InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر شال مەن كەمپىر بولىپتى. وزدەرى كەدەي ەكەن. كۇن كورەرلىك بار مالى – بەس قوي مەن بەس ەشكى ەكەن. ولاردىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، قۇرت، مايىن جانە جىل سايىنعى ءوسىمدى ءتولىن سويىپ جەيدى. تەرىسىن، ءجۇن-جۇرقاسىن ۇستەرىنە كيىم قىپ كيەدى. بەس قوي مەن بەس ەشكى نە كوبەيمەيدى، نە ازايمايدى.

         بەس قوي مەن بەس ەشكى ورىسكە وزدەرى جايىلىپ، بۇلاققا وزدەرى بارىپ، سۋ ءىشىپ قايتادى. ولار نە يت-قۇسقا، نە ۇرى-قارىعا جەم بولعان ەمەس. شال مەن كەمپىر ولاردى كەشكە ورىستەن قايتقاندا تۇگەندەپ، قوراعا كىرگىزىپ الادى دا ەرتەمەن تۇگەندەپ، شىعارىپ سالادى. بەس قوي مەن بەس ەشكىنى امان-ەسەن ساقتاپ، باعىپ-قاعىپ وسىرەتىن باقتاشى دا، كۇزەتشى دە قوشقار مەن تەكە ەدى.

         قوشقار مەن تەكە شال مەن كەمپىردىڭ جانىنداي ەڭ جاقسى كورەتىن مالى ەدى. مال ەمەس-اۋ، وزدەرىنىڭ تۋعان بالاسى سياقتى ەدى. قوشقار مەن تەكەنىڭ ەستىلىگىنە شال مەن كەمپىر دە سەنەتىن. قوشقار مەن تەكە قوي مەن ەشكىنى ورىستەن ەرتىپ مەزگىلىنەن ەرتە قايتاتىن بولسا، كۇن رايى بۇزىلىپ جاۋىن-شاشىن، بوران بولارىن سەزىپ، الدىن الا ساقتىق جاسايتىن-دى.

         قوشقار مەن تەكەنىڭ باستاۋىمەن ەشكى مەن قويلار شۋ كوتەرىپ ماڭىراپ، ۇركىپ-ۇرپيىسەتىن بولسا، جاقىن جەردە بۇلاردىڭ ءىزىن اڭدىپ قاسقىر نە ۇرى جۇرگەنىن سەزەتىن دە الدىن الا ساقتىق جاسايتىن-دى.

         قوشقار مەن تەكە ەكەۋى جانداي دوس ەدى، بىرىنە-بىرى قامقور، اقىلشى سەرىك بولاتىن. سونىمەن بىرگە ولاردىڭ بىرىندە جوق مىنەز، قاسيەت ەكىنشىسىندە بار ەدى. قوشقار اڭقاۋ، اڭعال مىنەزدى، قورقاقتاۋ ەدى. ءبىراق قايراتقا مىقتى، تەكەگە سەنەتىن. ال تەكە ايلالى، اقىلدى، كوپ جايدى كۇنى بۇرىن بولجاپ بىلگىش، كورەگەن ەدى. وسىنداي قاسيەتتەرىن جاقسى بىلەتىن شال مەن كەمپىر قوشقار مەن تەكەنى از عانا مالىمنىڭ قۇت-يەسى، كۇن كورەرلىك اۋقاتىمنىڭ تايانىشى دەپ ءبىلۋشى ەدى.

         كۇندەردە ءبىر كۇنى شال قاتتى اۋىرىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. كەمپىر شالىنىڭ اۋزىنا سۋ تامىزىپ، كۇنى-تۇنى قاسىنان شىقپايدى. قوشقار مەن تەكە بۇل جايدى ابدەن ءتۇسىنىپ، شال مەن كەمپىردى جوقتاتقان جوق، وزدەرى قورادان شىعىپ جايىلىپ، وزدەرى قايتىپ كەلىپ جۇرەدى. ءۇي قاسىنان الىستاپ كەتپەي، ساقتانىپ جايىلاتىن بولادى.

         شال ناۋقاسىنان جازىلمايدى، ءحالى كۇننەن كۇنگە اۋىرلاي بەرەدى. كەمپىر كوز جاسىن كولدەتە توگىپ، جىلاۋدان باسقا تۇك بىتىرمەيدى. شال وسىنداي ءال ۇستىندە جاتقان كەزدە، ەل ارالاعان قارا باقسى كەلەدى. قوبىزىن ويناپ، تامىرىن ۇستاپ، شالدى قارايدى دا ەمىن ايتادى:

         — ەڭ جاقسى كورەتىن، قاسيەت تۇتاتىن ءبىر مالىڭدى سويىپ، قان-جىنىمەن ۇشىقتاپ، ەمدەۋ كەرەك...

         مىنا سوزدەن شال مەن كەمپىر شوشىپ كەتەدى، ەڭ جاقسى كورەتىن مالى قوشقار مەن تەكەنى قالاي ولىمگە قيماق!

         —قاسيەت تۇتاتىن قوشقار مەن تەكەنى بۇل قۇرباندىققا قيمايمىز، باسقا ءبىر قويمەن ەمدەڭىز، – دەيدى شال مەن كەمپىر قارا باقسىعا جالىنىپ-جالبارىنىپ. باقسى ايتقانىنان قارىسىپ قايتپايدى:

         — ناعىز جانىڭا باتاتىن، قيماسىڭدى قۇرباندىققا شالىپ ەمدەگەن ەم قونادى. باسقا مالمەن مەن ەمدەمەيمىن، – دەيدى.

         شال مەن كەمپىردىڭ امال-ايلاسى قۇريدى. ەكەۋى بىردەي ەگىلىپ جىلايدى. قوشقار مەن تەكەنىڭ ءبىرىن سويىپ، ەمدەمەسە، شال جازىلمايتىن سياقتى كورىنەدى.

         ال سوياتىن بولسا، بار كۇن كورىپ، قورەك قىلىپ وتىرعان از عانا مالى بىرگە قۇريتىنداي كورىنەدى.

         بارىنەن دە جان ءتاتتى، ادام ءومىرى ارداقتى عوي. شال مەن كەمپىر ءارى جىلاپ، بەرى جىلاپ، باسقا قىلار اقىل-ايلاسى تاۋسىلىپ، اقىرى قوشقار مەن تەكەنىڭ ءبىرىن سويماقشى بولادى.

         تەكە بۇل جايدىڭ ءبارىن سەزىپ بىلەدى. ءتۇن ىشىندە قوشقاردى وياتىپ الىپ، وعان سۇمدىق حاباردى ەستىرتەدى. ءارى جىلاپ، ءارى ىزا بولعان ەكەۋى ۋادە بايلاسادى دا ءتۇن ىشىندە ەشكىمگە سەزدىرمەي، تۋىپ-وسكەن مەكەنىن تاستاپ، ءجۇرىپ كەتەدى. ويلاسقاندارى شال مەن كەمپىردى ەمدەيتىن ءدارى ءشوپ ىزدەپ تاپپاق.

         قوشقار مەن تەكەنى ىزدەپ، ارتىنان قۋعان ەشكىم بولعان جوق. كىم قۋادى؟ شال اۋرۋ، كەمپىر ءوز بەتىمەن مال ىزدەي المايدى. سونىمەن قوشقار مەن تەكە سول كەتكەننەن كەتە بارادى. ەلسىز دالانى، ساي-سالانى، تاۋلى ورماندى، وزەن-بۇلاق بويلارىن ارالاپ، مەكەندەپ وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ بىرنەشە كۇن جول جۇرەدى. اياق اتتاعان سايىن قاۋىپ-قاتەر كەزدەسەدى بۇلارعا. بىردە قاسقىر سياقتى جىرتقىش اڭداردىڭ كەزىپ-جورتقان ىزدەرىنە دۋشار بولادى، كەيدە ءتۇن ىشىندە اينالادا ۇلىعان قاسقىردىڭ ءۇنىن، اڭىرعان ايۋدىڭ، قورسىلداعان قاباننىڭ داۋىستارىن ەستىپ، جانى القىمىنا تىعىلعانداي ۇرەيلەنەدى. بارىنەن دە جاسىرىنىپ جۇرە بەرەدى.

         قايدا بارارىن، قايدا مەكەندەپ ءومىر سۇرەرىن قوشقار مەن تەكە ءالى انىقتاعان جوق. ەلسىز دالا، تاۋ، ورمان اراسىندا جۇرسە دە ءدارى ءشوپتىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيدى.

         جىرتقىش اڭدارعا كەزدەسسە، باس سالىپ تالاپ جەپ قويارى اقيقات. ال ەل قاراسىنا جاقىنداپ، ادامنىڭ كوزىنە تۇسسە، باس سالىپ، سويىپ جەپ قويۋى مۇمكىن. ءبىراق ەلسىز، ادامسىز جەردە تىرشىلىك ەتىپ، ءومىر ءسۇرۋ تاعى مۇمكىن ەمەستىگىن ەكەۋى دە جاقسى تۇسىنەدى. قۇتىلاتىن جالعىز جول – شالدى جازاتىن ءدارى ءشوپ تابۋ. ول تابىلسا، قورىقپاي ۇيگە قايتىپ بارماق.

         وسىلايشا ولار جازىق دالادا كەلە جاتقاندا، تەكە جەل جاقتان كوتەرىلگەن بۇلتقا قاراپ تۇرادى دا:

         — بۇگىن سۇراپىل جاۋىن بولادى ەكەن، كەل، قوشەكە، كۇركە جاساپ الايىق، – دەيدى. قوشقار:

         — ءوزىڭ سىياتىن شاعىن كۇركە جاسا، مەنىڭ ءجۇنىم قالىڭ، ەتىم  مايلى، جاۋىن استىندا جاتسام دا تۇك ەتپەيمىن عوي، – دەيدى.

         تەكە «ماھم! ماھم!» دەپ ءجۇرىپ، جۇلىپ، ءشوپ جينايدى، ءبىر شوق توبىلعىنىڭ تۇبىنە ءشوپتى ءۇيىپ، ءوزى سىياتىن ەتىپ جىلى كۇركە جاساپ شىعادى. كەشكە قاراي كۇن رايى بۇزىلادى، كىلەگەي قارا بۇلتتار اسپاندى تۇگەل جاۋىپ، ساپىرىلىپ اعىلىپ، ساتىر-كۇتىر، جارق-جۇرق ەتىپ ناجاعاي وينايدى. شەلەكتەپ قۇيعانداي نوسەر جاۋىن ۇدەپ جاۋا بەرەدى.

         ءاستى-ۇستى، جان-جاعى شوپپەن جابىلىپ قىمتالعان جىلى كۇركەنىڭ ىشىندە تەكە مىناداي سۇراپىل جاۋىنعا ۇرىنباستان، ءۇستى-باسى قۇرعاق جايباراقات تىنىعىپ جاتادى. ال توڭكەرگەن قازانداي سەمىز قۇيرىعىن جەل ۇرعان جاۋىننىڭ بەتىنە توسىپ، كۇركەنىڭ قاسىنا ىقتاي قوشقار جاتادى. ءبىراق قوشقار كوپكە شىداي المايدى، استى-ۇستىنەن بىردەي سورعالاعان مۇزداي سۋىق سۋ، ازىناپ، ۇيتقي سوققان سۋىق جەل قوشقاردىڭ قالىڭ جاباعى جاپقان سەمىز تەرىسىنەن ءوتىپ، ەتىنە، ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە جەتەدى. قوشقار دىرىلدەپ، قالشىلداپ توڭا باستايدى.

         اقىرى شىدامى تاۋسىلىپ:

         — تاكە، ا، تاكە! مەن جاۋرادىم، مەندە ءبىر بىلمەستىك بولدى. مەنى جىلىتپاساڭ، ءحالىم ناشارلاپ بارادى، – دەپ جالىنادى قوشقار.

         تەكە:

         — ەندىگارى ونداي اقىلسىزدىق ىستەمە، – دەپ، تار بولسا دا كۇركەسىنە قوشقاردى كىرگىزىپ الادى.

         ەرتەڭىندە جاۋىن باسىلادى. كۇن اشىلادى. قوشقار مەن تەكە جولعا شىعىپ، ءجۇرىپ كەلە جاتادى. تۇسكە تامان اسپاندا ىدىراپ بىتپەگەن بۇلتتاردىڭ قوزعالىسىنا قادالا قاراپ تۇرىپ تەكە:

         — بۇگىن قار جاۋىپ، بوران بولۋى ىقتيمال. كۇركە جاساپ الايىق، قوشەكە، – دەيدى. بۇعان قوشقار ابىرجي قويمايدى.

         — قار قالىڭ جۇننەن ءوتىپ كەتەتىن جاڭبىردىڭ سۋىق سۋى ەمەس قوي. قۇيرىعىمدى جەلگە توسەپ جاتا بەرەم. قىلشىعىڭ سەلدىر، تەرىڭ جۇقا ساعان كۇركە جاساپ الۋ ابدەن دۇرىس، – دەيدى قوشقار.

         تەكە جولداسىنا قايىرىپ ءتىل قاتپايدى. «ماھم! ماھم!» دەپ ءجۇرىپ، ءشوپ جينايدى. ءبىر شوق اق ءشيدىڭ ىعىنا قالقالاي ءشوپتى ءۇيىپ-ۇيىپ، ءوزى سىياتىنداي ەتىپ، جىلى كۇركە جاساپ شىعادى.

         كەشكە قاراي كۇن رايى بۇزىلادى. بۋرىل الا بۇلتتار اسپاندا جوڭكىلە اعىلىپ، جاپالاقتاپ قار جاۋا باستايدى. قۇيىنداتقان سۋىق جەل سوعىپ، اسپان مەن جەر بەتىن ۇيتقىعان اق تۇتەك بوران جاۋىپ كەتەدى. مىناداي سۇراپىل بوراندا تەكە جىلى كۇركەنىڭ ىشىندە جايلانىپ، تىنىعىپ جاتاتىن بولسا، توڭكەرگەن قازانداي سەمىز قۇيرىعىن بورانعا توسىپ، كۇركەنىڭ قاسىندا جاتقان قوشقاردىڭ ءحالى مۇشكىل ەدى. ۇيتقىعان بوران، ازىناعان سۋىڭ اياز قوشقاردى تيتىعىنا جەتە جاۋراتادى. قوشقار اقىرى شىدامى تاۋسىلىپ:

         — تاكە! اۋ، تاكە! مەنىڭ ءحالىم بىتۋگە اينالدى، كۇركەڭە كىرگىزبەسەڭ، ەندى قۇرىپ كەتەتىن ءتۇرىم بار. ەندىگارى ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيمىن، – دەپ جالىنادى.

         تەكە:

         — ەندىگارى ونداي اقىلسىزدىق ىستەمە، – دەپ، تار بولسا دا جاۋراعان دوسىن كۇركەگە كىرگىزىپ الادى.

         ەرتەڭىنە بوران باسىلادى، كۇن اشىلىپ، جىلىنادى. قوشقار مەن تەكە جولعا شىعىپ، ءجۇرىپ كەلە جاتادى. كەلە جاتىپ، تەكە جەر شولىپ وتىرادى. قۇس ويناعان، قاسقىر، قويان جۇرگەن جىمداردى، ايۋ، قابان جورتقان سوقپاقتاردى قاداعالاي بارلاپ، ءبىلىپ، ساقتىق جاساپ وتىرادى. كۇن كەشكىرىپ، ىمىرت جابىلار كەزدە، تەكە كەنەت توقتاي قالادى.

         — قوشەكە! قاسقىر اپانىنىڭ ۇستىنەن شىعىپپىز، جان-جاعىنا تاراپ كەتكەن ىزدەر سايراپ جاتىر عوي، مىنە!–دەيدى.

         — ويباي! تاكە! ەندى ءبىرجولا قۇرىدىق قوي، – دەپ، قوشقار قورقىپ، دىرىلدەي باستايدى. ءبىراق تەكە ساسپايدى، ابىرجىمايدى، قورىقپايدى.

         — بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايمىز، ءىزىمىزدى سەزەدى دە، قايدا كەتسەك تە قۋىپ جەتىپ قۇرتادى. قۇتىلاتىن جالعىز امال — سول قاسقىر اپانىنىڭ وزىنە تىعىلۋ، – دەيدى. بۇدان ءتىپتى جانى شوشىنعان قوشقار:

         — نە دەيدى مىناۋ؟ نە دەيدى؟! – دەي بەرەدى قالشىلداپ. الايدا، تەكە دوسىنىڭ اقىلىنا ەندى قارسى بولۋعا شاماسى دا قالمايدى. تەكەنىڭ ارتىنان ەرە بەرەدى.

         تەكە باستاپ ءجۇرىپ وتىرىپ، كوپ ۇزاماي قاسقىر اپانىنا كەلەدى. كەڭ اپاننىڭ ءبىر جاعى قۋالاپ قازىلعان ۇڭگىر ءىن ەكەن. ەكەۋى دە ىشىنە كىرىپ، ءدال كىرە بەرىس تار اۋىزدا تەكە ءوزى تۇرادى دا ءبىر جاق ءبۇيىرىن الا قالتارىسقا قوشقاردى قويىپ:

         — مەن سوق دەگەندە، ايتەۋىر، قاسقىردى اياماي، مۇيىزدەپ سوعا بەر. قورىقپا، – دەپ اقىلىن ايتادى. قاسقىردىڭ تۇنگى جورىقتان قايتۋىن ۇزاق كۇتەدى.

         تاڭعا جاقىن ەش نارسەدەن حابارسىز، تۇنگى جورىقتان قالجىراعان قاسقىر جالقاۋ باسىپ كەلىپ، اپانعا سەكىرىپ تۇسەدى دە ىنگە كىرە بەرەدى. تەكە نايزاداي شانشىلعان ەكى تىك ءمۇيىزىن قاسقىردىڭ قىل تاماعىنا وراي قىلعىندىرىپ، ءىننىڭ توبەسىنە تىرەپ تۇرا قالىپ:

         — توقتىم، توقتىم، سوق! – دەپ ايعاي سالادى. قوشقار بوگەلگەن جوق. دوعاداي يىلگەن زور، تاستاي اۋىر ءمۇيىزىن قاداي، پارمەنىمەنەن قاسقىردى بۇيىرلەپ قويىپ-قويىپ جىبەرەدى. ءبىر جاق قابىرعاسى مەن الدىڭعى اياعىنىڭ ءبىر  جىلىنشىگى جازىم بولعان قاسقىر قىڭسىلاپ، وكىرىپ ءبىر قۇلاپ تۇسەدى دە جان بەرۋ وڭاي ما، بۇرىلىپ الىپ شويناڭداي كەيىن قاشا جونەلەدى. ارتىنان قوشقار مەن تەكە نەداۋىر جەرگە قۋىپ تاستايدى. قۋىپ بارا جاتىپ:

         — توقتىم، توقتىم، سوق! – دەپ قويادى تەكە. وسى داۋىستى ەستىگەن قاسقىر ودان سايىن ۇرەيلەنىپ زىتا بەرەدى.

         تاڭ اتىپ، كۇن شىعادى. قوشقار مەن تەكە وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ ءجۇرىپ كەلە جاتادى. جولشىباي ءدارى ءشوپتى ىزدەيدى. ساسكە مەزگىلىندە تەكە جەر ءىز، جىمداردى شولىپ كەلە جاتىپ:

         — اپىر-اي، ءبىزدى ون ەكى قاسقىر ىزدەپ كەلە جاتىر ەكەن، ەندى تەزىرەك ءجۇرىپ، اناۋ كورىنگەن بايتەرەككە جەتىپ الايىق، – دەدى.

         قوشقار مەن تەكە تەرەڭ جايقىن داريانىڭ جاعاسىندا بيىك جارعا بىتكەن بايتەرەككە جاقىنداپ كەلگەندە، الىستان شاڭداتىپ، شاپقىلاپ كەلە جاتقان ءبىر توپ قاسقىر كورىنەدى. بايتەرەككە جەتىسىمەن تەكە بۇتاعىنا وپ-وڭاي ورمەلەپ شىعىپ الادى. ال قوشقار اۋىر دەنەسىن، مايلى قۇيرىعىن كوتەرىپ، بايتەرەككە شىعا المايدى. تەكە جەرگە قايتا تۇسەدى دە قوشقاردى قۇيرىعىنان سۇيەمەلدەپ، كومەكتەسىپ، بايتەرەكتىڭ ەڭ تومەنگى بۇتاعىنا شىعارادى. ءوزى ودان جوعارى ءبىر بۇتاققا ورمەلەپ شىعىپ، كەلىپ جەتكەن ون ەكى قاسقىرعا قاراپ وتىرادى. ون ەكى قاسقىردىڭ بىرەۋى تۇندەگى ءبىر اياعى مەرتىككەن اقساق قاسقىر ەكەن. ءبارى دە بايتەرەككە شىعىپ وتىرعان قوشقار مەن تەكەنى كورىپ، تىلدەرىن سالاقتاتىپ، سىلەكەيىن شۇبىرتىپ، قۋانىسىپ ىسكە كىرىسەدى.

         اۋەلى بايتەرەكتى قۇلاتپاق بولىپ، جان-جاعىنان تىرناپ، قازا باستايدى. ءبىراق جۋان بايتەرەكتىڭ جەر استىن الىستاپ قۋالاعان تامىرلارى دا جۋان، بەرىك ەدى. توپىراعىن قازىپ جۋان تامىرعا جەتكەندە، قاسقىرلار باسىن شايقاپ تۇرىپ قالادى.

         بايتەرەككە سەكىرىپ، ورمەلەپ شىقپاق بولىپ ەدى، ودان ەش نارسە ونبەدى. جىعىلىپ تۇسە بەرەدى. اقىرى ءبىرىن-بىرى ساتىلاپ كوتەرىلىپ، بايتەرەك بۇتاعىنداعى قوشقار مەن تەكەنى الماق بولادى. ەڭ استىڭعى ساتى بولىپ، اقساق قاسقىر تۇرادى، ونان كەيىن باسقالارى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ساتىلاپ شىعىپ، ون ەكىنشى قاسقىر تومەنگى بۇتاقتا وتىرعان قوشقارعا جەتىپ، مايلى قۇيرىعىنا ارس ەتىپ اۋىز سالا باستاعاندا، بارلىق امالى قۇرىعان تەكە تەك قانا:

         — توقتىم، توقتىم، سوق! – دەگەندى عانا ايتىپ سالادى. وسىنى ەستىگەندە، باياعى اقساق قاسقىر تاعى دا قابىرعاما تەپكىلەيدى ەكەن دەپ، زارەسى ۇشىپ، ساتى بولىپ تۇرعان ورنىنان قاشا جونەلەدى. باسقا ون ءبىر قاسقىر بيىك جاردان اۋناپ، دارياعا توپىلداپ قۇلاپ ءتۇسىپ، مالتىپ شىعا الماي، تەرەڭ سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ كەتە بارادى. بايتەرەككە ورمەلەگەن قاسقىرلاردان قورقىپ، ەسى اۋىپ تالىپ قالعان قوشقار سىرەسكەن جاباعى جۇننەن بايتەرەك بۇتاعىنا ءىلىنىپ، امان قالادى. اقساق قاسقىر ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراي، زىتىپ وتىرادى.

         قوشقار مەن تەكە وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ، تاعى دا جول ءجۇرىپ كەلە جاتادى. ولار تاۋلى-تاستى، قالىڭ توعايدىڭ ىشىنە كەلىپ كىرەدى. كۇن كەشكىرەدى، قاس قارايىپ، ىمىرت جابىلادى. جازىقتان گورى توعاي اراسىنىڭ قورقىنىشى كوبىرەك. جان-جاعىنا الاقتاپ، قورقىپ كەلە جاتقاندا، ءار شوقشا قاراعاي شوقيىپ وتىرعان ايۋعا ۇقسايدى. سىتىر ەتكەن اعاش بۇتاقتارىنىڭ سىبدىرى اڭدىپ، باس سالعالى تۇرعان اش قاسقىردى ەلەستەتەدى. وسىلاي قورقىپ كەلە جاتقاندا، تەكە كەنەت جۋان قاراعايدىڭ تۇبىنە توقتاي قالادى.

         — قوشەكە، مىنا اڭشى تەرىسىن سىپىرىپ اكەتكەن قاسقىردىڭ باسى مەن سۇيەكتەرىن كوردىڭ بە؟ – دەيدى. قوشقار ولگەن قاسقىردىڭ دەنەسىنەن شوشىپ، دوسىنا ەش نارسە ايتا المادى.

         تەكە:

         — مۇنىڭ ءبىر كەرەگى بولادى، – دەپ، قاسقىردىڭ باسىن قوشقاردىڭ جالپاق قۇيرىعىنىڭ ۇستىنە تاڭىپ بەرەدى. ەكەۋى تاعى دا ءجۇرىپ كەتەدى.

         قاپ-قاراڭعى ءتۇن بولادى. اينالانىڭ ءبارى تاۋ-تاس، قالىڭ توعاي. تەك اقىرىن اتتاعان قوشقار مەن تەكەنىڭ ءوز اياقتارىنىڭ تىقىرى، ءوز جۇرەكتەرىنىڭ ءدۇرسىلى عانا ەستىلگەندەي. وسىلاي قورقا، جان-جاقتارىنا الاڭداي ءجۇرىپ كەلە جاتقان ەكەۋى الاڭداعى جانعان وتتى اينالا وتىرعان ءبىر توپ قاسقىردىڭ ۇستىنەن شىعادى. ەندى قاشىپ كەتۋگە بولمايدى، قاسقىرلار سەزىپ قالادى.

         تەكە قوشقار دوسىنا:

         — قورىقپا، مىناۋ باستى وسى جەرگە قويىپ كەت تە مەنىڭ ارتىمنان ەرە بەر، – دەپ، ىلگەرى باتىل اتتاپ باسىپ، وت اينالا شوقيىپ-شوقيىپ وتىرعان قاسقىرلاردىڭ ورتاسىنا جەتىپ كەلەدى.

         — اسسالاۋماليكۋم، – دەيدى، تەكە وتتىڭ ءدال جانىنا جايلانىپ وتىرا بەرىپ. قورىققان قوشقار تەكەنىڭ ارتىن الا تۇرىپ قالادى. قاسقىرلار تاڭ-تاماشا قالىپ، مەيىلىنشە قۋانىسىپ، بىر-بىرىنە قاراپ، جىمىڭداي ءماز بولىپ، كۇلىسىپ:

         — قۇداي سەندەردى ءبىزدىڭ ورتامىزعا قالاي ايداپ اكەلدى دەسەيشى؟ – دەيدى قاسقىردىڭ ءبىر ارلانى. تەكە بۇلاردىڭ ەندى باس سالعالى وتىرعان ىڭعايىن بايقاسا دا سىر بىلدىرمەستەن:

         — ءيا، ءدام ايداپ سەندەرگە قوناققا كەلدىك. سەندەر ءاردايىم قوي ەتىنە قۇشتار بولساڭدار، قۇداي ءامىرى بويىنشا، ەندى ءبىز قاسقىر ەتىنە قۇشتار بولدىق، – دەيدى. قاسقىرلار تاعى دا بىر-بىرىنە اڭ-تاڭ بولىپ قاراسىپ الادى. ارلان تاكاپپارلىقپەن:

         — ءىم! ءىم! قوناقاسىلارىڭ دايىن عوي! – دەپ، كەكەتە باستاپ ەدى، تەكە قورقىپ، قالتىراپ تۇرعان قوشقار دوسىنا قاراپ:

         — بۇلار بىزگە وڭايلىقپەن قوناقاسى بەرەر ءتۇرى جوق كورىنەدى. اناۋ بايلاۋداعى ون ءبىر قاسقىردىڭ بىرەۋىنىڭ باسىن جۇلىپ الىپ كەلشى، مىناۋ وتقا ءۇيتىپ جەيىك، – دەيدى. قوشقار اياعىن جايلاپ باسىپ، تاستاپ كەتكەن باسقا قاراي جۇرە بەرەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن قاسقىرلاردا ۇرەي قالمايدى. بارلىعى دا قوشقار كەتكەن جاققا الاڭداپ، قاراي بەرەدى.

         — مەن بايقايىنشى، – دەپ، بىر-ەكەۋى تايىپ تۇرادى. ءبىرازدان سوڭ:

         — الگىلەر نەگە كەشىكتى، – دەپ، تاعى بىر-ەكەۋى جونەلەدى.

         ءبىر كەزدە قانىن اعىزعان قاسقىردىڭ باسىن وتتىڭ جارىعىنا كورسەتىپ، جاقىنداي بەرگەن قوشقاردى كورگەندە، ارلان باستاعان قالعان قاسقىرلار دۇركىرەپ قاشا جونەلەدى. باستى جارىق وتتىڭ جيەگىنە قاقتاپ قويىپ، ءتۇنى بويى قوشقار مەن تەكە جايباراقات دەمالىپ، ۇيىقتاپ شىعادى.

         ەرتەڭىندە قوشقار مەن تەكە جولعا شىعادى. قالىڭ توعاي اراسىن كەزىپ كەلە جاتادى. ءبىر مەزگىلدە تەكە توعاي اراسىنان كەزىپ وتكەن سوقپاق ىزدەردى بايقاپ، ءارى الىستان داۋرىعىپ سويلەگەن قاسقىرلاردىڭ داۋسىن ەستيدى.

         — تۇندەگى قاسقىرلار ايۋعا حابار بەرگەن ەكەن، ىزىمىزگە ءتۇسىپ، ءبارى ىزدەپ كەلەدى ءبىزدى. ەندى تەزىرەك ىڭعايلى ءبىر قاراعايدىڭ باسىنا شىعىپ، جاسىرىنايىق، – دەيدى تەكە.

         بۇتاعى قالىڭ، جۋان ءبىر قاراعايعا سۇيەمەلدەسە كومەكتەسىپ، اۋەلى قوشقاردى شىعارادى دا ارتىنان ءبىر سەكىرىپ تەكە ءوزى شىعادى. وسى كەزدە بالپاڭ-بالپاڭ باسقان ءداۋ قارا قوڭىر ايۋ باستاعان ون شاقتى قاسقىر دابىرلاي سويلەسىپ، ءدال قوشقار مەن تەكە ورنالاسقان قاراعايدىڭ جانىنا جاقىن كەلەدى.

         —اقىماقسىڭدار، قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ اكەلگەن مايلى تاماقتان ايىرىلىپ قالعان سەندەردەي اقىماقتى كورگەنىم جوق. قورقاق قويدان باتىر قاسقىر قورقىپ قاشىپ كەتىپتى دەگەن اتاقتىڭ ءوزى ماسقاراشىلىق قوي! – دەيدى ايۋ.

         — ءيا، اقىماق بولدىق، ماسقارا بولدىق، ايەكە! – دەپ شۋلاسادى قاسقىرلار.

         — ءاي! مەنىڭ قولىما ءبىر تيسە، ءىم... ءىم... مىنا نايزالى ساۋساقپەن مىتىر ەدىم كەلىپ... وسى جەردە ءبىر بال اشىپ الايىقشى، بۇگىن ءبىر مايلى قۇيرىققا اۋىز تولار ما ەكەن؟ – دەپ، ايۋ ارباڭداي باسىپ، قوشقار مەن تەكە وتىرعان قاراعايدىڭ تۇبىنە شالقايا كەلىپ وتىرادى. ون شاقتى قاسقىر دا كوزدەرىن قىزارتىپ، تىلدەرىن سالاقتاتىپ، ايۋدى اينالا، شوقايىپ وتىرا باستايدى. وسىلاردى كورگەندە، قوشقاردىڭ زارەسى ۇشىپ، ەسى اۋىپ كەتەدى. قوشقار اياقتارىمەن تىرەپ، سالماعىن تەڭ ۇستاي الماعاندىقتان، وتىرعان بۇتاعى ساتىر-گۇتىر مايىسىپ سىنىپ، تومەن قۇلاپ بارا جاتادى. مۇنى كورىپ وتىرعان تەكە:

         — ەڭ مىقتىسىن قارما! ەڭ سەمىزىن قارما! – دەپ ايعايلايدى. سويتكەنشە بولمايدى، قوشقار پارمەنىمەن كەلىپ ايۋدىڭ ءدال توبەسىنەن شانشىلا قۇلاپ تۇسەدى. قاسقىرلار تىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى. موينى ءۇزىلىپ، وكىرگەن ايۋ ءبىراز جاتىپ جان تاپسىرادى. تەكە دەنەسى اۋىرلاپ، دومالاپ جاتقان دوسى قوشقاردى سۇيەمەلدەپ تۇرعىزىپ الىپ، تاعى جول ءجۇرىپ كەتەدى.

         قوشقار مەن تەكە وتىن وتتاپ، سۋىن ءىشىپ، قالىڭ توعاي اراسىندا بىرنەشە كۇن جول جۇرەدى. ءالى ءدارى ءشوپ تابىلار ەمەس. قاشىپ كەتكەن قاسقىرلار توعاي ءىشىن شۋلاتا ۇلىپ، ۇرانداسقانىن، ايۋ مەن جولبارىسقا دەيىن بارىپ ارىز ايتىپ، توعاي ىشىندە ەمىن-ەركىن سايرانداپ جۇرگەن قوشقار مەن تەكەدەن كەك الۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جار سالعانىن، وزدەرىنىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، ىزدەپ جۇرگەنىن قوشقار مەن تەكە ءبىلىپ كەلە جاتادى. ءبىر كۇنى كەشكە تامان تەكە سوقپاق ىزدەردى، الىستان تالىپ جەتكەن شاڭ-شۇڭ داۋىستاردى بايقاپ:

         — كوپ جاۋ ىزىمىزگە ءتۇسىپ قۋىپ كەلەدى. تەز جۇرەيىك. سالقىن لەبى كەلەدى، الدىمىزدا ۇلكەن داريا بولۋ كەرەك، سوعان جەتەيىك، – دەيدى.

         تەزدەتىپ ءجۇرىپ وتىرىپ، كولدەنەڭ كەرىلىپ جاتقان ۇلكەن داريانىڭ جاعاسىنان كەلىپ شىعادى. داريانىڭ ورتاسى كەڭ ارال، ارالدىڭ ارعى جاعى تاعى جايقىن سۋ، سۋدىڭ ارعى جاعى تاعى قۇرعاق جەر ەكەن. ءبارىن دە قوشقار مەن تەكە شامالاپ بايقاپ كورىپ تۇرادى. ۇلىپ، شۋلاپ، گۇرىلدەي اقىرىپ ايۋ، جولبارىس، قاسقىرلار ارتتان جاقىنداپ كەلىپ قالادى.

         تەكە دوسى قوشقارعا:

         — جول باستاپ، اجالدان الىپ قالار كەزەك ەندى ساعان كەلدى. مەن جۇزۋگە جوقپىن، سەن جۇزۋگە مىقتىسىڭ، باستاپ ءتۇس مىنا دارياعا، مەن سەنىڭ قۇيرىعىڭا اسىلىپ وتىرىپ، مالتيىن. تۋرا ارالعا تارتۋ كەرەك، – دەيدى.

         بۇل جەردە قوشقار بوگەلگەن جوق. مايلى قۇيرىعىنىڭ ۇستىنە تەكەنىڭ ەكى اياعىن اسىلتىپ، تەرەڭ داريادا قايىقتاي قالقىپ جۇزە جونەلەدى. ۇلىپ، شۋلاپ ارتتارىنان جەتكەن جىرتقىش اڭدار جاعادا اڭتارىلىپ تۇرىپ قالادى. ىزا بولعان جالبىر ءجۇندى قارا ايۋ اقىرىپ:

         — قۇتىلمايسىڭدار، بالەمدەر! ال، تۇسىڭدەر ارتىنان سۋعا، الىپ كەلىڭدەر الدىما، – دەپ، قاسقىرلارعا ءامىر بەرىپ تۇرادى.

         باياعى تۇنگى وت باسىندا قورقىپ قاشقان ارلان باستاعان ءبىر توپ قاسقىر كۇپ بەرىپ دارياعا ءتۇسىپ، جىلجىپ جۇزە جونەلەدى. ونىڭ ارتىنان ىركەس-تىركەس وزگە قاسقىرلار توبى دا دارياعا ءتۇسىپ، قوشقار مەن تەكەگە قاراي بەت الادى. ءبىراق قاسقىرلاردىڭ جۇزۋىندە ءايلا-تاسىل، ەركىندىك جوق، ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، سۋدى شالپىلداتىپ جىلجۋمەن بولادى. كەيبىرى سۋدىڭ تەرەڭىنە باتىپ كەتىپ جاتادى. ازدان كەيىن ولاردىڭ كوبى ءجۇزۋدىڭ باعىتىنان ايىرىلىپ، ءارقايسىسى ءار جاققا قاراي مالتىپ، ەندى جان قارماۋدىڭ امالىنا كىرىسىپ كەتەدى.

         ال قوشقار مەن تەكە بولسا، بوگەلمەستەن تەز ءجۇزىپ وتىرىپ، داريانىڭ ورتاسىنداعى ارالدان ءبىراق شىعادى. سۋ بەتىندە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، جانتالاسا مالتىپ جۇرگەن قاسقىرلارعا قوشقار قۋانىشتى دا، ۇرەيلى دە كەسكىنمەن قادالىپ قاراپ تۇرادى. قاسقىرلار ءجۇزىپ ارالعا وتەر مە ەكەن؟ جوق، كەيىن قايتىپ كەتەر مە ەكەن؟ قانشاسى سۋعا باتىپ كەتەر ەكەن؟ تەكە ەش نارسەدەن قۋىستانباي، دەرەۋ جۇگىرىپ، ارالداعى شوپتەردى ءتىنتىپ، ءدارى ءشوپ ىزدەيدى. ارالدا جايىلىپ وتتايتىن جانۋارلار سيرەك ەدى. قالىڭ وسكەن ءار تەكتەس شوپتەر جاباعىداي بوپ كەتكەن ەكەن. كىشكەنە تومپەشىكتەگى جاقپار تاستار اراسىنا وسكەن شوپتەر گۇل شاشىپ جايقالىپ تۇر. تەكە، مىنە، وسى جاقپار تاستىڭ شەتىنەن ءبىر توپ ءدارى ءشوپتى تابادى، ونى جاپىراقپەن وراپ، قوشقاردىڭ ءمۇيىزىنىڭ تۇبىنە مىقتاپ بەكىتىپ بايلايدى. قوشقار مەن تەكەنى قۋعان قاسقىرلار كوپ، ەلۋ-الپىس شامالى ەدى، جۇزە الماۋىنا، سۋعا باتىپ كەتىپ جاتقاندارىنا قاراماستان، جاعاداعى ايۋ اقىرىپ، بۇيرىق بەرىپ، قاسقىردىڭ تاعى ءبىر توبىن سۋعا ءتۇسىرىپ جاتىر. كەيبىر جۇزگىشتەرى توبىن جازباي، قيىندىقپەن مالتىپ ارالعا تۋرا تارتىپ جىلجيدى. مۇنى دا قوشقار مەن تەكە بايقاپ تۇرادى. ەندى بەلگىلى بولادى. قاسقىرلاردىڭ ءبارى بولماسا دا ءبىرتالايى ارالعا ءجۇزىپ جەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەكەۋى ارالدىڭ قارسى جاعىنداعى جاعاعا قاراي جۇزۋگە دايىندالىپ تۇرادى. قاسقىرلاردىڭ الدى ارالعا كەلىپ، اياعىن سالا بەرگەندە، قوشقار مەن تەكە تاعى دا دارياعا ءتۇسىپ، جاعاعا قاراي تارتادى. قاپى قالعان قاسقىرلار تىلدەرىن تىستەپ جالاقتاتىپ، قاتتى ىزالانىپ، ارالدىڭ جاعاسىندا تاعى اڭتارىلىپ قالادى.

         قوشقار مەن تەكە ەندى قايتىپ ارتىنا بۇرىلعان جوق. ارعى جاعاعا ءجۇزىپ ءوتىپ شىعادى دا بوگەلمەستەن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتەدى. تاڭ اتپاعان، ءالى قاراڭعى ءتۇن ەدى. ءتۇن بولسا دا تەكەنىڭ اقىلىمەن توقتاماي جۇرە بەرەدى، جۇرە بەرەدى.

         — قاسقىرلاردىڭ ءبىر توبى بەرگى جاعاعا ءوتۋى مۇمكىن، ايتەۋىر، ارالدا قالمايدى. بەرى وتكەندەرى دەرەۋ ىزىمىزگە ءتۇسىپ، قۋاتىنى بەلگىلى. قالاي دا تاڭ اتپاي، ءبىر بەكىنىسكە جەتۋىمىز قاجەت، – دەپ، اقىل ايتادى تەكە دوس قوشقارعا. قوشقار تەكەنىڭ اقىلدىلىعىنا ابدەن سەنگەن. ەندى ەشبىر كۇدىك كەلتىرمەيدى. تەكە دوسى نە ايتسا، قوشقار كوبىنە ۇندەمەي، ماقۇلداپ باس يزەيدى. بۇلار كەڭ جازىق الاڭعا جەتەدى. ءبىراق جازىق الاڭقاي جالاڭاش ەمەس، شابىلعان شوپتەن ۇيىلگەن جىپىرلاعان شومەلەلەرى بار ەدى.

         تەكە قوشقاردى ەرتىپ شومەلەلەردى تۇگەل ارالاپ، جان-جاعىن تۇگەل اينالىپ شىعادى. قوشقار تەكەنىڭ بۇل قىلىعىنا قايران قالعانداي.

         — بىرەۋىنە توقتاماي اينالا شارلاۋىمىزدىڭ نە ءجونى بار ەدى؟ – دەپ سۇرايدى.

         — ءىز تاستاپ ءجۇرمىز. ەندى ءبىر شومەلەنىڭ استىنا كىرىپ جاسىرىنامىز. قاسقىرلار كەلسە، ءبىزدىڭ ىزىمىزبەن وسى جىپىرلاعان شومەلەلەردىڭ بارلىعىن اقتارىستىرىپ قارايدى. بىردەن وڭاي تابا قويمايدى ءبىزدى. ونىڭ ۇستىنە شومەلەلەردى اقتارىپ جۇرگەندە، ءشوپ يەلەرى دە كەلىپ قالماس پا ەكەن؟ – دەيدى تەكە. دوسىنىڭ مۇنشالىق تەرەڭ اقىلىنا جانى ءسۇيسىنىپ:

         — تەكە، جانىم-اي! اقىلىڭنان اينالايىن-اي! – دەپ، قوشقار قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ، جىلاپ جىبەرەدى. تەكە دە دوسىن قۇشاقتاپ جىلايدى. ەكەۋى دە شومەلەنىڭ استىندا تىنىعىپ ۇيىقتاپ جاتىپ قالادى.

         تاڭعا جاقىن بۇل جەرگە ۇلىپ، شۋلاپ، قاسقىرلار دا جەتەدى. شارلاعان ءىزدى قۋالاپ، شومەلەلەردى استى-ۇستىنە شىعارىپ ءتىنتىپ، قوشقار مەن تەكەنى قاراي باستايدى. الاگوبەڭ تاڭ اتقان كەزدە ۇلىعان، شۋلاعان قاسقىرلاردىڭ ايعايىن ەستىپ ويانعان شوپشىلەر شومەلەلەردى تالقانداپ جۇرگەن قاسقىرلاردى كورىپ، ايىر، تىرناۋىش، شالعىلارىن قولىنا ۇستاپ، ايقاي سالىپ قاسقىرلارعا ۇمتىلادى. ءدال شوپشىلەر ويانىپ، شۋ كوتەرگەن كەزدە، ءبىر توپ قاسقىر تەكە مەن قوشقار جاتقان شومەلەنى بۇزىپ، شاشا باستاپ ەدى. ەندى بىرەر قۇشاق ءشوپتى الىپ لاقتىرسا، دىرىلدەپ جاتقان قوشقاردىڭ مايلى قۇيرىعىنا قاسقىردىڭ تىستەرى تيەتىن ەدى. شوپشىلەردىڭ ايعايىن ەستىسىمەن، قاسقىرلار دۇركىرەپ قاشا جونەلەدى.

         تەكە مەن قوشقار دا شومەلە استىنان شىعىپ، شوپشىلەرگە كەلىپ، الدارىندا بوتاداي بوزداپ جىلاپ، جاتا-جاتا قالىسادى. شوپشىلەردىڭ ءبارى قاسقىرلاردىڭ شومەلەلەردى نەگە تالقانداپ جۇرگەن سەبەبىن ەندى تۇسىنەدى. ەگىلىپ ەڭىرەگەن قوشقار مەن تەكەنى اياپ كەتەدى.

         — بۇل ەكەۋىنە تيمەيىك. مالدىڭ قۇتى بولار، اۋىلعا اپارىپ قوي مەن ەشكىگە قوسايىق، – دەيدى ءبىر شال تۇرىپ، وسىنى ەستىگەندە، قوشقار مەن تەكە دەرەۋ جاسىن تىيىپ، ويناق سالىپ، شالدىڭ الدىنا كەلىپ، باس ءيىپ تاعزىم ەتىسەدى.

         — اپىرىم-اي، مىنا جانۋارلار ەستى ەكەن عوي، ايتقاندى ءتۇسىنىپ تۇر. تيمەيىك سورلىلارعا، – دەيدى تاعى ءبىر ءشوپشى. قوشقار مەن تەكە تاعى دا ويناق سالىپ، قۋانىشتى سەزىممەن بۇعان دا كەلىپ باس يزەيدى.

         شوپشىلەردىڭ قوشقار مەن تەكەنى باسىنان سيپاپ، ارقالارىنان قاعىپ ەركەلەتىپ، جاتقان قوستارىنا ەرتىپ اكەلگەندە، ونداعى قالعان شوپشىلەردىڭ ءبىرى:

         — ويباي-اۋ، مىنالارىڭ اقشوقىداعى شال مەن كەمپىردىڭ تەكەسى مەن قوشقارى عوي. سورلىلار شارق ۇرىپ، سۇراۋ سالىپ ىزدەپ ءجۇر، – دەيدى. قوشقار مەن تەكە سول كۇنى تۋىپ-وسكەن مەكەنىنەن قاشىپ شىققالى ءبىرىنشى رەت قاۋىپ-قاتەرسىز، الاڭسىز راقاتتانىپ ۇيىقتاپ ەدى.

         ەرتەڭىنە شوپشىلەر اۋىلعا اكەلىپ ەكەۋىن دە قويعا قوسىپ جىبەرەدى، ارتىنان شال مەن كەمپىرگە جەتكىزىپ بەرەدى. شال تەكە تاۋىپ اكەلگەن ءدارى شوپتەن جازىلىپ، بۇلار بۇرىنعىشا تىنىش ءومىر سۇرە بەرىپتى.

---