قۇستار الەمى. 1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى
قۇستار الەمى
جوسپار
I كىرىسپە
1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى.
II نەگىزگى ءبولىم
1. قۇستار الەمى
2. الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستار
3. قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى
4. ماقال - ماتەلدەر
III قورىتىندى
كىرىسپە.
1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى.
1 ءساۋىر – حالىقارالىق قۇستار كۇنى. بۇل كۇن سوناۋ 1906 جىلدان، قۇستاردى قورعاۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيا جاريالانعاننان بەرى اتالىپ كەلەدى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە قۇستاردىڭ 9 مىڭداي ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە قۇستارعا وتە باي. قازاقستاندا قۇستاردىڭ 500 - گە جۋىق ءتۇرى بار. ولاردىڭ كۇز ايلارىنداعى سانى شامامەن 18 - 20 ميلليونعا جەتەدى. بۇل – ۇلكەن بايلىق. سوندىقتان دا ءبىز ولاردى قورعاپ، پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. قۇستار ورمان، جەر زيانكەستەرىمەن قورەكتەنىپ اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايداسىن تيگىزەدى. ال قۇستاردىڭ ەستەتيكالىق ءمانى ءوز الدىنا ءبىر توبە. تالاي سازگەرلەر قۇستاردىڭ ءۇنىن اۋەنگە قوسسا، تالاي اقىندار قۇستار تۋرالى تاماشا جىرلار جازعان. قۇستاردىڭ ۇشۋ زاڭدىلىعىن العاش رەت لەوناردو دا ۆينچي زەرتتەگەن ەكەن. سودان بەرى كوپتەگەن اۆياكونسترۋكتورلار قۇستاردى نەگىزگە الىپ، تالاي ۇشاقتار جاساپ شىعاردى ەمەس پە؟!
قۇستار — ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان جانۋارلار. قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولەدى. ولار:
1. قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)؛
2. جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)؛
3. قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
قۇس - تابيعات، ءومىر كوركى. حالىق شەبەر ءانشىسىن بۇلبۇلعا، ارداقتى ازاماتىن سۇڭقارعا، قاس سۇلۋىن اققۋعا، ءوز جىگىتىن جاپالاققا تەڭەگەن. ەرتەدە بايلار مەن پاتشالار، حاندار بۇلبۇلدى باعىندا سايراتىپ، توتىنى ۇيىندە ۇستاعان، اققۋدى كولىندە ءجۇزدىرتىپ، سۇڭقاردى قولىنا قوندىرعان. قۇس بارلىق پەن بايلىقتىڭ، اسەمدىك پەن سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى بولعان.
قازاقستاننىڭ بيوالۋانتۇرلىلىگىن ساقتاۋ قاۋىمداستىعى مەن قۇستاردى قورعاۋ وداعى بىرلەسە وتىرىپ ەلىمىزدە بيىلعى 2012 جىل قۇسىنا دالا قىرانىن لايىق دەپ ۇيعاردى. دالا قىرانىن تانۋ اسا قيىندىق تۋدىرمايدى، ول ەل اۋماعىندا كەڭىنەن تارالعان قۇس. سوڭعى كەزدە سانى ازايىپ بارا جاتقان بۇل قۇس ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقستان قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن دالا قىرانى مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان.
قۇس تابيعات بايلىعى. كوكتەمدە قۇستار وڭتۇستىكتەن ورالادى. قۇستار - دوستار دەگەندەي ادامداردىڭ ەڭ جاقسى كورەتىنى - قۇستار. قۇستارسىز ورماننىڭ ءسانى كەلىسپەيدى. قۇستاردىڭ داۋىسى ورمانعا ءبىر سيقىرلى كورىك بەرىپ تۇرادى. قۇس تابيعاتقا تەك كورىك بەرىپ تۇرادى دەسەك ونىمىز دۇرىس بولماس سەبەبى، قۇستاردىڭ تىرشىلىگى ورمان، باۋ - باقشا زيانكەستەردى جويىپ، ادامعا كوپ كومەگىن تيگىزەدى. جانۋارلار مەن اڭ - قۇستاردا كەز كەلگەن ادام بىلە بەرمەيتىن نەمەسە اڭعارمايتىن وزىندىك تىرشىلىكتەرىنە ءتان قاسيەتتەرى، ادەتتەرى مەن قىزىقتى ءارى سيرەك كەزدەسەتىن تابيعي ەرەكشە مىنەز - قۇلىقتارى بولادى. بۇل قىزىقتى جايلاردى ءبىزدىڭ ەجەلگى اتا - بابالارىمىز دالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، مال باعىپ نەمەسە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ انىقتاعان. ءارى قىزىقتى، ءارى تاعىلىمدى وسىنداي جايلار ومىرىمىزدە ءارقاشاندا قاجەت.
نەگىزگى ءبولىم
1. قۇستار الەمى.
قۇستار – ومىرتقالى جانۋارلار تيپ تارماعىنىڭ ءبىر كلاسى. قۇستاردىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ ساتىسى 4 كەزەڭگە بولىنەدى
1. العاشقى قۇستار – ارحەوپتەريكس؛
2. ءتىستى قۇستار؛
3. قىرسىز جالپاق توستىلەر – تۇيەقۇستار، كيۆي، پينگۆيندەر؛
4. قىرلى ءتوستى قۇستار.
قۇس – دەنە تۇرقى ءارتۇرi، مامىقتى، قاناتتى، ۇشىپ ءجۇرiپ تiرشiلiك ەتەتiن، ەتi، ءجۇنi پايدالى ءجاندiك. سۋلى جەرلەردi، ورمان - توعايدى، دالالىقتى، تاۋ بوكتەرلەرiن مەكەندەيتiن جابايى جانە قولدا ۇستايتىن اسىراندى تۇرلەرi بار. جىل قۇستارى كوكتەم تۋا كەلiپ ۇيا سالادى، جۇمىرتقالاپ بالاپان باسادى، قاناتتانعان سون قوڭىر كۇزدە، قىس تۇسە جىلى جاققا قونىساۋدارادى.
ەڭ قىراعى قۇس – بۇركىت. ول بىرنەشە شاقىرىم جەردەن كورەدى. بۇركىت ابدەن قارتايعان كەزدە ءوزىن - ءوزى اسپاننان تاستاپ ولتىرەدى.
ەڭ كورەگەن قۇس – ۇكى. ول قاراڭعى جەردەن دە انىق كورە الادى.
كوكەك جۇمىرتقا باسپايدى. ولار ءوز جۇمىرتقاسىن باسقا قۇستىڭ ۇياسىنا اپارىپ سالادى.
اققۋ – سۇلۋ ءارى كيەلى قۇس. اققۋدى اتپايدى. اققۋ جالعىز جۇرمەيدى، جالعىز وسپەيدى. سىڭارىنان ايىرىلعان اققۋ دا اسپانداپ بارىپ، قۇلاپ ولەدى.
بوزتورعاي تۋعان جەرىنەن قىستا دا، جازدا دا كەتپەيدى.
بوزتورعاي تاڭ اتقانىن ءبىلدىرىپ شىرىلدايدى.
ادامعا ەڭ جاقىن جۇرەتىن قۇس – قارلىعاش. ول ۇياسىن ادام بار جەرگە سالادى.
ءانشى قۇس – بۇلبۇل.
ساپ تۇزەپ، سالتاناتپەن ۇشاتىن قۇستار – تىرنالار.
2. الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستار.
قۇستاردىڭ ءبارى ادەمى. دەگەنمەن، سۇلۋلىعى جونىنەن ەشبىر قۇسقا دەس بەرمەيمىن دەيتىندەرى دە جوق ەمەس. ءبىز مىنا سۇلۋلىقتى كورىپ وتىرىپ، ءبىرىنشى مىنا قۇس ادەمى، ەكىنشى ورىن مىنا قۇستا دەپ ءنومىر تاققىمىز كەلمەيدى. جاراتىلىستىڭ شەبەرلىگىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعىپ، الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.
تاۋىس قۇسى
تاۋىق وتريادىنىڭ ەڭ ءىرى ءتۇرى. ءۇندىستاندا، شري - لانكا ارالىندا، اسسامدا تاراعان. تاۋلى جەرلەردى، سونىمەن قاتار جارتاستى جەرلەردەگى سيرەك ورماندار مەن نۋلى جەرلەردى مەكەندەيدى. بارىنەن بۇرىن بۇتالار مەن ءشوپتى وسىمدىكتەر قالىڭ وسكەن جەرلەردى قالايدى. ءقاۋىپ تونگەندە جانە ۇيىقتاۋ ءۇشىن اعاشقا قونادى. تاۋىستاردىڭ ءىس - قيمىلىنا قاراپ ۇندىلەر جولبارىستاردىڭ تاياپ قالعانىن بىلەدى. ءۇندىستاندا قاسيەتتى قۇس سانالعان: ونى ولتىرگەندەرگە جازالاۋ ءقاۋپى تونگەن. ءبىر ۇيىردە 30 - 40 تاۋىس توپتالىپ جۇرەدى. تاۋىستار ءۇشىن ءۇي تاۋىقتارىنا ءتان جەم قورەك بولادى. ۇياسىن جەرگە، بۇتالارمەن بۇركەلگەن تۇسقا سالادى. ۇيا جىڭىشكە ساباقتى شوپتەردەن جانە كەپكەن جاپىراقتاردان سالىنادى. ۇيادا 4 - تەن 15 - كە دەيىن جۇمىرتقا بولادى. قولعا ۇيرەتىلگەن قۇستاردى ەۋروپاعا العاش رەت الەكساندر ماكەدونسكيي اكەلگەن. تاۋىستار ەجەلدەن سارايلاردا، ساياباقتاردا ۇستالعان. بۇرىن ولاردىڭ ەتىن «پاتشالىق» تويلار كەزىندە پايدالانعان.
اققۋ
اققۋ ماحاببات پەن سەنىمنىڭ، تازالىق پەن كىرشىكسىزدىكتىڭ بەلگىسى. اققۋلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جاقسى دامىعان. سول ارقىلى ولار وزدەرىنە جاسالعان جاماندىق پەن جاقسىلىقتى ۇنەمى اجىراتا الادى. كوبىنە اتا اققۋ مەن ۇرعاشى اققۋ وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن بىرىگىپ اس ىزدەيدى.
قۇستار الەمى. 1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى جۇكتەۋ
جوسپار
I كىرىسپە
1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى.
II نەگىزگى ءبولىم
1. قۇستار الەمى
2. الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستار
3. قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابى
4. ماقال - ماتەلدەر
III قورىتىندى
كىرىسپە.
1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى.
1 ءساۋىر – حالىقارالىق قۇستار كۇنى. بۇل كۇن سوناۋ 1906 جىلدان، قۇستاردى قورعاۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيا جاريالانعاننان بەرى اتالىپ كەلەدى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە قۇستاردىڭ 9 مىڭداي ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز دە قۇستارعا وتە باي. قازاقستاندا قۇستاردىڭ 500 - گە جۋىق ءتۇرى بار. ولاردىڭ كۇز ايلارىنداعى سانى شامامەن 18 - 20 ميلليونعا جەتەدى. بۇل – ۇلكەن بايلىق. سوندىقتان دا ءبىز ولاردى قورعاپ، پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك. قۇستار ورمان، جەر زيانكەستەرىمەن قورەكتەنىپ اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايداسىن تيگىزەدى. ال قۇستاردىڭ ەستەتيكالىق ءمانى ءوز الدىنا ءبىر توبە. تالاي سازگەرلەر قۇستاردىڭ ءۇنىن اۋەنگە قوسسا، تالاي اقىندار قۇستار تۋرالى تاماشا جىرلار جازعان. قۇستاردىڭ ۇشۋ زاڭدىلىعىن العاش رەت لەوناردو دا ۆينچي زەرتتەگەن ەكەن. سودان بەرى كوپتەگەن اۆياكونسترۋكتورلار قۇستاردى نەگىزگە الىپ، تالاي ۇشاقتار جاساپ شىعاردى ەمەس پە؟!
قۇستار — ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان جانۋارلار. قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولەدى. ولار:
1. قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)؛
2. جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)؛
3. قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
قۇس - تابيعات، ءومىر كوركى. حالىق شەبەر ءانشىسىن بۇلبۇلعا، ارداقتى ازاماتىن سۇڭقارعا، قاس سۇلۋىن اققۋعا، ءوز جىگىتىن جاپالاققا تەڭەگەن. ەرتەدە بايلار مەن پاتشالار، حاندار بۇلبۇلدى باعىندا سايراتىپ، توتىنى ۇيىندە ۇستاعان، اققۋدى كولىندە ءجۇزدىرتىپ، سۇڭقاردى قولىنا قوندىرعان. قۇس بارلىق پەن بايلىقتىڭ، اسەمدىك پەن سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى بولعان.
قازاقستاننىڭ بيوالۋانتۇرلىلىگىن ساقتاۋ قاۋىمداستىعى مەن قۇستاردى قورعاۋ وداعى بىرلەسە وتىرىپ ەلىمىزدە بيىلعى 2012 جىل قۇسىنا دالا قىرانىن لايىق دەپ ۇيعاردى. دالا قىرانىن تانۋ اسا قيىندىق تۋدىرمايدى، ول ەل اۋماعىندا كەڭىنەن تارالعان قۇس. سوڭعى كەزدە سانى ازايىپ بارا جاتقان بۇل قۇس ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى. قازاقستان قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن دالا قىرانى مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان.
قۇس تابيعات بايلىعى. كوكتەمدە قۇستار وڭتۇستىكتەن ورالادى. قۇستار - دوستار دەگەندەي ادامداردىڭ ەڭ جاقسى كورەتىنى - قۇستار. قۇستارسىز ورماننىڭ ءسانى كەلىسپەيدى. قۇستاردىڭ داۋىسى ورمانعا ءبىر سيقىرلى كورىك بەرىپ تۇرادى. قۇس تابيعاتقا تەك كورىك بەرىپ تۇرادى دەسەك ونىمىز دۇرىس بولماس سەبەبى، قۇستاردىڭ تىرشىلىگى ورمان، باۋ - باقشا زيانكەستەردى جويىپ، ادامعا كوپ كومەگىن تيگىزەدى. جانۋارلار مەن اڭ - قۇستاردا كەز كەلگەن ادام بىلە بەرمەيتىن نەمەسە اڭعارمايتىن وزىندىك تىرشىلىكتەرىنە ءتان قاسيەتتەرى، ادەتتەرى مەن قىزىقتى ءارى سيرەك كەزدەسەتىن تابيعي ەرەكشە مىنەز - قۇلىقتارى بولادى. بۇل قىزىقتى جايلاردى ءبىزدىڭ ەجەلگى اتا - بابالارىمىز دالادا ەڭبەك ەتىپ ءجۇرىپ، مال باعىپ نەمەسە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ انىقتاعان. ءارى قىزىقتى، ءارى تاعىلىمدى وسىنداي جايلار ومىرىمىزدە ءارقاشاندا قاجەت.
نەگىزگى ءبولىم
1. قۇستار الەمى.
قۇستار – ومىرتقالى جانۋارلار تيپ تارماعىنىڭ ءبىر كلاسى. قۇستاردىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋ ساتىسى 4 كەزەڭگە بولىنەدى
1. العاشقى قۇستار – ارحەوپتەريكس؛
2. ءتىستى قۇستار؛
3. قىرسىز جالپاق توستىلەر – تۇيەقۇستار، كيۆي، پينگۆيندەر؛
4. قىرلى ءتوستى قۇستار.
قۇس – دەنە تۇرقى ءارتۇرi، مامىقتى، قاناتتى، ۇشىپ ءجۇرiپ تiرشiلiك ەتەتiن، ەتi، ءجۇنi پايدالى ءجاندiك. سۋلى جەرلەردi، ورمان - توعايدى، دالالىقتى، تاۋ بوكتەرلەرiن مەكەندەيتiن جابايى جانە قولدا ۇستايتىن اسىراندى تۇرلەرi بار. جىل قۇستارى كوكتەم تۋا كەلiپ ۇيا سالادى، جۇمىرتقالاپ بالاپان باسادى، قاناتتانعان سون قوڭىر كۇزدە، قىس تۇسە جىلى جاققا قونىساۋدارادى.
ەڭ قىراعى قۇس – بۇركىت. ول بىرنەشە شاقىرىم جەردەن كورەدى. بۇركىت ابدەن قارتايعان كەزدە ءوزىن - ءوزى اسپاننان تاستاپ ولتىرەدى.
ەڭ كورەگەن قۇس – ۇكى. ول قاراڭعى جەردەن دە انىق كورە الادى.
كوكەك جۇمىرتقا باسپايدى. ولار ءوز جۇمىرتقاسىن باسقا قۇستىڭ ۇياسىنا اپارىپ سالادى.
اققۋ – سۇلۋ ءارى كيەلى قۇس. اققۋدى اتپايدى. اققۋ جالعىز جۇرمەيدى، جالعىز وسپەيدى. سىڭارىنان ايىرىلعان اققۋ دا اسپانداپ بارىپ، قۇلاپ ولەدى.
بوزتورعاي تۋعان جەرىنەن قىستا دا، جازدا دا كەتپەيدى.
بوزتورعاي تاڭ اتقانىن ءبىلدىرىپ شىرىلدايدى.
ادامعا ەڭ جاقىن جۇرەتىن قۇس – قارلىعاش. ول ۇياسىن ادام بار جەرگە سالادى.
ءانشى قۇس – بۇلبۇل.
ساپ تۇزەپ، سالتاناتپەن ۇشاتىن قۇستار – تىرنالار.
2. الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستار.
قۇستاردىڭ ءبارى ادەمى. دەگەنمەن، سۇلۋلىعى جونىنەن ەشبىر قۇسقا دەس بەرمەيمىن دەيتىندەرى دە جوق ەمەس. ءبىز مىنا سۇلۋلىقتى كورىپ وتىرىپ، ءبىرىنشى مىنا قۇس ادەمى، ەكىنشى ورىن مىنا قۇستا دەپ ءنومىر تاققىمىز كەلمەيدى. جاراتىلىستىڭ شەبەرلىگىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعىپ، الەمدەگى ەڭ ادەمى قۇستاردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.
تاۋىس قۇسى
تاۋىق وتريادىنىڭ ەڭ ءىرى ءتۇرى. ءۇندىستاندا، شري - لانكا ارالىندا، اسسامدا تاراعان. تاۋلى جەرلەردى، سونىمەن قاتار جارتاستى جەرلەردەگى سيرەك ورماندار مەن نۋلى جەرلەردى مەكەندەيدى. بارىنەن بۇرىن بۇتالار مەن ءشوپتى وسىمدىكتەر قالىڭ وسكەن جەرلەردى قالايدى. ءقاۋىپ تونگەندە جانە ۇيىقتاۋ ءۇشىن اعاشقا قونادى. تاۋىستاردىڭ ءىس - قيمىلىنا قاراپ ۇندىلەر جولبارىستاردىڭ تاياپ قالعانىن بىلەدى. ءۇندىستاندا قاسيەتتى قۇس سانالعان: ونى ولتىرگەندەرگە جازالاۋ ءقاۋپى تونگەن. ءبىر ۇيىردە 30 - 40 تاۋىس توپتالىپ جۇرەدى. تاۋىستار ءۇشىن ءۇي تاۋىقتارىنا ءتان جەم قورەك بولادى. ۇياسىن جەرگە، بۇتالارمەن بۇركەلگەن تۇسقا سالادى. ۇيا جىڭىشكە ساباقتى شوپتەردەن جانە كەپكەن جاپىراقتاردان سالىنادى. ۇيادا 4 - تەن 15 - كە دەيىن جۇمىرتقا بولادى. قولعا ۇيرەتىلگەن قۇستاردى ەۋروپاعا العاش رەت الەكساندر ماكەدونسكيي اكەلگەن. تاۋىستار ەجەلدەن سارايلاردا، ساياباقتاردا ۇستالعان. بۇرىن ولاردىڭ ەتىن «پاتشالىق» تويلار كەزىندە پايدالانعان.
اققۋ
اققۋ ماحاببات پەن سەنىمنىڭ، تازالىق پەن كىرشىكسىزدىكتىڭ بەلگىسى. اققۋلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى وتە جاقسى دامىعان. سول ارقىلى ولار وزدەرىنە جاسالعان جاماندىق پەن جاقسىلىقتى ۇنەمى اجىراتا الادى. كوبىنە اتا اققۋ مەن ۇرعاشى اققۋ وزدەرىنىڭ ۇرپاقتارى ءۇشىن بىرىگىپ اس ىزدەيدى.
قۇستار الەمى. 1 ءساۋىر - قۇستار كۇنى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
بوزتورعاي - مەكەن جايدى توڭىرەكتەيتىن قۇس. ونىڭ قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 8، 5 – 14 سم، سالماعى 30 – 48 گ. ول قازاقستاننىڭ ءشولدى دالاسىنان باسقا اۋماعىندا كەڭىنەن تاراعان. بوزتورعايلار جەردەگى شۇقىرلارعا ...
