قۇلپىتاس
جەم بويىنا قونعان ەل كەشقۇرىم دۇبىرلەسىپ قالدى. اسىرەسە، تورەمۇرات باتىردىڭ وتاۋى جانىنداعىلار اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرا تۇسەدى.
— ە، تورەمۇراتتىڭ تورىندە مالداس قۇرىپ وتىرعان قوناق قاشقىن كورىنەدى. كورمەيمىسىڭ ۇزاق جول ءجۇرىپ اتى دا ابدەن بولدىرىپتى.
— قاي قاشقىندى ايتاسىڭ؟! بۇل — قالىڭ قازاق دالاسىنا اتى ءماشھۇر كۇيشى قۇرمانعازى ەمەس پە؟!
— بولسا بولار. قاشقىن ەكەنى دە راس بولار. تورەمۇرات باتىردى جاعالاپ كەلگەن عوي.
— ءاي، توقتاتىڭدار قىزىل ءسوزدى. ءبىزدىڭ تازدار رۋىنا بۇل قۇرەكەڭنىڭ كەلىسى جاي كەلىس ەمەس. كارى ناعاشىسىنا سالەم بەرگەلى كەلگەن جيەنشاردى وسىنشا ءسوز قىلىپ. دابىرلاماي ءارى جۇرىڭدەر، — دەپ موسقالداۋ كىسى جينالعانداردى قايىرىپ تاستادى. راس. بۇل كەلگەن قۇرمانعازى كۇيشى ەدى. كوز سۇعى ءتۇسىپ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەندە “ەل بار ەرى بولسا” دەپ، “كارى ناعاشىلارىمنىڭ سۇيەگى جاتىرقاماس” دەپ ءارى اتىشۋلى تورەمۇرات باتىردى ەس تۇتىپ اسىعىپ جەتكەن بەتى وسى ەدى. باتىر كۇيشىنى سىرتتاي بىلەتىن. دومبىرانىڭ ۇنىمەن جەتكەن سىيقىرلى اۋەن جان—جۇيكەسىن بوساتىپ، شىركىن—اي، قۇرمانعازىداي الىپتى كورەتىن كۇن تۋار ما دەيتىن. كۇيشى تاعدىردىڭ جازۋىمەن بوساعاسىنا كەلىپ باسىن سۇيەدى. باتىر كۇيشىگە قۇشاعىن اشىپ: “بۇل ەل — سەنىڭ دە ەلىڭ. كۇيشى كۇڭىرەنگەندە كۇي شىعارادى دەپ ەستۋشى ەم. كۇڭىرەنبە، كۇيشى! ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ جاسامپاز كۇيىن توك قارا دومبىرانىڭ شاناعىنان. ءتور دە — سەنىكى! مىناۋ ەلدىڭ اق جۇرەگىندەگى تىلەك تە — سەنىكى” دەيدى. جارالى كوڭىلىنىڭ جان جاراسىنا ەم تاپقانداي قۇرمانعازى شابىتتىڭ پىراعىنا ءمىنىپ جەم، ءۇستىرت بويىندا “اداي”، “ماناتا”، “تورەمۇرات”، “تاس استاۋ — تاس دەرە”، “اقساق كيىك” اتتى اتاقتى كۇيلەرىن شىعارادى. كۇيشى ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ، ەل كۇيشىنىڭ ونەرىنە ءسۇيىنىپ تاڭ اتادى، كەش باتادى.
سول ماڭايداعى ەل—جۇرتتىڭ تاعى ءبىر تامسانىپ ايتارى — اقىلىنا كوركى ساي داناي قىز ەكەن. ءبىر تويعا قىز داناي بارماق دەگەندى ەستىپ، قىز اۋىلىنا تورەمۇرات جانىنا قۇرمانعازىنى ەرتىپ ارنايى كەلەدى. قىز داناي قوس بۇرىمى جەرگە تۇسكەن، قيىلعان قاس، اقشا بەت اقماڭدايدىڭ ءوزى ەكەن. قىناما بەل كامزولىنىڭ وڭىرىندەگى مەرۋەرت مونشاقتار سۇلۋ قىزدىڭ ءوزىن اق مونشاققا ۇقساتىپ جىبەرگەندەي. تورەمۇرات كەلدى دەگەندە قىز دانايدىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ كەتتى. ەكى بەتى البىراپ، ەزۋىندەگى جىميىسىن جاسىرا الماي وتىرىپ قالدى. تورەمۇرات پەن قۇرمانعازىعا قىز جانىنان ورىن ءتيدى. ءان—جىر ايتىپ، كۇي تارتىپ داستارحانداعى ادەمى وتىرىس قىزا بەرگەندە، تورەمۇرات قىز دانايعا كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر قارادى. قارادى دا كوزىن الا الماي قالدى. ونىسىن بايقاپ قالعان قىز: — باتىر كوزىڭىز قيسايىپ كەتپەسىن، — دەپ كۇلىمسىرەي سىبىر ەتتى. بۇل ءسوز تورەمۇراتتىڭ نامىسىنا ءتيىپ كەتتى. ءجۇزى كۇرەڭىتىپ ءۇن-تۇنسىز وتىردى دا، قىز دانايعا بۇرىلىپ: — سول يىعىما قۇستىڭ ەركەسى اققۋدىڭ ءوزى كەلىپ جايعاسقانداي، — دەپ ەدى، قىز داناي:
— سول اققۋىڭىزدىڭ ۇشاتىن ۋاقىتى دا تاياۋ، — دەدى. مۇنىسى: باسىم بوس ەمەس. ايتتىرۋلى جەرىم بار دەگەن ەدى. تورەمۇرات: “سول اققۋ قۇس ءوز قالاۋىمەن ءوزى ۇشا الا ما؟ — دەگەندە، قىز داناي: “سىڭارىن تاپقان اققۋ قۇسقا شىنجىر بوگەت بولا الماس” دەدى. تورەمۇرات: “وندا اققۋ قۇستىڭ ارمانىنا ءوز ارمانىمدى ماتاپ بايلادىم” دەگەندە، قىز داناي: “اققۋلار اجىراماس بولار؟” — دەدى. ءسوز ءبىتتى. توي تارقادى. تورەمۇرات باتىر قىز دانايدى اتىنا مىنگەستىرىپ الىپ، ەلىنە ءجۇرىپ كەتتى. ەل اۋزىنداعى قىز داناي قىز داناي دەسە، دەگەندەي ەدى. ايتپەسە، قۇرمانعازىداي كۇي قۇدىرەت يەسى “قىز دانايدىڭ كۇلكىسى”، “قىز دانايدىڭ ءجۇرىسى”، “قىز دانايدىڭ اجارى”، “قىز دانايدىڭ ءشاي قۇيعانى” اتتى كۇيلەرىن شىعارار ما ەدى؟! سيقىرلى سازعا تولى اسەم ىرعاقتى كۇيلەر قۇلاققا ءسىڭىستى جۇرەككە قونىمدى بولىپ ەل اراسىنا تەز تاراپ كەتتى. نامىسى كۇيگەن، كەلىنى قولدى بولعان جوق قارۋلى قولمەن ورە تۇرەگەلگەنىمەن ەل اقساقالدارى باسۋ ايتىپ اراعا ەلشى جىبەردى. تورەمۇرات باتىر ءبىزدى باسىنباسىن، كەلىنىمىزدى قايتارسىن دەستى. تورەمۇرات بۇعان جاۋاپ جوق دەدى. اقىرى شاراسى تاۋسىلعان جاۋشى جاق ءبىر ءادىس ويلاپ تاپتى. ەلدە ايتقانى قاتە كەتپەيتىن قارعىسشى قارا كەمپىر بار ەدى. كۇن كورىسى — قارعاۋ. قارعاعانىنا قاراي اقى الادى. قارعىسى جاسىرىن ەمەس. اشىق تۇردە. قارا قارعىسشى كەمپىر كەلدى. — ەي، تورەمۇرات! قايتەيىن باتىر دەسە باتىرسىڭ. ەل باتىرىسىڭ. قارعايىن دەسەم جالعىزىمسىڭ. قارعامايىن دەسەم جالماۋىزىمسىڭ. قارعاۋعا العان اقىم بار. قارعاماي تۇرعاندا قىز دانايدى كەرى قايتار. جونگە كەل، — دەدى. — قارعىستان قورقىپ قايتارار قاتىنىم جوق! جونەل! — دەدى، تورەمۇرات قارعىسشىنى وقتى كوزىمەن ءبىر اتىپ. قارعىسشى:
— ەي، تورەمۇرات! جەتىنشى كۇننىڭ باتۋىنا جەتپەي جەلكەڭ قيىلسىن!” — دەپ اقىرا ءبىر قارعادى دا جونىنە كەتتى…
كوڭىل—كۇيى كوتەرىڭكى تورەمۇرات جەم بويىنداعى قامىسكولگە اسىعۋلى ەدى. سوندا قىز دانايدى كەلىن عىپ ءتۇسىرىپ، ۇلان-اسىر توي ەتپەك. قۇرمانعازى باستاعان ءبىر توپ سەرىكتەرى بولاشاق توي جابدىعىمەن ەلگە حابار بەرمەككە ىلگەرى وزىپ كەتكەن. قارعىسشى دىتتەگەن جەتىنشى كۇننىڭ بوزامىقتانىپ تاڭى دا اتتى. بۇل قالاي دەرىڭ بار ما، تورەمۇرات كوشىنە ماڭعىستاۋدىڭ ويىنان قوڭىرات اساتىن ۇزىن جولدا حيۋانىڭ جولتوسار قاراقشىلارى تۇتقيىلدان تاپ بەردى. جاسانعان جاۋعا از قول توتەپ بەرە الماي قالدى. سوڭعى دەمىنە دەيىن شايقاسىپ، جاستىعىن الىپ ءشايىت ولىممەن تورەمۇرات باتىر باقيلىق بولىپ، ايداي سۇلۋ قىز داناي جاۋ قانجىعاسىندا ولجا بولىپ كەتە باردى. سول ءتۇنى بۇل حابار ىزىڭداعان جەلمەن قازاقتارعا جەتتى. سوڭىنان قۋدى. جاۋدىڭ تۋ تالاقايىن شىعارىپ، تورەمۇراتتى “قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى” دەلىنەتىن ماناشىنىڭ اناسى كۇيكەن انانىڭ مولاسىنىڭ قاسىنا جەرلەپ، قىز دانايدى ايتتىرۋلى جەرىنە قايتارادى. قايران، قىز دانايدىڭ كۇيەۋى قيتارباي ەكى ەزۋى جيىلمايتىن، ناعىز قىلجاقباستىڭ ءوزى ەكەن. قىز داناي كەلگەندە:
«ءوزىڭ كەتتىڭ قىز داناي،
ءوزىڭ كەلدىڭ قىز داناي،
جۇرەگىم سەنەن مۇزدادى-اي.
مۇزداعانمەن قايتەيىن
«قىز دانايدىڭ كۇلكىسىن»
الا قۇيىن بۇزباعاي»،
— دەپ ولەڭدەتىپ قارسى الىپتى. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن قىز داناي سۇلۋ بالالى بولعاننان كەيىن قۇسادان قايتىس بولادى. تورەمۇراتتاي ارىسىنان ايرىلعان ەل قايعى جۇتىپ، قۇسالاندى. اسىرەسە، قۇرمانعازى اسىل دوسىنان ايرىلعانىنا سەنە الماي، الاي—دۇلەي وكىنىشتى سەزىمنىڭ تەرەڭىنە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ، “قىز دانايدىڭ قىرعىنى” اتتى كۇيىن شىعاردى. جۇرەكتەگى زاپىرانى “بوزقاڭعىر” اتتى كۇي بولىپ تاعى شىقتى. قۇرمانعازى قارا شاناقتى بەبەۋلەتكەندە تىڭداعان جاننىڭ جانارىنداعى جاس قاق بولىپ جەرگە تامدى…
ەل اراسى تىنىشتالىپ ارادا ءبىراز جىل وتكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە تورەمۇراتتىڭ باسىندا بەلگى جوق، ءبىر تومپەشىك بوپ ەلەۋسىز جاتىر دەگەن قاڭقۋ ءسوز الىستاعى اداي ءسۇيىنعارا باتىردىڭ قۇلاعىنا دا جەتەدى. بۇل حاباردى ەستىگەندە تىپىرشىپ توسەگىندە جاتا الماعان ءسۇيىنعارا ءبىر توپ قوسشىسىمەن تورەمۇرات جاستانعان جەردى ىزدەپ جولعا شىقتى. ءتۇس اۋا جەتكەن اتتىلاردىڭ ىشىندەگى ءسۇيىنعارانىڭ قالىڭ قاباعىندا مۇڭ قوناقتاپ تۇر ەدى. قالىڭ قورىم ىشىندەگى ەلەۋسىزدەۋ ءبىر تومپەشىكتى كورگەندە ءسۇيىنعارانىڭ ءجۇزى جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ سالا بەردى. دۇعا وقىلىپ، قول جايىلىپ بەت سيپارىن بىتىرگەن تۇستا ءسۇيىنعارانىڭ وتكىر كوزى سول قورىمداعى ادەمى سالىنعان مولاعا ءتۇسىپ: — بۇل كىمنىڭ مولاسى؟ — دەگەندە، جانىنداعىلار: — بالەنشە دەگەن بايدىكى دەپ جامىراي ءۇن قاتقان. — اق قايماققا قىلشىعىن قوسىپ جەگەن ساسىق باي! تىرلىگىندە كىسىگە قايىرىمى تيمەگەن ساسىق باي ولگەندە ەشكىمدى دە جەلەپ جەبەمەيدى. قوپارىڭدار تاسىن! بۇزىڭدار مولاسىن! تورەمۇرات تەك تازدىڭ باتىرى ەمەس، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاعان ارلى باتىر! ەلدىڭ ماقتانى. تورەمۇراتتاي ەسىل ەردىڭ باسىنا مولا سالىپ بەلگى قويالىق! تەنتەكتىڭ ەمەس، ەركەكتىڭ ءىسىن قىلايىق، جىگىتتەر! جاۋابىن ەرتەڭ اللا-تاعالانىڭ الدىندا ءوزىم بەرەم! — دەپ اقىردى ءسۇيىنعارا قانتالاعان قاھارلى جانارىمەن دە جۇرتتى جاسقاپ.
باتىر ءامىرى ورىندالدى. بەلگىسىز بايدىڭ تامى بۇزىلىپ، تاسى تورەمۇرات باتىردىڭ باسىنا كوشتى. ەرتەڭىندە تورەمۇرات باسىندا ايبارلى مولا تۇردى. ويىلىپ اتى قۇلپىتاسقا جازىلدى. قۇرباندىققا مال شالىندى. رۋحىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلعاندا قول جايعان ءسۇيىنعارانىڭ جانارىنان ءبىر تامشى جاس جەرگە ءۇزىلىپ ءتۇستى…
P.S. ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ جىلىويداعى تازدار — تورەمۇرات باتىردىڭ ۇرپاقتارى بابالارىنىڭ قۇلپىتاسىن ماڭعىستاۋداعى ءۇستىرت بويىنان ىزدەپ تاپتى. تورەمۇرات باتىردى ارداقتاپ، باسىنا كەسەنە تۇرعىزعان ەكەن.
You Might Also Like
-
ادامزات بالاسى وسى قيىندىعى مەن قىزىعى قاتار جۇرەتىن مىناۋ دۇنيەدە قانشا جىل ءومىر سۇرسە دە، قانداي ىسپەن اينالىسسا دا ومىرىندەگى ەڭ ءبىر ۇمىتىلماس كەزدەر ۋنيۆەريستەت قابىرعاسىنداعى كەرەمەت شاقتار. م...
