-قۇسقىسىن جاماپ-جاسقاپ، كىر-قوڭدارىن جۋىپ بەرىپ تاقا بولدىرادى.
ال، ەسەلبايدىكىنە باردى دەگەنشە، اجەمدى كەبەجەدەي قارا سومكەنى ارقالاپ، اياعىنان تاۋسىلىپ كۇنىنە ءبىر رەت اۋدان ورتالىعىنداعى دۇكەن اتاۋلىلاردى اداقتاپ شىقتى دەي بەر. قاي دۇكەننىڭ الدىندا كەزەكتە تۇرعان جۇرت بولسا، اجەم سولاردىڭ ىشىندە.
قىسقاسى، ءبىر بالاسىنىڭ ۇيىندە جانى جاي تاۋىپ، راقاتتانىپ وتىرعان ەمەس. ەندى سوڭعى كەزدە ءمارجاپيا دا قىڭقىلداپ، مازاسىن الىپ ءجۇر. اياعىنىڭ اۋىرلاي باستاعانىن، جاقىندا ءسابيلى بولا قالسا، اجەمنىڭ ءوز قولىنا بارىپ تۇرۋىن ءجيى ايتادى.
مۇمكىن سونىڭ ءبارى دە انا ءۇشىن باقىت شىعار. ولە-ولگەنىنشە قولىنان كەلگەنىنشە بالالارىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققاندى ءاربىر انانىڭ ءوزى-اق تىلەيتىن شىعار. ويتكەنى اجەمنىڭ كورشى-كولەڭ كەمپىرلەرگە:
— ە، اللا، وسىلاردىڭ بەينەتى ماعان زەينەت ەمەس پە. وسىلاردىڭ الدىندا ولسەم ارمانىم بار ما، — دەپ ايتقانىن تالاي رەت ەستىگەم. سوندىقتان دا مەن اجەمدى دۇنيەدەگى باقىتتى انانىڭ ءبىرى سانايتىنمىن.
كەي-كەيدە ءبىز اعايىندى بالالار ءوزارا ءدۇرداراز بوپ، شاڭ-شۇڭ شىعارىپ توبەلەسىپ قالعانىمىزدا، اجەم جانۇشىرا كەپ ارامىزعا تۇسەتىن، بىرىمىزگە ۇرىسىپ، ءبىرىمىزدى جۇباتاتىن. ال ارا تۇسكەنىنە بوي بەرمەي قىزىل شەكە بولا باستاساق، اجەم بار داۋسىمەن نالىپ، ايقاي سالۋشى ەدى.
— قۇداي، قۇداي... وسى يت جىنى بىرىكپەگەن يتتەردىڭ ورتاسىندا ازاپقا سالعانىڭشا الساڭ ەتتى مەنى! — دەيتىن. مۇندايدا جۇزىندەگى ءاجىمى قالىڭداپ، ءوزى ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ، قاسىرەت شەككەن كۇيگە ەنەتىن. اجەمنىڭ وسى سوزدەرىن ەستىپ، وسى كۇيىن كورگەندە تۇلا بويىم شىمىرلاپ كەتۋشى ەدى. ۇشىپ ءتۇسىپ، اياعىنا جىعىلىپ، باس ۇرىپ، جالبارىنا كەشىرىم سۇراعىم كەلەتىن. ءبىراق وسى ساتىنە قاراپ ونىڭ باقىتتى ەكەنىنە شەك كەلتىرۋدەن مۇلدەم اۋلاقپىن.
اجەم مەنىمەن كىشكەنە كۇنىمنەن سىرلاس. ەكەۋمىز وڭاشا قالعانىمىزدا وتكەن-كەتكەنىن ايتىپ، ەرىنەن جاستاي جەسىر قالىپ، ءۇش ۇل، ءبىر قىزدى قالاي ادام عىپ وسىرگەنىن اڭگىمەلەيتىن. مەن اجەمنىڭ كورگەن بەينەتىنە، كەرەمەتتەي توزىمدىلىگىنە جانىم اشي وتىرىپ سۇيسىنەمىن. سوندايدا قولىمنان كەلسە اجەمدى ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ، تىرپ ەتكىزبەستەن تورگە ءتورت قابات كورپەنىڭ ۇستىنە وتىرعىزىپ قويسام دەپ ارمان ەتۋشى ەدىم. مەنىڭ وسى ويىمدى جاقسى ۇعاتىن اجەم:
— قوزىم، قوزىم... سەنىڭ وسى ايتقانىڭنىڭ ءوزى-اق ماعان ۇلدە مەن بۇلدە ەمەس پە. اينالدىم سەنەن! باسقا كۇشىكتەر تەگىس جينالىپ ءبىر توبە بولعاندا، سەن ءوزىڭ ءبىر توبە ەمەسسىڭ بە، ماعان، — دەپ ەمىرەنەتىن.
سول اجەم بيىل مەنىمەن بۇرىنعىدان دا گورى ەتەنە سىرلاساتىن بولدى. جازعا سالىم ءبىر ايداي اسەمبايدىڭ ۇيىندە جاتىپ قايتقاننان كەيىن، كوزى كىرتيىپ جۇدەۋ تارتا باستادى. ەشكىمگە بايقاتپاي ءجيى-جيى كۇرسىنىپ ۋھىلەيتىندى شىعاردى. بالالار ءوزارا توبەلەسە قالسا بۇرىنعىسىنان دا قاتتى قاپالانىپ، «قۇدايدى»، «قۋ» دا، «شۇناق» تا دەپ ابدەن داتتاپ، اششى-اششى قارعاناتىن.
— قۋ قۇداي، شۇناق قۇداي، وسىلاردىڭ كۇيىگىنە كۇيدىرگەنشە، الساڭ ەتتى مەنى، — دەيتىن كۇيىنىپ. ال كەيدە وڭاشا قاپ ءجۇن تۇتكەن بوپ وتىرىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي وزىنەن-وزى كوزىنىڭ جاسىن ىركىپ الاتىن.
ءبىر كۇنى ەكى كەشتىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ۇيگە ءمارجاپيا كەلدى. ۇيىندەگى شارۋاسىن ىستەپ ءجۇرىپ شىعىپ كەتكەن بەتى بولسا كەرەك: جەڭىن ءتۇرىپ العان، بىلەگى قامىر-قامىر، الشالعىشى ۇن. اۋزى سىلپىلداپ ساعىز شايناپ ءجۇر. ادەتىنشە شولجاڭداپ كەلىپ:
— تاتەمنىڭ (مەنىڭ شەشەمدى «تاتە» دەيتىن) نە ءتاتتىسى بار ەكەن، جەپ كەتەيىنشى، — دەپ، اس تۇراتىن جەرلەردى تىنتىنە باستادى. ونان قولىنا ىلىككەندەردى قوماعايلانا اساي ءجۇرىپ، ءتور بولمەگە كىردى دە، شيفونەر، چەمودانداردى اقتاردى. الدەن ۋاقىتتا سىقىلىقتاي كۇلىپ، قولتىعىنا الدەنەنى قىستىرا شىقتى دا:
— تاتەم ىزدەمەسىن، مىنە بىرەۋىن مەن الدىم، — دەپ جۇگىرە باسىپ كەتىپ قالدى.
— مىناۋ نەعىپ ءجۇر ەي، ەكى كەشتىڭ اراسىندا ەربيىپ، تاعى نەسىن اكەتتىڭ، — دەپ باجىلداعان اجەمنىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق.
ءبىرازدان سوڭ جۇمىسىنان قايتقان شەشەم، (بالالار باقشاسىندا ىستەيتىن) كەشكى استى ازىرلەپ، ونى ءىشىپ بولعاننان كەيىن اجەممەن اقىلداسقانداي:
— بۇگىن وزىمە ءبىر كويلەكتىك زات الىپ ەدىم، سونى قالاي تىكسەم ەكەن، — دەپ قويىپ، تورگى بولمەگە بارىپ شيفونەردى اشتى. اشتى دا استان-كەستەڭ اقتارىستىرىپ، اس بولمەگە قايتا شىقتى.
— ءسىز اشىپ ءبىر جەرگە قويعان جوقسىز با، اجە؟ — دەدى.
— جوق، كورمەدىم، — دەدى ءبىر پالەنىڭ بولارىن سەزگەن اجەم ايانىشتى ۇنمەن. وسى ساتتەگى ۇرتى سۋلانىپ، قۋارعان قالىڭ ءاجىمدى اجەمنىڭ جۇزىنە ادام قارارلىقتاي ەمەس ەدى.
— يباي-اۋ، قايدا كەتتى وندا؟
كۇرسىلدەتىپ الما جەپ وتىرعان كىشكەنتاي قارىنداسىم مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويىپ:
— جاڭا ءماجيا تاتەم بىردەڭەنى ۇرلاپ الىپ كەتتى، — دەگەنى. سول سول-اق ەكەن، شەشەم تاس-تالقان بولدى. كوزى شاتىناپ، كوكپەڭبەك بوپ دولدانىپ، ءمارجاپيانى كوكتەن الىپ، جەرگە سالدى. ايتپاعان ءسوزى قالمادى. ءتىسىن شۇقىپ وتىرعان اكەم جايلاپ قانا:
— ءجا، بولدى عوي ەندى سو ءبىر ءتورت مەتر زات اكەڭنىڭ قۇنى ەمەس شىعار، — دەپ ەدى، شەشەم ودان ارمەن تۋلاپ ءتۇستى. «وسى سەنىڭ تۇقىمدارىڭنان-اق قۇتىلا المادىم، نە اسقا جارىتپايدى، اۋزىڭنان جىرىپ، نە كيىم كيگىزبەيدى»، — دەپ وزىنە تارپا باسسالدى. اقىرى:
— كىرسىنشى ەندى، سول قاتىن وسى ۇيگە، تۋرا اياعىن سىندىرامىن، — دەپ بارىپ تىندى.
اجەم ءلام دەگەن جوق. ءبىر-اق ۋىس بوپ شوگىپ، ءبۇرىستى دە وتىردى. توسەككە دە سو بويىن جازباعان كۇيدە ءبىر ۋىس قانا بوپ جاتتى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاعان جوق، ءالسىن-السىن ەستىلەر-ەستىلمەس كۇرسىنۋمەن، ۋھىلەۋمەن بولدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ونىڭ ءۇنسىز جىلاپ جاتقانىن دا سەزدىم.
ءبىراق ەرتەڭىنە، سول كۇندەگى ادەتىنشە تۇك بولماعانداي، قورا ماڭىنداعى كەپكەن تەزەكتەردى جيناپ، تۇسكە دەيىن تابا نان جاپتى. ونان سوڭ ماعان:
— بۇگىن تۇستەن كەيىن ءبىر توبىلعى شاۋىپ اكەلەيىكشى، اربا جەكشى، — دەدى.
اجەم ەكەۋمىزدىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن ءساتىمىز — ارباعا وتىرىپ وتىنعا باراتىن كەز. اتتى جاي اياڭعا سالىپ قويىپ، اجەلى نەمەرەلى ەكەۋمىز ناعىز تەڭ تۇستاس سىرلاستارداي-اق انانى-مىنانى ءسوز ەتىپ، قىزۋ اڭگىمەگە كىرىسەمىز. اجەم مەنى ەش ۋاقىت جاسسىنىپ، كەمسىتپەيدى، قايتا مەنى مەدەۋ تۇتقانداي كوڭىلىندە كىربىڭى، نازى بولسا ايتىپ، شەرىن تارقاتادى.
جازدىڭ مي قايناتقان ىستىق كۇنى. ءتۇس اۋا اپتابى ءسال قايتا باستاعان. ءبىراق توڭىرەكتىڭ ءبارى اڭىزاققا سوعىلىپ، زەڭىپ تۇر. شىبىنداپ مازاسى كەتكەن ات جاي جۇرسە دە قارا تەر بوپ كەلەدى. اجەم ەكەۋمىز اربا ۇستىندە قول شاتىردى كولەڭكەلەپ وتىرمىز. العان بەتىمىز — تەرەڭ سايداعى توبىلعىلى قيا. اجەم سول تەرەڭ سايدا جاسىراق كەزىندە قالاي توبىلعى شاپقانىن اڭگىمەلەيدى.
— ول كەزدە انەۋ ءبىر تۇمسىقتا اكتاس قايناتاتىن، — دەپ، تەرەڭ سايدىڭ تومەنگى تۇسىنداعى نايزاشا شانشىلعان كوك تاستى نۇسقاپ قويدى. — سوعان جاعۋ ءۇشىن توبىلعى شاباتىنبىز. بالالاردىڭ ءبارى جاس، وسى كوسەمباي سوندا ون بىردە دە، اسەمباي سەگىزدە، ەسەلباي اپىل-تاپىل عانا جۇرەتىن. ۇيگە قالدىرىپ كەتەيىن دەسەم، سەنىپ تاپسىراتىن ادامىم جوق، سونان ۇشەۋىن دە كۇندە وزىممەن بىرگە توبىلعى شاباتىن جەرگە الىپ بارامىن. سوندا كۇنىنە ءبىر اربا توبىلعى شاباتىنمىن. جىگىتتىڭ جىگىتى عانا ىلەسۋشى ەدى ماعان. كەشكىسىن ءبىر كۇندە شاپقان توبىلعىمدى تاۋداي ەتىپ ارباعا تيەگەندە (ونداعى اربا قانداي؟!)، الگى جىگىتتەر: «اپىر-اي، ءبازيلا-اي، توبىلعى شابۋ ءۇشىن، جارالعانسىڭ عوي، ءسىرا»، — دەپ قايران قالاتىن...
تەرەڭ سايعا دا جەتتىك. اتتى سايدىڭ تابانىنا دوعارىپ، كەتپەندەرىمىزدى الىپ، توبىلعىلى قياعا دا شىقتىق. مەن ەكى كەتپەندى يىعىما سالىپ الدىنا ءتۇستىم دە، اجەم ەكى قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ جايىمەن دەم الا-دەم الا كوتەرىلدى. ەنتىگە ءجۇرىپ سويلەپ كەلەدى.
— شىركىن-اي، ءوسىپ كەتىپتى-اۋ... سول جىلدارى تىپ-تيپىل عىپ-اق تاستاپ ەك، — دەپ قالىڭ وسكەن توبىلعىعا ءسۇيسىندى.
قيانىڭ توبىلعىسى شىنىندا دا بىتىك ەكەن. شەتىنەن قامشىعا ساپ بولارداي قىزىل كۇرەڭ توبىلعىلار ادامنىڭ بويىمەن بىردەي، ءار ءتۇبى ءبىر ارقا وتىن. اراسىنان ءوتىپ ءجۇرۋ قيىن.
— جەڭىسجان، مىنە، مىنا ءبىر جەردەن باستايىق. باياعىدا وسى ارادان مەن، انەۋ ءبىر تۇستان زارقوم مارقۇم، ونان ارىرەكتەن قازىرگى مىنا سيىرشى يساباي شال ءتۇسىپ جارىسۋشى ەك... ءبىسسمىللا... ءويبۇي، جەڭىسجان، مىناۋ تۇسكىرىڭ جەپ-جەڭىل عوي، الدىڭداعى اۋىر كەتپەندى ماعان بەر... ءيا.. ىم-م، وستىمەسە ءىس ونە مە، بالام-اۋ...
اجەمنىڭ ءوڭى جاسارعانداي، وزگەشە ءبىر گۇل جايناپ شىعا كەلدى.
الا-قۇلا، ءبىرى بار، ءبىرى جوق تىستەرىن كورسەتىپ كۇلدى. ونان سوڭ الاقانىنا تۇكىرىپ قويىپ، كەتپەندى قۇلاشتاي كوتەرىپ سىلتەي جونەلدى. كەتپەندى ءار سىلتەگەن سايىن ەكى يىنىنەن ىڭقىلداي شىققان «ۋھىلەۋ» ەستىلەدى. ءبىراق سول «ۋھىلەۋدىڭ» ءوزى اجەمنىڭ ءار قيمىلىنا ەكپىندى سالماق قوسىپ تۇراتىن سياقتى كورىندى. اپ-ساتتە ءبىر ءوزى ۇلكەن ارقا توبىلعىنى قوپارىپ تا تاستادى. شاڭىتقان ءاجىمدى جۇزىنەن ايعىز-ايعىز بوپ تەر اعىپ، القىنا كەپ دەمالۋعا وتىردى.
— دەمىڭدى ال، بالام. اسا زورلانبا، — دەدى ماعان.
ەكەۋمىز ەندى قاتارلاسا وتىرىپ، سولىعىمىزدى باسىپ، ۇيدەن الىپ شىققان ايران تولى تورسىقتىڭ اۋزىن شەشتىك. اجەم قىشقىلتىم، سالقىن ايراندى تامسانا وتىرىپ اسىقپاي جۇتادى. ءشولى قانعان سوڭ كيمەشەگىنىڭ ەتەگىمەن اۋزىن، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، ماعان مەيىرلەنە قارادى.
— قۋاتىم مەنىڭ، قوزىم، — دەپ كەكىلىمنەن سيپاپ قويدى.
توبىلعىنى تاعى دا ءبىراز وندىرە شاۋىپ، دەمالۋعا ەكىنشى رەت وتىرعانىمىزدا اجەم ماعان سىر قىلعانداي ىشتە جاتقان ءبىر اڭگىمەسىن باستادى.
— الگى اسەمباي سەنىڭ اكەڭنىڭ بەتىن كورمەيمىن دەپ رەنجىپ ءجۇر، — دەدى تورىققان ۇنمەن. — كوسەمباي دا وڭبايدى، سول ءيتتىڭ الاشاعىنا ءتيىپ قايتەدى ەكەن دەسەڭشى. وسى جازدا ءجۇندى جاقسى قىرىققانى ءۇشىن كولحوز سىيلىق جازعان ەكەن، سونىسىن مىناۋ وسى جاقتا سىرتىنان قول قويىپ الىپ قويىپتى عوي. سونى، انادا مەن ۇيىندە جاتقاندا ەستىپ، بۇلان-تالان بوپ: «ءبىز مۇندا قىسى-جازى مال سوڭىندا تەلىم-تەلىم بوپ جۇرەدى ەكەنبىز دە سىيلىقتى جانى تىنىش جۇرگەن سول سىرتىمىزدان قول قويىپ الادى ەكەن عوي. مەن بارىپ باسقارماعا ارىز ەتەم»، — دەپ قيعىلىقتى سالدى عوي. مەن دە ۇرىستىم وزىنە: «اۋىسقانىڭ سول ما ەدى، يت. ءبىرىڭدى-بىرىڭ سۇيەۋدىڭ، جەبەپ-قولداۋدىڭ ورنىنا، قيت ەتسە: ارىز ايتام، ويباي سويتەم، ويباي بۇيتەم، دەپ جاۋىعۋعا ازىرسىڭدەر، تۇگە»، — دەپ. كوسەمبايدان سۇراسام: «العانىم راس ەدى، ءويتىپ رەنجيتىنىن قايدان بىلەيىن»، — دەيدى... كەرەگى نە ەدى دەسەڭشى سونىكىن الىپ. ول ءيتتىڭ مىنەزى دە مىنەز ەمەس، دويىر عوي. ءبىر كۇنى بولماسا، ءبىر كۇنى ۇلكەن دەپ سىيلاماي، تىك كەلىپ ايتىپ تاستاسا كوڭىلىن قالدىرادى... كوڭىل دەگەن ءبىر قالسا جامان عوي. بەۋ-ۋ، قۇداي-اي، وسىلاردىڭ اراسىنا دانەكەر بولام دەپ-اق ولەتىن بولدىم... ءبارىنىڭ ەمگەنى ءبىر انانىڭ عانا — ءبىر مەنىڭ عانا اق ءسۇتىم ەدى... — اجەم اۋىر كۇرسىنىپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتتى. قاباعى كىرتيىپ، ۇرتى بۇرىنعىسىنان دا ورتايىپ، ابدەن دىڭكەلەپ شارشاعان كەيىپتە وتىرىپ قالدى.
— ءمارجاپيا دا وڭبايدى، تۇندە عوي، انە، سەنىڭ شەشەڭدى قان قاقساتىپ كەتتى. قانشا ايتامىن سول قىزعا: «ەندى ءۇيىڭ بولەك، كۇيىڭ بولەك جانسىڭ، جەڭگەلەرىڭە ابايلاپ ەركەلە، ەكى ورتادا باۋىرلارىڭدى رەنجىتىپ الاسىڭ»، — دەپ. قۇلاعىنا كىرمەيدى عوي، نەعىلعان كەششە ەكەنىن. ءتىپتى ارى-بەرىدەن كەيىن قاقساي-قاقساي زارجاق اتانادى ەكەنسىڭ. تۇندە، انە، سەنىڭ شەشەڭ دە ىشىندەگىسىن تەگىس اقتاردى، ال سول جاقسى ما؟! ەڭ بولماسا، مەنىڭ كوزىم ءتىرى تۇرعاندا تاتۋ بولسا ەكەن دە، مەن ولگەن سوڭ نە بولسا و بولسىن... قۇداي عوي، مەنى دە وسىلاردىڭ توزاعىنا كۇيدىرىپ قويعان... ەل قايدان ءبىلسىن: «ويباي، اناۋ پالەنشەنى قاراشى جەتىم-جەسىر بوپ ءوسىپ ەدى، ەندى، انە، بالالارىنىڭ تۇزدەگىسى تۇزدە، ويداعىسى ويدا شەتىنەن جەتىلگەن، بولعان-تولعان، باقىتى جانعان كەمپىر ەكەن»، — دەيدى. ال مەن سورلى وسىلاردىڭ يتتىگىن بىلدىرمەيمىن دەپ تۇزدەگىسىنە تۇزدە، ويداعىسىنا ويدا تىراشتانام. قايسىسىنىڭ ۇيىنە بارسام دا: «كەلىندەرىم رەنجىمەسە ەكەن»، — دەپ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعام. مەن ولارعا ەنە ەمەسپىن، جالداپ العان ءبىر كۇڭمىن. باياعىدا باي اۋىلدارىنىڭ جالداپ الاتىن سونداي ءبىر كۇڭدەرى بولۋشى ەدى.
اجەم يەگى ءدىر-دىر ەتىپ كەمسەڭدەپ، كوزىنە ىركىلگەن ىستىق جاستى توگىپ-توگىپ الدى. مەن ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ، ەندى از بولسا وكىرە جىلاپ اجەمدى باس سالۋعا شاق وتىرمىن. تاماعىما جاس تىعىلعانداي بوپ سويلەي الاتىن ەمەسشن...
ءسويتىپ، اجەم ەكەۋمىز توبىلعىنى ءداۋ ءبىر اربا عىپ شاۋىپ قويىپ، تەرەڭ سايدىڭ ىشىندە شەر تارقاتىسىپ، كۇن ۇياسىنا قونعانشا وتىردىق. ۇيگە كەشكى سالقىنمەن قايتتىق.
ەسىك الدىنا اكەپ، توبىلعىنى ءتۇسىرىپ، ۇيگە كىرسەك — ەسەلبايدىڭ ون ءۇش-ون ءتورت جاسار ۇلكەن بالاسى كەلگەن ەكەن. اجەم ونى مەكىرەنە يىسكەپ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— قارا پۇشىعىم-اۋ، جىگىت بوپ ءوسىپ قاپسىڭ عوي. الگى جامان اكەڭ قايدا؟ سو كىتاپتارىن كەمىرىپ جاتىر ما؟ نەگە كەلمەيدى؟ — دەپ ۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتا سۇرادى. ءسىرا، ءبىر اي كورمەگەنگە كىشى ۇلىن ساعىنىپ قالعان سياقتى.
— قولى تيمەيدى، — دەدى بالا.
— قولى تيمەيدى، — دەپ ونىڭ ءسوزىن كەكەتە قايتالادى اجەم.
— ءبىر كۇنگى دەمالىسىندا وسى تۇرعان جەرگە ماشيناسىمەن سىر ەتكىزىپ كەلىپ-كەتۋىنە بولار ەدى عوي.
وسى كەزدە تورگى بولمەدەن شىققان مەنىڭ شەشەم:
— الگى كىشى كەلىنىڭىز، اپام دامەتەدى-اۋ دەپ، ەڭ بولماسا، بىر-ەكى كامپيت تە بەرمەپتى، — دەپ سوزگە كيلىگە كەتتى.
— ءجا، كامپيتى بار بولسىن، دامەتپەيمىن. وزدەرى امان بولسىنشى، — دەيدى اجەم شەشەمنىڭ سوزىنە ءمان بەرمەي.
مەنىڭ شەشەم مىسقىلداعانداي كەكەتە كۇلدى.
— كەلىنىڭىزدىڭ قولىنىڭ قاتتى ەكەنىن بىلەسىز، ارينە، دامەتپەيسىز.
اجەم جاراتپاي وقتى كوزىمەن ءبىر قارادى دا، بۇرىلىپ ءارى قاراي ءوتىپ كەتتى.
— سونداي دا ءسوز بولا ما ەكەن، — دەدىم مەن ىزا بولىپ.
— يباي، ەندى قالجىڭ ايتۋعا دا بولماي ما، — دەپ كۇلگەن بولدى شەشەم. «قالجىڭ»، وسى «قالجىڭنىڭ اجەمە شانشۋداي قادالاتىنىن ۇقساڭ ەتتى، اپا-اۋ! جوق، الدە ءوز باسىڭا كەلمەي ۇقپاسپىسىڭ...» كۇيىپ كەتتىم، ءبىراق ءوز اناما نە دەي قويايىن.
بۇرىندار وتىننان قايتقاندا ءبىر ساماۋرىن شايدى ءبىر ءوزى توڭكەرەتىن اجەم، بۇل كۇنى ەكى-ۇش شىنى-اياقتان ءارى ىشە المادى.
— جۇرەگىم لوبلىپ، باتپاي وتىرعانى، — دەدى.
بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتە جاتتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ شوشىپ ويانىپ:
— بۇ، شەكىلدەۋىك شاققان قايسىڭ؟ مەنىڭ تاماعىما قابى كەتىپ تۇرىپ قالدى عوي، — دەپ باسىن كوتەردى. ءبىراق شەكىلدەۋىك شاقپاق تۇگىلى، ءبىزدىڭ ۇيدە شەكىلدەۋىكتىڭ تۇقىمى دا جوق ەدى.
توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ، قاقىرىنىپ-جوتكىرىنىپ، جۇتىنىپ الەككە ءتۇستى دە قالدى. جۇتىپ جىبەرسىن — دەپ سۋ دا اكەلدىك، ءبىراق ەش كومەگى بولمادى. ەرتەڭگى شايعا اجەم ەل قاتارلى وتىرا المادى. دەرەۋ دارىگەر شاقىرتتىق. اجەمنىڭ اۋزىن اشىپ، تاماعىنىڭ ىشىنەن دە، سىرتىنان دا باسىپ قاراعان دارىگەر، اكەم مەن شەشەمدى وڭاشالاپ اپ، ناۋقاستىڭ وتە اۋىر ناۋقاس — قىلتاماق ەكەنىن ايتتى. وسىدان كەيىن اجەم اۋرۋحاناعا جاتىپ تا، ۇيدە جاتىپ تا ۇزاق ەمدەلدى. ءبىراق ايىعۋدىڭ ورنىنا ناۋقاسى كۇن ساناپ كۇشەيە ءتۇستى. اجەم تاماعىنان مۇلدەم اس وتپەيتىن حالگە جەتىپ، ابدەن جۇدەدى. سالدىراپ قۇر سۇيەگى عانا قالدى. ەندىگى جەردە اۋزىنا قارا سۋدى تەك بال قاسىقپەن عانا تامىزىپ وتىراتىن بولدىق.
بىرتىندەپ اجەمنىڭ تىرشىلىگىنەن كۇدەر ۇزە باستادىق. ءتۇن بالاسىنا كۇزەتىپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. ابدەن السىرەپ، كۇنى جەتكەنىن سەزدى-اۋ دەيمىن، ءبىر كۇنى اسەمباي مەن ەسەلبايعا حابار بەرىڭدەر، ارىزداسىپ قالايىن دەدى. دەرەۋ اۋدانعا دا، تاۋداعى اسەمبايعا دا ادام شاپتىردىق. تۇسكە جاقىن ءبىر ماشينا بوپ ۇيىلىپ-توگىلىپ بار سەمياسىمەن ەسەلباي، بىرەر ساعاتتان كەيىن ءبىر ماشينا بوپ اسەمبايلار كەلدى. ءبارى كەپ جىلاپ-سىقتاپ، اجەمنىڭ قولىنان ءسۇيىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، بالا-شاعالارىمەن قورشالاي وتىردى. ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ ارىز-ارماندارىن ايتىپ، اقتىق دەمى قالعان اياۋلى انالارىنا جاۋدىراي قارايدى. بارىنەن دە اسەمباي بوستاۋ ەكەن.
— اناشىم-اۋ، اناشىم-اۋ... ارماندا كەتىپ باراسىڭ-اۋ، ارمانىڭ نە، ارمانىڭ؟.. — دەپ بىر-ەكى رەت ءتونىپ بارىپ، جىلاپ-جىلاپ الدى. اجەم وعان بوزارا قاراعان كۇيى «جىلاما» دەگەندەي ەرنىن قىبىرلاتتى. ءسىرا، قىسىلىپ جاتقان بولۋى كەرەك. سول قىسىلۋدان تەك كۇن باتار ساتتە عانا ايىقتى. — سۋ، — دەدى.
مەن اۋزىنا بىر-ەكى تامشى سۋ تامىزدىم. الدەنگەندەي بولدى. سىبىرلاپ قانا:
— سىرتقا شىعارشى، — دەدى.
ءبارىمىز قاۋماجاۋلاپ سىرتقا الىپ شىقتىق. جازدىڭ ماۋجىراعان جەلسىز تىمىق كەشى. كۇن ۇياسىنا قونۋعا تاياپتى. اسپان كوك ءمولدىر. اجەم ءدال ءۇيدىڭ ىرگەسىنە وتىرعىز دەگەندەي يشارات كورسەتتى. ەكى-ۇش قابات كيىز توسەلگەن ىرگەگە وتىرىپ، ءالسىز قولىمەن كوزىن كۇننەن كولەگەيلەپ توڭىرەككە قارادى. كەڭ دۇنيەنى سوڭعى رەت ءبىر ارمانسىز قاراپ قالايىن دەگەن سياقتى، ءار نارسەگە شۇقشيا كادالادى.
— ارمانىڭدى ايتشى، اپا؟ — دەدى اسەمباي.
— ارمانىم... بار عوي، — دەدى اجەم ءالسىز ۇنمەن. — ارمانىم... — سەندەردىڭ تاتۋلىقتارىڭ...
وسى مەزەتتە الدەقايدان الىستان اڭىراتا شىرقاعان ەسكى ءبىر اۋەن ەستىلدى. ءبارىمىز دە سەلت ەتىپ قۇلاق توستىق. جاس ءوسپىرىم جىگىتتىڭ اۋقىمدى كەڭ داۋسى:
تالدان تاياق جاس بالا تايانبايدى،
بالا بۇركىت تۇلكىدەن ايانبايدى... —
دەپ جاڭعىرىقتىرا سوزادى. اجەم ءدىر ەتە ءتۇسىپ، قولىن كولەگەيلەگەن كۇيى الىسقا تەسىرەيە تەسىلدى دە قالدى.
— مىناۋ ءبىر ەسكى اۋەن عوي، ءبىزدىڭ جاس كەزىمىزدە شىعىپ ەدى، — دەيدى دەگبىرسىزدەنە سىبىرلاپ. — ايتىپ كەلە جاتقان نابيدەن-اۋ، شاماسى. داۋسى قانداي جاقسى ەدى.
ەندى كوردىك، اۋىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى جالعىز اياق جولمەن ەكى-ۇش ادام كەلە جاتىر، ءاندى ايتىپ كەلە جاتقان سولاردىڭ ءبىرى. اجەم قالتقىسىز تانىپ وتىر. مىناۋ — كوشەدە ىلعي ولەڭ ايتىپ جۇرەتىن نابيدەننىڭ داۋسى.
جاڭا بايقادىم، يەگى ءدىر-دىر ەتىپ، وكسىك قىسىپ، اجەمنىڭ كوزىنەن شىققان بىر-ەكى مونشاق جاس جۇزىندەگى ءاجىم سايلارىن قۋالاي باستادى. مۇنى كورىپ تۇرىپ ءبارىمىز دە ەگىلىپ كوزىمىزگە جاس الدىق.
— اناشىم، اناشىم... — دەدى اسەمباي كوز جاسىن جۇتا دەمىگىپ.
كۇن ۇياسىنا قونعان كەزدە اجەمدى ۇيگە قايتا الىپ كىردىك. تاعى قىسىلا باستادى. انە ءجۇرىپ كەتەدى، مىنە ءجۇرىپ كەتەدى دەپ، مينۋتىن ساناۋمەن وتىرمىز. ءتۇن جارىمىنان اۋدى. مەنىڭ اكەم ەكى ءىنىسىن الىپ اس بولمەگە كەتكەن. الدەن ۋاقىتتا ەسەلبايدىڭ:
«وتەۋگە بورىشىم، اناشىم، جان سىرىم... —
دەپ جىلاي اندەتكەن جۋان قوڭىر داۋسى شىقتى. مەنىڭ شەشەم جۇگىرىپ شىعىپ:
— ءوي، ادەپسىزدەر، تىنىش! — دەپ جەكىردى. ءان ءبىر ساتكە باسىلا قالدى دا، سالدەن سوڭ تاعى ەستىلدى. مەنىڭ اكەم مەن اسەمباي ءبىر كەز كوزدەرى قىپ-قىزىل بىلاۋداي بوپ كەپ، اجەمنىڭ باس جاعىنان وتىردى. اۋىزدارىنان اراق ءيىسى بۇرقىرايدى. ال ەسەلباي سول ەڭىرەپ اندەتە جىلاعان كۇيى اس بولمەدەن شىققان جوق.
اجەمنىڭ تىنىس الۋى سيرەپ، اۋىر ءبىر القىنىسقا اينالدى. وڭ قولىنىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ وتىرعان اسەمبايدىڭ ايەلى: «اجەتايىم-موۋ!»... — دەپ بۋلىعىپ ەڭىرەپ جىبەردى. ەڭىرەپ وتىرىپ قايتا-قايتا ەڭكەيىپ قولىنان سۇيگەندەي بولدى. ءسويتىپ وتىرعاندا ونىڭ ار جاعىندا وتىرعان ءمارجاپيا كەنەت اياعىن بىرەۋ باسىپ كەتكەندەي باج ەتە ءتۇستى.
— اۋلاق ءارى، اپكەل شەشەمنىڭ جۇزىگىن، ءوزىم الام، — دەدى.
— ەي-ي، قىز-زوۋ، ءجاي-يىڭ-ڭا وت-تىر-ساڭ-شوۋ، — دەپ جىلاي سويلەگەن كۇيىندە اسەمبايدىڭ ايەلى اجەمنىڭ قولىنا تاعى ەڭكەيگەن. ءمارجاپيا ونى قاعىپ جىبەردى. ۇمتىلىپ كەپ اجەمنىڭ قولىنا ءوزى جارماستى. بۇل تاعى دا ەڭكەيىپ، اجەمنىڭ ساۋساعىن تىلىمەن جالاپ، جۇزىكتى ارى تارتتى، بەرى تارتتى، ءبىراق شىعارا المادى.
مىنا ەكەۋىنىڭ قىلىعى بارىنەن دە قاتتى باتتى. اجەم بولسا ىقىلىق اتىپ اقتىق دەمىن الىپ جاتىر. دەرەۋ ۇشىپ تۇرىپ باردىم دا، ەگەۋ الىپ كەلدىم. اۋرە بوپ وتىرعان ءمارجاپيانى دا ۇرىسقانىنا قاراماستان يتەرىپ تاستاپ، جۇزىكتىڭ ءبىر شەتىنەن ەپتەپ ەگەي باستادىم. جىڭىشكە جۇزىك ءبىراز ەگەگەن سوڭ قيىلىپ كەتتى. مايىستىرىپ اجەمنىڭ قولىنان شىعارىپ الدىم دا ايەلدەردىڭ:
— ماعان بەر!
— ماعان بەر!.. — دەسكەندەرىنە قاراماستان اشىق تەرەزەدەن سىرتقا لاقتىرىپ جىبەردىم.
بىرەۋ جەلكەمنەن نۇقىپ قالدى. اكەم ەكەن.
— اقىماق، ول التىن جۇزىك، نەگە لاقتىراسىڭ، — دەپ ىزعارلى زەكىردى.
وسى كەزدە اجەمنىڭ قولى سىلق ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ كەتتى.
— اناشىم-اۋ، اناشىم-اۋ!.. — دەگەن اسەمبايدىڭ اششى ءۇنى شىقتى. ءۇيدىڭ ءىشى ازان-قازان، ۋ دا شۋ بوپ، بىرىمەن-بىرى كورىسىپ، ىلەزدە باستى اينالدىرىپ، قۇلاقتى تۇندىرىپ جىبەردى. ەسىك جاقتا وتىرعان كورشى شال كەپ اجەمنىڭ قول-اياعىن ۋقالاپ، كوزىن جاپتى. زارلاتىپ قۇران وقىدى.
وكسىگىمدى باسا الماي، جۇرەگىم قىسىلىپ دالاعا شىقتىم. جۇلدىزدار شىم-شىتىرىق، ورىن اۋىستىرىپ العانداي ءبىرى تومەن، ءبىرى جوعارى شىعىپ ايقىش-ۇيقىش بوپ كەتىپتى. تەك تەمىرقازىق قانا قاققان شەگەدەي سول ءبىر ورنىندا بەدىرەيىپ تۇر. جارقىراپ شولپان تۋدى. قۇلان يەكتەنىپ تاڭ ءبىلىندى. ۇيدەگىلەر تىسقا شىعا باستادى. اسەمبايدىڭ ايەلى مەن ءمارجاپيا جارىسا شىعىپ، تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەپ جۇزىكتى ىزدەۋگە كىرىستى.
— جەڭىسجان، قالاي لاقتىرىپ ەدىڭ؟ — دەپ سۇرايدى مەنەن. مەن جاۋاپ قاتپاي تەرىس اينالىپ كەتتىم. تۋ سىرتىمنان الدەكىم:
— جارىقتىق، ءتورت تۇلىگى ساي، ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ الدىندا جاقسى اتتاندى، — دەدى. قاراسام، الگى كورشى شال ەكەن.
اجەمدى كورگىم كەلدى. ۇيگە كىرسەم، شىمىلدىق قۇرىپ، وڭ جاققا سالىپ قويىپتى. الگىندەگى كىسى قۇجىناپ وتىرعان بولمەدە جان قالماعان، دالاعا شىققاندارى دالاعا شىعىپ، قالعاندارى اس بولمەگە كەتكەن.
مەن اقىرىن باسىپ شىمىلدىقتىڭ تۇسىنا كەلدىم. ەندى اشۋعا وقتالا بەرگەنىمدە، ار جاعىنان اجەمنىڭ «ۋھ» دەپ كۇرسىنگەنى ەستىلگەندەي بولدى. زارە-قۇتىم قالماي اتىپ تىسقا شىقتىم.
— قورقىپ كەتىپسىڭ عوي، قاراعىم، نە بولدى؟ نە بولدى؟ — دەدى قارسى كەلگەن كورشى شال.
— اجەم كۇرسىنىپ جاتىر...
— قوي، ولاي بولا قويماس، — دەپ كورشى شال ۇيگە كىردى، تاعى دا زارلاتىپ ايات وقىدى. ونان سوڭ شىمىلدىقتى اشتى.
— مىنە، اجەڭ ۇيىقتاپ جاتىر، قاراعىم، — دەدى. اجەم شىنىندا دا اپپاق بوپ سوزىلىپ ۇيىقتاعان ادامشا جاتىر. ۇرتى سۋالعان، قاباعىندا جالعىز مەن عانا تانيتىن كەيىستىك بار.
You Might Also Like
