InfoHub Logo

قاراقۇيرىق

قاراقۇيرىق سيرەك كەزدەسىن ءتۇر. كەيبىر اۋدانداردا سانى ازايىپ، مەكەندەيتىن جەرلەرى تارىلۋدا. ولار بەكىتىلگەن توبەشىك قۇمدا، شاقپاتاستى جانە سازبالشىقتى شولدەردە، ويلى-قىرلى قۇرعاق اڭعارلاردا، سەكسەۋىل، جۇزگىن، تەرىسكەن باسقان توعايلاردا نەمەسە تاستاقتى، قۇمدى، سازدى توپىراقتى ءشولدى ايماقتاردا مەكەندەيدى. 1930 جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستاندا قاراقۇيرىقتاردىڭ سانى 200 مىڭعا جۋىق بولعان. سونىڭ ىشىندە ۇستىرتتە جانە ماڭعىشلاقتا 100 مىڭ باسقا دەيىن جەتكەن. ءقازىر قازاقستاندا جالپى سانى 30-50 مىڭ باس.

التاي ارقارى

التاي تاۋىنىڭ ارقارى ەلىمىزدە تولىقتاي جويىلۋ قاۋپىنە ۇشىراعان جانۋار. قازاقستاندا 50-60 باس شاماسىنداي بار. ولار تەڭىز دەڭگەيىنەن 800-3000 مەتر بيىكتىكتە مەكەندەيدى. التاي ارقارىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىنان، كۇرشىم جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك سىلەمىنەن، قالماقشى وزەنىنىڭ جوعارى اعىسىنداعى بيىك تاۋلى شوقىلاردان، سونداي-اق بۇقتىرما كولىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بەتكەيلەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى.

قازاقستان ارقارى

قازاقستان ارقارىنىڭ تارالۋ ايماعى كەڭىپ، سانى قالپىنا كەلۋدە.  قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان ارقارىنىڭ سانى 11،8 مىڭ باسقا دەيىن ءوستى. ولاردىڭ ىشىندە سارىارقادا، بالقاشتا، قالبى التايىندا، تارباعاتايدا، ماڭىراق پەن ساۋىردا تارالعان. بۇل جانۋار تاۋدىڭ جازىقتاۋ ۋچاسكەلەرىندە مەكەندەيدى. ولار ورىن اۋىتىرىپ، شامالى ماۋسىمدىق كوشۋ جاسايدى. ال، قۇرعاقشىلىق كەزىندە جانە قىستا قار قالىڭ تۇسسە الىس قاشىقتىققا اۋىسادى. ادەتتە تاڭەرتەڭ جانە كەشكە بەلسەندى. قىستا ولار ءجيى تاماقتانادى.

قاراتاۋ ارقارى

قاراتاۋ ارقارىنىڭ جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار. ولار تاۋلاردىڭ دالالىق تەگىستەلگەن ايماقتارىندا مەكەندەيدى. ءبىراق، ولار وسىنداي جەرلەردەن ءۇي جانۋارلارى تاراپىنان ءجيى قىسىلىپ جاتادى. سوندىقتان، ءجيى بۇتالارمەن قورشالعان قاتتى قۇزدى شاتقالداردا جۇرەدى. قاراتاۋ ارقارى 1976 جىلى شامامەن 150 باس بولسا، وندا قازىرگى ۋاقىتتا 100-دەن اسۋى ەكى تالاي. ولاردى سىرداريا قاراتاۋىنىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىنەن، مىڭجىلقىنىڭ ەڭ بيىك سىلەمى مەن ونىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان جەرلەردەن كەزدەستىرۋگە بولادى.

تيان-شان ارقارى

تيان-شان تاۋى ارقارىنىڭ سانى كۇرت تومەندەۋدە. ولار نەگىزىنەن تەڭىز دەڭگەيىنەن 200-دەن 4000 مەتر بيىكتىككە دەيىنگى تەگىستەلگەن تاۋلى ايماقتاردا مەكەندەيدى. قىس مەزگىلىندە قورەگى مول، قار از تۇسكەن بەتكەيلەردە جۇرسە، جازدا ورمان شەكاراسىنان ءجيى جوعارى كوتەرىلەدى. ولار تورايعىردا، كوكسۋ، ۇسەك وزەندەرى ورنالاسقان جوڭعار الاتاۋىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە كوپ كەزدەسەدى.

قىزىلقۇم ارقارى

قىزىلقۇم ارقارى قازاقستاندا جوعالىپ كەتكەن جانۋار. ءبىراق وزبەكستاندا ونىڭ سانى ءىشىنارا قالپىنا كەلتىرىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ارقار نۇراتاۋ جوتاسىنىڭ باتىس بولىگىندە جانە وزبەكستان اۋماعىنداعى اقتاۋ تاۋىندا، ورتالىق قىزىلقۇم وبلىسىندا ساقتالعان. قىزىلقۇم ارقارى – بۇل تاۋلى جانۋار. ءقازىر ولار قىزىلقۇم جانە نۇراتاۋ تاۋلارىنىڭ ورتا جانە جوعارعى بەلدەۋلەرىندە كەزدەسە بەرەدى.

ءۇستىرت ارقارى

سانى مەن تارالۋ ايماعى شەكتەلگەن ءۇستىرت ارقارى جوعالىپ كەتۋ ءقاۋپى بار جانۋارلار قاتارىندا. ءۇستىرت ارقارىنىڭ قازاقستاندا مەكەن ەتەتىن جەرى تولىعىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اۋماعى. قازىرگى ۋاقىتتا ول بارلىق قولايلى مەكەندەيتىن جەرلەردە كەزدەسەدى، ونىڭ ىشىندە ءۇستىرتتىڭ باتىس شىڭىندا ءجيى كەزدەسەدى. ولار كوبىنە اعىنسىز ويىستاردىڭ جارلى بوكتەرلەرىندە، تاۋ جوتالارىندا، بيىك ەمەس قالدىق تاۋلاردا، شىڭداردا، تاۋ مەن قىردا مەكەندەيدى. قازاقستانداعى ءۇستىرت ارقارىنىڭ جالپى سانى – 5،5-6،5 مىڭ باس.

توعاي بۇعىسى

سوڭعى توعاي بۇعىسى وتكەن عاسىردىڭ 50ء-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا قازاقستان اۋماعىنان تولىعىمەن جويىلىپ كەتكەن.  ولاردىڭ مەكەندەيتىن جەرى نەگىزىنەن توعايلى ورماندار مەن ءشولدى وزەن القابتارىنىڭ قامىس قوپاسى. قازاقستان جەرىنەن جويىلىپ كەتكەن توعاي بۇعىسى 1981 جىلى ىلە وزەنىنىڭ بويىنا جەرسىندىرىلدى. قازاقستاندا جالپى سانى – 200 باس.

قىزىل قاسقىر

قىزىل قاسقىر قازاقستان اۋماعىندا جويىلىپ كەتكەن ءتۇر. قىزىل كىتاپقا ەنگەن بۇل جىرتقىش تيان-شان مەن التايدىڭ بيىك جوتالارىندا تاراعان. قىزىل قاسقىر نەگىزىنەن تاۋدىڭ جوعارعى بەلدەۋىنىڭ جارتاستى شاتقالدارىندا، ءسۋبالپى جانە ءالپى شالعىندىقتاردا، سىرتتار، ءۇستىرت ءتارىزدى تاۋلى دالالى جانە ورماندى ۋچاسكەلەردە، اسىرەسە تەڭىز دەڭگەيىنەن 2500-4000 م بيىكتىكتە مەكەندەيدى. قاسقىردىڭ بۇل ءتۇرى بارلىق جەردە وتە سيرەك كەزدەسەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا بىرنەشە رەت تارباعاتاي مەن جوڭعار الاتاۋىندا تابىلعان. ءبىراق، سوڭعى 40 جىلدا رەسپۋبليكا اۋماعىندا وسى جانۋاردىڭ بىردە-بىر كەزدەسۋى تىركەلمەگەن.

قابىلان

بۇل ءتۇر وتە سيرەك كەزدەسەتىن جىرتقىش. قابىلاندار ءتۇرلى تيپتەگى شولدەردە مەكەندەيدى. جانە ولار تروپيكتىك جانە سۋبتروپيكتىك ايماقتارداعى ورمانداردا، تاۋ بەتكەيلەرىندە، جازىق دالالار مەن ساۆاننادا، وزەن بويىنداعى توعايلاردا تىرشىلىك ەتەدى. قابىلان قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان اۋماعىندا جوعالىپ كەتۋ شەگىنە جەتتى، مۇمكىن جوعالىپ تا كەتتى.

سابانشى

سابانشى تارالۋ ايماعى بويىنشا سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. بۇل جانۋاردىڭ دا تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى كەمۋدە. ولار ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت، ەمبى (جەم) وزەنىنىڭ بويىندا، قىزىلقۇمنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە، قاراتاۋ، قىرعىز جوتاسىندا، تيان-شان، شۋ-ىلە تاۋلارىندا، جوڭعار الاتاۋى، تارباعاتاي، ساۋىر، قالبى جانە وڭتۇستىك التاي مەن سارىاركانىڭ وڭتۇستىگىندە، قارقارالى تاۋلارى مەن باياناۋىل جانە ەرتىسكە دەيىنگى جەرلەردە تارالعان. سابانشىلار نەگىزىنەن جارتاستارعا اپاراتىن الاسا تاۋلار مەن بۇتالى القاپتاردا، سونداي-اق بيىك تاۋلى قىراتتار مەن دالالاردا مەكەندەيدى. ءبىراق، قازاقستاندا سانى از.

شاعىل مىسىعى

قازاقستاننىڭ جانۋارلار الەمىندە كەزدەسەتىن سانى از، سيرەك ءتۇر. شاعىل مىسىعى قازاقستاندا ماڭعىشلاق تۇبەگىندە جانە ۇستىرتتە تاراعان. بۇل مىسىق قارىنجارىق جانە سام قۇمدارىندا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن. سونداي-اق، بارلىق قىزىلقۇمدى سولتۇستىكتەن سىردارياعا دەيىنگى اۋماقتى مەكەندەيدى. شاعىل مىسىعىنىڭ قازاقستانداعى تارالۋ ايماعى وڭتۇستىكتىڭ قۇمدى ءشولىن الىپ جاتىر. ولار كوبىنە قۇمدى شولدەردى، اسىرەسە قىراتتى، بەلەستى، نەگىزىنەن بەكىتىلگەن قۇمداردى مەكەندەيدى. قازاقستاندا ناقتى سانى بەلگىسىز.

قاراقال

قاراقال 1-ساناتقا جاتاتىن سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. ونىڭ قازاقستانداعى تارالۋ ايماعى ەلدىڭ سولتۇستىگى. قازىرگى ۋاقىتتا ماڭعىستاۋ وبلىسىندا، ۇستىرتتە، نەگىزىنەن باتىس، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك ايماقتا، بوزاشى، ماڭعىشلاق، ءتۇپقاراعان تۇبەگىندە، قارىنجارىق، بوستانكۇم، سەڭگىرقۇم، سام، ماتايكۋم جانە باسقا جەرلەردە تارالعان. قاراقال – سەكسەۋىل، جىڭعىل، جۇزگىن جانە باسقا دا بۇتالار وسەتىن جارتىلاي بەكىتىلگەن قۇمداردا، سونداي-اق قۇز-جارتاستاردا ءومىر سۇرەدى. قازاقستاندا قاراقالدىڭ ۇستىرتتە، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا 10 شاقتى داراباسى بار دەپ ەسەپتەلەدى.

تۇركىستان سىلەۋسىنى

تۇركىستان سىلەۋسىنى سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. بۇلاردىڭ دا تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى كەمۋدە. ولار تيان-شان جوتاسى مەن قارجانتاۋ، تالاس، قىرعىز، ىلە، كۇنگەي، تەرىسكەي، كەتمەن، سونداي-اق جوڭعار الاتاۋى، تارباعاتاي، ساۋىر تاۋلارىندا تارالعان. بۇل ءتۇر نەگىزىنەن قىلقان جاپىراقتى جانە جاپىراقتى ورمانداردا، قالىڭ بۇتالى توعايلاردا، كوبىنەسە ورمان جانە سۋبالپ بەلدەۋلەردەگى بۇتالار مەن تاستى ۇيىندىلەردە مەكەندەيدى. ولار جارتاسقا شىعاراتىن تىك بەتكەيلەردە جانە ۇساق تاستى تاۋ جىنىستارىندا كوپ جۇرەدى. الماتى قورىعىندا 10-عا جۋىق اڭ تىرشىلىك ەتەدى.

قار بارىسى

بارىس سانى مەن تارالۋى ازايىپ بارا جاتقان، سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. قازاقستان، تيان-شان، قارجانتاۋ مەن وگەم، تالاس، قىرعىز، ىلە، كۇنگەي، تەرىسكەي، كەتمەن، جوڭعار الاتاۋىنىڭ شەتكi سىلەمدەرى، التىن ەمەل، شولاق، Maنتاي جانە قايقان، سونداي-اق تارباعاتاي، ساۋىر مەن التايدىڭ بيىك جوتالارىندا تارالعان. ولار جالپى تاۋلاردىڭ ءالپى جانە ءسۋبالپى بەلدەۋلەرىندە، قۇزدى، جارتاستى جەرلەردى مەكەندەيدى. قار بارىسىنىڭ قازاقستاندا جالپى سانى 180-200 باسقا جەتەدى دەپ ەسەپتەلەدى.

ورتا ازيا وزەن قۇندىزى

بۇل ءتۇر سيرەك كەزدەسەدى. سەبەبى تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى ازايۋدا. ولار ىلە وزەنىنىڭ جوعارى اعىسى مەن ونىڭ سالالارىنىڭ جايىلمالارىندا، تيان-شان مەن جوڭعار الاتاۋىندا تارالعان. كوبىنە بالىعى مول سۋ قويمالارىن مەكەندەيدى. بارلىق جەردە سانى سيرەك، دەسەدە جەكە قولايلى ۋچاسكەلەردە ونىڭ تىعىزداعى ءبىر شارشى شاقىرىمدا ءبىر باسقا دەيىن جەتەدى.

ورتا ازيا تاس سۋىرى

بۇل سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر، ءبىراق ورال وزەنىندە ولاردى ايتارلىقتاي كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى. قازاقستاندا ونىڭ پەريفەريالىق بولىگى بار. ورال وزەنى باسسەينىنىڭ جايىلمالى ورماندارىندا جانە سولتۇستىك قازاقستان ورماندارىندا كەزدەسەدى. بۇل سۋىر ورمانمەن تىعىز بايلانىستى. ولاردىڭ ورال وزەنىنىڭ باسسەيندەگى نەگىزگى تىرشىلىك ورتاسى قاراتەرەك، اق تەرەك، ەمەن، ۇيەڭكىنىڭ ەسكى اعاش ەكپەلەرى.

يتايۋ

يتايۋ 1-ساناتقا جاتاتىن سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. شەكتەۋلى اۋماقتاردان 1-2 باس كەزدەستىرۋگە بولادى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-باتىس ۇستىرتتە جانە قارىنجارىق ويپاتتارىندا، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە تارالعان. يتايۋلار نەگىزىنەن سەكسەۋىل وسەتىن جازىقتى جانە شاعىن قىراتتى جەرلەردە مەكەندەيدى. سول سياقتى بايالىش، قاراعان، تۇيەسىڭىر وسكەن جەرلەردە دە كەزدەسەدى. قازاقستانداعى يتايۋ سانى بىرنەشە ونداعان باسقا جەتەدى دەپ ەسەپتەلىنەدى.

ەۋروپا قارا كۇزەنى

بۇل ءتۇر قازاقستاندا جويىلعان. نەگىزىنەن باتىس قازاقستاندا مەكەندەگەن، ال سولتۇستىك قازاقستاندا ءبىر اڭ عانا كەزدەسكەن. سونىڭ ىشىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى ىلەك، قارعالى، جامان-قاراعالى وزەندەرىندە دە كەزدەسكەن. كۇزەندەر تۇششى سۋ قويمالارىندا تىرشىلىك ەتەدى. نەگىزىنەن لاستانعان اعىندار مەن وزەندەردە، كولدەردە، ارنالاردا، كوپتەگەن ارالدار مەن تىعىز وسىمدىكتەر بار وزەن ساعاسىندا مەكەندەيدى.

شۇبار كۇزەن

شۇبار كۇزەن تارالۋ اۋماعى جىلدام قارقىنمەن تارىلىپ بارا جاتقان سيرەك جانۋار. نەگىزىنەن ۆولگا مەن ورال وزەندەرىنىڭ اراسىندا، ورتالىق قازاقستاندا جانە پرەدالتاي دالاسىندا، جالپى قازاقستاننىڭ شولەيتتى-شولدى ايماقتارىندا تارالعان. ءبىراق، بۇل ءتۇر كەيىننەن جوعالىپ كەتتى. قازاقستاننىڭ كەي وڭىلەرىندە بىر-ەكى اڭ كەزدەسەدى. ولار جالپى جارتىلاي شولدە، قۇمدى، سازدى، قيىرشىقتاس جەرلەردە، كوبىنەسە سەكسەۋىل، تەرىسكەن، جۇزگىن، قاراعان، ءتاسپاشوپ وسەتىن جازىق قۇمداردا كەزدەسەدى.

تيان-شان قوڭىر ايۋى

سيرەك، تارالۋ ايماعى تارىلىپ، سانى ازايىپ بارا جاتقان ءتۇر. تيان-شان مەن جوڭعار الاتاۋىندا تارالعان. ءقازىر وگەم، پىسكەم، التىن ەمەل، توقسانباي، قورجىنتاۋ، كەتپەن، تالاس، ىلە، كۇنگەي، تەرىسكەي، جەتىسۋ (جوڭعار) الاتاۋلارىندا، تيان-شاننىڭ قازاقستانعا قارايتىن اۋماعىندا كەزدەسەدى. تاۋ شىرشالارى مەن سامىرسىندى ورمانداردا، ارشا وسەتىن سيرەك ورمانداردا، قايىڭ، تەرەك، الما، دولانا، ورىك، بۇتالارى جەرلەر مەن تاۋلى شالعىنداردا مەكەندەيدى. تيان-شان قوڭىر ايۋىنىڭ قازاقستاندا جالپى سانى 500 باستان اسپايدى.

كەڭقۇلاقتى جارقانات

جاتقاناتتىڭ بۇل ءتۇرى سيرەك كەزدەسەتىن، كوپ زەرتتەلمەگەن ءتۇر. ولاردىڭ قازاقستانداعى تارالۋ اۋماعى ەلدىڭ سولتۇستىك-شىعىس شەكاراسى. العاش رەت پىسكەم وزەنىنىڭ بويىنان تيان-شان تاۋىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس تارامدارىنان تابىلعان. كەيىننەن شىمكەنت قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى اقمەشىت ۇڭگىرىندە تابىلدى. جالپى قاراتاۋ مەن تالاس الاتاۋىنىڭ جاپسارىندا، جاتىق كەلگەن ءشولدى تاۋ بوكتەرلەرىندە كەزدەسەدى. ۇڭگىرلەر مەن قۋىستاردى تاسالايدى. كەيدە تاۋ بوكتەرىنىڭ تەگىستەلگەن شولدەرىنىڭ اراسىندا، تايعاق شاتقالداردا كەزدەسەدى. ءبىراق، قازاقستاندا سانى بەلگىسىز.

ازيانىڭ جالپاققۇلاقتى جارقاناتى

بۇل سيرەك كەزدەسەتىن، زەرتتەلمەگەن ءتۇر. قازاقستاندا ەكى جەردەن تابىلعان. ولار بارتوعاي مەكەنىندەگى تاۋ جىنىستارىن الۋ ءۇشىن قازىلعان ۇڭگىر مەن قورام اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى ۇڭگىر. قىستا تاۋدىڭ جازىعىندا، ۇڭگىرلەر مەن تاۋ بوكتەرىندە كەزدەسەدى، ال جازدا تاۋلارعا كوشەدى. ءبىراق، قازاقستاندا جالپى سانى بەلگىسىز.

بوبرينسكيي جارقاناتى

بۇل كوپ زەرتتەلگەن جانە تارالۋ ايماعى تار ءتۇر. ولار ادەتتە سولتۇستىك شولدە جانە جارتىلاي شولدەردىڭ وڭتۇستىك جيەگىندە مەكەندەيدى. سونداي-اق، قۇمدا، سازدى جەرلەردە، جۋساندى ءجۋسان-داندى جازىقتاردا كەزدەسەدى. قازاقستان اۋماعىندا تورعايدىڭ تومەنگى القابى مەن ىرعىز-شەلقارا، ارىسقۇم، بەتپاقدالانىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا، تۇران ويپاتىندا تارالعان. ولاردىڭ قازاقستاندا جالپى سانى بىرنەشە مىڭ عانا.

يكوننيكوۆ جارقاناتى

سانى از، زەرتتەلمەگەن، تاكسونوميكالىق جاعدايى بەلگىسىز ءتۇر. ولار باتىس التايدىڭ تاۋلى ايماعىندا تارالعان. يكوننيكوۆا جارقاناتى – تايگا جانۋارى، نەگىزىنەن تاۋلى تايگادا ءومىر سۇرەدى. ولار ۇلكەن جانە كىشى تايگا وزەندەرىنىڭ القابىندا، جارتاستىڭ كەرتپەشىندە مەكەندەيدى، ءبىراق قىستا ۇڭگىرلەردە سيرەك كەزدەسەدى. نەگىزىنەن ولار جالعىز جۇرەدى. كۇندىز تۇرىپ قالعان اعاش قابىعىنىڭ استىندا، جارتاستاردىڭ ساڭىلاۋى مەن جارىقتارىندا، اعاش عيماراتتاردىڭ قاپتاۋىنىڭ استىندا تىعىلىپ جاتادى. سونداي-اق، ولار قازاقستاندىق التايدىڭ ءۇش ورنىنان – بۇقتارما وزەنىنىڭ الابىنان تابىلعان. ءبىراق، قازاقستاندا سانى بەلگىسىز.

اقباۋىر جارقانات

سيرەك كەزدەسەتىن كوپ زەرتتەلمەگەن ءتۇر. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىندا كەزدەسەدى. رەسپۋبليكادا ەكى جەردە – سىرداريا قاراتاۋىنىڭ باتىسىنداعى اق-مەشىت ۇڭگىرى مەن ءۇستىرتتىڭ باتىس جاعىنداعى قارامايا تاۋىنان تابىلعان. قاراتاۋدىڭ قايراڭدى جەرىندە، اقمەشىت ۇڭگىرىنىڭ ماڭىنداعى اسا تەرەڭ ەمەس تاستى جارلاردى مەكەندەيدى. بۇلاردىڭڭ دا سانى بەلگىسىز.

كوپتىستى جەرتەسەر

بۇل مۇلدە زەرتتەلمەگەن سيرەك ءتۇر. قازاقستاندا سولتۇستىك ءۇستىرت پەن ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىندا تابىلعان. ونىڭ تارالۋ ايماعى قازاقستاننىڭ شالعاي جەرلەرى. تاۋ بوكتەرلەرى مەن تاۋدىڭ تومەنگى بەلدەۋلەرىندە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. سونداي-اق، وزەندەر مەن كولدەردىڭ بويىنداعى قالىڭ توعاي بۇتالاردى جانە مادەني لاندشافت ايماقتاردا مەكەندەيدى. قازاقستاندا سانى بەلگىسىز، ءبىراق ايتارلىقتاي از تىركەلگەن.

جۇپار

جۇپار تىشقان تۇراقتى ازايىپ بارا جاتقان ءتۇر. قازاقستاندا جۇپار كوبىنەسە ورال وزەنىنىڭ القابىندا تارالعان. ورىنبور مەن ورال وڭىرلەرىنىڭ شەكاراسىندا ەڭ تىعىز ورنالاسقان. جايىق وزەنىنىڭ جايىلماسىندا، ەدىل مەن ءۇي، توبىل، وباعان جانە توعىزاق وزەندەرىنىڭ جايىلمالارىندا كەزدەسەدى. جالپى جۇپارلار سۋ وسىمدىكتەرىنە باي جايىلما كولدەر مەن ەسكى ارنالاردا، اعىستاردا، جىلعالاردا مەكەندەيدى. قازاقستاندا جالپى سانى – 2،5-3،0 مىڭعا جەتەدى.

تۇرىكمەن قۇلانى

سانى مەن تارالۋى وتە شەكتەۋلى رەسپۋبليكاداعى سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. قازاقستاندا وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا ۇستىرتتە جانە ماڭعىشلاقتا كەزدەسىپ، 30-شى جىلدارى جوعالىپ كەتتى. ال 1953 جىلى قازاقستانعا جەرسىندىرىلدى. سونداي-اق، قاپشاعاي مەملەكەتتىك اڭشىلىق-قورىق شارۋاشىلىعىندا، بەتپاقدالا، ماڭعىستاۋدا جەرسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە باستادى. تەگىس جانە شالعاي شولەيتتى شولدەر مەن جارتىلاي شولدەردە، تاۋدىڭ قۇرعاق ارنالارىمەن قيىلىسقان تاستى-سازدى جەرلەردە، الاسا تاۋلار مەن تاۋ بوكتەرلەرىندە دە جايىلا بەرەدى. قازاقستاندا جالپى سانى – 700 باس دەپ ەسەپتەلىنەدى.

سارى الاقورجىن

سيرەك كەزدەسەتىن، تارالۋ ايماعى شاعىن اڭ. ولار نەگىزىنەن زايسان ويپاتى مەن سولتۇستىك-باتىس تارباعاتايدا تارالعان. جازىق جەرلەردە، سونىڭ ىشىندە تاۋ بوكتەرىندە، سازدى، سازدى-قيىرشىق جەرلەردە، سونداي-اق سورتاڭ جەرلەردە كوپ جۇرەدى. سانى كۇرت وسەتىن جىلداردا تارالۋ ايماعىنان شىعىپ كەتسە، دەپرەسسيا كەزەڭىندە تەك مەزوفيلدى جاعدايدا عانا وزەندەر مەن جىرالاردا، وزەن سالالارىندا كەزدەسەدى.

روبوروۆسكيي اتجالمانى

قازاقستاندا تارالۋ اۋماعى وتە شاعىن، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋار. ولار تەك زايسان ويپاتىنىڭ شىعىس بولىگىندە قارا ەرتىس قۇمدارىنىڭ وڭ جانە سول جاعالاۋىندا عانا تارالعان. بۇلار كوبىنە ءات ءتۇرلى تيپتەگى قۇم توبەلەردەن باسقا قۇمداردى، سيرەگىرەك-قيىرشىق تاستى-سازدى بيوتوپتاردى مەكەندەيدى. ءبىراق، قازاقستاندا سانى از، ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 10 شاقىرىم اۆتومارشرۋتتا 0،15 – 0،43-تەن 0،9-1،8 باس كەزدەسەدى.

بەسساۋساقتى ەرگەجەيلى قوساياق

بۇل سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بالقاش وڭىرىندە تارالعان. سولتۇستىك الاكول وڭىرىندە دە كەزدەسۋى مۇمكىن. جاقىندا قىتايدىڭ قازاقستان شەكاراسىنا جاقىن ۇيعىر اۋدانىندا تابىلدى. ولار كوبىنە ۇساق-قيىرشىق تاستى شولدەردىڭ جازىقتى، بەتكەيلەرى كولبەۋ جەرلەردى، سيرەگىرەكتىك قۇلامالى ۋچاسكەلەردى مەكەندەيدى. سانى از، اۆتوكولىكپەن ساناق جۇرگىزگەندە ورتا ەسەپپەن 35 شاقىرىم قاشىقتىقتا 1 قوساياق ەسەپكە الىندى.

ءۇشساۋساقتى ەرگەجەيلى قوساياق

زايسان ويپاتى بۇل جانۋارلاردىڭ تمد-دا مەكەن ەتەتىن جالعىز مەكەنى. ەرگەجەيلى قوساياق شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى زايسان ويپاتىنىڭ بارلىق قۇمدى تىلەمدەرىندە تاراعان. ولار تازا شاعىلداردان باسقا، زايسان ويپاتىنداعى قۇمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە مەكەندەيدى. نەزىنەن ولار اق قۇمدى شوگىندىلەرمەن جابىلعان، جەڭىل قۇممەن شەكتەلگەن تار اۋماقتاردا كەزدەسەدى. كەيبىر جىلدارى قونىستانۋ تىعىزدىعى 1 گا-دا 10 جانە وداندا كوپ باسقا جەتەدى.

گەپتنەر ەرگەجەيلى قوساياعى

جانداريانىڭ ەجەلگى اڭعارىنىڭ شۋىل اۋداندارىنىڭ ماڭىنداعى سولتۇستىك-باتىس جانە سولتۇستىك قىزىلقۇمدا تارالعان. ولار قۇمدى شوگىندىلەرمەن جابىلعان تاقىر تارىزدەس جازىقتىقتاردا، قۇم تىزبەگىنىڭ بوكتەرىندە، ۇساق بوكتەرلى قۇمداردا جانە ءشول وسىمدىكتەرى سيرەك وسەتىن جەرلەردە تىرشىلىك ەتەدى. قازاقستاندا جانداريانىڭ وڭ جاعالاۋىندا تابىلعان جالعىز ءتىرى ۇلگى عانا بەلگىلى.

ءبوزتۇستى ەرگەجەيلى قوساياق

سولتۇستىك ارال ايماعى مەن وڭتۇستىك بالقاشقا جاتاتىن جەرگىلىكتى ءتۇر. ولار تارالۋ اۋماعى تار، سيرەك كەزدەسەتىن جانۋار. جالپى ارال ءوڭىرىنىڭ قاراقۇمىندا، وڭتۇستىك بالقاشتىڭ ىلە-قاراتال جانە قاراتال-اقسۋ ارالىقتارىندا تارالعان. بۇل ءتۇر بەكىگەن قۇمدار مەن ءجۋسان-داندى داقىلدار تۇقىمداستارى وسكەن قۇمدى جازىقتاردا، سونداي-اق ۇساق تۇيىرشىكتى بەدەرى ءارتۇرلى قۇمداردا، سول سياقتى قۇمدى-سازدى شولدەردە قونىستانادى. ارال وڭىرىندە سانى 10 شاقىرىم قاشىقتىقتا 0،1، ال وڭتۇستىك بالقاشتا – 1 گا-دا 8-10 قوساياق كەزدەسەدى.

ءۇندى جايراسى

از زەرتتەلگەن، سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر. ءۇندى جايراسى وڭتۇستىك ماڭعىشلاقتا، تالاستا، قىرعىز بەن ىلە الاتاۋىندا جانە قاراتاۋدا، شۋ-ىلە تاۋلارىندا تارالعان. قازاقستاندا ولار تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 مەتردەن اسپايتىن بيىكتىكتەگى تاۋ بوكتەرىندە جانە الاسا تاۋلى اۋماقتاردىڭ قاتتى مەزو-رەلەفتى جەرلەرىندە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. بۇل ءتۇر بارلىق جەردە وتە سيرەك كەزدەسەدى، ءبىراق قازاقستاندا بۇرىنعى سانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق.

كوك سۋىر

تارالعان ايماعى تار، باتىس تيان-شاننىڭ جەرگىلىكتى ءتۇرى. ولار ءالپى، سۋبالپالىق شالعىندار جانە استىق تۇقىمداس شوپتەر وسەتىن دالادا مەكەندەيدى. تومەنگى بەلدەۋدە قار كوپ تۇسكەن سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-شىعىس بەتكەيلەردە، جوعارعى بولىكتە وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-باتىستىڭ قار از جاۋعان جانە جىلى جەرلەرىندە كەزدەسەدى. بۇل تەرىسى باعالى اڭ، مايىنىڭ شيپالىق قاسيەتى بار. قازاقستانداعى جالپى سانى – 20-25 مىڭ،ال تىعىزدىعى 54-94 قۇرايدى.

ورمان سۋسارى

ورمان سۋسارى ايتارلىقتاي سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇر ەمەس، ءبىراق كەيبىر اۋدانداردا سانى ازايۋدا. رەسپۋبليكادا تالاس جانە قىرعىز، قارجانتاۋ، قاراتاۋ، شۋ-ىلە، كەندىكتاس تاۋلارىندا، ىلە جانە كۇنگەي الاتاۋىندا، كەتمەن جانە جوڭعار الاتاۋىندا، تارباعاتاي مەن ساۋىردا تارالعان. ولار تاۋ بەتكەيىنەن ءالپى ايماعىنا دەيىنگى بارلىق بيوتوپتاردا كەزدەسەدى. سونداي-اق، جاپىراقتى جانە قىلقان جاپىراقتى ورمانداردا مەكەندەيدى. قازاقستاندا جالپى سانى 200 باس شاماسىندا دەپ ەسەپتەلىنەدى.

جالمان

جالمان قازاقستاندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جانۋار. ول قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىنىڭ ەندەميگى. بۇل ءتۇر ورتالىق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىستاعى ارىسقۇممەن شەكتەسەتىن قارساقپايدان جانە داريالىق شولىنەن باستاپ، الاكول ويپاتىنىڭ جوڭعار قاقپاسىنا جانە زايسانداعى مونراقتىڭ سولتۇستىك ەتەتىنە دەيىنگى تاستى-سازدى شولدەر مەن جارتىلاي ءشولدى جەرلەردە تارالعان. ءارتۇرلى بيوتوپتاردى، كوبىنە وسىمدىكتەرى جاقسى جەتىلگەن جەرلەردى مەكەندەيدى. قازىرگى ۋاقىتتا عىلىمدا تەك 40 جالمان تىركەلگەنى عانا بەلگىلى.

الىپ كورتىشقان

تارالۋ ايماعى شاعىن، سيرەك كەزدەسەتىن كاسپيي ءوڭىرىنىڭ جەرگىلىكتى ءتۇرى. الىپ كورتىشقان تمد اۋماعىندا عانا كەزدەسەدى. ولار كاسپيي ءوڭىرىنىڭ جارتىلاي قۇمدى جەرلەرىندە، قالماقيانىڭ وڭتۇستىگىندە تىرشىلىك ەتەدى. بۇل ءتۇر تiرشiلiك ەتەتىن وقشاۋلانعان اۋداندار باتىس قازاقستاندا، ورال-ەمبى ارالىعىندا، اقتوبە جانە ورال وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا كەزدەسەدى. ولار سول ماڭداعى قۇمدى جيەكتەردە مەكەندەيدى. ءارتۇرلى تيپتەگى قۇمداردىڭ ىلعالى مول، جازىقتى جانە دوڭەستى ۋچاسكەلەرىندە، تەرەڭ سايلاردىڭ بەتكەيلەرى مەن قۇرعاپ قالعان وزەن ارنالارىندا كەزدەسەدى. قازاقستاندا جالپى سونى بەلگىسىز. قونىستاۋ تىعىزدىعى 1 گا-دا 0،26-دان 4 باسقا دەيىن اۋىتقىپ وتىرادى.

---