InfoHub Logo

ءبىلىم بەرۋ cالاسى: قاتىناس
تاقىرىبى: «سوزدەر» پاتشالىعىنا ساياحات
ماقساتى: ءسوز تۇرلەرى – سينونيم، ومونيم، انتونيم سوزدەر تۋرالى جالپى تۇسىنىك بەرۋ (اتتارىن اتاماي)؛ بالالاردىڭ سوزدىك قورلارىن دامىتۋ، بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋ؛ دۇرىس تىنىس الۋعا، دىبىستاردى انىق ايتۋعا جاتتىقتىرۋ؛ دوستىققا، تاتۋلىققا تاربيەلەۋ.
قاجەتتى قۇرال-جابدىقتaار، كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا (نەمەسە ۇلكەن ەكراندى تەلەديدار)، ءۇش ءتۇرلى ەرتەگى بەينەلەنگەن سلايد (1 ءۇي، ءۇي ۇستىنەن شەتتەرى كورىنىپ تۇرعان كوپ ءسوز بەلگىلەرى؛ 1 ءسوز بەلگىسى، ەكى-ۇش ءۇي؛ قاتار تۇرعان ەكى ءۇي)، ءۇنتاسپادان تىڭدالاتىن دىبىستار: پويىز بەن ماشينانىڭ جۇرگەن داۋسى.

ءىس- ارەكەت كەزەڭدەرى تاربيەشىنىڭ ىس-ارەكەتى
بالالاردىڭ ىس-ارەكەتى
ىنتاسىن وياتۋعا تۇرتكى بولاتىن كەزەڭ
جىلۋلىق شەڭبەرى
كىرىسپە
بالالاردى توپتىڭ ويىن بۇرىشىنا، كىلەم ۇستىنە جارتىلاي شەڭبەر قۇرعىزىپ وتىرعىزىپ، حابارلايدى:
–بۇگىن ءبىز «سوزدەر» پاتشالىعىنا ساياحاتقا بارامىز. ول پاتشالىق الىستا، سول سەبەپتى ءبىز ول جاققا كولىكپەن بارايىق. ايتىپ جىبەرىڭدەرشى، قانداي كولىك تۇرلەرى بار ەدى؟
–ءبىز ەڭ الدىمەن پويىزعا وتىرامىز. ال، جانات اپاي ءبىزدى شىعارىپ سالىپ تۇر، اپايعا نە دەۋىمىز كەرەك؟
–ساۋ بولىڭدار، جولدارىڭ بولسىن، –دەپ ەكىنشى تاربيەشى، نەمەسە تاربيەشىنىڭ كومەكشىسى ويىن بۇرىشىندا قالادى.

ويىن بۇرىشىندا وتىرىپ تاربيەشىنىڭ حابارلاماسىن تىڭدايدى.
جانات اپايعا «ساۋ بولىڭىز» دەيدى.
ۇيىمداستىرۋ - ىزدەنۋ كەزەڭى

جاڭا تاقىرىپ
ءۇنتاسپادان پويىزدىڭ جۇرگەن داۋسى وينالادى. بالالاردى ءبىر-بىرىنىڭ بەلىنەن ۇستاتىپ تىركەسىپ جۇرگىزىپ پارتاعا وتىرعىزادى.
–ءبىز «سوزدەر» پاتشالىعىنا جاقىن قالدىق، ەندى ارى قاراي ماشينامەن جۇرەيىك.
ءۇنتاسپادان ماشينانىڭ جۇرگەن داۋسى وينالادى. بالالارعا قالاۋلارى بويىنشا كەيبىرەۋى ماشينا ايداعانداي، كەيبىرەۋى ماشينادا وتىرعانداي قيمىلدار جاساۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى.
1-ايالداما: (سينونيم سوزدەر)

ينتەراكتيۆتى تاقتادان ءبىر ءۇيى بار ەرتەگى بەينەسى كورىنەدى.
–مىنە، «سوزدەر» پاتشالىعىنا دا كەلىپ جەتتىك. جاقسىلاپ قاراڭدارشى، بۇل پاتشالىق قانداي ەكەن؟ نە كورىپ تۇرسىڭدار؟
سۋرەت بويىنشا ءۇش-تورت بالانى سويلەتۋ.
–پاتشالىقتىڭ بۇل بولىگىندە وتە تاتۋ سوزدەر ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ تاتۋلىعى سونداي، ءتىپتى تورت-بەس ءسوز بىرىگىپ ءبىر ۇيدە تۇرا بەرەدى ەكەن. مىنا ۇيدە قانداي سوزدەردىڭ تۇراتىنىن كورەيىكشى.

ۇيدەن ءتورت ءسوز بەلگىسىن الىپ شىعادى. ءار ءسوزدى كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ قانداي ءسوز ەكەنىن ايتادى:
–«ادەمى، سۇلۋ، سۇيكىمدى، اجارلى». ەستىدىڭدەر مە، بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى بىر-بىرىنە ۇقساس ەكەن، بالكىم ولار سول سەبەپتى تاتۋ شىعار.
ديداكتيكالىق ويىن «تاتۋ سوزدەر»
–كەلىڭدەر، ءبىز دە ءبىر ۇيدە تۇراتىن تاتۋ سوزدەرگە اينالايىق. مەن «مەيىرىمدى» دەگەن ءسوزبىن، جانىبەك سەن قانداي ءسوزسىڭ؟
وسى رەتپەن كومەكتەسە وتىرىپ بالالارعا سينونيم سوزدەردى ايتقىزۋ.
داپتەرمەن جۇمىس

–ەندى داپتەردى اشىپ، مىنا سۋرەتكە قاراڭدار. «بالمۇزداق قانداي؟» دەگەن سۇراققا ءارتۇرلى ءۇش سوزبەن جاۋاپ بەرىپ كورىڭدەرشى.
بالالاردىڭ جاۋابىن تىڭداۋ، ماداقتاۋ.
–جۇرىڭدەر، ماشينامىزعا وتىرىپ، پاتشالىقتى ارالاۋدى جالعاستىرايىق.
سەرگىتۋ ءساتى «ماشينا ايدايمىن»
(جوعارىدا كورسەتىلگەندەي)
2-ايالداما: (ومونيم سوزدەر)

ينتەراكتيۆتى تاقتادان ءبىر ءسوز بەلگىسى جانە ەكى، ءۇش ءۇي بار ەرتەگى بەينەسى كورىنەدى.
–بۇل جەردەگى سوزدەر وتە پىسىق، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ەكى-ۇش ءۇيى بار. مىسالى، مىنا «ارا» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى ءۇيى بار: ءبىر ۇيىنە كىرسە اعاش كەسەتىن اراعا اينالىپ، اعاشتاردى ارالاي باستايدى. ال، ەكىنشى ۇيىنە كىرسە ۇشاتىن اراعا اينالىپ، گۇلدەردەن بال جيناۋعا كىرىسەدى.
ءار ءۇي تۋرالى ايتقاندا سول ۇيدەن سايكەس سۋرەتتى شىعارادى.
–كوپ جۇمىس ىستەگەندىكتەن دە ولاردىڭ ۇيلەرى كوپ ەكەن. كەلىڭدەر، ەڭبەك ەتۋدى ءبىز وسى سوزدەردەن ۇيرەنەيىك.
تىنىس الۋ جاتتىعۋلارى «ارا»
ولەڭ جولدارىن تاربيەشى ايتادى، بالالارعا مۇرىنمەن تىنىس الىپ، اۋىزبەن دەم شىعارۋ كەزىندە /ج/ مەن /ز/ دىبىستارىن سوزىپ ايتۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرەدى. قولدارىمەن قيمىلدارىن كەلتىرۋگە بولادى.
1.ەڭبەك بىزگە جاراستى،

ارالايمىز اعاشتى.
-ج-ج-ج-ج-
2.اعايىندى ارالارمىز،
ەڭبەك ءۇشىن جارالعانبىز.
-ز-ز-ز-ز-ز-
داپتەرمەن جۇمىس
–داپتەردەگى «قارلىعاش» دەگەن ءسوزدىڭ قانشا ءۇيى بار ەكەن؟ ءار ۇيگە كىرگەن سايىن ول ءسوز نە ىستەيدى؟
بالالاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، سويلەتۋ.
ديداكتيكالىق ويىن «پىسىق سوزدەر»
–كەلىڭدەر، ءبىز دە پىسىق سوزدەرگە اينالىپ كورەيىك.
بالالاردى ويلانۋعا جەتەلەۋ، پىكىرىن ايتقان بالانى ماداقتاۋ. («ءتۇس، جۇلدىز، قوي، باس، ت.ب.» سوزدەردى پايدالانۋعا بولادى)
– ماشينامىزعا وتىرىپ، پاتشالىقتى ارالاۋدى جالعاستىرايىق.
سەرگىتۋ ءساتى «ماشينا ايدايمىن»

(جوعارىدا كورسەتىلگەندەي)
3-ايالداما: (انتونيم سوزدەر)
ينتەراكتيۆتى تاقتادان قاتار تۇرعان ەكى ءۇيى بار ەرتەگى بەينەسى كورىنەدى.
–ال، بۇل جەردە مۇلدە باسقاشا سوزدەر تۇراتىن كورىنەدى. ەكى ءسوز كورشى تۇرسا دا ءبىرىن-بىرى جاقتىرمايدى ەكەن. ولار ىلعي دا بىر-بىرىنە كەرىسىنشە سويلەيدى. بىرەۋى «جاقسى» دەسە، ەكىنشىسى «جامان» دەيدى. (اق-قارا، ۇزىن-قىسقا، ت.ب.)
داپتەرمەن جۇمىس

–داپتەردىڭ تومەنگى جاعىندا بەرىلگەن سۋرەتتەرگە نازار اۋدارىڭدار.
سۋرەت بويىنشا ەكى-ۇش بالانى سويلەتۋ.
ديداكتيكالىق ويىن «اراز سوزدەر»
–ءبىز دە ءبىراز ۋاقىتقا اراز سوزدەرگە اينالايىق.
قاتار وتىرعان كورشى بالالاردى بىر-بىرىنە ارقالارىن بەرىپ وتىرعىزىپ، انتونيم سوزدەر ويلاتۋ. دۇرىس جاۋاپ بەرگەن بالالاردى ماداقتاۋ.
–قالاي ويلايسىڭدار، كورشىمەن اراز بولۋ جاقسى ما؟ نەگە ولاي ويلايسىڭدار؟
بالالاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ، دوستىققا، تاتۋلىققا جەتەلەۋ.

بىر-بىرىنە تىركەسىپ، پويىزدىڭ جۇرگەنىن كەلتىرەدى.
ماشينا ايداعانداي قيمىلدار جاسايدى.
ينتەراكتيۆتى تاقتاداعى سۋرەتتەردى تاماشالايدى.
–بۇل جەر ادەمى ەكەن. ءبىر ءۇي كورىنىپ تۇر.
تاربيەشىنىڭ تۇسىندىرمەسىن تىڭدايدى.
–مەن «قايىرىمدى» دەگەن ءسوزبىن. ت.ب.
داپتەردەگى بالمۇزداقتىڭ سۋرەتىنە قاراپ، «قانداي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن سوزدەردى ويلاپ، ايتادى:
–بالمۇزداق ءتاتتى، سۋىق، اق (ءتۇرلى-تۇستى).
تاربيەشىنىڭ تۇسىندىرمەسىن تىڭدايدى.

تاربيەشى ولەڭ جولدارىن وقىپ بولعان سوڭ بالالار مۇرىنمەن تىنىس الىپ، اۋىزبەن دەم شىعارۋ كەزىندە /ج/، /ز/ دىبىستارىن سوزىپ ايتادى.
–«قارلىعاش» دەگەن ءسوزدىڭ ەكى ءۇيى بار. ءبىر ۇيىنە كىرگەندە قۇس بولىپ ۇشادى، ەكىنشى ۇيىنە كىرگەندە قارلىعاش دەگەن قىز بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
باسقا دا ومونيم سوزدەردى ويلاستىرادى.
انتونيم سوزدەر تۋرالى تاربيەشىنىڭ تۇسىندىرمەسىن تىڭدايدى.
سۋرەت بويىنشا انتونيم سوزدەردى ايتادى:
–ۇلكەن - كىشكەنتاي، از –ك ءوپ.
قاتار وتىرعان بالالار بىر-بىرىنە ارقالارىن بەرىپ وتىرىپ انتونيم سوزدەردى ويلاپ، ايتادى.

كورشىمەن اراز بولۋدىڭ جامان ەكەنىن ايتادى.
قورىتىندىلاۋ، ءوزىن-وزى باعالاۋ
قورىتۋ
–«سوزدەر» پاتشالىعى وتە ۇلكەن، ونى ءبىر كۇندە ارالاپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇگىن ءبىز ءبىراز بولىگىن عانا ارالاپ بىتتىك، ەندى پويىزعا وتىرىپ ءوز توبىمىزعا قايتايىق.
ءۇنتاسپادان پويىزدىڭ جۇرگەن داۋسى وينالادى. ويىن بۇرىشىنا پويىزدىڭ ءجۇرىسىن سالىپ تىركەسىپ كەلگەن بالالاردى جانات اپاي قارسى الىپ، نە كورگەندەرىن سۇرايدى. بالالار ەلەستەتۋ ارقىلى كەزەگىمەن كورگەن-بىلگەندەرىن، ءسوز تۇرلەرىن ايتىپ بەرەدى.
تاربيەشى بالالاردى ماداقتاپ، ساباقتى اياقتايدى.
مۋزىكا اۋەنىمەن بالالار ءبىر-بىرىنىڭ بەلىنەن ۇستاپ، تىركەسىپ ءجۇرىپ ويىن بۇرىشىنا، كىلەم ۇستىنە كەلىپ وتىرادى.
جانات اپايعا كورگەن-بىلگەندەرىن ايتۋ ارقىلى ساباقتا نە وتكەندەرىن قايتالايدى.

كۇتىلەتىن ناتيجە:
ءبىلۋى ءتيىس: سويلەۋ بارىسىندا سينونيم، ومونيم، انتونيم سوزدەردى دۇرىس قولدانا ءبىلۋ.
تۇسىنە ءبىلۋى: ماعىناسى، ايتىلۋى جاعىنان سوزدەردىڭ ءارتۇرلى بولاتىنىن.
ايتا ءبىلۋى: بەرىلگەن سوزدەرگە ۇقساس سوزدەر ويلاپ ايتا ءبىلۋ. دۇرىس تىنىس الىپ، /ز/، /ج/ دىبىستارىن انىق ايتۋ.