قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر
وسى ساباق ارقىلى جۇزەگە اساتىن وقۋ ماقساتتارى: 8. 5. 1. 1. تىرەك سوزدەر مەن ۇسىنىلعان يلليۋستراسيالار ارقىلى تاقىرىپتى بولجاۋ.
8. 5. 3. 1. تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىنالى سوزدەردى، كوپ ماعىنالى سوزدەر، ومونيم، انتونيم، سينونيمدەردى كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قولدانۋ.
ساباقتىڭ باسى
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىق؛
بەينەماتەريال تاماشالاۋ؛
ساباقتىڭ تاقىرىبىن بولجاۋ، ماقساتتارى مەن باعالاۋ كريتەرييلەرىمەن تانىسۋ.
ساباقتىڭ ورتاسى
وقىلىم الدىنداعى جۇمىس
«اقىلدى ميكروفون» ستراتەگياسى ارقىلى وقۋشىلارمەن سۇحبات.
• اڭ قۇستاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ قورىقتا بولۋ سەبەبى تۋرالى نە ويلايسىزدار؟
• سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلار، قۇرىپ بارا جاتقان وسىمدىك تۇرلەرى تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
سىنىپ ەكى توپقا بولىنەدى.
وقىلىم الدى جۇمىس
1 - تاپسىرما.
• ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟
• نەگىزگى اقپاراتتىڭ ماتىندەگى ورنى قايدا بولادى؟
• قوسىمشا اقپاراتتار اۆتور ويىن اشۋعا قالاي كومەكتەسەدى؟
• قانداي اقپاراتتار قوسىمشا اقپارات بولىپ سانالادى؟
2 - تاپسىرما. ءماتىندى مۇقيات وقىپ، ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتاردى انىقتاڭىزدار.
ءمۇعالىم ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتاردى بىلدىرەتىن سويلەمدەردى جەكە پاراقشالارعا جازىپ، ارالاستىرادى. وقۋشىلار قايسىسى نەگىزگى، قايسىسى قوسىمشا اقپارات ەكەنىن، نەگە ولاي ويلايتىنىن توپتا تالقىلايدى، تۇسىندىرەدى.
وقۋشىلار ءماتىندى تۇتاس كولەمدە وقىپ، نەگىزگى اقپارات پەن قوسىمشا اقپارات تۋرالى ءوز پىكىرلەرىمەن سالىستىرادى.
(ماتىندەگى نەگىزگى اقپارات: «قىزىل كىتاپ» - جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى قورعاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك شارا.
ماتىندەگى قوسىمشا اقپارات. مىندەت – «قىزىل كىتاپقا» تىركەلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەردى عانا قورعاۋ ەمەس. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بەلگىسىز تۇرلەردى تاۋىپ، زەرتتەۋ.)
قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى
قىزىل كىتاپ - جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى قورعاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك شارا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن جانۋارلار 5 ساناتقا بولىنەدى.
I سانات - جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
ءىى سانات - سانى ازايىپ بارا جاتقان تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
ءىىى سانات - سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
IV سانات - بەلگىسىز تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
V سانات - قالپىنا كەلتىرىلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەر.
مىندەت - قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەردى عانا قورعاۋ ەمەس. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بەلگىسىز تۇرلەردى تاۋىپ، زەرتتەۋ. قىزىل كىتاپتان تۇڭعىش رەت جاندىكتەردىڭ (ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ 105 ءتۇرى ورىن الدى). اسىرەسە بۋناقدەنەلىلەردىڭ (ناسەكومىە) اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن تۇرلەرى كوپ. داقىلداردا اۋرۋعا دۋشار ەتەدى، پارازيتتىك جولمەن ءومىر سۇرەدى، ءتۇرلى اۋرۋلار تاراتادى. سوندىقتان ولارعا قارسى كۇرەس شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، ادىستەرىن پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
رەسپۋبليكامىزدا تەك سىرداريا وزەنىنىڭ ارال تەڭىزىنە تاياۋ سۋ الابىندا تىرشىلىك ەتەدى. عىلىمعا 1979 جىلى عان بەلگىلى بولدى قازاقستاندا مەكەندەيتىن ەڭ ءىرى دەنەلى شەكشەك. قاناتى جوق. ول شىرىلدامايدى جانە جىرتقىش جاندىك. تابيعاتتا كەرگىلەردىڭ اتالىقتارى كوپ كەزدەسپەيدى، سول سەبەپتى ولار پارتەنوگەنەزدى جولمەن كوبەيەدى.
ماڭىزدىلىق ايماق» ءتاسىلى ارقىلى بەرىلگەن سويلەمدەردى ءماتىن بويىنشا ەڭ ماڭىزدىدان ماڭىزى از دەڭگەيگە ورنالاستىرۋ.
1. «قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى» العاش رەت 1978جىلى شىقتى
2. «قىزىل كىتاپ»دەگەن اتاۋدى اعىلشىن عالىمى پيتەر سكوتت ۇسىندى.
3. ءاربىر تىركەلگەن جانۋارلار سۋرەتى، قازاقستاننىڭ اۋماعىندا تارالۋ كارتاسى جانە ول تۋرالى اقپارات كورسەتىلگەن.
4. ولار ازايىپ بارادى. ءقازىر ولار قورعاۋعا الىنعان.
«قىزىل كىتاپقا» ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كەيبىرىنە توقتالىپ ءوتۋ.
قۇلان - سىرت ءپىشىنى جىلقى مەن ەسەككە ۇقسايدى. بۇرىن دالادا ەركىن جۇرگەن، ءقازىر بۇلاردىڭ سانى ازايعان، قورعاۋعا الىندى.
ارقار – تاۋ ەشكىسى، ءتۇسى قوڭىر سۇر، ءمۇيىزى ۇلكەن يىلگەن. ەتى ءدامدى بولعان سوڭ كوپ اۋلانعان، ءقازىر سانى وتە از، قورعاۋعا الىنعان.
دۋاداق - قازاق دالاسىنىڭ كوركى. وسىمدىكتەرمەن، جاندىكتەرمەن قورەكتەنەدى. تەز جۇگىرەدى. ادامدار كوپ اۋلاپ ازايعان، ءقازىر قورعاۋعا الىنعان.
جابايى قىزعالداق – قازاقستاننىڭ قالالارى مەن شولدەرىنە ءسان بەرەدى. كوشە قىزعالداعىنىڭ ارعى تەگى. سونىمەن بىرگە، قىزىل كىتاپقا بارىس، اققۋ، بۇركىت، ءبىرقازان، تىرنا، قىزىل قاسقىر، ت. ب. اڭدار مەن قۇستار كىرەدى.
بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا بالىقتاردىڭ – 16 ءتۇرى، قوسمەكەندىلەردىڭ – 3 ءتۇرى، جورعالاۋشىلاردىڭ – 10 ءتۇرى، قۇستاردىڭ – 56 ءتۇرى، سۇتقورەكتىلەردىڭ - 40 ءتۇرى ەنگىزىلدى.
قارا كىتاپقا ماڭگىلىككە جويىلعاندار جازىلادى. درونت، قاناتسىز گاگارا، كەزبە كوگەرشىن، مامونت، جويىلىپ كەتتى.
وسى جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قورىقتاردا قورعالىپ، ساقتالادى. (تاقتادان قازاقستاننىڭ قورىقتارىن كورسەتۋ.)
ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز وتە باي. ءبىراق ونىڭ بايلىعى شەكسىز ەمەس، سوندىقتان ولاردى قورعاۋ، ساقتاۋ كەرەك! قازاقستاندا ون قورىق بار.
قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر جۇكتەۋ
وسى ساباق ارقىلى جۇزەگە اساتىن وقۋ ماقساتتارى: 8. 5. 1. 1. تىرەك سوزدەر مەن ۇسىنىلعان يلليۋستراسيالار ارقىلى تاقىرىپتى بولجاۋ.
8. 5. 3. 1. تۋرا جانە اۋىسپالى ماعىنالى سوزدەردى، كوپ ماعىنالى سوزدەر، ومونيم، انتونيم، سينونيمدەردى كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىنە ساي قولدانۋ.
ساباقتىڭ باسى
قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ
سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىق؛
بەينەماتەريال تاماشالاۋ؛
ساباقتىڭ تاقىرىبىن بولجاۋ، ماقساتتارى مەن باعالاۋ كريتەرييلەرىمەن تانىسۋ.
ساباقتىڭ ورتاسى
وقىلىم الدىنداعى جۇمىس
«اقىلدى ميكروفون» ستراتەگياسى ارقىلى وقۋشىلارمەن سۇحبات.
• اڭ قۇستاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ قورىقتا بولۋ سەبەبى تۋرالى نە ويلايسىزدار؟
• سيرەك كەزدەسەتىن جانۋارلار، قۇرىپ بارا جاتقان وسىمدىك تۇرلەرى تۋرالى نە بىلەسىزدەر؟
سىنىپ ەكى توپقا بولىنەدى.
وقىلىم الدى جۇمىس
1 - تاپسىرما.
• ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتى قالاي انىقتاۋعا بولادى؟
• نەگىزگى اقپاراتتىڭ ماتىندەگى ورنى قايدا بولادى؟
• قوسىمشا اقپاراتتار اۆتور ويىن اشۋعا قالاي كومەكتەسەدى؟
• قانداي اقپاراتتار قوسىمشا اقپارات بولىپ سانالادى؟
2 - تاپسىرما. ءماتىندى مۇقيات وقىپ، ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتاردى انىقتاڭىزدار.
ءمۇعالىم ماتىندەگى نەگىزگى جانە قوسىمشا اقپاراتتاردى بىلدىرەتىن سويلەمدەردى جەكە پاراقشالارعا جازىپ، ارالاستىرادى. وقۋشىلار قايسىسى نەگىزگى، قايسىسى قوسىمشا اقپارات ەكەنىن، نەگە ولاي ويلايتىنىن توپتا تالقىلايدى، تۇسىندىرەدى.
وقۋشىلار ءماتىندى تۇتاس كولەمدە وقىپ، نەگىزگى اقپارات پەن قوسىمشا اقپارات تۋرالى ءوز پىكىرلەرىمەن سالىستىرادى.
(ماتىندەگى نەگىزگى اقپارات: «قىزىل كىتاپ» - جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى قورعاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك شارا.
ماتىندەگى قوسىمشا اقپارات. مىندەت – «قىزىل كىتاپقا» تىركەلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەردى عانا قورعاۋ ەمەس. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بەلگىسىز تۇرلەردى تاۋىپ، زەرتتەۋ.)
قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى
قىزىل كىتاپ - جاندىكتەر مەن جانۋارلاردى قورعاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك شارا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىزىل كىتابىنا تىركەلگەن جانۋارلار 5 ساناتقا بولىنەدى.
I سانات - جويىلىپ بارا جاتقان تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
ءىى سانات - سانى ازايىپ بارا جاتقان تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
ءىىى سانات - سيرەك كەزدەسەتىن تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
IV سانات - بەلگىسىز تۇرلەر مەن تۇرشەلەر؛
V سانات - قالپىنا كەلتىرىلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەر.
مىندەت - قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن تۇرلەر مەن تۇرشەلەردى عانا قورعاۋ ەمەس. جەرگىلىكتى جەرلەردەگى بەلگىسىز تۇرلەردى تاۋىپ، زەرتتەۋ. قىزىل كىتاپتان تۇڭعىش رەت جاندىكتەردىڭ (ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ 105 ءتۇرى ورىن الدى). اسىرەسە بۋناقدەنەلىلەردىڭ (ناسەكومىە) اۋىل شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن تۇرلەرى كوپ. داقىلداردا اۋرۋعا دۋشار ەتەدى، پارازيتتىك جولمەن ءومىر سۇرەدى، ءتۇرلى اۋرۋلار تاراتادى. سوندىقتان ولارعا قارسى كۇرەس شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، ادىستەرىن پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
رەسپۋبليكامىزدا تەك سىرداريا وزەنىنىڭ ارال تەڭىزىنە تاياۋ سۋ الابىندا تىرشىلىك ەتەدى. عىلىمعا 1979 جىلى عان بەلگىلى بولدى قازاقستاندا مەكەندەيتىن ەڭ ءىرى دەنەلى شەكشەك. قاناتى جوق. ول شىرىلدامايدى جانە جىرتقىش جاندىك. تابيعاتتا كەرگىلەردىڭ اتالىقتارى كوپ كەزدەسپەيدى، سول سەبەپتى ولار پارتەنوگەنەزدى جولمەن كوبەيەدى.
ماڭىزدىلىق ايماق» ءتاسىلى ارقىلى بەرىلگەن سويلەمدەردى ءماتىن بويىنشا ەڭ ماڭىزدىدان ماڭىزى از دەڭگەيگە ورنالاستىرۋ.
1. «قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى» العاش رەت 1978جىلى شىقتى
2. «قىزىل كىتاپ»دەگەن اتاۋدى اعىلشىن عالىمى پيتەر سكوتت ۇسىندى.
3. ءاربىر تىركەلگەن جانۋارلار سۋرەتى، قازاقستاننىڭ اۋماعىندا تارالۋ كارتاسى جانە ول تۋرالى اقپارات كورسەتىلگەن.
4. ولار ازايىپ بارادى. ءقازىر ولار قورعاۋعا الىنعان.
«قىزىل كىتاپقا» ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ كەيبىرىنە توقتالىپ ءوتۋ.
قۇلان - سىرت ءپىشىنى جىلقى مەن ەسەككە ۇقسايدى. بۇرىن دالادا ەركىن جۇرگەن، ءقازىر بۇلاردىڭ سانى ازايعان، قورعاۋعا الىندى.
ارقار – تاۋ ەشكىسى، ءتۇسى قوڭىر سۇر، ءمۇيىزى ۇلكەن يىلگەن. ەتى ءدامدى بولعان سوڭ كوپ اۋلانعان، ءقازىر سانى وتە از، قورعاۋعا الىنعان.
دۋاداق - قازاق دالاسىنىڭ كوركى. وسىمدىكتەرمەن، جاندىكتەرمەن قورەكتەنەدى. تەز جۇگىرەدى. ادامدار كوپ اۋلاپ ازايعان، ءقازىر قورعاۋعا الىنعان.
جابايى قىزعالداق – قازاقستاننىڭ قالالارى مەن شولدەرىنە ءسان بەرەدى. كوشە قىزعالداعىنىڭ ارعى تەگى. سونىمەن بىرگە، قىزىل كىتاپقا بارىس، اققۋ، بۇركىت، ءبىرقازان، تىرنا، قىزىل قاسقىر، ت. ب. اڭدار مەن قۇستار كىرەدى.
بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا بالىقتاردىڭ – 16 ءتۇرى، قوسمەكەندىلەردىڭ – 3 ءتۇرى، جورعالاۋشىلاردىڭ – 10 ءتۇرى، قۇستاردىڭ – 56 ءتۇرى، سۇتقورەكتىلەردىڭ - 40 ءتۇرى ەنگىزىلدى.
قارا كىتاپقا ماڭگىلىككە جويىلعاندار جازىلادى. درونت، قاناتسىز گاگارا، كەزبە كوگەرشىن، مامونت، جويىلىپ كەتتى.
وسى جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپى بار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر قورىقتاردا قورعالىپ، ساقتالادى. (تاقتادان قازاقستاننىڭ قورىقتارىن كورسەتۋ.)
ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز وتە باي. ءبىراق ونىڭ بايلىعى شەكسىز ەمەس، سوندىقتان ولاردى قورعاۋ، ساقتاۋ كەرەك! قازاقستاندا ون قورىق بار.
قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ءبولىمى: بيوالۋانتۇرلىلىك. قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر.
