رەينەكە — تۇلكى (ءبىرىنشى ولەڭ)
اللانىڭ نۇرى جاۋعان، كوڭىلدى ەلجىرەتكەن كۇن تۋدى. دالا مەن ورمان كوگوراي — كوككە وراندى. تاۋ مەن تاۋ جاعاسى باۋرايىندا، بۇتا اعاشتار، تاس دۋالداردا، بۇلبۇل قۇستار ءان كوڭىلگە حوش شىرقايدى. تاۋ مەن جوتا باۋرايىندا، بۇتا اعاشتار، تاس دۋالدار اراسىندا، حوش ءيىستى جايىلىمدى القاپتاردا گۇلدەر تۇرلى-تۇستەردە جايقالىپ، جەر بەتى ءار ءتۇرلى بوياۋعا بولەنىپ، اشىق اسپان سالتانات قۇرىپ جارقىراي تۇسكەن.
نوبەل-پاتشا اق سارايىنا ۋازىرلەرىن، بي-سۇلتاندارىن، بار جاقسىلارىن تەزدەتىپ جيىپ الدىردى. قاراستى بولعان ولكەلەر مەن الىس جەرلەردەن كوپتەپ بەلگىلى اتاقتىلار كەلۋدە: ليۋتكە-تىرنا مەن ماكارت — ءبارى دە ءار رۋدىڭ اتقا-مىنەرلەرى.
پاتشا اعزام اقسۇيەك سۇلتاندارىمەن بىرگەلەسىپ بۇگىندە اقساراي بيلىگىن كەڭەيتۋدى ماقسات تۇتتى. پاتشا ءبىر دە جاندى، ۇلكەندى دە، كىشىنى دە قالدىرماۋدى، ءبارىنىڭ دە الدىنا كەلۋىن بۇيىردى. دەگەنمەن دە... بىرەۋ كەلمەي قالدى: رەينەكە-تۇلكى، قۋ ايلاكەر!
كوپ تىرلىكتەردى اڭداماي ءبۇلدىرىپ، اقسارايدان ول بويىن اۋلاق ۇستايتىن بولدى.
كۇننىڭ جارىعىنان قورقاتىن ءتۇننىڭ ۇياتىنداي، ءداپ سولاي تۇلكى دە ساراي قىزمەتكەرلەرى ورتاسىنان قاشاتىن. اردان بەزگەن ايلاكەردىڭ ۇستىنەن جازعان ارىزداردىڭ سانىنا — جەتپەس ءبارىنىڭ دە. تەك قانا سارىشۇناق پەن بورسىقتى رەنجىتكەن ەمەس، ال سارىشۇناق بولسا ونىڭ — جيەنى. العاشقى ارىزىن يزەگريم-قاسقىر ايتتى. الىس-جاقىنداعى تۋىستارى، قولداۋشىلارى مەن دوستارى قورشاپ، پاتشا الدىندا ايىپتاۋ ءسوزىن ول بىلايشا قوزعادى: «اسا قۇرمەتتى پاتشا اعزام! سوزىمە قۇلاق سالساڭىز! ءسىز مەيىربان، ۇلى دا، اقىلدىسىز، بارشا جانعا ءسىز ءادىل شەشىم مەن راقىمشىلدىق سىيلايسىز. مەنىڭ رەينەكە-تۇلكىدەن كورگەن باسىما تۇسكەن ۇلكەن قورلىقتى ەسىتىپ-تىڭداپ، قايعىما ورتاق بولۋىڭىزدى ءوتىنىپ سۇرانامىن! بارىنەن دە بۇرىن، مەنىڭ ارىزدانۋىمنىڭ سەبەبى، ونىڭ بىرنەشە رەت مەنىڭ ايەلىمدى بالاعاتتاپ ابىرويىن توككەنى، بالالارىمدى مايىپ ەتكەنى: ەي، كورگەنسىز الدامشى جارىمەس، تۇككە جارىمايتىن كۇيدىرگى، — ءۇش جان وسىدان كور سوقىر بولىپ قالىپ، ءجابىر شەگىپ، قورلانۋدا! راس، وسىنداي جۇگەنسىزدىك جاعدايلار بۇرىننان دا ايتىلىپ كەلگەن، كەرەك دەسەڭىز بۇنداي داۋ-دامايدى شەشەتىن كۇن دە كەسىلىپ قويعان-دى. الاياق تا ءادىل قازى الدىندا جاۋاپ بەرۋگە دايار ەدى، ءبىراق تا اينىپ قالىپ، ءوز ۇياسىنا تەزىرەك جاسىرىنىپ قالۋدى ءجون سانادى. بۇل جاعدايدى، ءتىپتى مەنىڭ جانىمدا تۇرعانداردىڭ ءبارى دە بىلەدى. ۋا باس يەم! ەگەر دە ءتىلىم كۇرمەلمەگەندە بۇل جەكسۇرىننان كورگەن قيانشىلىقتاردىڭ ءبارىن دە مەن كۇندىز-تۇنى بويى، اپتالاپ ايتار ەدىم. ەگەر دە وڭباعاننىڭ جاساعان قىلمىستارىن دانىشپان ويمەن بار كەنەپ ماتانى سۋرەتتەپ قولجازباعا جازىپ اينالدىرسا دا، سوندا دا وعان دا سيماس ەدى! دەگەنمەن دە اڭگىمە وندا دا ەمەس، ايەلىمنىڭ بەيابۇيىر بولعانى — سول مەنىڭ جۇرەگىمدى سىزداتۋدا! نە دە بولسا، بولسىن ەندى — مەن كەك الامىن!»
تەك يزەگريمنىڭ ءسوزىنىڭ رۋحى تومەن بولدى، ۆەكارلوس ەسىمدى، قالايشا ونىڭ كوپ نارسەدەن ايىرىلعانىن، تەك قانا ونىڭ بۇتالار اراسىنا تىعىپ قويعان ءبىر عانا كەسەك شۇجىق ەتىنىڭ قالعانىن، رەينەكەنىڭ ونى دا تارتىپ العانىن جىلاعانداي بولىپ ايتتى!..
كەنەتتەن اتىپ شىعىپ گەنسە-مىسىق ءدىرىل قاعىپ سويلەدى: «بارشامىزدى بيلەگەن، باس يەم! قايسى ءبىر انتۇرعان وڭباعان باتىلدىق جاساپ پاتشاعا قارسى شىعار دەيسىڭ! وسىندا جينالىستا وتىرعانداردىڭ — ۇلكەنى دە، كىشىسى دە — ءبارى دە سىزدەن دە گورى مىنا جاۋىزدان كوبىرەك قورقاتىنىن، ءسىزدى نىق سەنىممەن سەندىرىپ ايتا الامىن!
ال، ءيتتىڭ ارىزى بولسا — اقىماقتىق بولدى: شۇجىق ەتىنىڭ تاريحىنا كوپ جىل بولعان، شۇجىق ەتى و باستان مەنىكى بولاتىن! ول كەزدە بۇل ءىستى قوزعاماعان دا ەدىم. ءبىر كۇنى مەن اڭ اۋلاۋعا جولعا شىقتىم. قاراڭعى ءتۇن. ءبىر كەزدە — الدىمنان ديىرمەن كەزدەستى. قالايشا ونى كورمەستەن وتە كەتەم؟ ءۇي يەسى ۇيقىدا جاتقان. ابايلاپ كەلىپ شۇجىق ەتىن قولدى قىلدىم — مويىندايمىن. دەگەنمەن دە تۋرالىعىنا كەلگەندە بۇل ىستە — ءيتتىڭ، مەنىڭ ەڭبەگىم بار بولاتىن...»
بارىس ايقايعا باسىپ: «ءپاتۋاسىز اڭگىمەلەر مەن ارتىق ارىزداردان نە پايدا! ونىمەن تىرلىك بىتپەس! جەتەر ەندى! قاستاندىق — كورىنىپ اق تۇر. مەن اشىقتان اشىق راستايمىن! رەينەكە — ايتۋلى ۇرى، قاراقشى! يا، بىزدەر ونىڭ نەبىر سۇرقيا سوراقىلىقتارعا باراتىنىن دا ءبارىمىز دە بىلەمىز. كەرەك دەسەڭىزدەر، اقسۇيەكتەر، بەكزاتتار بىزدەر دە، ۇلى پاتشامىزدىڭ ءوزى دە بار قادىر-قاسيەتتەرىمىزدەن ايىرىلىپ جۇرداي بولدىق، — ال ونىڭ بار ماقساتى، بىزدەردى مۇرتىنا دا قىستىرماستان، مايلى جەردەن، نە بولسا، ءبىر كەسەكتى جۇلىپ الىپ قالۋ. مەنىڭ سىزدەرگە قوسىپ ايتارىم، مىنا وڭباعان، ليامپا قوياننىڭ ۇستىنەن كەشە عانا نە ىستەمەگەنىڭ بىلسەڭىزدەر. ول، ءبىزدىڭ بەيشارا قويانىمىز وسىندا وتىر. تۇلكى ءوزىن ادال، قايىرىمدى جانداي كورسەتىپ، قويانعا بار ايلاسىن تامىزىپ، اقىل-وي، پاراساتىن اسىرا ۇيرەتپەكشى بولعانىن قاراڭىزدارشى.
ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراما قارسى وتىرىپ — «ۇستازدىعىن» باستاعان بولاتىن. رەينەكە قاشپاستان بۇرىنعى ەسكى ادەتىنە سالدى. تاقسىر پاتشام، ءسىزدىڭ بار ىشكى ساياسات زاڭدىلىقتارىڭىزدى بۇزىپ، مىنا انتۇرعان، بەيشارا قويان — ۇزىنقۇلاق بايعۇستى ۇستاپ الىپ، ادال جاندى اياۋسىز تىرناپ جۇلۋمەن بولدى. مەن ءبىر كۇنى ابايسىزدا كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ەكى ادامنىڭ بىرگەلەسىپ ايتقان سازدى ولەڭ داۋىستارىن ەستىدىم. ءبىر كەزدە كەنەتتەن ولەڭ داۋىسى مۇلدەم ءوشىپ قالدى.
ەگەر دە مەن، بەيشارا قوياننىڭ باقىتىنا وراي، سول جولمەن جۇرمەگەندە، تۇلكى ونى ءولتىرىپ، جەپ تە قويار ما ەدى. مىنە، ۇزىنقۇلاقتىڭ ءوزى دە وتىر. ونىڭ بار دەنەسىنىڭ جاراقات العانىن، جوندەپ بايقاپ، قاراڭدارشى، بەيشاراعا قاراپ تۇرىپ جانىڭ اشيدى.
ەگەر دە، باس يەمىز — پاتشامىز، امالسىزدان كونگەن بولسا قايتەمىز. سىزدەر اقسۇيەكتەردىڭ، سۇلتان-بەكتەردىڭ بەيبىتشىلىك جولىنداعى بيىك تە، بۇيىك ۇستانعان ۇستانىمدارىن ۇرى، قاراقشى سىيلاپ، قادىرلەمەسە، — نە دەيمىز!.. ونداي بولسا ۇلى پاتشامىز دا، ونىڭ بولاشاق ۇرپاقتارى دا شىندىق پەن تۋرا زاڭدى بۇرمالاعان، قىزعانىشپەن كىنالاعان وتىرىك سوزدەرىن ءومىر بويى تىڭداۋمەن وتەر.
يگەريم جانە دە ارالاسىپ: «وكىنىشكە، ءدال سولاي بولار! رەينەكەدەن جاقسىلىق كۇتۋگە بولماس. تەك ەندى ودان ولگەندە عانا قۇتىلارمىز! سوندا عانا ءبارىمىز تىنىشتىق تابار ەدىك! ەگەر دە بۇگىندە دە ونىڭ ىستەگەن ىستەرى قولداۋ تابار بولسا، وندا ونىڭ بىزدەردى قاراپتان-قاراپ تۇرىپ، ءبارىمىزدى دە بولاشاقتا سازعا وتىرعىزىپ كەتپەۋىنە بۇعان كانە كىم كەپىلدىك بەرە الماق!..
بۇل جەرگە كەلگەندە رەينەكەنىڭ جيەنى، بورسىق ءسوز الادى. كۇيىپ-پىسىپ وتىرعان ناعاشىسىن، ول ەش ۇيالماستان، قورعاشتاي باستادى: «يا، قۇرمەتتى يزەگريم، ەسكىدەن قالعان ۇلاعاتتى ءسوز بار: «جاۋدىڭ ءتىلى — وسەك دەگەن»، ناعاشىما قارسى ايتىلعان ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز دە، ءسوز جوق. مۇنىڭ ءبارى دە، بوس سوزدەر. ەگەر دە ول دا سىزدەردەي، پاتشا سارايىندا وتىرعاندا، سىزدەر دە ونى، ءوز ايتقان سوزدەرىڭىزگە ءپۇشايمان جەيتىن ەدىڭىزدەر، سويلەگەن سوزدەرىڭىزدەن تىم الشاق، ارتىق كەتتىڭىزدەر. ال، وزدەرىڭىزدىڭ مەنىڭ ناعاشىما جاساعان جات ىستەرىڭىزدى جاسىرىپ قالىپ قالماستان نەگە ايتپايسىزدار؟ دەگەنمەن دە، قالايشا سىزدەردىڭ بىر-بىرىڭىزگە انت ەتىپ، ءسوز بەرىپ، بىر-بىرىڭىزگە اينىماستاي دوس بولعاندارىڭىزدى، كوپشىلىك جۇرت ءبارىن دە بىلەدى. ەندەشە، وندا تىڭداڭىزدار: ناعاشىم قىستىڭ ءبىر كۇنى، سىزدەردىڭ كومەكتەرىڭىزبەن، ءبىر ءولىم جازاسىنان امان قالعان بولاتىن. شانا تولعان بالىق كەلە جاتتى. سىزدەر بالىقتى كورىپ، قايتكەندە بالىقتاردى الساق ەكەن دەپ اسىرە كەپ قىزىعىپ، شانانىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ اڭدي باستادىڭىزدار. ساتىپ الۋعا قاراجات جوق، جەتىسپەدى. سىزدەر مەنىڭ ناعاشىمدى كومبەسىنە كوندىرىپ، ولگەندەي ەتىپ، جول بويىنا جاتقىزدىڭىزدار. قانداي باتىل شەشىم، جارايسىڭدار! قاراڭدارشى ەندى، بالىققا دەگەن قىزىعۋشىلىق نەمەن بىتكەنىن: جولدا جاتقان مەنىڭ ناعاشىمدى شانانى جۇرگىزۋشى ءتۇرتىپ بايقاپ كورىپ، ناعاشىم ەشبىر سىر بەرمەستەن، ولگەن بولىپ جاتتى، دەم الماستان، — سۇلىق بولىپ قيمىلسىز. شانا جۇرگىزۋشى شاناسىنا سالىپ الىپ، تەرىسىن ىشىك ەتىپ الامىن ەندى دەپ قۋاندى. ناعاشىم مەنىڭ، دوستارى ءۇشىن ءوز جانىن دا اياماستان وسىنداي اۋىر ىسكە دە ۇرىندى!.. شانا جۇيتكىپ كەلەدى، ال رەينەكە بولسا ءاستىن ءاستى بالىقتاردى بىر-بىرلەپ جولشىباي تاستاۋمەنەن بولدى. يزەگەرىم، جاسىرىنىپ ارتتارىنان ەرىپ، جولدا جاتقان بالىقتاردى جيناپ قاپقا سالۋمەن كەلەدى. ناعاشىم، شاناداعى سەرۋەنىنەن ءبىر كەزدەرى جالىعىپ: شانادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، وزىنە تيەسىلى بالىعىنان الماقشى بولادى. يزگەريم بولسا جەرگە تۇسكەن بار بالىقتى، ءبىرىن دە قالدىرماستان جيىپ العان ەدى.
تويىمسىز بولعان ول — بار بالىقتى جەپ قويىپ، جارىلۋعا ءسال قالعان ەدى. دوسى جەسىن ەندى دەگەندەي قۋانىپ — تەك قانا سۇيەكتەرىن قالدىرعان بولاتىن... جاسىرماستان جانە دە ءبىر جاساعان قيانات قۋلىقتارىڭدى ايتايىن: ءبىر شارۋا قوجالىعىنىڭ قوراسىندا قاقتالىپ، ءىلۋلى تۇرعان شوشقا ەتىنىڭ تۇرعان جەرىن رەينەكە عانا كورىپ بىلگەن تۇعىن. ول تۋرالى ول قاسقىرعا ايتىپ، ەكەۋى بىر-بىرىمەن تەڭدەي بولىسۋگە دە، بار قيىندىقتارعا دا باستارىن تىگىپ، كەلىسىپ، ەتتى ىزدەپ بارعان ەدى.
دۇرىسىن ايتساق، بار ەڭبەك تە، قيىندىقتار تەك ناعاشىمنىڭ باسىنا عانا تۇسكەن ەدى: ول بايعۇس قانشا قينالىپ، تەرلەپ-تەپشىپ، ارەڭ دەگەندە تەرەزەدەن ءتۇسىپ، ەتتى الىپ شىعىپ قاسقىرعا دايىن الىپ بەردى. وكىنىشكە وراي، اۋىلدىڭ يتتەرى اينالا قاپتاپ ءۇرىپ، ناعاشىمدى قورشاپ ۇيدە ۇستاپ الماق بولادى. بار دەنەسى جارالانىپ، قانعا بويالىپ، ارەڭ دەگەندە قاشىپ قۇتىلادى. قاسقىرعا جەتىپ الىپ، كورگەن ازاپ-قورلىعىن ايتىپ، ءوز تيەلىسىن بەرۋدى تالاپ ەتىپ سۇرانادى. سوندا قاسقىر: «سەنىڭ تيەسىلى ەتىڭدى الىپ قويدىم. سونى قابىلداپ الۋعا دايىن بولعىن، دوستىم. ءبارىن دە قالدىرماستان تويىپ جەگىن. ال مايلى ەتتى جەگەندە — ساۋساعىڭدى دا جالاپ قويارسىڭ!» — دەيدى.
قاسقىر تىعىپ قويعان بولەكتى — تەك قانا شوشقا ەتىنەن قۇر سۇلدەسى قالعان سۇيەكتى اكەلىپ كورسەتتى. سول ءبىر بالبىراعان شوشقا ەتىنەن ەشتەڭە دە قالماعان: وڭباعان! مەشكەي قاسقىر، تۇگىن دە قالدىرماستان جەپ قويىپتى. رەينەكە ءسوز تاپپاستان قاتتى اشۋلاندى. نە ويدا بولدى دەيسىز — وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر... ۋا، پاتشام، باس يەم، وسىنداي قاسقىردىڭ تۇلكى ناعاشىما جاساعان تىرلىكتەرىن ەسەپكە الساڭىز ونىڭ سانى جۇزدەن اسار. ءبىراق تا... مەن ول جونىندە ايتپاي اق قويايىن. رەينەكە، ءوزىن-وزى قورعاپ الار. دەگەنمەن دە، تاقسىر پاتشام، ادىلەتتىڭ ءبارىمىزدى ايالاپ قورعاۋشىسىمىز، تەك مەن عانا سىزگە بايانداپ وتىرمىن: يزەگريمنىڭ سوزىنەن ەستىگەن بولارسىزدار، وزىنە قاراستى بولعان قاسقىردى، ومىرلىك دوسىن دا ەشبىر كۇدىكتەنبەستەن، اياۋسىز قورلاعانىن! سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر، جەتى-سەگىز جىلدان بەرى مەنىڭ ناعاشىمنىڭ بار شىن جۇرەگىمەن گريمۋند-قاسقىردىڭ ايەلىن قولداپ قورعاپ كەلگەنىن. بۇل وقيعا تۇنگى ويىن كەشىندە بولعان بولاتىن. مەنىڭ ەستىپ بىلۋىمشە، يزەگريمنىڭ ءوزى دە، ول جەردە بولماعان. ناعاشىمنىڭ شىن نيەتىن قاسقىردىڭ ايەلى جاقسى تۇسىنىستىكپەن قابىل العان. سىزدەرگە ەندى نە ايتۋ كەرەك؟ ودان ەشبىر ارىز تۇسپەسە؟ دەن باسى امان، ساۋ-سالامات! نە ءۇشىن ول جانجال ۇرىستى شىعارىپ وتىر؟ ار جاعىندا اقىل-ساناسى بولسا ەگەر، تىنىش وتىرار ەدى: ءوزىن-وزى ماسقارا ەتپەستەن... بورسىق ءسوزىن، — قويان تۋرالى ەرتەگىسىمەن جالعاستىردى! بوستان بوس ايتىلعان وسەكتەر!
زەيىن قويىپ وقىماعان، جالقاۋ وقۋشىلاردى قاتاڭ جازالاعان ۇستازدىڭ نە ويى بار؟
بالالاردىڭ بۇزىقتىعى مەن ەركە تەنتەكتىگىن جازالماستان كۇندە كەشىرسەك، ايتىڭىزدارشى، قالايشا وندا جاستاردى ءبىز تاربيەلەمەكپىز؟... ۆاكەرلوس تا جىلاپتى: قىستى كۇنى جوعالتىپ ول شۇجىق ەتىن! جايلاپ قانا جوقتاسا بولماس پا ەدى جوعالتقانىن! ەستىدىڭىزدەر عوي، شۇجىق ەتتتىڭ ۇرلانعانىن. كىم قالايشا بايىپ قالدى، سول زاماتتان ايىرىلدى بارىنەن دە!... كىم مەنىڭ ناعاشىمدى ايىپتى ەتەر، ەگەر دە ۇرلانعان زاتتى ول ۇرىدان تارتىپ العان بولسا؟ راسىندا دا باقۋات-باي، كەلمەگەندەردەن سۇرانىس تا قاتال بولسا ارتىق بولماس ەدى — ۇرىلاردا دا وزگەشە قورقىنىش، ۇرەي تۋار ەدى. ۇرىنى ۇستاپ الىپ دارعا اسقانىندا، ناعاشىمدى كەشىرەر مە ەدى! ءبىراق تا ول اقسۇيەك، شونجارلاردى قولداپ، وزىنە-وزى قۇرىق سالدى، ءولىم جازاسىنا كەسۋ ەندى — پاتشا اعزامىمىزدىڭ قۇزىرىندا.
وح، قانشالىقتى ادىلدىك جولىندا تۋرالىقپەن بەلسەنىپ، بۇزىقتارمەن كۇندە كۇرەسكەنىمەنەن، سوندا دا بولسا مەنىڭ ناعاشىما جاقسى سوزدەر بۇيىرماعان. پاتشا اعزامنىڭ بەيبىتشىلىك تۋرالى زاڭناماسى شىققان كۇننەن، ايتىڭىزدارشى، ونان قايسى ءبىرىڭ ارتىق بولدىڭ؟ ءومىر جولىن ول تۇپكىلىكتى وزگەرتىپ: ول كۇنىنە ءبىر مەزگىل عانا تاماق جەپ، وزگەلەردەن وزگەشە ءومىر سۇرگەن، دەنەسىنە جابىستىرىپ، جاپسىرىپ ۇرپەك ءجۇنىن، اۋىزىنا الىپ تاتپاستان قۇستىڭ نە ءۇي جانۋارلارىنىڭ ەتىن مۇلدەم كوپتەن بەرى، — ۇيىندە بولعانىمدا كەشە عانا ايتىپ ەدى ول ماعان. وزگەلەرگە شاعىن جايى-قىستاعىن قالدىرىپ، جار جاعاسىنا ءۇي سالۋعا كىرىسىپتى. بار جەتىسپەۋشىلىك، قيىندىقتاردى باستان كەشىپ، بۇگىندە سۇپ-سۇر بولىپ ازىپ-توزىپ كەتكەن. وزدەرىڭىز دە ونىڭ سونشاما شىدامدىلىعىن كورسەڭىزدەر — قايران، تاڭ قالارسىزدار.
سىزدەردىڭ ونى جەردەن الىپ جەرگە سالعاندارىڭىزدان وعان نە پايدا كەلەر دەيسىزدەر؟
ەگەر دە ءوزى وسىندا كەلىپ اقتالعاندا، ءبارىڭىزدى دە ۇيالتار ەدى...»
گريمبارت قانا ءسوز قاتپاستان، ءبارىن دە ويلاندىرىپ، گەننينگ-قوراز، جانىندا ۇيمەلەپ جۇرگەن تۋىستارىمەن العا شىقتى.
باسى، مويىنى جوق تاۋىقتىڭ ءبىر دەنەسىن، قارا تابىتقا سالىپ، بىرگە الىپ كەلدى. ونىڭ ەسىمى جەلاياق دەگەن، ەڭ وزىق جۇمىرتقا تۋعىش تاۋىق بولاتىن. Ox، ونىڭ قانىن سۋداي اعىزعان رەينەكە وڭباعان!
پاتشا اعزامنىڭ كوزى جەتسىن!... اق پەيىلدى قوراز بايعۇس، قايعى-قاسىرەت جامىلعان، پاتشا تاقسىرىنىڭ الدىندا تۇر. ارتىنان ەكى قوراز دا قايعىلى كۇيدە ەرىپ كەلەدى، تۇرلەرى مۇڭلى ولاردىڭ دا. ءبىرىنشىسىنىڭ ەسىمى — كۋكارەكۋ ەدى — ەڭ مىقتى قوراز بولىپ سانالاتىن. نيدەرلاندى جەرىنەن باستاپ فرانسيا ەلىندە دە وعان تەڭدەس تابىلماعان. ونىڭ جانىنداعىسىنىڭ ەسىمى سىڭعىر ءانشى اتانعان، باتىر دەنەلى جاس بولاتىن. ەكەۋى دە قولدارىنا شىراق ۇستاعان. دۇنيەدەن وتكەن جاننىڭ جاقىن اعايىن تۋىستارى ەدى. ولار ولتىرگەن جاندى قورعاپ سىلەۋدە. تابىتتى ۇستاعان ەكى جاس قورازداردىڭ جىلاعان جان ايقايلارى دا الىستان قۇلاق جارارداي ەستىلۋدە.
گەننينگ سوزگە كەلىپ: «ءبىز دە قايتپاس قايعىعا دۋشار بولىپ، قاتتى قايعىرۋدامىز. اسا قادىرمەندى پاتشامىز، ءبىزدىڭ قورعاۋشىمىز. ءبىزدىڭ جانە بالا-شاعامىزدىڭ قايعى-مۇڭىمىزدى تىڭداساڭىز! بۇل زۇلىمدىقتى — رەينەكە-تۇلكى جاساعان! جاپىراقتار جايقالىپ، كوكورايلار گۇلگە ورانىپ، قۋانىشتى بىزدەرگە حابار بەرگەن قىس تا ءوتتى. مەن ءومىردىڭ شەكسىز قۋانىشىنا بولەنىپ، بەيقام ءومىر سۇرگەن، — قانداي باقىتتى جان ەدىم! ارحان-دارحان، مىقتى ون ۇل، ون ءتورت قىزداردى بىردەن، ءبىر عانا جازدا، ايەلىم مەنىڭ وسىرگەن بولاتىن. جاستايىنان وزدەرىنىڭ كۇندىزگى نانىن تاۋىپ، وزدەرىنە وزدەرى وڭاشا ورىنىن تاۋىپ، ءبارى دە كۇشتى بولىپ ءوستى.
ءبىزدىڭ تۇرعان ورتامىز يماندىلىق ورناعان، باي جەر: دۋالدارى مىقتى، ءۇيىمىزدى ۇيقتاماستان كۇزەتەتىن التى ۇلكەن ءيتىمىز بار. بالالارىمدى وتە ءسۇيىپ، مۇقيات قاراپ قورعايتۇعىن.
ءبىزدىڭ جانۇيامىزدىڭ بەيبىت، باقىتتى ءومىر سۇرگەنى، ارام ويلى رەينەكە ۇرىعا جاقپاي قالدى.
ونىڭ دۋالدى جاعالاپ ارسالاقتاپ اندا-مۇندا جۇرگەنىن سەزىپ، تۇنىمەن ەسىكتە قاراۋىلداپ بايقاپ يتتەر، ونى قۋۋمەن الەك بولعان.
ءبىر كۇنى ونى ۇرلىق ۇستىندە ۇستاپ الىپ، تەرىسىن باسىنا قاپتاعان ەدى! زورعا دەگەندە قاشىپ قۇتىلىپ، بىزدەرگە دە كوپكە دەيىن تىنىشتىق ورناپ ەدى... جالعاسىن، ەندى تىڭداڭىزدار.
كوپ ۇزاماستان، قولىندا ءتۇرلى تۇسپەن جازىلعان ءمور باسىلعان بۇيرىق حاتى بار، كەلىپ تۇر. بايقاپ قاراسام — بۇرىشتاماسىنا باسىلعان ءسىزدىڭ ءمور تۇر. بۇيرىقتى وقىسام — وندا انىق جازىلىپتى: جەر بەتىندەگى بارلىق ايۋاندار مەن قۇستارعا ۇندەۋ جاريالاپسىز!.. تۇلكى ماعان قاراپ، ءوزىنىڭ ءتارتىپتى، تاقۋا بولعانىن، كەيبىر وتكەن ىستەرىنە وكىنىشپەن قارايتىنىن، ءوزىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن جۋاتىنىنا انت ەتكەنىن. بۇدان بىلاي ەشكىم دە ونان قورىقپايتىن بولسىن: ەندىگى كۇندە ەتتى مۇلدەم جەمەۋگە ول سەرت بەردى! — دەپ جازىپسىز.
قارعاباۋىن دا، بەلبەۋىن دە ماعان ۇستاتتى؛ تالىمگەرى بەرگەن كۋالىگىن دە ول ماعان كورسەتتى؛ ەشبىر دە كۇمان بولماۋ ءۇشىن، اقىرىندا قوشتاسارىندا ماعان قارعا باۋىنىڭ استىنداعى قۇجاتىن كورسەتىپ: «قۇدايىم، سەندەرگە دەنساۋلىق بەرسىن! العا قويعان جۇمىستارىم مەندە از ەمەس: «سەست» جانە «نونانى»، «ۆوسپەردى» دە بىرگە قوسىپ وقىپ ءبىلۋىم كەرەك.
كۇنى بويى يماندىلىققا قۇلشىلىق جاساعانمەن، ارام ويدا بولىپ، بىزدەرگە ءولىم تىلەگەن...
مەن، قۋانىشىم قوينىما سىيماي، ءسىزدىڭ قۋانىشتى جارلىعىڭىزدى حابار بەرۋگە — جانۇياما ايتۋعا اسىقتىم. وتباسىمنىڭ قۋانىشتارىندا شەك بولمادى! رەينەكە يمانىنا كەلسە، وندا بىزدەرگە ەشبىر ۋايىم، قورقىنىش جوق بولاتىن بولدى ەندى... ومىرىمدە مەن ءبىرىنشى رەت بالاپاندارىممەن يماندىلىق ۇيىنەن، دۋال سىرتىنا شىقتىم. بىزدەردىڭ قۋانىشىمىزدا شەك بولمادى! بۇل قۋانىشىمىز بىزدەرگە، قايعى بوپ قايتقان ەدى! بۇتا اراسىنان دۇشپان تۇلكى ءبىزدى وراپ ءوتىپ، ەسىك الدىنا كەلىپ، جولىمىزدى جاۋىپ قويدى. ەڭ سۇيكىمدى بالامىزدى ۇستاپ الىپ كەتتى، وڭباعان! بىزدەرگە قۇتىلار جاي دا قالمادى! قاراۋىل دا، يتتەر دە بىزدەردى ەندى كۇندىز دە، تۇندە دە قاس جاۋدان قۇتقارا المادى. ءسويتىپ ول مەنىڭ بار بالالارىمدى تاسىپ ءبىتتى: جيىرما بالاپاندارىمنان، بەسەۋى عانا قالدى. قالعاندارىن ول باۋىزداپ تاستادى!... ءبىزدىڭ قايعىمىزعا ورتاق بولىڭىز! كەشە، قاراقشى مەنىڭ قىزىمدى بۋىندىرىپ ءولتىردى! يتتەر ونىڭ ءولى دەنەسىن عانا تاۋىپ كەلدى. مىنە، ونىڭ ءولى دەنەسى! ءسىزدىڭ ايتقان ءادىل شەشىمىڭىزدى ەستىسەك!..»
ۇلى پاتشا ءتىل قاتتى: «گريمبارت، جاقىنداپ كەلىپ قاراڭىز: ءوستىپ اڭدىپ سەندەردىڭ دۋانالارىڭ، ءوزىنىڭ ايىبىن جۋعان با؟ ءبىر جىل جاساپ تۇرسام ەگەر، ول ءوزىنىڭ دۇنيەدە جاساعانىنا ريزا بولماس! قۇر سوزدەن نە پايدا! اياۋلىم گەننينگ، مەنى مۇقيات تىڭداعىن: دۇنيەدەن وتكەن ءسىزدىڭ قىزىڭىزعا ەشبىر ەندى بوگەت بولماس — وعان ارناپ «قايىرلاسۋ» ايتىلار، قۇرمەتپەن اقىرعى ساپارعا دا اتتانار، سونان كەيىن بىزدەر اقسۇيەك، بيلەرمەن كەلىسىپ جانكەشتىگە ۇكىم شىعارارمىز...»
ءسوي دەدى دە «قايىرلاسۋ» قايعىلى ولەڭىن وقۋدى بۇيىردى. «ءبارى دە قۇدايدىڭ قالاۋىمەن بولار» — دەگەن باستاۋىمەن انشىلەر ءاننىڭ سوڭىنا دەيىن جىرلاپ ءوتتى. مەن ءبارىڭدى دە دۇرىس اندەتىپ، دۇرىس جولعا سالار ەدىم، تەك ۋاقىت دەگەن تاپ بوپ تۇر. قاجەت تە بولماي تۇرعانى...
ولىكتى جەرلەپ، مازاردىڭ باسىنا ايناداي بەزەندىرىلگەن، قالىڭ كولەمدى، سالماقتى ءمارمار، اسەم تاس قويىلدى.
ءىرى، انىق ارىپپەن ويىپ مىنا سوزدەر جازىلدى: «بۇل جەردە جەلاياق جەرلەنگەن. گەننينگتىڭ قىزى. تاۋىقتار ىشىندەگى ەڭ جۇمىرتقا تۋعىش جانە دە جەردى زور قازعىش بولاتىن. ول بۇل جەردە، رەينەكە-تۇلكى جانكەشتىنىڭ قولىنان ولتىرىلگەندىكتەن جاتىر، بارشا جاندار ونىڭ جاۋىز، زۇلىم ەكەنىن ءبىلسىن! كۇناسىز جانعا جىلاپ-سىقتاڭىزدار!» ءدال وسىنداي ماعىنادا جازىلعان بولاتىن.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە پاتشا اعزام بار اقىلشى، ويشىلارىن كەڭەسكە شاقىرادى، وتكەندەگى قىلمىس جاساعانعا ءتيىستى جازاسىن بەرىپ، بىرگەلەسىپ شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن، ءوزى مەن اقسۇيەكتەر، بيلەر كۋا بولعان ءىستى قاراماق ويمەن، وسى ماسەلە بويىنشا، قاراقشىنى تەزدەتىپ پاتشا سارايىنا جەتكىزۋگە ارتىنان قۋعىنشى جىبەرەدى، پاتشا، اقسۇيەكتەر، بيلەر باس قوسقان جاقىن كۇندە بولاتىن سوت كەڭەسىنە قايدا بولسا دا تاۋىپ الدارىنا اكەلۋدى بۇيىردى. سۇلتان-ايۋ قۋعىنشىلاردى باسقاردى. پاتشا سۇلتاندى جاۋاپتى جۇمىسقا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ: «مەن سەنىڭ ءامىرشىڭ رەتىندە ايتارىم: بۇل تىرلىكتە جىگەرلى بولۋىڭدى، اسىرەسە — اباي بولعىن! رەينەكە نەبىر ايلاكەرلىككە باراتىن قۋ، زالىم، ايلاكەر: ول وزىنە ءوزى سەنگەن قۋ، جاعىمپاز، الدامشى، يمانسىز جان». — «الاڭ بولماڭىز! كانەكي ول مەنى از دا بولسا الداپ كورسىن، — سىزگە ءسوز بەرەم: اللا الدىندا انت ەتەمىن، ەگەر دە مەن ونى ەشكىمدى دە تانىماستاي ەتىپ، جانىن شىعارىپ كوزىنە كەلتىرمەسەم، قۇداي مەنىڭ جازامدى بەرسىن!..»
ەكىنشى ولەڭ.
سۇلتان بەگىم وزىنە مىقتى سەنىممەنەن الىس تاۋلاردى باعىتتاپ جولعا شىقتى. بارار جولى الىس تا، كەڭ ءشول دالا، قۇم بولاتىن. سول ۇزاق جولدى كەسىپ ءوتىپ، رەينەكە قۋ سۇم جاسايتىن تاۋ جاعاسىنا كەلىپ جەتتى. وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن ول تاماشا ويىن ساۋىق قۇرعان ەدى. مولەپارتۋسقا، تۇلكىلەر جاسايتىن تاڭعاجايىپ جايعا، ايۋ ىزدەپ باردى. بۇل ايماقتاعى بار قورعانداردان ەڭ مىقتىسى مالەپورتۋس بولاتىن.
قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە، رەينەكە وسىندا جاسىرىنىپ جان ساقتايتىن. سۇلتان قورعان الدىنا كەلسە — ەسىك تاس جابىق ەكەن. ايۋ ارتقا قاراي كەتكەندەي بولىپ، جەردى ەكى-ۇش قايتارا تەۋىپ، ەسىك الدىنا قايتا كەلىپ، داۋىستاپ: «مىرزا، جيەن، ۇيدەسىز بە؟ ءسىزدىڭ الدىڭىزعا كەلىپ تۇرعان پاتشا اعزامنىڭ سوت ورىنداۋشىسى سۇلتان ايۋمىن. ءسىزدىڭ جوعارعى سوت الدىندا ءوز ەركىڭىزبەن جاۋاپ بەرۋىڭىزدى ۇلى پاتشامىز بۇيىرىپ وتىر، ماعان ءسىزدى سوندا جەتكىزۋ تاپسىرىلعان: ءسىزدىڭ ايىپتى نە ايىپسىز ەكەندىگىڭىزدى سوت شەشەدى. ءجۇرىڭىز — بولماسا ومىرىڭىزبەن قوشتاساسىز! ەسىڭىزدە بولسىن: بەرىلمەسەڭىز ءسىزدى دارعا اسۋ، نە بولماسا ديىرمەنگە سالىپ ءولتىرۋ كۇتىپ تۇر. قالاۋ وزىڭدە! جاماندىققا بارماستان، ونان دا مەنىڭ ايتقانىمدى ىستەگىن!»
بار ايتىلعان سوزدەردىڭ ءبىرىن قالدىرماستان رەينەكە وتە جاقسى ەسىتىپ جاتتى. ءوزى بولسا كۇتىپ جاتىپ، ويعا باتتى: «تەنتەكتىڭ وسىنداي جاساعان اقىماقتىعىنا قانەكي جاقسىلاپ جاۋابىن بەرسەم ەندى! نە دە بولسا ءبىر جولىن ويلاپ تابۋ كەرەك!»
ءۇيدىڭ ەڭ توردەگى تۇپكى بولمەسىنە ول ەنىپ كەتتى. بۇل قورعان ءىر ءتۇرلى جاعدايلارعا ەسەپتەلىپ سالىنعان ەدى: بۇل بولمەدە جەر استىندا قازىلعان، كەرەك كەزدە قالاعان ەسىكتەرى لەزدە جابىلار ونداعان ۇڭگۇر، تەسىك، ۇزىندى-قىسقالى جولدار بولاتىن. ەگەر دە قۋعىن-ىزدەنىستەر بولا قالعان جاعدايدا، — قورعان الاياق ءۇشىن سەنىمدى ورنى بولاتىن. كەيدە بايقاۋسىزدا كەي جانۋارلار دا وسى شۇڭقىر، ۇڭگىرلەرگە ءتۇسىپ، قامالىپ، امالسىزدان تۇلكى-قاراقشىنىڭ جەمتىگى بولاتىن!
رەينەكە ايۋدىڭ ءسوزىن ەستىگەنمەن، ول سۇمپايىعا ونىمەن ەرىپ كەلگەن قارۋلى اسكەرى بار ما دەپ سەنبەدى. ايۋدىڭ جالعىز كەلگەنىن كەيىن ءبىلىپ، قۋ سويلەدى سىرتقا شىعىپ: «سالاماتسىڭ با! ءدىرىل قاققان مەنىڭ سۇلتان ناعاشىم! كەشكى نامازىمدى وقيمىن دەپ، ءسىزدى كۇتتىرىپ قويعانىما كەشىرىم سۇرانامىن. ءسىزدىڭ ارنايى مەنى ىزدەپ كەلگەنىڭىزگە وتە ريزامىن: حوش كەلىپسىز، ناعاشىم! مەن سىزگە ءارقاشان دا قۋانىشتىمىن. ءبىراق تا نە دە بولسا ءسىزدى سونشاما الىس جەردەن وسىندا جىبەرگەندەرى ۇيات-اق بولىپتى ay، ناعاشى؟ جاقىن جول دا ەمەس، الىس! و، قۇدايىم، سونشاما بورشا-بورشا بولىپ تەرلەپ تە كەتىپسىز. جۇن-تەرىڭىزگە دەيىن مولتا-مولتا سۋ بولىپتى اۋ، ەنتىگىپ تە قالىپسىز عوي، ناعاشىم! پاتشا اعزامنىڭ سىزدەي قۇرمەتتى، داڭقتى جاندى جۇمساماي-اق، ءبىر شابارماندى جىبەرسە-اق بولماس پا ەدى؟ دەگەنمەن دە، بۇل جاعداي مەن ءۇشىن پايدالى دا بولۋى مۇمكىن. مەنى وسەك اياڭ ايتىپ جاماناتتى قىلعان، سول اقسارايعا بارۋعا ءسىز كومەك بەرسەڭىز ەكەن. دەنساۋلىعىمنىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان ەرتەڭگى كۇنى ءوزىم دە پاتشا سارايىنا بارماقشى ەدىم. مەن كوپتەن بەرى دايىندالعانمىن. تەك بۇگىن وكىنىشكە وراي جولعا شىعا الماسپىن، كۇدىكتى تاماقتى كوبىرەك ارتىق جەپ قويدىم اۋ دەيمىن. Ac زيانىن تيگىزىپ وتىر: اسقازانىم قاتتى ءتۇيىلىپ تۇرعانى...» «دوسىم، سوندا نە بولعان؟» — تاڭىرقانا سۇلتان سۇرادى.
تۇلكى وعان جاۋاپ قاتتى: مەن نە بولعانىن ايتقانىمنان سىزگە قانشالىقتى پايداسى بولار دەيسىز؟ بىزدەر سونشالىقتى قانداي تاماق جەيدى ەكەن دەيسىز، ولەر-ولمەس كۇن كورۋشىلىك قوي. باقۋات باي دا ەمەسپىز. تەك كەدەي كەپشىكتەرمىز! ءبىزدىڭ اعايىندار اۋىز باسارعا تۇك تاپپاعاندا، — ارانىڭ بالىن ىشۋگە ءماجبۇر بولامىز. بۇل بايلىق جەتىپ ارتىلادى! مەن بۇل شاراعا امالسىزدان بارامىن: ودان مەنىڭ ءىشىم كەۋىپ كەتەدى. قۇرىپ كەتسىن! تابەتىم بولماسا دا، ءىشىپ جەيسىڭ، — پايداسى بولار ما ەكەن؟ ەگەر دە وزگە قالاۋىم بولعاندا، ءتىرى دە، اۋزىما ونى الماس تا ەدىم!»
«اۋ! نە ەستىپ تۇرمىن، سۇيىكتىم! — دەدى سۇلتان اشۋ قىسىپ — ەي! ءسىز نەگە وزگەلەر ارمان ەتكەن اسەل بالىن جەك كورەسىز؟ مەن سىزگە ايتايىن، اسەل بالى، — دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى تاعام؛ اسەل — مەنىڭ بار قۇمارىم! تاۋىپ اكەلىڭىز! ءسىز وكىنبەيتىن بولاسىز، مىرزا. مەن سىزگە كەرەك بولامىن!» «ءسىز ويناپ تۇرسىز با؟» — دەدى تۇلكى قۋانىپ.
«جو، جوق! قۇداي ءۇشىن! — دەپ ايۋ انت ەتتى. — سىزگە شىنداپ ايتىپ تۇرمىن». «ەندەشە، وندا سىزگە جاقسىلىق جاسايىن، — دەپ سارى تۇلكى جاۋاپ بەردى. جاقىن ارادا، تاۋ جاعاسىنداعى اۋىلدا روستەفيل دەگەن اعاش ۇستاسى تۇرادى. بال اراسى بار!.. ءسىز دە ءسىزدىڭ ءۇرىم بۇتاعىڭىز دا سونشاما اسەل بالىنىڭ قورىن كورگەن ەمەسسىزدەر!..
سۇلتاننىڭ سۇيىكتى دامىنە دەگەن قىزۋعىشىلىعى ارتا ءتۇستى. «مىرزا! قالاي ول جەرگە بارۋعا بولادى؟ كومەگىڭىزدى ءومىر بويى ۇمىتپاسپىن! اسەل بالىنان ءدام تاتقىزىڭىزشى! تويماسام دا — ءدامىن كورەيىن!» «ءجۇرىڭىز ەندەشە! اسەل بالىن سىزدەن اياعانشا يت جەسىن! بۇگىن، راسىن ايتسام مەنىڭ اياعىم اۋىرىپ تۇر. ءبىراق تا سىزگە دەگەن ىزەت-قۇرمەتىم بولەك بولعاندىقتان، اۋىر جولىمىزدى جەڭىلدەتەرمىز. سەنسەڭىز، بارشا اعايىن-تۋىستارىمىزدىڭ ىشىندە تەك سىزگە عانا ەرەكشە قۇرمەت جاسايمىن. جۇرسەڭىزشى تەزىرەك!
دوستىققا دوستىق جاۋاپ: اقسارايعا بارعاندا، بيلەردىڭ كەڭەس سوتىندا ماعان قارسى ارنايى جاساپ وتىرعان وسەك-اياڭ، جالالاردان قۇتقارۋعا كومەگىڭىزدى تيگىزەسىز. بۇگىن مەن ءسىزدى اسەل بالىمەن قانشا جەگەنىڭىزشە، تويعانىڭىزشا تويدىرامىن!»
راينەكە الدىندا، ونىڭ ارتىنان كوزسىز سۇلتان ءجۇرىپ كەلەدى. بۇل كەزدە روستەفيل ۇيقىدا جاتقان بولاتىن. ايتقانداي-اق ول جاقسى، شەبەر اعاش ۇستاسى ەدى. ەسىكتىڭ الدىندا ەكى قادا قاعىلىپ، بولۋگە دايىنداپ قويعان ەمەن اعاشىنىڭ كەسىندىسى جاتىر ەكەن: جوعارعى جاعى ءبىر قارىستاي قاق جارىلعان. رەينەكە-تۇلكى سوزگە كەلىپ: «ناعاشى، مىنا اعاشتا ءسىز تۇسىڭىزدە دە كورمەگەن تولا اسەل بالى بار! تۇمسىعىڭىزدى بارىنشا تەرەڭىرەككە سۇعىڭىز. كوپ سۇعاناقتانىپ، تويىمسىز بولا بەرمەڭىز، — جۇرەگىڭىز اينىپ قالار». «و نە دەگەنىڭىز، — دەدى ايۋ قاپالانىپ، مەن نە سونشاما اشقاراق ەمەس شىعارمىن؟ كەرىسىنشە! ءار كەزدە دە، ءارقاشان دا ولشەم بولۋى قاجەت قوي...» قىسقاسى، ول ءوزىن ءوزى اقىماق قىلدى: الدىڭعى ەكى قولدارىمەن قوسا تۇمسىعىن باس قۇلاعىنا دەيىن اعاشتىڭ تەسىگىنە تىعىپ جىبەردى.
رەينەكە قاراپ تۇرماستان: ەكى بىردەي قادانى دا تارتىپ، جۇلىپ الدى. ايۋ قاقپانعا ءتۇستى. تۇمسىعى مەن قولدارىن قىسىپ قالدى، — بالاعاتتاعانمەن، جالىنعانمەن — كومەك بولمادى.
قانشاما قورىقپايتىن، باتىر بولعانمەن، سۇلتان ازاپ شەكتى! ءسويتىپ جيەنى ناعاشىسىن الداپ، قاقپانعا ءتۇسىردى!
سۇلتان ارتقى اياعىمەن جەردەن ور قازىپ، ايقايعا باسىپ، شۋ شىعارىپ، اعاش ۇستاسىن توسەگىنەن وياتىپ جىبەردى. «بۇل نە بولعان؟» — دەپ ۇستا ويلاپ، نە دە بولسا ساقتانىپ، قولىنا بالتا الىپ، سىرتقا شىقتى.
سۇلتان بۇل كەزدە قانى باسىنا شاپقان ەدى. اعاش ونى قاتتى قىسىپ قالعان ەدى! جانايقايعا باسىپ، جانى قىسىلىپ، قىشقىرىپ تۇر. قۇتىلۋعا قانشا ۇمتىلعانمەن — ءبارى دە بەكەر! ەندى ول — ءبىتتىم دەپ ويلادى! (رەينەكە دە ريزا بولىپ، سولايشا ويلاۋدا)
ۇستانىڭ الىستان جۇگىرىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، ول ايۋعا: «ءحال-جاعدايىڭ قالاي، سۇلتان؟ سابىرلىق ەتسەڭ — اسەل بالىن دا ءوز ورنىندا قالدىراسىڭ! ءدامدى مە ەكەن؟ ريۋستەفيل سىزگە جانە دە تاماق بەرەر: تۇسكى تاعامنان سوڭ ساعان جۇتارعا ءبىر نارسە سىيلار، ال ەندى ساۋ بولعىن!..» — دەپ مازاق ەتە ءسوز قاتادى.
رەينەكە ءوزىنىڭ مالەپارتۋس قورعانىنا جونەپ كەتتى. ريۋستەفيل-ۇستا جۇگىرىپ كەلىپ، ايۋدى كوردى دە، سىرا دۇكەنىنە قاراي قايتا جۇگىرىپ بارىپ، كومەكتەسىڭدەر دەپ ءبىر توپ اۋىلداستارىن شاقىرىپ كەلەدى. «اسىعىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى ولارعا قاراپ. — مەنىڭ ەسىگىمنىڭ اۋلاسىندا اقىماق ايۋ بايلانىپ تۇر! ءوللاحي-بيللاحي شىن ايتامىن!»
قولدارىنا تۇسكەنىن ۇستاي سالا، ءبارى دە ۇستا ارتىنان جۇگىرە ۇمتىلدى: بىرىندە ايىر، بىرىندە تىرما؛ ءۇشىنشى، تورتىنشىسىندە — قولدارىندا بالتا، كەتپەن — شاۋىپ كەلەدى. بەسىنشىسى تاس جارعىشتى قولىنا الىپ، اياق جاعىندا ىلەسىپ كەلەدى؛ ارتىندا ءدىندار قىزمەتكەرى قولىنا يمانشىلىق ەتەر قۇرالىن الىپ ەرىپ كەلەدى؛ ءدىنداردىڭ اسپازشىسى يۋتتا دا، كۇنى بويى ۇيىرگەن ۇرشىعىن ۇستاپ، ايۋدىڭ تەرىسىن باسىنا سىپىرىپ سىباعاسىن بەرەيىن دەپ ول دا كەلەدى جۇگىرىپ.
سۇلتان، ايقاي-شۋى ەستىگەن سايىن قورىققانىنان جانى شىعىپ بارادى. باسىن جانايقايلاپ جۇلقىپ-جۇلىپ العان كەزدە، اعاش ۇڭگىرىندە تەرىسى جارالانىپ، ءبىرشاما ءجۇنى قالدى. جوق! كىم كورگەن دەيسىز، مۇنشالىقتى قورلانعان جانۋاردى! قۇلاق تۇسىنان قان سورعالاۋدا. ءقايتسىن، تۇمسىعىن زورلاپ ەندى بوساتقاندا؟ ەكى قولى تۇگەلدەي ۇڭگىرگە قىسىلعاندا! جانى قىسىلىپ ولاردى جۇلىپ الىپ — بوسانعانمەن، مۇلدەم ەستەن تاندى: ەكى قولىنىڭ دا تىرناقتارى مەن تەرىلەرى قالدى جۇلىنىپ. تۇلكىنىڭ ۇمىتتەندىرگەن سۇيىكتى اسەل بالىنىڭ ءيىسى دە كەلمەگەن ەدى! قانشاما ازاپ پەن قورلىقتى ول كورمەدى دەسەڭىزشى! تۇمسىعىنىڭ ءبارى دە ەكى قولى دا قانعا بويانعان؛ تۇرايىن دەسە شاماسى جوق، ەڭبەكتەي دە المايدى، جۇگىرۋگە — و باستان جوق. ۇستا بولسا — جاقىنداپ كەلەدى. ۇستامەن بىرگە بارشا كوپشىلىك توپ تا وعان قارسى تۇرىپ: بارلىعى دا ونى ولتىرۋگە دايىن! ءدىندار قولىنداعى ۇزىن سىرعاۋىلىمەن سۇلتاندى ۇرىپ جاتىر. بايعۇس وڭعا-سولعا قاشۋمەن، كوپشىلىك قورشاۋعا الىپ كەلەدى. ءبىرى تاس جارعىشپەن، ءبىرى بالتامەنەن؛ ەندىگىسى شوقپارمەن، تەمىرشى كەمپىر-اۋىزبەن، ارتىندا — كۇرەك ۇستاعاندار، قولداۋشىلار. ءبارى دە ونى ۇرىپ-سوعۋدا، ايقايلاپ، شۋلاۋدا، ۇرعاندا كوزىنەن جارق-جارق ەتىپ وتى شىققانداي. ءبارى دە وعان جابىلىپ، ءبىرى دە قالىس قالعىسى جوق: وسىندا ەڭ سوتقار جىگىتتەر، شويىن اياق شلەپپە دە، جۇدىرىق مۇرىن ليۋدولف تە، گەرولف بولسا قولىنداعى تال اعاشتان ورىلگەن قامشىسىمەن — اياماستان ۇرىپ-سوعۋدا! جانىندا تۇرعان — ونىڭ كۇيەۋ بالاسى، سەمىز قارىن كيۋكەلرەي. وسى ەكەۋىنىڭ سوققىلارىن ايتساڭشى! ابەل كۆاك اسپازشى يۋتتامەنەن ەكەۋى دە قالىسپادى. لوردە كۆاكانىڭ ايەلى تالكە بايعۇستىڭ تۇبەك ءجۇندى قۇيرىعىنا جابىسىپ العان. تەك ولار عانا ەمەس: وسىندا بار اۋىلدىڭ ەركەكتەرى مەن ايەلدەرى جيىلعان، ءبارى دە ايۋدىڭ ولگەنىن قالاۋدا. بارىنە دە باسشىلىق جاساپ جۇرگەن كيۋكەلرەي، ايرىقشا ءوزىن كورسەتكەندەي، — ەندەشە قالاي! ۆيلليگەترۋدا حانىم ونىڭ تاستاندى اناسى بولىپ كەلەدى. اكەسى بەلگىسىز. دەگەنمەن دە، جۇرتتىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىنە سەنسەك، — وراقشى قارا زاندەر، وزدىگىمەن جۇرگەن بەيشارا — سول بولۋى كەرەك ونىڭ اكەسى، يا سونىڭ ءوزى دەيدى... سۇلتانعا بوراعان تاستاردىڭ سانى سانسىز كوپ. قانداي تاستار دەيسىڭ! ۇستانىڭ ءىنىسى جۇگىرىپ جەتىپ كەلە سالا ايۋدى ۇلكەن اعاشپەن قاق تۇمسىعىنان سالىپ ءوتتى — كوزى قارايىپ، ايۋ جىندانىپ كەتىپ ءبىر توپ تۇرعان ايەلدەرگە قاراي ۇمتىلعاندى، بەيشارا ايەلدەردە جان قالماستان باستارى اۋعان جاققا ايقايلاپ، ءبىرىن-بىرى باسا، بىرەۋلەرى سۋعا تومپ-تومپ ءتۇسىپ، قاشا جونەلدى. وزەن سۋى تەرەڭ ەدى... پاتەر قارلىعا، ايقايعا باسىپ: «ادامدار! قاراڭدار! يۋتتا حانىم، اسپازشى سۋدا اعىپ بارادى! ۇرشىعى قولىندا! ەركەكتەر كومەك بەرىڭدەر! مويىنداعى كۇنالارىن كەشىرىپ، ەكى بوشكە سىرا سىيعا بەرەمىن!..» ءبارى دە ايۋعا جابىسقاندارىن قويا سالا، ايەلدەردى قۇتقارۋعا — سۋعا ۇمتىلدى، بەسەۋىن دە جاعاعا الىپ شىقتى، قۇدايعا مىڭ شۇكىر! سونىمەن شارۋالار جاعادا تاش-پىشپەن جۇرگەندە، ابدەن قور بولعان سۇلتان، ەسىن بىلەر-بىلمەس، ايقايعا باسىپ، سۋعا كۇمپ ەتىپ تۇسە، قاشا جونەلدى. مۇنشاما قورلىقتان گورى، ول ءوزىن-وزى ولتىرگەندى ماقۇل كورگەن-دى. ول ومىرىندە سۋدا ءجۇزىپ تە كورمەگەن، — سوندىقتان بىردەن-اق ولسەم دەگەن ويدا بولدى. ويدا جوقتان ونى وزەن اعىسى قولداپ، ءوزىن سۋدا ءجۇزىپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ونى بايقاپ قالعان شارۋالار ۋلاپ-شۋلاپ، ايقايعا باستى: «ۇيات، ولگەنىڭ ارتىق! جۇرتقا، بارىمىزگە ءومىر بويى كۇلكى بولدىڭ!»
ءبارى دە اشۋعا باسىپ، ايەلدەرگە قاراپ بوقتاپ جاتىر: «ۇيلەرىڭدە وتىرساڭدار بولماس پا ەدى! سەندەردىڭ كەسىرلەرىڭنەن ول ەندى جايباراقات ءوز جايىنا ءجۇزىپ كەتەتىن بولدى!..» شارۋالار اعاش ۇڭگىرىنە بايقاپ قاراعان ەدى، ايۋدىڭ سوندا قالعان تىرناقتارى مەن تەرى، جۇندەرىن كورىپ، ءبارى دە كۇلكىگە باتتى!
شارۋالار: ە، سابالاق، سالپا قۇلاق، — قالدىرىپ كەتكەن قۇلاعىڭدى الىپ كەتۋگە ءالى كەلەرسىڭ!» — دەپ بىر-بىرىنە قاراپ كۇلىپ جاتتى.
ءسويتىپ ولار ايۋدىڭ جاندى جەرىنە ءتيىپ جاتتى. ايۋ بولسا وسى كۇنىنە دە، ريزا بولعانداي. بار بىلگەنىنشە ول وڭباعان ەركەكتەردى قارعاپ-سىلەپ جاتتى! جۇلىنعان ساۋساقتارى مەن قۇلاعى جان شىعارارداي سىزداپ اۋرۋدا! تۇلكى ساتقىندى دا قارعاپ سىلەۋدە.
جۇرەگى قۇسا بولعان ايۋ اعىن سۋمەن ءجۇزىپ كەلەدى. ءسات قاعىم ۋاقىتتا تاس لاقتىرىمداي جەرگە جەتىپ تە قالىپتى. ءولىپ-تالىپ ايۋ جاعاعا، قۇرعاققا شىعادى. كۇننىڭ كوزى دە وسىنداي قور بولعان جانۋاردى كورگەن ەمەستى! ول ەندى تاڭ اتقانشا امان قالماسپىن دەپ ويلادى: «ەي، رەينەكە، الاياق، سۇم ساتقىن! وڭباعان حايۋان!»
تۇلكىنىڭ زۇلىمدىعىمەن قوسا، شارۋالاردىڭ كەلتەكتەگەندەرى، ۇرىپ-سوققاندارى ەسىنەن كەتپەي قويدى...
ناعاشىسىن اسەل بالىنان ءدام تاتقىزام دەپ بازارعا اپارىپ تاماشالاتقاننان سوڭ رەينەكە-تۇلكى تاۋىق قۇسىن ىزدەپ كەتتى، ۇستاپ الىپ ءبىر داناسىن، قۋانا اعىسپەن ءبىر، تومەندەپ وزەن سۋدىڭ سالاسىن جاعالاپ، شاۋىپ كەلەدى.
شۇعىل جۇمىسىنا اسىعىپ، قۇرباندىعىن ول تەز ارادا جىمقىرىپ، وزەندى جاعالاپ جۇگىرىپ كەلىپ، سۋ ىشۋگە توقتاپ ءبىر ءسات، ويعا شومدى: «الپامساداي ايۋدىڭ ەبىن تاۋىپ، اتالارعا جەتكىزگەنىمە، سول ءۇشىن دە مەن شەكسىز قۋانامىن! ۇستانىڭ ونى بالتامەن اياماستان سىباعاسىن بەرگەنىنە باس تىگەمىن! و باستان-اق ايۋ ماعان الاكوزبەن تەرىس قاراپ جۇرگەن ەدى، ەندى مىنە ەكەۋمىزدىڭ ەسەبىمىز تۋرا بولدى.
مەن ونى ناعاشىم دەپ جۇرگەن ەدىم امبەباب، ەندى بولسا ەسەپ-اق، ول دوڭبەك اعاشتا اسىلىپ ءولدى،! ولە-ولگەنشە ومىرىمدە ەندى مەن باقىتتىمىن: ول ەندى شاعىم-جالا، جاماندىق جاساي الماس!..»
ءبىر كەزدە رەينەكە كەلە جاتىپ: جارالى سۇلتاننىڭ سۇلاپ جاتقانىن كورىپ قالدى. «ءتىرى ەكەن ول، مايماق اياق!» ريۋستەفيل، — سەن ەسەرسوق، جارامسىز، ناقۇرىس! — دەپ ويلاپ ول، كوڭىلى مۇڭايىپ، جۇرەگى كەتتى قاتتى سوعىپ. سەن سوندا، جاعىمدى، مايلى سونشاما تاعامنان ايىرىلعانىڭ با؟ قولىنا قولما قول ءوزى كەلىپ تۇسەتىن بايلىقتى، قاي ادام دا بولماسىن سەنەن كەم ارمانداماس! دەگەنمەن دە سۇلتان بەگىم ەرەكشەلىگىڭدى ءبىلدىرىپ، كەپىلدىككە ءبىر زات قالدىرىپ كەتكەن!» — دەدى ول ونىڭ جارالانعان، قانعا بويانعان اياق ، باسىن كورە تۇرىپ. ءسوزىن جالعاستىرىپ: «و ناعاشىم! تاعدىردىڭ جازمىشى اي! ءسىز ۇستاعا ەش نارسە ۇمىت قالدىرعان جوقسىز با؟ مەن ءسىزدىڭ قايدا توقتاعانىڭىز جونىندە ۇستاعا جان دەپ حابار بەرەر ەدىم. استە، كەشىرەرسىز، قىزىعا سۇراعانىما: اسەل بالىنان تويا جەي الدىڭىز با، ءتايىرى؟ جوق الدە، ءسىز ءبىرىنىڭ دە ەسەسىن ادال قايتاردىڭىز با؟ ءوزى قالاي بولعان ەدى؟ وي، قالايشا ءسىزدى ءتۇرلى تۇسكە بوياعان! بۇل نە دەگەن ۇيات، ماسقارا! مۇمكىن اسەل بالى ۇناماعان بولار. ءبىراق تا مۇنشاما شىعىن جۇمساعان جاعدايدا، نەبىر كوپ دۇنيە ساتىپ الۋعا دا بولار ەدى عوي. قايتەمىز ەندى، ناعاشى ايتىڭىزشى: ءسىز قىزىل بورىك كيىپ الىپ جانە نە ويلاۋمەن شاپقىلاپ ءجۇرسىز؟ جوق الدە دوستىق ءۇيىنىڭ ۇيىمىنا كىردىڭىز بە؟ نە بولماسا يماندىلىق جولىنا ءتۇستىڭىز بە؟ وڭباعان شاشتاراز باسىڭىزدان شاشىڭىزدى الامىن دەپ قۇلاعىڭىزدى بايقاۋسىزدا كەسىپ العان-اۋ دەيمىن.
كەكىلىڭىزدەن دە، قۇلاق تۇسى تەرىڭىزدەن دە ايىرىلىپ قالعانسىز با؟ ءما ساعان، قولعاپتان دا! Ay، ءسىز ونىڭ ءبارىن قاي جەردە قالدىرعانسىز؟
دەنەسى تۇگەل سىزداپ اۋىرعاننان اۋىزىن اشىپ، جاۋاپ تا ايتۋعا شاماسى كەلمەستەن بايعۇس سۇلتان، ونىڭ كەلەكەلەپ مازاق ەتكەن سوزدەرىن، امالسىزدان، تىڭداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءوزىن قويارعا جەر تاپپاستان، تىڭداۋعا ەشبىر زاۋقى دا بولماستان، سۋعا قايتا كۇمپ ەتىپ ءتۇستى دە، قىزۋلىقپەن ارعى جاعاعا ءبىر-اق ءجۇزىپ ءوتتى دە، قۇلاپ ءتۇستى. «بايعۇس تۇنجىعاسى ءتۇسىپ، بار دەنەسى اۋىرىپ، وزىنە-وزى ءسوز ايتقانداي كۇبىرلەپ: بۇدان دا ولگەنىم ارتىق! جۇرەرگە دە شامام جوق! پاتشا سارايىنا قايتا بارۋ مەنىڭ ماڭدايىما جازىلماعان شىعار؟ جەكسۇرىن تۇلكىنىڭ ساتقىندىعىنان ماسقارا بولىپ وسىندا ەشكىمگە دە كەرەكسىز، ىزدەۋسىز قالاتىن شىعارمىن؟ وسىدان امان قالسام، — وڭباعان، سەن مەنى ءومىر بويى ۇمىتپاستاي بولارسىڭ!»
ايۋ ورنىنان ارەڭ دەگەندە تۇرىپ، وتە قاتتى قينالسا دا ءجۇزىپ كەتتى. ءتورت كۇن-تۇن، الىس جولدى ءجۇرىپ، ارەڭ جەتتى.
ايۋدىڭ قور بولعان ءتۇر-تۇسىن كورىپ پاتشا اعزام، شوشىپ، داۋىسى قاتتى شىعىپ: «و، قۇدايىم! سۇلتانبىسىڭ؟ كىم ءسىزدى ۇرىپ-سوققان؟» سۇلتان جاۋاپ قاتتى: «ءدال ءوزىمىن — وتە اۋىر، ايانىشتى كورىنىس! رەينەكە، وڭباعان قاراقشى، مەنى ساتىپ، ماسقارا ەتكەن!»
پاتشا اشۋلانىپ، جۇرتقا قاراپ: «بۇل جاساعان ايۋاندىعى ءۇشىن اياۋسىز جازالايمىن! اتاقتى، ابىرويلى سۇلتاندى قورلايتىنداي رەينەكە دەگەن كىم ەدى سونداي-اق! ءوزىمنىڭ ارىمنىڭ الدىندا، تاجىمىممەن قوسا، قالاي بولعاندا دا، مەن انت بەرەمىن دەپ: بارىنە دە ول باسىمەن جاۋاپ بەرەدى، سۇلتان دا اقىسىن ەسەلەپ الادى! قانداي دا بولماسىن، ەندى ءوزى دە، ءۇرىم-بۇتاعى دا ءومىر بويى، جاقسىلىق كۇتپەسىن! اقىماق بولماستان، كەلەتىن بولسىن. وسى ءسوزىمدى جەتكىزگىن! وسىندا كوبىن تىڭداماسا دا، سىزبەن ول ساناساتىن بولار».
گينسە كەلىسپەگەندەي بولىپ: «مەن ونىمەن جولىعىپ نەدەن ءسوزىمدى باستاپ، نە ايتارىمدى دا بىلمەي تۇرمىن، مەنى تىڭدار ما، تىڭداماس پا ەكەن؟ باسقا بىرەۋدى جىبەرسەڭىز دۇرىس بولار ەدى: مەن بولسام كىشكەنە عانامىن، ءالسىزبىن. انە، سۇلتان-ايۋ — زور تۇلعالى، كۇشتى بولسا دا، نە ىستەي الدى دەيسىز؟ قالايشا مەن ورىندايمىن؟ كەشىرىڭىز مەنى، بوساتىڭىز؟»
«سەن مەنى اينىتپاعىن، — دەپ پاتشا جاۋاپ بەردى، — قانشاما وتە ءوتىمدى بولعاننان گورى، جەكە باستىڭ زەرەكتىگى مەن اقىلدىلىعى كوبىرەك كەرەك بولعان جاعدايلار از بولماعان. سەن الىپ دەنەلى بولماعانمەن، ءبىلىمدى، اقىلدى، تاپقىرسىڭ».
مىسىق كەلىسىپ: «باس يەمىزدىڭ ايتقانى — زاڭ! ەڭ باستىسى، جولدا كەلە جاتقاننان وڭ قولىمدى كوتەرسەم، جولىمىزدىڭ بولعانى..»
ءۇشىنشى ولەڭ.
گينسە جولعا شىعىپ، ءجۇرىپ كەلەدى. الىستان كوك قارعانى كورىپ، ول قۋانا ايقاي سالدى: «مەيىرىمدى قۇس! جولىڭ بولعىر! مەنىڭ وڭ جاعىمدا ءجۇرىپ، قاناتىڭمەن ماعان جول سىلتەگىن!»
قۇس، اندەتىپ ۇشىپ كەلىپ، گينسەنىڭ سول جاعىنداعى اعاشقا قوندى.
گينسە: جولىم ەندى بولماس دەپ ويعا كەتىپ، ازداپ رەنجىپ قالدى، سوندا دا كوپشىلىك اراسىندا دۇرىس بولار دەپ، كوڭىلىن ءبىرشاما كوتەردى. ول ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى، مالەپارتۋسقا جەتكەندە ءۇيىنىڭ الدىندا وتىرعان رەينەكەنى كورەدى. مىسىق سالەم بەرىپ: «جاقسىلىق نۇرىن جارىلقاعان قۇدايىم بىزگە باقىت كەشىن سىيلاسىن! تىڭداڭىز، ەگەر دە جانە دە شاقىرۋىنا بارۋدان باس تارتساڭىز، پاتشا اعزامنىڭ قاھارىنا جولىعاسىز! جانە دە ايتقىن دەدى: بارلىق جاساعان قىلمىستارىنا جاۋاپ بەرسىن دەيدى، بولماسا ءسىزدىڭ بارلىق اعايىن-تۋىستارىڭىزدى جازالاماق...»
«سالاماتسىز با، سالەم سىزگە، سۇيىكتى جيەنىم! قۇدايىمنىڭ بار جاقسىلىعىن ساعان سىيلاعانىن قالايمىن» — دەپ تۇلكى جاۋاپ قاتتى. دەگەنمەن شىنىندا جۇرەگى ونىڭ ونى مۇلدەم قالاماي تۇرعان ەدى. جاڭا قانداي جازا تاپسام ەكەن دەپ ويلاپ ول: بۇل كەلگەن قۋعىنشىنى دا ماسقارالاپ قايتارۋ بولدى بار ويىندا.
گينسە — مىسىقتى جيەنىم دەپ اتاپ: «جيەنىم، اينالايىن، سىزگە ەندى قانداي سىي-قۇرمەت جاساسام جاراسار ەكەن؟ Ac ادامنىڭ ارقاۋى دەگەن. كەشكى تاماققا مەن ءبىر امالىن جاسايىن! تاڭ ەرتەلەپ جولعا شىعارمىز. سويتكەنىمىز ءجون بولار. سىزدەن وزگە ەشبىر جانعا، كەرەك دەسەڭىز، جاقىن اعايىن-تۋىستارىما دا سەنبەيمىن، دۇرىسىن ايتقاندا تەك سىزگە عانا سەنىم بىلدىرمەگەندە، ەندى كىمگە سەنەمىن؟ ايۋ عوي تويىمسىز، وتە دورەكى، ارسىز. ول قوپال دا، مەيىرىمسىز. مەن ونىمەن الىس ساپارعا ەشقاشان دا بىرگە شىقپاعان بولار ەدىم. ال سىزبەن ەندى، جان دەپ بىرگە شىعامىن. ەرتەڭگى كۇن تاڭ اتىسىمەن ءبىز جولعا اتتانامىز. وسىلاي جاساساق، دۇرىس بولار».
گينسە وعان كەلىسپەستەن: «ۋاقىتتى كەشىكتىرمەي، ءدال ءقازىر-اق اقساراي، قورعانعا جولعا شىقساق دۇرىس شەشىم بولار ەدى. ايدىڭ جارىعىمەن، تۇنگى سامال ەسىپ، داڭعىل جولمەن ۋاقىتىلى جەتىپ قالار ەدىك...»
رەينەكە جانە ءسوز الىپ: «مەن تۇندە جول ءجۇرۋدى ءقاۋىپتى دەپ ويلايمىن: كۇندىز جولىمىز انىق كورىنەدى، تۇندە ءبىر پالەگە جولىقساق، — كىم ءبىلسىن، نە بولارىن!»
گينسە ويلانىپ: «ەگەر دە مەن، ناعاشى، قالاتىن بولسام، — كەشكى تاماعىمىز نە بولماق؟»
تۇلكى بولسا: «ءبىزدىڭ ازىق-تۇلىگىمىز شامالى. ەگەر دە ءسىز قالاتىن بولساڭىز، اسەل بالدىڭ قايماعىن تاۋىپ اكەلەمىن، ومىرىڭدە جەپ كورمەگەنسىڭ». گينسە وكپەلەپ بۇرتيىپ، — ەگەر ءجوندى تاماعىڭىز بولماسا، تىشقان ەتىن بەرىڭىز: تىشقان ەتىنە-اق قاناعاتتانامىن، ال اسەل بالىن — وزگەلەرگە ساقتارسىز...» «نە؟ ءسىز سوندا تىشقان ەتىن قالايسىز با؟! — رەينەكە قۋانىپ كەتتى، — راسىندا ما؟ بولدى وندا، دايىندايمىن. جاقىن ارادا پوپ تۇرادى. ونىڭ بيداي استىعى جينالعان قويماسى بار، تىشقاندار دەگەنىڭ تولا، سىيماي جاتىر! وسى تىشقانداردان كۇندىز-تۇنى تىنىشتىق جوق» — دەپ، پوپ وتە قاپا بولىپ ءجۇر. گينسە بايقاماستان، اعات سويلەپ: «مەنى سول تىشقاندارعا الىپ بارىپ، ءبىر جاقسىلىق جاساڭىزشى: تىشقان تۇرعاندا، قۇستاردىڭ دا، وزگەلەردىڭ دە ەش قاجەتى جوق — ونىڭ ەتىن وتە جاقتىرامىن».
تۇلكى ورنىنان ءبىر سەكىرىپ: «ەندەشە، ءسىزدىڭ كەشكى تاماعىڭىز زور، ءدامدى بولماق! مىنە، ەندى، ءسىزدىڭ قالاۋىڭىزدى شەشكەن سوڭ، وزگەسىن قوسپاي-اق قويايىق...»
سەنىپ قالعان گينسە — ونىمەن بىرگەلەسىپ، قويماعا كەلدى. لاي دۋالداردىڭ ارتىندا جاسىرىنىپ تۇردى.
وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن رەينەكە دۋال استىنان ور قازىپ، پوپتىڭ ەڭ جاقسى قورازىن ۇرلاپ كەتكەن بولاتىن. ەگەر دە ۇرى كەلە قالاتىن بولسا دەپ، پوپ سول قازىلعان وردىڭ كىرە بەرىس تەسىگىنە شاۋىلدەك ءيتىن بايلاپ قويعان ەدى. بۇل جونىندە رەينەكە انىق بىلەتىن، سول ەسىنە ءتۇسىپ، مىسىققا ايتتى: «سۇيىكتى جيەنىم، مىنا تەسىك ۇڭگىرگە كىرگىن. مەن سەنى وسىندا قاراۋىلداپ تۇرامىن. تىشقان دەگەندى تولتىرىپ ءۇيىپ جيناپ الاسىڭ! ءسىز ولاردىڭ شيقىلداعان داۋىستارىن ەستيمىسىز؟ ابدەن قارنىڭىز تويعان سوڭ شىعارسىز، — مەن ءسىزدى وسىندا كۇتەمىن. ەكەۋمىز بۇگىنگى كەشتە بىرگە بولۋىمىز قاجەت، ال تاڭ اتىسىمەن سىزبەن بىرگە تۇرىپ — كوڭىلدى اڭگىمەلەسىپ جولعا شىعامىز». «ونداي بولسا، — دەپ سۇرادى مىسىق، — ەشبىر قورىقپاستان ۇياعا كىرە بەرەيىن بە؟ پوپتىڭ ارام ويى دا بولۋى اجەپ ەمەس قوي...»
رەينەكە-قۋ ونىڭ ويىن ءبولىپ: «ءسىزدى مۇنشالىقتى قورقاق دەپ كىم ويلاپتى؟ قايتتىق وندا، ۇيگە، — ەندەشە، مەنىڭ ايەلىم قۋانىشپەن قارسى الىپ، ءدامدى ءبىر تاماق دايىنداپ بەرەر، وكىنىشكە تىشقان ەتى بولماس، نە دە بولسا... بارىمىزدى قويارمىز» — دەدى.
تۇلكىنىڭ وعان مىسقىلداپ ءسوز ايتقانىنا مىسىق شىدامى تاۋسىلىپ، ۇڭگىرگە سۇڭگىپ كەتتى — ءسويتتى دە قاقپانعا ءتۇستى.
مىنە، ءوستىپ رەينەكە-تۇلكى اڭقاۋ مەيمانىن سىيلاعان ەدى!
گينسە ارقان جىپكە ورانعانىن سەزگەن بويدا، ولگەنشە قورقىپ، ارتىنا قاراي قاشا جونەلدى. قاتتى سەكىرگەنى سونشالىق، — ارقان بۇعاۋى گينسەنى مىقتاپ قىسىپ قالدى!
رەينەكە تۇمسىعىن ۇڭگىر تەسىگىنە تاياپ، ايانىشتى داۋىسپەن، كوڭىلى ونى قالاماعانمەن دە، ءسوز سويلەدى: «گينسە، قالاي تىشقاندار ۇنادى ما؟ سەمىز، مايلى ما ەكەن؟ جوق الدە ونشا ەمەس پە؟ ەگەر دە سىرتتان يت سەنىڭ ونىڭ قۇسىن الىپ كەتكەنىڭدى بىلسە عوي، وندا سەنىڭ تىرىدەي دەنەڭە تۇز سەبەر ەدى؛ ول وتە قىزمەتكەر بالا. نە؟! اق سارايدا بۇل دەگەنىمىز — داستارحان باسىندا ويىن-ساۋىق قۇرىپ، تويلاۋ بولسا كەرەك؟ اي، قايدام! ەگەر دە يزەگريم، ءسىز سەكىلدى وسىنداي قاقپانعا تۇسكەندە، ول جاقسىلاپ تۇرىپ ءوز جازاسىن تۇگەلدەي العان بولار ەدى!» وسىنى ايتتى دا رەينەكە-ايلاكەر كەتىپ قالدى...
ول تەك ۇرلىق جاساۋمەن بىرگە دە، وزگە دە ىستەر جاساپ جۇرەتىن: تاڭقالارلىق تىرلىكتەر، توناۋ، ءولتىرۋ، الداپ ساتىپ كەتۋدى ول وزىنشە كۇنا ەكەن دەپ سانامايتىن، سوندىقتان دا وسىندايدىڭ بارىنە دە ويلانباستان باراتىن. سوندىقتان گيرمۋندا حانىمعا ول ەكى ويمەن كەزدەسۋگە بەل بۋدى: ەڭ الدىمەن قاسقىردىڭ ارىزى نەگە نەگىزدەلگەن ەكەنىن، ەكىنشىدەن، ول ونىمەن ۋاجدەسۋدى قالاعان ەدى. يزەگرىمنىڭ ەسىك الدىندا تۇرعانىن قالايدا پايدالانباسقا؟ كۇدىكتەنەتىن ەشنارسە جوق: قاسقىردىڭ ازعىن تۇلكىگە دەگەن اشۋ-ىزاسىن وياتۋمەن بولعانداي...
رەينەكە حانزادانىڭ ۇيىنە كەلسە، ول جوق بولىپ شىقتى.
«وي، سىمباتتىلارىم-اي! — دەپ قاسقىر ۇلكەن دە، كىشى دە بالالارىنا قۋانا قاراپ، بالالارعا باسىن بىر-ەكى شايقاپ تاڭىرقانا قارادى دا ءوز جايىنا كەتە باردى. تاڭ اتار-اتپاستان ۇيىنە قايتقان گيرمۋندا: «ەشكىم مەنى ىزدەپ كەلگەن جوق پا؟» — دەپ سۇرادى. «جاڭا عانا رەينەكە جاكەمىز، يماندى اكەمىز وسىندا كەلىپ كەتتى، — سىزبەن سويلەسپەكشى ەكەن. ءبىر تاڭ قالعانىمىز، ول بىزدەردى: سىمباتتىلارىم دەپ اتادى...»
نە؟! — گيرمۋندا ايقايلاپ، ول ماعان ءالى جاۋاپ بەرەدى!» ءسويتتى دە، سازايىن بەرەرمىن دەپ ونىڭ ءىزىن قۋىپ كەتتى.
تۇلكىنىڭ جۇرەتىن جولىن ول جاقسى بىلەتىن. جەتىپ الىپ — اشۋ قىسىپ ايقايلاپ: «بۇل نە دەگەنىڭ؟! نە ءسوزىڭ ول؟! نە دەگەن ۇياتسىز سوزدەر ايتقانسىڭ؟! قالايشا ۇياتسىز، بالالاردىڭ كوزىنشە سونداي ءسوزدى ايتقانسىڭ؟ وكىنەتىن بولاسىڭ!..»
وسىلايشا ايقايعا باسىپ ول، تىسى-تىسىنە ءتيىپ ساقىرلاپ، تۇلكىنىڭ ساقالىنا جارماستى كەپ. ول ءوزىنىڭ وتكىر ءتىسىنىڭ كۇشىنە سەنگەندەي! ول قاشىپ قۇتىلماقشى بولعان ەدى، — گيرمۋندا حانىم ارتىنان قۋا جونەلدى. ءبىر قىزىق وقيعا بولدى! جاقىن جەردە ەسكى قىستاۋدا قالعان قورعان بولاتىن؛ ءبىرىن-بىرى قۋىپ، ەكەۋى دە سوعان كەلدى، سونداعى شاتىردىڭ ءبىرىنىڭ شاتىناپ جارىلعانىن كوردى: دۋالدارى كوپ تۇرعاننان جارىلىپ كەتىپتى.
جارىق وتە تار بولاتىن. رەينەكە بار دەنەسىن راس، قىسىپ ءوزىن، بىردەن سۇڭگىپ ءوتىپ كەتتى. قىمباتتى حانىم، قاسقىر دا سول جارىقتان وتپەكشى بولىپ ۇمتىلعان ەدى، باسى قالدى دۋال اراسىندا قىسىلىپ، ارى-بەرى، وڭدى-سولدى ىرعالىپ ۇرىنىپ كورىپ ەدى — ءبارى دە بەكەر! نە العا، نە ارتقا دا قوزعالا الماستان، قايتا ودان دا بەتەر قىسىلدى.
رەينەكە بۇل جاعدايدى بايقاپ قالىپ، جولدى اينالىپ ءوتىپ، ونىڭ ارتىنان جۇگىرىپ كەلدى دە، — وعان ەندى ول جۇمىس تاۋىپ بەردى! ونى سىلەيتىپ ۇرسۋدى دا ۇمىتپادى: «وڭباعان! سەن ۇيات تىرلىك جاسادىڭ!»
رەينەكە بولسا ءوز دەگەنىن جاساپ: «بۇل تىرلىكتىڭ كەش بولعانى وكىنىشتى-اق ، نە دە بولسا — ماڭدايىڭا جازعانى بولار!»
جولى بولماعىر رەينەكەنىڭ، بىرەۋدىڭ ايەلىنە جارماسقان بۇل تىرلىگى، ءوز ايەلىن قورلاعانى ەمەس پە!
دۋال جارىقشاعىنان ارەڭ دەگەندە قاسقىر بوسانىپ شىققاندا، رەينەكە ول جەردەن ۇزاقتاپ، ءوز جولىمەن كەتكەن ەدى. ءوزىنىڭ ايەل دەگەن زاتىن ساقتاپ قالامىن دەپ قانشا ويلاعانمەن، ايەل قاسيەتىن ۇستاي الماستان، ەكىنشى رەت ابۇيىرىنەن ايىرىلدى...
ايتپاقشى، ەندى بايعۇس گينسەنىڭ جاعدايىنا كەلەيىك. ول ءوزىنىڭ قاقپانعا ءتۇسىپ قالعانىن سەزگەننەن سوڭ، ول — ءوزىنىڭ مىسىق مياۋىنا سالىپ — ىڭىرسىپ جىلاي باستادى. سىرتتان يت جاتقان جايىنان اتىپ شىعىپ: «قۇدايعا شۇكىر! مەنىڭ دە ءساتىم بولىپ، ۇڭگىر تەسىگىنە ءىلۋلى تۇرعان دار جىپكە ءتۇسىپسىڭ دە! ۇرى ۇستالدىڭ با! قورازدىڭ قۇنىن وتەۋ وڭايعا سوقپاس!» قۋانىشتان سىرتتان يت سەكىرىپ تە كەتتى. ول جىلدام شام پىلتەسىن جاقتى (ۇيدەگىلەر ۇيقىدا جاتقان بولاتىن)، اكە-شەشەلەرىن، بار قىزمەتكەرلەردى وياتىپ، اياقتارىنان تىك تۇرعىزدى. ايقايعا باسىپ: «تۇلكى ۇستالدى! اكەسىن وعان ەندى كورسەتەمىز!»
ۇلكەندى-كىشىنىڭ ءبارى دە، پوپ اكەمىز دە، اسىعىس قولعا تۇسكەن زاتتاردى جامىلا سالا، جۇگىرىپ كەلەدى. ەكى ايىر ءمۇيىزدى شامدى ۇستاپ، اسپازشى ءبارىنىڭ دە الدىندا وزىپ شاۋىپ كەلەدى. سىرتتان يت اۋىرلاۋ تاياقپەن قارۋلانىپ — مىسىقتى ۇرا باستادى: اياۋسىز سوعۋدا — ءبىر كەزدە ونىڭ كوزىن شىعاردى. ءبارى دە مىسىقتى ۇرىپ جاتىر. ۇشقىر شانىشقىسىمەن پوپ تا — ءوز قولىمەن قاراقشىنى ولتىرمەك بولىپ كەلگەن ەدى جەتىپ. گينسە ءوزىنىڭ ولەتىنىن ءبىلىپ: ەڭ سوڭعى كۇشىن جيناپ، سەكىرىپ بارىپ پوپتىڭ شابىنا بارىپ جارماسىپ، قىرشىنا تىستەپ، اياۋسىز تىرنالاپ، ونى قاتتى جارالاپ تاستادى — ايىرىلعان كوزىنىڭ قاساسىن العانداي بولدى. ويبايعا باسىپ پوپ جانايقايى شىعىپ كەتتى — ەسىنەن تانىپ، جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. اسپازشىعا، بايقاماستان: ول پالەگە قولدان قيانات ۇيىمداستىرىپ، وسىنداي ازاپتى دا كورەتىنىن شايتان الدىن الا كورسەتىپ قويعانداي! ە، قۇدايىم! مۇنداي ازاپ، قورلىقتى، اش بولىپ ازىپ-توزىپ كەتسەم دە باسىما كورسەتپەسىن دەپ ەكى-ۇش رەت شوقىنىپ سيىندى. جولدا جاتقان التىندى كورسەم دە، ونى الماستان، اينالىپ وتەمىن! — دەپ انت ەتۋمەن بولدى. ءسويتىپ اسپازشى ايەل قوجايىنىنىڭ جان ازابىن كورىپ زارلاپ تۇر. ويبايلاعان كۇيىندەگى پوپتى توسەگىنە اپارىپ جاتقىزدى. گەنسە بولسا دار جىبىندە اسىلىپ، ۇمىتىلىپ قالا بەردى. گەنسە، اۋىر تاياق جەپ، اياماستان جارالانىپ، ولۋگە ءسال-اق قالعان ىڭعايسىز جايدا جالعىز قالادى. ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقپەن ارقان ءجىپتى ۇزەم دەۋمەن، قىرشىپ تىستەلەۋمەن اۋرە.
ول ويعا باتىپ: «بۇل باسىما تۇسكەن اۋىر جازادان قالايشا قۇتىلماقپىن!» دەگەنمەن دە ونىڭ جولى بولدى: ارقان ءجىپ ءۇزىلىپ كەتتى! و، نە دەگەن قۋانىش! بۇل انت ۇرعان جايدان، ارتىنا دا قاراماستان توقتاۋسىز زىتىپ كەتتى! ۇڭگىرگە سەكىرىپ ءتۇسىپ — بوستاندىققا، جولعا شىقتى، قايداسىڭ اقساراي پاتشا قورعانى، قايداسىڭ دەپ، تاڭ ەرتەلەپ سوندا جەتىپ كەلدى. ءوزىن-وزى ۇرىسىپ جەپ قويدى: «الباستى ءوزىنىڭ قۋلىعىن اسىرىپ، رەينەكە-تۇلكى جاساعان بار كۇنالارىنان ادا بولىپ، جاسىرىپ كەتپەكشى عوي! مىنە، ەندى ءبىر كوزىڭنەن ايىرىلىپ، ماسقارا بولدىڭ. بار دەنەسى جارالانعان — ايتشى كانە ەندى، بۇدان اسقان قورلىق بار ما ەكەن!»
پاتشا اعزام قانى باسىنا شاۋىپ، اشۋلانىپ — جۇگەنسىزگە ءولىم ءجاريالانسىن، ەشبىر وعان اياۋشىلىق دەگەن بولماسىن، — دەدى.
ول كەڭەس جيىنىن شاقىردى: «ولارعا پاتشا سۇراق قويدى: بۇل جاۋىزعا ىستەگەن قياناتتارى ءۇشىن قانداي جازا بەرسەك ەكەن؟» تۇلكىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىزدار قاپتاپ كەتتى.
گريمبارت-بورسىق جانە دە شىعىپ: «بۇل سوت جيىنىندا قاتىسىپ وتىرعاندار اراسىندا تۇلكىگە قارسى نيەتپەن كەلگەن مىرزالار دا بار، سونداي بولعانمەن دە، ەشبىرەۋى دە ونىڭ قۇقىعىن بۇزۋعا قاقىسى جوق: ءۇشىنشى رەت رەينەكەگە قۋعىنشى جىبەرەيىك. ەگەر دە ول جانە دە كەلمەيتىن بولسا، ونى سىرتىنان سوتتاساق تا بولادى».
«مەنىڭ كۇدىگىم بار، — دەدى پاتشا، — ءۇشىنشى رەت ول سۇمىرايدى ۇستاپ ەرتىپ كەلۋگە ەشكىم دە شىقپاس دەپ قورقامىن. ەشكىم دە كوزىنەن ايىرىلعىسى كەلمەس. ءوزىنىڭ ومىرىمەن قوشتاساتىن، نە بولماسا دەنساۋلىعىنان ايىرىلاتىن قانداي جان ءوز ەركىمەن سول قاراقشىنى ەشبىر كەپىلدىكسىز ۇستاپ — سوتقا وسىندا الىپ كەلەر دەيسىز؟ ونداي باتىردى ءبىز كورىپ تۇرعان جوقپىز...» ارادان بورسىق داۋىستاپ: «باس يەم، پاتشا اعزام، رۇقسات بولسا، بۇل تاپسىرمانى ماعان سەنىپ تاپسىرساڭىز، وندا ماعان نە بولعانمەن دە — بۇل تاپسىرمانى مەن ورىنداۋعا دايىنمىن! ارنايى جىبەرەرسىز بە، بولماسا ءوز ەركىممەن بارامىن با، — ونى ءسىز بۇيىراتىن بولاسىز».
پاتشا بۇل ۇسىنىستى قابىل ەتتى: «سىزگە قىلمىسكەردىڭ بار جاساعان قياناتتارى بەلگىلى، دەگەنمەن دە بۇل ىسكە مۇقيات بولىڭىز: ءوزى وتە ءقاۋىپتى ايلاكەر...»
گريمبارت جاۋاپ قاتىپ: «قايتەيىن، تاۋەكەل! مەن ونى وسىندا الىپ كەلۋگە سەنىمدىمىن».
سودان كەيىن ول — مولەپارتۋسقا، تۇلكىنىڭ قورعانىنا باعىت الىپ، جولعا شىقتى...
رەينەكەنى ايەلى، بالا-شاعاسىمەن ۇيىنەن تاۋىپ، — باسىن ءيىپ: «سالاماتسىز با، رەينەكە ناعاشى! ءسىز — بەلگىلى عالىمسىز، ابىرويلى دا، اقىلدى، دانامىزسىز! ءسىز بىزدەردى تاڭ قالدىرىپ وتىرسىز: قالايشا ءسىز پاتشا اعزامنىڭ بۇيرىعىنا مويىن ۇسىنبايسىز؟! بۇل دەگەنىڭىز — مەن ايتايىن — باسىنعاندىق! ويلاناتىن كەزىڭىز كەلدى! ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن قانشاما ارىز جينالعان! بارلىق جەردەن — وسەك-اياڭ تۇسكەن. مەنىڭ بەرەر كەڭەسىم — پاتشا سارايىنا ءجۇرىڭىز: قارسىلىق جاساعاننان تۇك تە شىقپايدى. شىركەۋدەگى پوپتىڭ دا سىزگە دەگەن ارىز-شاعىمى كوپ، سوڭعى ءۇشىنشى رەت ءسىزدى باس يەمىز سوتقا كەلسىن دەپ شاقىرىپ وتىر. ەگەر دە بارماساڭىز، ءسىزدى سىرتىڭىزدان سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەسەدى! پاتشا اعزام ءوزىنىڭ بارلىق اسكەرلەرىن جىبەرىپ — ءسىزدى ۇستاپ اكەتەدى. قورعانعا الىپ بارىپ ءسىزدى قاماپ تاستايدى، بار دۇنيە زاتىڭىزدى تارتىپ الىپ، ايەلىڭىزدى دە، بالالارىڭىزدى دا ولتىرەدى. ءسىز پاتشانىڭ قاھارىنان قۇتىلا المايسىز. ونان دا ەكەۋمىز پاتشا سارايىنا بىرگە بارايىق. ءسىزدىڭ اقىل قۋلىعىڭىز ءبارىمىزدى وراپ وتەدى. سوتتا جولىن تاۋىپ-اقتالىپ كەتەسىز. نەشە رەت ءسىز باسىڭىزعا نەبىر جالا، ارىزدار تۇسكەندە، سوتتاردىڭ كوزىن جەتكىزىپ، سەندىرىپ، سۋدان قۇرعاق ءجۇزىپ ءوتىپ، جاۋلارىڭىزدى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەسىز»، — دەپ وعان گيمبەرت اقىل-كەڭەس ايتادى. رەينەكە وعان: «ورىندى كەڭەس ەكەن! پاتشا سارايىنا ماعان ءسوزسىز بارۋ قاجەت — ول مەنىڭ ءوزىمدى قورعاۋ ءۇشىن وتە قاجەت. پاتشا اعزام، مەنىڭشە، كەشىرىم جاسار. ول كىسى مەنىڭ قانشالىقتى باعامنىڭ بار ەكەنىن جاقسى بىلەدى، ءبىراق تا مەنى قىزعانىپ، كورەالمايتىندار دا از ەمەس. اق سارايداعىلار مەنسىز تىرلىكتەرى العا باسا الماس! مەن قانشاما قاراقشى بولسام دا، پاتشامەن مەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، تىلدەسسەم بولدى — لەزدە-اق بار داۋىل-نوسەر تىنىشتالاتىنىنا نىق سەنىمدىمىن. راسىن ايتقاندا پاتشانىڭ كەڭەسىندەگىلەر قانشاما قىزمەت ەتكەنىمەن، پاتشا اعزامنىڭ ماعان كوڭىلى تولعانداي، ولارعا تولمايدى. يا، ولار نە شەشىم ايتار دەيسىڭ؟ ءا دەپ تە، ءما دەپ تە ايتا المايدى! مەن قاتىناسقان نەشە ءبىر كەڭەستەردە، نەگىزگى سوڭعى شەشىمدى مەن ايتاتىنمىن. ەگەر دە پاتشا اعزامعا، بولماسا ۋازىرلەرىنە ءبىر جاۋاپتى شەشىم قابىلداۋ قاجەت بولسا، مەنىڭ، رەينەكەنىڭ شەشىمىن ءجون سانايتىن. سوندىقتان دا مەنى كوبى قىزعانادى! ولاردان ساق بولۋ قاجەت، بولماسا ولار مەنى ولتىرۋگە انت ەتىپتى. وكىنىشكە، لاۋازىمدىلار ىشىندەگى ەڭ جاۋىزدارى! وسى جاعداي مەنى ۇرەيلەندىرىپ وتىر. ولاردىڭ سانى وننان اسادى، جانە دە ولار ەڭ مىقتىلار. قالايشا مەن جالعىز ولارمەن كۇرەسە الامىن؟ مەنىڭ ميىم قاتتى. نە دەگەنمەن دە مەن سىزبەن بىرگە بارىپ، ماسەلەنى شەشىپ قايتسام با دەپ ويلاپ وتىرمىن. بۇل ءىسىم، دۇرىس شەشىم بولادى اۋ دەپ ەسەپتەپ تۇرمىن، سەبەبى ايەل، بالا شاعامنىڭ كەلەشەگىنە زيان تيمەۋىن دە ويلاعانىم دۇرىس بولار: بولماسا ءبارىمىز دە ءولىپ كەتۋىمىز مۇمكىن. راس — پاتشانىڭ مەنەن اناعۇرلىم كۇشى كوپ، مەن ونىڭ قانداي دا بولماسىن قالاۋىن ورىنداۋعا مىندەتتىمىن. مۇمكىن، رەتى كەلسە، دۇشپاندارىممەن ءبىر بەيبىتشىلىك كەلىسىمگە كەلەرمىز» — دەپ جاۋاپ بەردى.
سويدەدى دە، ايەلىنە قاراپ: «بالالارعا قاراعىن، ەرمەلينا. (مەن ولاردى ساعان تاپسىرامىن). اسىرەسە ءبىزدىڭ سۇيىكتى كىشكەنتايىمىز روسسەلگە جاقسىلاپ قاراعىن. بالاقانىمنىڭ تىزىلگەن تىستەرىن ايتساڭشى، — وسكەندە قۇددى اكەسى بولماق! ال، مىناۋ مەنىڭ رەينگارت — قۋ بالام! ول دا ماعان وتە قىمبات. سەن ازداپ ەركەلەپ ويناساڭ بولادى، تەك مەن جوق كەزىمدە، اعا-ىنىلەرىڭمەن جاقسى تۇر. ەگەر دە مەن باعىما قۇداي قالاسا وتانىما امان-ەسەن ورالسام، — ايەلىم، مەن سەنىڭ الدىڭدا قارىزدار بولىپ قالماسپىن». سونى ايتتى دا ول ۇيدەن شىعىپ كەتتى، ەرمەلينا حانىمدى بالالارىمەن قولداۋسىز، باسشىسىز قالدىرىپ، بورسىق جولاۋشىسىمەن بىرگە كەتتى، بۇل تۇلكىنى قاتتى قاپا قىلدى...
جول جۇرگەندەرىنە ءبىر ساعات وتپەستەن، رەينەكە گريمبارتقا ءسوز قوزعايدى: «مەنىڭ ءقادىرلى جيەنىم، قىمباتتى دوستىم! شىنىمدى ايتسام، مەن قالتىراپ قورقىپ كەلەم: ەشبىر مەنىڭ باسىمنان ءبىر قورقىنىشتى وي كەتپەي-اق قويدى، وسى ءبىر مەن بۇگىن ولۋگە كەتىپ بارا جاتقاندايمىن. الدىمدا مەنىڭ بار جاساعان قيانات-كۇنالارىم قاسقايىپ تۇرعانداي. ءاي، مەندەي بەيشارانىڭ كوڭىلىن قۇرت جەپ، تۇنەرگەنىنە ءسىز ءسىرا سەنبەيسىز اۋ!
تىڭداڭىزشى! سىزگە مەن سيىنعىم كەلىپ تۇر! وزگە يماندى جاندى ەندى مەن قايدان تابامىن؟ ەگەر دە مەن بار كۇنامدى كەشىرگىن دەپ يماندىق جاساپ تاۋەتىپ، ءبىراز بولسا دا ءوزىمدى تازالاپ، جەڭىلدەنسەم، پاتشا اعزامنىڭ الدىنا بارعانىمدا ءجۇزىم دە ءبىرشاما اشىلعانداي بولار ما ەدى؟» گريمبەرت جاۋاپ قاتتى: «ەڭ العاش توناعاندارىڭ مەن ۇرلاعاندارىڭدى كەشىرگىن دەپ، كەيىن قاستاندىعىم مەن ساتقىندىعىمدى، وزگە دە اۋىر قىلمىستارىم مەن قان توككەن كۇنالارىمدى كەشىرگىن دەپ سيىنعىن — بولماسا جالىنىپ، جالبارىنعانىڭ كومەك بەرمەس.
— «بىلەمىن، — دەپ كەلىسكەندەي بولدى رەينەكە، — وندا ءمىناجات جاساۋعا، قۇلاق سالىپ تىڭداۋعا رۇقسات ەتسەڭىز: «Confiteor tibi، poter et mater، بىلعاپ ۇنەمى كامشات تەرىسىن، مىسىق پەن وزگەلەرگە مەن، سول ءۇشىن دە ءبارىن دە مويىنداپ، ءادىل جازامدى الۋعا دايىنمىن».
بورسىق وسى جەردە ونى توقتاتىپ: «لاتىن تىلىندە ايتپاڭىز، ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ايتىڭىز — انىعىراق بولادى...»
تۇلكى وعان: «جاقسى. مويىندايمىن (ماعان قۇلىق جاساۋ نە كەرەك؟) مەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بار جانۋارلار الدىندا كىنالىمىن. ناعاشىم ايۋدى وتكەندە ەمەننىڭ اراسىنا قىسىپ قويدىم، — باسىن ول جاراقاتتاپ، دەنەلەرى اۋىر تاياق جەدى. گينسەنى تىشقاندارعا الىپ بارعان ەدىم، مەن ول بەيشارانى دارعا ءتۇسىردىم، — وندا ول كوپ قورلىق كورىپ، كوزىنەن دە ايىرىلدى. قوراز گەننينگ تە دۇرىس ايتادى: بالاپاندارىن مەن ۇرلادىم — ۇلكەنىن دە، كىشىسىن دە، ءتۇر-تۇرىن. مەن ولاردى تويىپ جەدىم. مەن پاتشا اعزامنىڭ ءوزىن دە ايامادىم، وعان دا نەشە ءبىر يتتىك ىستەر جاسادىم، پاتشازاداعا دا، ءبارىن دە، ولار كەش ءبىلدى!.. جانە دە مەن مويىنداۋعا ءتيىستىمىن: يزەگريم-قاسقىر مەنىڭ اۋىر قىلمىستارىمدى جاساۋىما نىسانا بولىپ كورسەتۋمەن، بارىنە دە سەبەپشى بولدى. ءبارىن دە سىزگە حابارلاپ ايتۋعا دا ۋاقىت جوق. اشەيىنگە، كۇلكى ءۇشىن، مەن ونى ناعاشىم دەپ ءجۇردىم، دەگەنمەن دە ءبىز ونىمەن ەشقانداي دا تۋىس، جاقىندىعىمىز جوق. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ول ماعان ەلكۆارعا (مەن سونداعى قورعاندا تۇراتىنمىن) كومەك سۇراپ كەلگەن بولاتىن: ءۇستى باسىن تازالانىپ، شاشىن الدىرىپ، يماندىلىق جولىنا ءتۇسىپ، پوپ بولۋدى قالايتىنىن ايتقان بولاتىن. بۇل جاۋاپتى ىسكە، ول ءوزىن ىلايىقتىمىن دەپ ساناپ، — قوڭىراۋ داۋىسىنا قىزىعىپ، قۇشتار بولدى. ءسويتىپ قاسقىردىڭ ەكى الدىڭعى اياقتارىن قوڭىراۋدىڭ جىبىنە بايلاپ قويدىم — ول وعان ريزا، ماز-مەيرام بولىپ: ءجىپتى ولاي دا، بۇلاي دا تارتۋمەن — جاڭعىرتۋدى ۇيرەندى، ءسويتىپ ول كۇڭگىرلەتە، كەيدە ءدۇرسىل قاعىپ، تۇسىنىكسىز دىبىستار شىعارىپ، بەيبەرەكەت ىستەر جاساپ بار ابۇيىرىنەن ايىرىلدى. ادامدار، قوڭىراۋ داۋىسىن ەسىتىپ، جۇمىستارىن تاستاي سالا، كوشەلەردە ءبىرىن-بىرى باسا-سوعا شىركەۋ ۇيىنە جۇگىرۋمەن اسىپ ساستى. جاقىنداپ كەلىپ ايىپكەردى كورەدى. ول ءوزىنىڭ يماندىلىق جولىنا باس يەتىنىن ايتپاقشى بولعانىن تىڭداماستان، اشۋ ىزاعا باتقان ادامدار ونى ابدەن كالتەكتەپ، ۇرىپ-سوقتى. ول اقىماق بولسا، ءبىر سوزدە قاتىپ تۇرىپ الىپ، ونى بۇل ىسكە جەتەكتەگەن مىناۋ دەپ، مەنى كورسەتپەسە بولار ما. ونىڭ باسىنداعى شاشىن دا الدىرتىپ، كۇيدىرگەن دە مەن بولاتىنمىن، كۇيگەن ورنى اپانداي بولىپ ويىلىپ، ءىسىپ قالىپتى. وعان مەن بىردە بالىق اۋلاۋدى دا ۇيرەتكەن ەدىم، — ودان دا قايىر بولماستان، وپىق جەدى!..
ءبىر كەزدەرى ەكەۋمىز يۋليح ولكەسىنە، سوندا ءبىر كۇنى كەلىپ جەتىپ سەرۋەندەپ جۇرگەن ەدىك. پوپ بولسا — سول ولكەنىڭ ەڭ باي ادامى بولاتىن. پوپتىڭ قوراسىندا ءتۇرلى ازىق-تۇلىك، تاعامدار تولىپ تۇر: ەت-مايلار، ال سورەسىندە — جاڭا كەپتىرىلگەن، تۇزدالعان ەتتەر دەيسىڭ بە. قالىڭ تاس دۋالدىڭ تۇبىنەن يزەگريم تەز ارادا ۇڭگىر قازدى دا، سول ۇڭگىردەن قورانىڭ ىشىنە وڭاي عانا كىرىپ كەتتى. مەن وعان جىلدامىراق قيمىلدا دەگەنىمدى تىڭداماستان، كوزى تويماستان ەسى كەتىپ، دايىن ولجانى تويىمسىز ارتىعىمەن اساپ، جەۋمەن بولدى! ەندى تەسىك ۇڭگىردەن وتپەكشى ەدى، قامپيعان قارنى سيماستان، تەسىككە قىسىلىپ، نە العا، نە ارتقا قوزعالا الماي قالدى. وي، سونداعى الدامشىنىڭ اكەسىن تانىتىپ بالاعاتتاعانىن ەستىسەڭىز: «اش بولعاندا — وتكىزىپ، ال ەندى تويعان ەكەن — وتكىزبەي وتىر، وڭباعان!» قاسقىردى بوساتۋ ءۇشىن، مەن ايقايعا باسىپ اۋىلداعىلاردىڭ ءبارىن دە اياقتارىنان تىك تۇرعىزدىم. مەن بولسام جۇگىرگەن بويدا پوپقا كەلدىم، — ول بولسا جايباراقاتتانىپ تاماعىن جەپ وتىر ەكەن، داستارحاندا جاقسىلاپ تۇرىپ قۋىرىلعان جاس قوبلاننىڭ پىسكەن ەتى اڭقىپ تۇر! مەن ونى تىستەپ جۇلىپ الدىم دا — ارتىما قاراي زىتا جونەلدىم. پوپ ارتىمنان ايقايلاپ، مەنى قۋماقشى بولىپ تۇرا بەرىپ ەدى، اياعىمەن داستارحان سورەسىن تاعام، سۋسىندارىمەن قوسا اۋدارىپ جىبەردى: «ۇرىڭدار، ۇستاڭدار، تۇيرەڭدەر!» — دەپ پوپ ۇرىسىپ، بالاعاتتاپ جاتتى، جۇگىرە بەرگەندە قۇلاپ ءتۇستى (جولداعى جاتقان سۋدى بايقاماستان) — سۋدا جاتىپ اشۋىن باسقانداي كۇيدە ەدى. شۋلاپ، ۋلاپ كەلە جاتقان ادامدار، — قايسىسى بولماسىن مەنى اياماستان جازالاۋعا دايىن ەدى! پوپ بولسا، ەسى شىعىپ: «داستارحانداعى تۇرعان پىسكەن ەتىمدى الىپ قاشاتىن قايدان كەلگەن، وڭباعان ۇرى!» ارتىمنان ادامدار قۋىپ كەلەدى، مەن بولسام قاشىپ كەلەمىن، ءبىر كەزدە قوبلاننىڭ ەتىن ءتۇسىرىپ العان ەدىم: وتە وكىنگەنمەن قايتەيىن، ماعان اۋىرلىق ەتتى. قۋعىنشىلاردىڭ كوزىنەن ءبىر ءسات تاسا بولدىم، ولار بولسا قابلان ەتىن تاۋىپ الىپ، پوپقا بەرىپ جاتىپ، قوراداعى قاسقىردى كورەدى. پوپ بۇيرىق بەرىپ: «اعايىندار! مۇندا كەلىڭدەر! تەزدەتىڭدەر! ۇستاڭدار! جاڭا جانە ءبىر ۇرى — قاسقىر قولعا ءتۇستىڭ بە بالەم! ەگەر دە جىبەرىپ الساڭدار، ۇياتقا قالامىز! بۇكىل يۋليح ولكەسى ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن كۇلەتىن بولادى!» قاسقىر بولسا اقىل ەسىنەن اداسقان. ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر جاۋىپ قۇيىپ تۇر، ونىڭ جارالانعان جەرى ونان بەتەر اشىتىپ اۋىرتۋدا. ادامدار ايقايعا باسىپ، شۋلاپ جاتىر. جانە دە شارۋالار كەلىپ، قوسىلۋدا. ءبىر كەزدە، مۇنشالىق قورلىقتى ومىرىندە كورمەگەن جارالى قاسقىر، ەسىنەن تانىپ قۇلاپ ءتۇستى. پوپتىڭ ەتى مەن شۇجىعىن ۇرلاپ العانىنىڭ اقىسىنىڭ قالاي قايتۋىن جاقسىلاپ تۇرىپ جازساڭ ءبىر تاماشا داستان تۋار ما ەدى، شىركىن! شارۋالار قاسقىردىڭ ءولىمسى دەنەسىن قورادان سۇيرەتە الىپ شىقتى. قاسقىردىڭ قورلىقتان تەزەگى دە ارتىنان شىعىپ كەتكەن ەدى، ادامدار ونان مۇلدە جيىركەنە، ءولدى ەكەن دەپ، شەتتەگى سايدا ۇيىلگەن كۇل-قوقىس جەرگە اپارىپ تاستادى. ەس-تۇسىنەن ايىرىلعان ونىڭ قانشا مەزگىل جاتقانى، قاشان ەسىن جيىپ العانى — بەلگىسىز. ول جەردەن قالايشا امان قالىپ وسىندا كەلگەنى دە — جۇمباق! كەيىن، جىل وتە، ول ماعان ماڭگىلىك دوس بولاتىن بولىپ ۋادە بەرگەن-دى. ءبىراق تا بۇل سەرتىندە تۇرا المادى. نە ءۇشىن ول ۋادە بەرىپ ماعان، دەمدە اينىپ كەتتى ەكەن: جەكە دارا ءوزى تاۋىق ەتىن جەگەندى قالاپ پا ەدى. مەن وعان كومەكتەسىپ، قوراز بەن ونىڭ جەتى تاۋىقتارىنىڭ قوناقتايتىن قورعان جايىن كورسەتكەن ەدىم. ءتۇننىڭ ءبىر ورتاسىندا، ساعات ون ەكىلەر شاماسىندا — ءبىز جايلاپ كەلدىك. تەرەزەنىڭ جەڭىل تىرەۋشى اعاشتا تىرەلىپ اشىق تۇرعانىن مەن و باستان بىلەتىنمىن. مەن ءبىرىنشى كىرەتىندەي بولىپ ىڭعاي ءبىلدىردىم دە، ءسال كىدىرىپ — ناعاشىمدى قۇرمەتتەپ الدىما جىبەردىم: «ەش قورىقپاستان كىرە بەرىڭىز، — دەدىم مەن، — ەگەر دە جاقسى تابىسقا كەنەلەم دەسەڭىز — سوعان لايىق تۇراتىنداي باتىل بولىڭىز! بورداقىلانعان تاۋىقتارعا نە بولاسىز». ول ابايلاپ ىشكە كىردى دە، جان-جاعىن ۇستاپ، ارالاپ كورىپ، ماعان قاراپ ۇرەيلى داۋىسپەن: «ءسىز مەنى بوتەن جەرگە اكەلدىڭىز! بۇل جەردەن تاۋىقتىڭ قاناتىن دا تابا المايسىڭ!» مەن وعان: «جانىمدا قوناقتاپ وتىرعانىن مەن ۇستاپ الدىم، — قالعاندارى تومەنىرەكتە جايعاسقان بولۋلارى كەرەك. ەشبىر الاڭ بولماستان ءجايلاپ، اقىرىنداپ العا جىلجي بەرىڭىز...» ءبىزدى ۇستاپ تۇرعان بورەنە، راسىندا دا جىڭىشكەلەۋ بولاتىن. ناعاشىمدى الدىما سالىپ الىپ، مەن ىلعي دا ارتىندا، تەرەزەدەن الىستاماستان، قالىپ وتىردىم. تەرەزەدەن سىتىلا شىقتىم دا، ونداعى اعاش تىرەۋدى جۇلىپ الدىم — تارس ەتىپ تەرەزە جاپپاسى قالدى جابىلىپ، قاسقىر قورىققاننان ءدىرىل قاقتى. قورقىنىشتان ۇرەي بيلەپ، جىڭىشكە بورەنە ۇستىنەن قاسقىر گۇرس ەتىپ جەرگە ءتۇستى. ۇيلەرىندە جىلى ورانىپ جاتقان ادامدار نە بولدى دەپ، شوشىپ وياندى ءبارى دە. «تەرەزەدەن نە زات ءتۇستى؟!» — دەپ ءبارى دە اياقتارىنان تىك تۇرىپ، جارىق شامدارىن جاعىپ ايقايلاسىپ جاتتى. بۇرىشتا جاتقان قاسقىردى كورىپ، ۇرىپ-سوقتى-اۋ جابىلا كەپ، تەرىسى كۇل بوپ ءىسىپ كەتتى! ولەر-ولمەس قانا جانى قالعان ەدى!..
جانە ءبىر سىرىمدى سىزگە ايتايىن، مەن گيرۋندا حانىمعا وقتىن-وقتىن جاسىرىنىپ بارىپ تۇراتىنمىن. ارينە، بۇل جاعداي بولماعاندا دۇرىس بولار ەدى. ءاي، وتكەندى ءوشىرىپ تاستار ما ەدى! ول بەيشارا ءومىر بويى قارابەت بولىپ وتەتىن بولدى اۋ!.. مىنە ەندى مەن سىزگە كوڭىلىمدە كۇيىك بولىپ، ار-وجدانىما ءتيىپ جۇرگەن ەسىمە تۇسكەن بار جاعدايلاردى بايان ەتتىم! مەنىڭ كۇنالارىمدى كەشىرىپ، بوساتىڭىزشى! — دەپ سىزدەن سيىنىپ سۇرانامىن. قۇدىرەتتىمنىڭ ماعان ارناعان قانداي بولسا دا جازاسىن شىن نيەتىممەن قابىلدايمىن!..» گريمبارت بۇنداي جاعدايلاردا، ءسوزسىز، مىقتى كومەكشى بولاتىن. جولشىباي تال شىبىعىن ءۇزىپ الىپ، ول ايتتى: «وسى شىبىقپەن، ناعاشىم، ءۇش رەت ءوز ارقاڭىزدى سابالاڭىز، كەيىن شىبىقتى جەرگە قويىپ، ونان ءۇش رەت اتتاپ ءوتىڭىز؛ سونان سوڭ شىن نيەتپەن ونى ءسۇيىڭىز — قۇلشىلىق جاساڭىز، وسى يماندىلىقتان سوڭ، بارلىق كۇنالارىڭىزدەن بوساتامىن، بارلىق جازالاردان ازات ەتەمىن، قۇدىرەتتىمنىڭ جارىلقاۋىمەن، بارلىق بىلىپ-بىلمەي جاساعان ىستەرىڭىزدى كەشىرەمىن...»
رەينەكە ءوزىنىڭ وتكەن ىستەرىنە وكىنەتىنىن بىلدىرگەننەن كەيىن، گريمبارت ايتتى: «ناعاشى، ەندى ءوزىڭىزدى، جاقسى ىستەرمەن دالەلدەۋىڭىز كەرەك: ءدىني كىتاپتاردى كۇندەلىكتى وقيتىن بولىڭىز، يماندىلىق جولىمەن ءجۇرىڭىز، قاسيەتتى كۇندەردى قادىرلەيتىن بولىڭىز. بارلىق اداسقاندارعا جول كورسەتىڭىز، ال بارلىق كەدەي-كەپشىكتەرگە بارىنشا كومەك بەرىڭىز. ءباتۋاسىز ومىردەن، ۇرلىقتان، زورلىق جاساۋدان اۋلاق بولامىن دەپ انت ەتىڭىز. وسىنىڭ ءبارىن ورىنداساڭىز، سىزگە اللانىڭ نۇرى جاۋادى...
«ورىندايمىن، — دەدى رەينەكە-تۇلكى، — سول ءۇشىن انت ەتەمىن!...» ءتاۋبا جاساپ بولعاننان سوڭ — قۇدايدىڭ قالاۋلىسى گريمبارت پەن رەينەكە-كۇناحار پاتشانىڭ اقسارايىن مەڭزەپ، جولدارىن جالعاستىردى. بيداي وسكەن، قاراتوپىراقتى جەرمەن ءجۇرىپ كەلەدى. وڭعا قاراعان ەدى. قاراسا — شىركەۋ تۇر. وندا كۇندىز-تۇنى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ يمان جولىندا جۇرگەن جاس بويجەتكەن قىزدار. ال اۋلاسىندا جەمىن ىزدەپ شاۋىپ جۇگىرىپ جۇرگەن تولا تاۋىقتار، قورازدار، ۇيرەك پەن قازدار، كەيبىرەۋلەرى شىركەۋدىڭ دۋالىنىڭ سىرتىنا ءوتىپ كەتكەن. رەينەكە ولاردى ىزدەپ كەلىپ تۇراتىن. ول بورسىققا قاراپ: «شىركەۋ ىشىمەن جۇرسەك — جول وتە قىسقاراتىن ەدى». (ءوزىنىڭ بار ويىنداعىسى، اۋلادا جايىلىپ جۇرگەن تاۋىقتار!) تاۋبەسىنە ءوزىن كەلتىرگەنمەن بىرگە، ول تاۋىقتارعا جاقىنداپ كەلىپ، — قۋدىڭ اش كوزى جايناپ، شاراسىنان شىعىپ كەتەردەي بوپ: وزگەلەردىڭ ەڭ ارتىندا قالىپ قويعان، تومپيعان سەمىز جاس قوراز ونىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ودان رەينەكە كوزىن الماستان، ارتىنان جاسىرىنىپ كەلىپ باسىپ قالعان ەدى، — قاناتتارى جان-جاققا ۇشىپ كەتتى!
گريمبارت، وتە اشۋلانىپ، ونىڭ باسپانشىلىق ارەكەتىن اشكەرەلەپ: «ناعاشى، قانداي جۇگەنسىزسىز! جاڭا عانا تاۋبەڭىزگە كەلىپ وتىرىپ، كىشكەنتاي تاۋىققا بولا، كۇناعا باتپاقشىسىز؟ وسىنداي دا تاۋبەگە كەلەدى مە ەكەن..!» رەينەكە: «مەن ويلانباستان بۇل ءىستى جاساپ قويىپپىن! ءقادىرلى مەنىڭ جيەنىم! قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىڭىز، مەنىڭ جاساعان ايىبىمدى كەشىرەر. ەندى بۇل جاعداي قايتالانبايدى!..» — دەپ قىسقاشا جاۋاپ بەردى.
شىركەۋدە سيىنىپ، قايتادان جولعا شىعادى. جولاۋشىلار تار كوپىردەن وتۋگە تۋرا كەلدى. رەينەكە-تۇلكى ءوزىنىڭ قانىنا ءسىڭىپ قالعان ادەتىن قويا الماستان، قودىرايا تاۋىقتارعا جانە دە قاراپ قويدى. ەگەر دە ونىڭ باسىن شاۋىپ تاستاسا دا، دوڭگەلەنگەن باسى بارىپ تاۋىقتارعا شابار ەدى، — مىنە، سونداي قىزعانىش وندا بار بولاتىن!
گريمبارت، ونىسىن بايقاپ: «ناعاشى، جانە دە كوزىڭىزدى كىمگە تىگىپ وتىرسىز؟ ءسىز جەكسۇرىن، مەشكەيسىز!»
رەينەكە وكپەلەگەندەي سىڭاي تانىتىپ: «ءسىز بەكەرگە ءتيىسىپ وتىرسىز، مىرزا! شەشىم جاساۋعا اسىقپاڭىز، تاۋبە جاساپ سىيىنۋعا بوگەت ەتپەڭىز. «جاراتقانىمىز ءبىزدى» وقۋعا رۇقسات ەتىڭىز: يماندى، ادال جانداردان، تۋرا جولدا جۇرگەن ايەلدەردەن، اياۋسىز، قاتىگەزدىكپەن ۇرلاپ العان تاۋىقتار مەن قازداردىڭ جاندارىنا جىلۋلىق، دەمەۋ بولعاي...»
گريمبەرت ءۇنسىز قالدى، رەينەكە بولسا كەتىپ بارا جاتىپ تا، تاۋىقتاردان كوزىن الماستان، ولارعا قاراۋمەن بولدى. پاتشانىڭ سارايى دا جاقىن قالدى.
رەينەكە-تۇلكى، جاقىنداپ قالعان پاتشا سارايىن كورىپ، بىردەن كوڭىلى ءتۇسىپ كەتتى: قاھارلى جاۋاپ بەرەتىن كەزەڭ تاياپ قالدى!
ءتورتىنشى ولەڭ.
رەينەكە كەلىپتى دەگەن حابار پاتشا سارايىنداعىلارعا ەستىلىپ جاتتى. ءبارى دە، قىزىعا كەلىپ قاراپ جاتتى، ۇلكەنى دە، كىشىسى دە، جانى اشىعاندار — جوقتىڭ قاسى: وعان كوبى تىستەرىن قايراپ جۇرگەن بولاتىن!
رەينەكە ءوتىپ بارا جاتىپ، تۇك تە بولماعانداي سابىرلى ءتۇر كورسەتىپ، ەشتەڭەنى دە بايقاماعانداي بولدى.
اق ساراي الاڭىندا گريمبارتتى كورگەندە ءبىر سۋرەتتى كورگەندەي ءمىز باقپادى. ومىردە ول ەشبىر كۇناعا باتپاعانداي، تازا جانداي، پاتشانىڭ زاڭدى ناقسۇيەر بالاسىنداي كەيىپپەن قورعانعا كىرىپ كەلدى.
ول پاتشانىڭ الدىندا وزگە ۋازىرلەرمەن قاتارلاسىپ نوبەلدىڭ سارايىندا تۇرعانداي تۇردى. ونىڭ توزىمدىلىگى ەرەكشە بولاتىن!
«اسا قۇرمەتتى پاتشامىز، باس يەم مەنىڭ، — دەپ رەينەكە ءسوزىن باستادى. — ءسىز قادىرمەندى دە، دانىشپانسىز، بارلىق دانالار ىشىندە — ەڭ ءبىرىنشىسىز. سوندىقتان دا سىزدەن اسا مۇقياتتىلىقپەن، اياۋشىلىقپەن مەنى تىڭداۋىڭىزدى وتىنەمىن: ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزدا مەن سەكىلدى ەشكىم دە ادال قىزمەت جاساماعانىن ءبارىڭىز دە بىلەسىزدەر. سوندىقتان دا مەنى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا قىزعانىشتان كورەالمايتىندار دا از ەمەس. ەگەر دە ءسىز ولاردىڭ قۇيتىرقى، الدامشى سوزدەرىنە سەنىپ قالعان جاعدايدا، وندا مەن ءسىزدىڭ قولداۋىڭىزدان ايىرىلعان بولار ەدىم.
باقىتىمىزعا، ءسىزدىڭ ءاربىر ارىزدى، ءاربىر ءىستى جەكە ءوزىڭىز مۇقيات قاراپ، ءسويتىپ قارانى قارالاپ، اقتى اقتاپ ءادىل شەشىم شىعاراتىنىڭىز. مەنىڭ سىرتىمنان قانشاما وسەك، جالا جابىلعانمەن، سوندا دا مەن سابىرلىق جاسايمىن: سىزگە دەگەن ادالدىعىمدى بىلەسىز، سول — شيەلەنىستىڭ سەبەپتەرى...»
پاتشا اعزام ايقايلاپ: «ءوشىر ءۇنىڭدى! قىزىلمازدەمدىك، جاعىمپازدىق كومەك بەرمەيدى! سەنىىڭ جاساعان قياناتتارىڭىز بەلگىلى، سەنى لايىقتى جازا كۇتىپ تۇر. سەن تىنىشتىق ساقتادىڭ با؟ انە قوراز! قايدا ونىڭ بالاپاندارى؟ سەن ەمەس پە، الاياق، انتۇرعان، وڭباعان، بارلىق ونىڭ ءۇرىم-پۇتاعىن ۇرلاپ كەتكەن؟ مەنىڭ سەنىمدى قىزمەتكەرلەرىمنىڭ جاندارىن جارالاپ، جانۇيالارىنا وت تاستاپ، مەنى دە قورلادىڭ، ءسويتىپ وتىرىپ ءوزىڭنىڭ ماعان دەگەن ادال قىزمەتىڭدى دالەلدەگىڭ كەلدى مە؟ گينسە بايعۇس دەنساۋلىعىنان ايىرىلدى، كورىپ تۇرمىز، براۋننىڭ اۋىر جاراقاتى جاقىن ارادا جازىلا دا قويماس! ارى قاراي سەنى ۇرىسىپ سوگۋدى قالامايمىن: ايىپتاۋشىلار كوپ، دالەلدەمەلەر مەن ايعاقتار جەتىپ ارتىلادى! ساعان اقتالىپ شىعۋ مۇمكىن بولماس!..» «ادىلەتتى پاتشا اعزام، مەن نە ءۇشىن جازا الۋىم كەرەك؟ — دەدى رەينەكە-تۇلكى. — سۇلتاننىڭ دەنەسىن جاراقاتتاپ العانىنا مەنىڭ قانداي كۇنام بار؟ ونىڭ ءوزى عوي ۇستانىڭ اسەل بالىن سۇراماستان دورەكى تۇردە ۇرلاپ جەگەن. ەگەر دە ول كۇلكىدە قالىپ، تاياق جەگەن بولسا، سۋعا ءتۇسىپ قاشقاننان گورى، ولاردىڭ جاقسىلاپ تۇرىپ سازايلارىن بەرۋى كەرەك ەدى.
گينسە-مىسىق بولسا: مەن ەمەس پە ونى قۇرمەتپەن قارسى العان، قۇدايدىڭ بۇيىرتقان سىي-داستارحانىنان ءدام تاتقىزدىم، ول بولسا ۇرلىققا باس ۇردى:
مەنىڭ ناسيحاتىمدى تىڭداماستان، باسا-كوكتەپ بارىپ، ول سول جەردە ءبىر پالەگە دۋشار بولدى. مەن ەندى ولاردىڭ اقىماقتىقپەن جاساعان ىستەرىنە جاۋاپ بەرمەكپىن بە؟ بۇل دەگەنىڭىز پاتشالىقتىڭ قادىر-قاسيەتىن تومەندەتەتىن تىرلىك قوي. قانشا ايتقانمەن دە، سوڭعى شەشىمدى ءوزىڭىز بەرەسىز، تاقسىر! مىنە، بولعان ءىستى ەستىدىڭىز، ەندى قالاۋىڭىزبەن شەشىم قابىلداڭىز: كەشىرىم ەتەسىز بە، جوق الدە جازا قابىلدايسىز با، — ءبارى دە ءسىزدىڭ قۇزىرەتىڭىزدە. مەنى پىسىرەسىزدەر مە، قۋىراسىزدار ما، كوزىمدى وياسىزدار ما، دارعا اساسىزدار ما، بولماسا باسىمدى كەسىپ الاسىزدار ما، — نە دە بولسا، بولسىن ەندى! ءبارىمىز دە سىزگە باعىنامىز، — ءبارىمىز دە ۇلى قاناتىڭىزدىڭ استىندامىز. سىزدەي قۇدىرەتتى بيلەۋشىنىڭ الدىندا — سونداي-اق ءبىز كىمبىز؟ قالاساڭىز — جازالاڭىز، ءبىراق تا ودان سىزگە كەلەر نە پايدا؟ نە دە بولسا، ماڭدايىما جازعانىن كورەمىن، — سوت الدىنا ادال نيەتىممەن كەلدىم...»
بەللين-قوي ەستەرىنە ءتۇسىرىپ: «كەڭەستى باستايىق» — دەدى.
يزەگريم-قاسقىر، اعايىن-تۋىستارىمەن، گينسە-مىسىق، سۇلتان-ايۋ جانە دە كوپتەگەن جانۋارلار مەن حايۋاندار كەلىپتى: اۋمەسەر-ەسەك — وسىندا، بىزدەرگە بەلگىلى قويان — ۇزىنقۇلاق، يتتەردىڭ سىرتتانى الاياق پەن قاباعان قاراتوبەل، توقال ەشكى قوزالاعى ەركەتايىمەن، تيىن، اققالاق جانە اقكىس بار. جىلقى دا كەلگەن، وگىز دە قالماپتى. ورمان-توعايدى مەكەندەگەندەردىڭ ءبارى دە قالماستان وسىندا جينالعان: تاۋەشكى، بۇعى دا، قۇندىز-كەربەز، سۋسار، قويان جانە جابايى قابان دا كەلگەن، ءبارى دە قىزىعا العا ۇمتىلۋدا. لايلەك، شاعالا، ۇزىن مويىن-تىرنا، قارالا قاسقالداق تا سوتقا ۇشىپ كەلگەن. تۇلكىدەن ءجابىر كورگەن ۇيرەك كوكشە، قوڭىر-قاز جانە وزگە دە قۇستار دا كەلىپتى.
قامقورسىز قوراز گەننينگ قالعان بالاپاندارىمەن جىلاپ سىقتاۋدا. وسىندا جينالعان قۇستاردىڭ كوپتىگى سونشالىقتى، ءبارىنىڭ سانىنا جەتە المايسىڭ. ءبارى دە تۇلكىگە قارسى شىقتى. قايسى ءبىرى بولماسىن تۇلكىنى ايىپكەر دەپ ساناپ، جازالانۋىن قالاپ تۇر.
ءاربىرى ەسەلى ءسوز سويلەگەن سايىن، بۇرىنعى قىلمىستى ىستەرىمەن قوسا، جاڭا ىستەرى دە ايان بولىپ، پاتشاعا قاراۋمەن بولدى. مۇنشالىقتى ارىزداردى پاتشانىڭ كەڭەس سوتى ەشقاشان دا ەستىگەن دە، قاراعان دا ەمەس! قاتىسىپ وتىرعان رەينەكە، ءوزىن قورعاۋدىڭ امالىن جاساپ: بىرەۋگە ءسوز بەرە قويساڭ بولدى — ودان ارتىق ەشكىم دە جوق بولعانداي، سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ شىعا كەلەدى! — دەدى. نە دە بولسا ول ءبارىن دە مالىمدەپ، دالەلدەپ بەرۋدە جول سالمايدى. تىڭداپ وتىرىپ قايران قالاسىڭ: اينالاسىنداعىلاردىڭ كوبىن ايىپكەر دەپ ساناپ، ءوزىن اقتاپ شىعا كەلەدى! كەيىننەن دە رەينەكەنى قارالاپ، جامانداپ ءوزىن ادالمىن، سەنىمدى دەگەندەر سويلەپ جاتتى. ونىڭ قىلمىستارى ايان بولدى. ءادىل سوت شەشىم جاساسىن!
پاتشا كەڭەسى ءبىراۋىزدان شەشىم شىعاردى: «رەينەكە-تۇلكى ءولىم جازاسىنا كەسىلسىن! ءوزىنىڭ جاساعان قىلمىستارى ءۇشىن ونى ماسقارا ولىممەن جازالاپ، ونى تاپ وسى جەردە ۇستاپ، بايلاپ — كوپشىلىكتىڭ الدىندا دارعا اسۋ كەرەك!» رەينەكە، ءوزىنىڭ بار اقتالۋىنىڭ امالدارىنىڭ تاۋسىلعانىنا كوزى جەتىپ: وعان نەبىر سۇرقيا-قۋ سوزدەرى كومەك بەرمەدى!
پاتشانىڭ ءوزى بار ۇكىمدى ءجاريا ەتىپ، رەينەكە ۇستالىپ، بايلاندى.
جاۋىز قىلمىسكەر ەندى ءوزىنىڭ ءومىرىنىڭ قارابەت بولىپ اياقتالعانىن سەزگەن ەدى.
ۇكىمنەن كەيىن، ونىڭ اياق-قولى بايلانىپ ەدى، دۇشپاندارىڭنىڭ جۇزدەرى جايناپ، تەزىرەك جازالاۋعا الىپ بارۋعا اسىقتى، ال ونىڭ دوستارى بولسا ەستەرىنەن تانىپ جاتتى.
گريمبارت، مارتىن-مايمىل، تۇلكىنىڭ سىبايلاستار توبى ۇكىمگە نارازىلىق تانىتقانداي ىڭعاي ءبىلدىرىپ — كوبى كۇتپەگەندەي، قاتتى قايعىردى: رەينەكە ەڭ الدىڭعى قاتارداعى بەك، سۇلتان بولاتىن، ەندى بولسا، بار اتاق، شەنىنەن ايىرىلىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ تۇر! قالايشا ەندى، ونىڭ جاقىن تۋىستارى بۇعان قاراپ تۇرا الادى؟ پاتشادان رۇقسات الىپ، ءبارى دە ءبىرى قالماستان، اق سارايدى تەزدەپ تاستاپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
سونشاما كوپتەگەن ساربازدارىنىڭ ونى تاستاپ كەتكەنىن كورگەن پاتشا ىڭعايسىز جاعدايدا ەدى. رەينەكەنىڭ ولگەنىن قالامايتىندار، ونى قولدايتىندار كوپتەپ سانالاتىن! ولار اق سارايدى تەرىس اينالدى. پاتشا وزىنە جاقىن ءۋازىرىنىڭ بىرىنە قاراپ: «قانشاما رەينەكە وڭباعان بولعانمەن، سالماقتاپ ويلاپ قاراساڭ، جاقتاۋشىلارىنىڭ ىشىندە تۇلكىگە تەڭ كەلەر ءبىرى دە جوق!» — دەدى.
يزەگرىم، سۇلتان، گينسەلەر قىلمىسكەردى جازالاۋدىڭ قامىندا. بۇل ۇشتىك دۇشپاندارىن ماسقارالاپ جازالاۋدى ءوز قولدارىمەن ىسكە اسىرۋدى قۇمارتىپ تۇردى. تەزدەتىپ ونى جازىق جەرگە الىپ كەلدى.
اشۋ-ىزاعا باتقان گينسە-مىسىق، جولشىباي قاسقىرعا قاراپ: «ەسىڭىزدە بولار، مەنىڭ يزەگريم باۋىرىم، ءسىزدىڭ اعاڭىزدىڭ رەينەكەنىڭ دارعا اسىلعانىڭ قالاپ، سول ءۇشىن بار ارەكەتىن جاساپ جۇرەتىنى! ال ەندى، دەگەنىنە جەتتى دەگەن وسى بولار! ول، قانداي قۋانىشپەن، ونى جازالاۋ ورنىنا الىپ كەلدى دەسەڭشى! اعايىندار ءۇشىن ءوش الاتىن كەز كەلىپ جەتتى! ەسىڭىزدە بولار سۇلتان باۋىرىم، ءسىزدى دە، ونىڭ قالاي ساتىپ كەتكەنىن، وڭشەڭ قاتىن-قالاشپەن، ەركەكتەردىڭ اراسىندا ماسقارا ەتىپ، اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ، جارالاعانىن، بارشا جانعا مازاق قىلىپ قورلاپ، بۇكىل ەلگە ءجاريالاعانىن! ساق بولۋ كەرەك! بىرىگۋىمىز قاجەت! ەگەر دە، ول بۇگىندە جولىن تاۋىپ ەپتىلىكپەن، ايلا-تاسىلمەن قاشىپ كەتسە، بىزگە ەكىنشى رەت بۇنداي ءساتتى ۋاقىتتى ەشقاشان دا بەرمەسى انىق. بۇل سۇمىرايدىڭ بار ىستەگەن ىستەرىنە تەز ارادا جازاسىن تارتتىرۋ كەرەك!»
قاسقىر ۇلي باقىرىپ: «جەتەر ەندى، وتتاماڭدار! مىقتى ءجىپتى تەز تاۋىپ اكەلىڭدەر! بايعۇستى ازابىنان ەرتەرەك قۇتقارايىق!» — دەدى. ءسويتىپ ولار رەينەكە-تۇلكى تۋرالى جول بويى ايتىپ كەلە جاتتى. رەينەكە ولاردى ءۇنسىز تىڭداپ، كەيىن ونىڭ ءتىلى شىعىپ: «مەنى قانشاما كورەالماستان، مەنىڭ ءومىرىمدى ءجۇدا ەتۋدى ارمانداپ، مەنى قالايشا ءولتىرۋدىڭ دە جولىن بىلمەيسىڭدەر! تاڭ قالامىن! سىزدەرگە قانداي ءجىپتى تاڭداۋ كەرەكتىگىن گينسە جاقسى بىلەدى: ول پوپتىڭ ۇيىنە تىشقان ىزدەپ بارعانىندا، ءوز باسىنان سىناپ وتكىزىپ، ابىرويسىز حالدە قالعانى بار. وكىل اكەم بولعان يزەگرىم سۇلتان ەكەۋىڭىز سونشاما نەگە و دۇنيەگە شىعارىپ سالۋعا اسىعاسىزدار؟ ىستەرىڭىز جۇزەگە اسپاي قالسا، قايتەسىزدەر؟..»
بۇگىندە جازالاۋ بارىسىنا قاتىناسۋ ءۇشىن، پاتشا اق سارايدىڭ ءۋازىر مىرزالارىمەن بىرگە كەلىپ تۇر. ىعايلار مەنەن سىعايلار قولپاشتاۋىمەن پاتشازادا دا ەرىپ كەلگەن. تۇلكىنىڭ ءولىمىن راحاتتانا كورۋگە بايلار دا، كەدەيلەر دە جەردىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىنەن كەلگەندەر — ءبىرىن-بىرى باسا كوكتەپ تۇر.
وسى كەزدە يزەگريم ءوزىنىڭ تۋىستارى، دوستارىمەن اقىلداسا وتىرىپ، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن تىعىز جاقىنداسىپ، ۇستاسىپ تۇرۋلارىن وتە ءوتىنىپ جاتىپ، ەكى كوزى دە بايلاۋداعى تۇلكىدە بولدى.
سۋ جۇقپاس امالىن تاۋىپ قاشىپ كەتە مە دەپ، ءبارى دە ۇرەيلەنىپ قورقۋدا! قاسقىر ءوزىنىڭ قانشىعىنا دا قاتال تۇردە ەسىنە سالىپ: «ماعان مىنا وڭباعاندى مىقتىلاپ ۇستاپ تۇرۋعا كومەكتەسۋدى ۇمىتپاعىن. ەگەر دە ول قاشىپ كەتسە، ءبارىمىزدى دە تۇز جالاتىپ كەتەدى!»
سۇلتان قاسقىرعا قاداعالاپ: «بۇل ءبارىڭدى دە ماسقارا ەتكەن جوق پا! ەندى، مىنە، سىزدەر مۇنان بار وشتەرىڭىزدى الا الاسىزدار... گينسە، جوعارىعا كوتەرىلىپ ءجىپتى بايلاڭىز... سۇلتان، قىلمىسكەردى ۇستاپ تۇرىڭىز، — مەن ساتىنى اكەلىپ قويايىن. ەكى-ۇش مينۋتتان سوڭ — ءبىز بۇل وڭباعاننىڭ كوزىن قۇرتامىز!» «ساتىنى اكەلىپ قويىڭىز، — دەدى سۇلتان، — مەن ونىڭ سازايىن تارتقىزايىن!..»
«قانشاما سىزدەر، ارەكەتتەنىپ، — ولارعا رەينەكە جاۋاپ بەرىپ جاتىپ، — سىزدەر تەزىرەك ءولتىرۋدى قالاپ تۇرسىزدار! ودان دا ونىڭ قايعىسىنا ورتاق بولىپ، ونى قورعاساڭىزدار دۇرىس بولماس پا ەدى. مەن كەشىرە گور دەپ قانشا جالبارىنىپ، جالىنعانىممەن، ماعان كومەك بەرۋى ەكى تالاي: يزەگريم مەنى جەك كورەتىنى سونشالىق ايەلىنە دە مەنىڭ بۇل بۇعاۋدان قۇتىلىپ كەتپەۋىمدى قاتال تاپسىرما بەرىپ، بۇيرىق بەرۋمەن بولدى. وتكەندەرىمىزدى ەسكە الاتىن بولساق — ەگەر دە، شىنىندا دا ماعان دا زيانى تيمەس ەدى...
ەگەر دە بۇل جاعداي بولماعاندا، بۇل ءىستى بىردەن-اق بىتىرۋگە بولار ما ەدى... مەنىڭ اكەم دە العاشقىسىندا ابدەن قينالعان ەكەن، كەيىن ءبارى دە تەز ارادا ءوز ورنىنا كەلىپتى. و جازعاندى، راسىندا، مۇنشالىقتى كوپشىلىك شىعارىپ سالماپتى...
ەگەر دە سىزدەر مەنى ۇزاق مەزگىلدە قينايتىن بولساڭىزدار، وندا قاتىگەزدىك بولار ەدى!»
سۇلتان شىدامسىزدانىپ: «وڭباعاننىڭ ايتقان سوزدەرىن ەستىڭىزدەر مە؟ كانە، جوعارى، جوعارى! سوڭعى ساعاتى ونىڭ سوعىپ تۇر!»
رەينەكە قورقىنىشتان ويعا شومىپ: «و، وسىنداي اۋىر كۇن باسىما تۇسكەندە ءبىر عانيبەت قۇدىرەت كۇش كەلىپ مەنى قولداپ، مىنا ءۇش دۇشپانىما قايعى اكەلىپ، اۋىر جازالاپ، ماسقارالاپ، پاتشا اعزام جارىلقاپ، ماعان كەشىرىم جاساپ، ءومىر سىيلاسا ەكەن! قايتكەندە دە كونەمىن دە! نە بولسا دا، مەيلى ەندى كومەك بولسىن! تاعدىرىم شەشىلمەك، موينىمدا بۇعاۋ! قۇتىلار جول بار ما؟ ءبارىڭىز دە ماعان جابىلدىڭىزدار: پاتشا اعزام بەكەردەن بەكەرگە اشۋلانباسا كەرەك، بارلىق دوستارىم كەتىپ قالدى، ال دۇشپاندارىم دەگەندەرىنەن قايتار ەمەس. راسىن ايتقاندا مەن اقىلدى پاتشا اعزامىزعا، تورە كەڭەسشىلەرىمىزگە قۇرمەتتى دە، جاقسىلىقتى دا از جاسادىم. مەنىڭ ايىبىم كوپ-اق، سوندا دا باسىما تۇسكەن قياناتتان قۇتىلاتىنىما كۇمانىم جوق... ۋح، اقىرعى ءسوز تيسە، — مەن دارعا اسىلمايتىنىمدى انىق سەزىپ تۇرمىن! ءۇمىتىمدى مەن ۇزبەيمىن...» ساتىدا تۇرعان ول كوپشىلىككە قاراپ ۇندەۋ جاسادى: «مەن ءوزىمنىڭ ءولىمىمدى كورىپ تۇرمىن. ودان قاشىپ قۇتىلا الماسپىن. وسى جارىق دۇنيەدەن وتپەي تۇرعاندا، سىزدەر مەنى دۇرىس تىڭداپ، تۇسىنۋشىلىكپەن قاراۋلارىڭىزدى ءوتىنىپ سۇرانامىن: سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ادال بولعانىمدى، وسى سوڭعى ساعاتىمدا شىن جۇرەكتەن مويىنداۋعا رۇقسات ەتسەڭىزدەر ەكەن، بار جاساعان كۇنالارىمدى ايتىپ، ءبارى دە جايىنا كەلگەننەن سوڭ، قۇدايىم ساقتاسىن، ەشبىر جان دا جازالانبايتىن بولسىن. ءسويتىپ مەن كوپتەگەن ازاپتان ازات ەتىلەتىن بولامىن، وسى مەنىڭ جاساعان جاقسىلىعىمدى ەسكەرىپ، قۇدايىم كەشىرىم جاسايتىن بولار...»
ول كوپ جانداردى دا كەشىرگەن. «بولماسى عانا ءوتىنىشتىڭ جاۋابى دا تۇككە تۇرماس...» — دەگەن وسيەت ءسوز بار.
پاتشا اعزامنان سۇرانساڭىز — پاتشام دا رۇقسات ەتەر. وسىدان سوڭ رەينەكەدەن جاڭادان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى. ءبارى دە جاقسى اياقتالاتىنىنا ول سەنىمدى ەدى. وسىنداي ءۇزىلىستى پايدالانىپ، ول اڭگىمەسىن الىستان باستاپ: «Spiritus Domini (قۇدىرەتتى قۇدايىم)، ءوزىڭ ماعان جاردەم بەر! ماعان قاپا بولماعان ءبىر دە جاندى، بۇل جيىندا كورىپ تۇرعان جوقپىن. كىپ-كىشكەنتاي شاقالاق، ەمشەكتەن شىعار-شىقپاس كەزىمنەن، قوماعاي — تويىمسىزدىققا قۇمار بولىپ، ەسىمدى بىلەر-بىلمەستەن ورىستە جايىلىپ جۇرگەن قوزى مەن لاقتى اجىراتا الماس ەدىم. ولاردىڭ ماڭىراعان اسەم داۋىستارىن ساعىنا تىڭدايتىنمىن، سويتە كەلە — مەنىڭ ولارعا دەگەن قۇمارىم ارتىپ، كوپ ۇزاماي مەن ولارمەن تانىس بولدىم: بايقاۋسىزدا تىستەپ العان ەدىم، قان اقتى. شىركىن، تويعانىم-اي، دەسەڭشى! كەيىن مەن ءسۇتى بەتىنە كەلگەن ءۇش قوزىنى جەپ تىندىردىم. سودان قۇمارلىعىم جالعاستى: تاۋىق بولسىن، قاز، نە بولماسا ۇيرەك بولسىن، قۇستاردى قايدا كەزدەسسەم دە — ايامادىم! قانشاما، كەزىندە تابەتىم كەلمەگەندە، قۇربان بولعان قۇستاردى جەرگە كومىپ تاستادىم. رەينەدە، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن، قىستى كۇنى، — يزەگريم ماعان كەزدەسىپ، بۇتاقتىڭ اراسىندا تىعىلىپ، ازىعىن كۇتىپ جاتتى. ول ەكەۋمىزدىڭ جاقىن تۋىس ەكەنىمىزدى ساۋساقپەن ساناپ، ماعان سەنىممەن ايتىپ، دالەلدەپ بەرگەندەي بولاتىن. مەن وعان سەنىپ — ءبىز ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزبەن ايىرىلماستاي ماڭگىلىك سەرىك، دوس بولامىز دەپ سەرت بەرىستىك. وكىنىشكە وراي، ماعان بۇل دوستىعىمىز ۇلكەن زيانىن تيگىزدى. بۇكىل ەلدى ءبىز اياقاستى ەتتىك. ونىڭ ۇرلاعانى ۇنەمى كولەمدى بولدى، ال مەنىكى بولسا — تولىمسىز بولدى. كەلىسىم بويىنشا — قازانىمىز ءبىزدىڭ ءبىر ەدى. نەگىزىندە ونداي ەمەس-تى: قاسقىر ءوز بىلگەنىن ىستەيتىن، — ءسويتىپ ماعان جارىم-جارتىسى دا تيمەيتىن. ودان دا سوراقىسى كەزدەسەتىن: ءبىر بۇزاۋدى سۇيرەپ اكەلگەندە، نە ءبىر تۇگەلدەي قويدى، جاڭادان سويىلعان ەشكىنى، نە بولماسا لاقتى ەندى عانا اۋىزىمدى سالا بەرگەندە، قاباعىن ءتۇيىپ قارسى الاتىن، اياعىمەن قاعىپ تاستاپ، مەنى قۋىپ سالىپ، مەنىڭ دە تيەسىلى ازىعىمدى ءوزى جەپ قوياتىن. قانشاما، نەبىر ۇلكەن سوعىمداردا دا، وسىنداي جاساۋمەن بولدى. كەيبىر كەزدەردە، ەكەۋمىز بىرىگىپ، وگىزدى، نە بولماسا سيىردى ۇستاپ العان كەزدەرىمىزدە، — ونىڭ ايەلى، جەتى بالاسى جەتىپ كەلىپ، سوعىمدى وزدەرى تۇگەلدەي الىپ كەتىپ، مەنى دىمسىز قالدىراتىن. ەڭ بولماعاندا ءبىر قابىرعاسىن قالدىرسا نەتەر ەدى! ءبارى دە اشتان ولگەندەي. وسىنداي كەزەڭدەردى دە باستان كەشتىك قوي. قۇدايعا مىڭ شۇكىر، سوندا دا مەن ولگەن جوقپىن. مەنىڭ جيعان-تەرگەندەرىمدى قانشاما التىن، كۇمىستەرىمدى مۇقيات جەرگە تىعىپ، جاسىرىپ قويۋعا بار مۇمكىندىگىم بولعانمەن، مەن ونداي تىرلىك ىستەمەدىم. ومىرلىك ماعان جەتەر ەدى! مەنىڭشە، قانشاما ون جەردەن دە تاسىعانمەن دە، ءبارىن دە تاسىپ جەتكىزە الماسسىڭ...»
قىمباتتى زاتتاردىڭ قويماسى تۋراسىنداعى ءسوزدى ەستىگەننەن، پاتشا اعزام تەرەڭ ويعا كەتىپ، ورنىنان كوتەرىلە تۇرىپ سوزگە كەلدى: «اۋ، ول سىزگە قايدان كەلدى؟ التىن قويماسىن ايتىپ تۇرمىن. كانە، ايتىڭىز!..»
تۇلكى بولسا جاۋاپ بەرىپ: «مەن مۇنىڭ سىرىن اشپايمىن. ودان ماعان كەلەر نە پايدا؟ سونشاما بايلىقتان ماعان ەشتەڭە دە تيمەيىن دەپ تۇر. ءسىز ماعان رۇقسات ەتسەڭىز، مەن ءبارىن دە دۇرىستاپ ايتىپ بەرەر ەدىم: نە دەگەندە دە جاسىرىن قالماۋى كەرەك قوي. بۇل قۇپيانى ەندى مەن جاسىرىپ قالماۋدى، كىمگە دە بولسا انت ەتەمىن: بۇل — ۇرلانعان قويما! ەگەر دە بۇل التىن قويما ءوز كەزىندە دۇرىس ماقساتسىز ۇرلانعان جاعدايدا، — راسىندا دا قاراقشىلىق، ارام ءىس بولعان بولار ەدى. اسا ءقادىرلى، پاتشا اعزام! ءسىز ويلاپ كورىڭىزشى: وسى باعالى قويمانىڭ ارقاسىندا ءومىر تىرشىلىگى مەن سىزدەردىڭ بار جەتىستىكتەرىڭىز بەن توقشىلىقتارىڭىز قامتاماسىز ەتىلەر ەدى. تەك مەنىڭ اكەمنىڭ ۇرلاعاندارى وعان جاقسىلىق اكەلمەستەن، ونى ەرتە ءولتىردى، مۇمكىن، ماڭگىلىك ازاپ پەن توزاقتا جاتقان شىعار. نە دە بولسا، مەنىڭ تاقسىرىم، ءسىزدىڭ بار جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن بارىنە دە بارامىن...»
كۇيەۋىنە قاستاندىق جاساعاندار تۋرالى، ونى قالاي قورعاپ قالعانى جانە دە التىن قويما جونىندەگى سويقان اڭگىمەلەردى ءتۇس كورگەندەي ەمىس-ەمىس ەسىتكەن پاتشازادا تاڭ قالىپ وتىر.
«رەينەكە! مەنىڭ سىزگە ايتار كەڭەسىم، ءبارىن دە تارازىلاپ، ويلانىڭىز! ماڭگىلىك وتانىڭىزعا اتتانىپ جاتقاندا، بار شىندىعىڭىزدى جايىپ تاستاپ، قانداي قاستاندىق جاساعانىڭىز تۋرالى انىق-قانىعىن بايانداڭىز، ءسويتىپ ءوزىڭىزدى بار كۇنالارىڭىزدان تازالاڭىز!..»
بۇل جەردە پاتشا اعزام ءوزى ارالاسىپ: «ءبارىڭىز دە تىنىشتىق ساقتاڭىزدار! رەينەكە تومەنگە، جەرگە ءتۇسىڭىز. ماعان جاقىنداپ كەلىڭىز، — بۇل ءىس ماعان قاتىستى بولعاندىقتان، تەك ماعان جاقىن كەلىپ ايتۋىن قالايمىن...» بۇل ءسوزدى ەستىگەن رەينەكە — كوڭىلى جايىنا كەلگەندەي بولدى. ساتىدان جىلدام ءتۇستى دە، وزگەلەردىڭ وكىنىشتەرىنە وراي، پاتشا اعزام وتىرعان تاققا نىق اياق باسىپ كەلدى دە، ەكەۋى وتكەن قاراڭعى تاريح تۋرالى بىر-بىرىمەن قاتال سۇراق-جاۋاپ الىپ تەرەڭ سۇحباتتاسىپ جاتتى.
رەينەكە-تۇلكى جاڭا قۇيتىرقى ىستەرگە دايىندالعان ەدى: «تەك ەندى گۇلتاجدى جۇبايلاردىڭ كوڭىلدەرىنەن شىعىپ، ءسىڭىسىپ كەتۋ. تەك وسى امال-شارالارىم ىسكە اسىپ، مەنى ولىمگە جولداما بەرىپ وتىرعان جاۋىز دۇشپاندارىمدى ءوزىم تۇنشىقتىرىپ ولتىرسەم، بولاشاقتا كەزدەيسوق قياناتتاردان مەن ومىرلىك قۇتىلار ەدىم! باقىت قۇسى ويدا جوقتان مەنىڭ دە باسىما كەلىپ قونايىن دەپ تۇر-اۋ وسى — سوندىقتان بار ۇياتتى جيىپ قويىپ، وتىرىكتى سۋداي سىقپىرتۋ قاجەت».
وسى كەزدە پاتشازادا شىدامى تاۋسىلىپ سۇراق قويدى: «سونشالىقتى ىستەردىڭ قالاي بولعانىن، بىزگە اشىق ايتىپ بەرىڭىزشى. ۇياتىڭىز ءبىلىپ، بار شىندىقتى ايتساڭىز، ءوزىڭىزدىڭ كوڭىل-كۇيىڭىز جەڭىلدەر ەدى!»
رەينەكە وعان جاۋاپ قاتىپ: «مەن سىزگە ءبارىن دە شىن نيەتىممەن حابارلاماقپىن. ەشبىر جان دا مەنىڭ ەندى ءولىمىمدى قورعاپ، كومەك بەرمەس. ماعان ەندى دۇنيەدەن كەتىپ بارا جاتقانىمدا — باسىما ماڭگىلىك ازاپ پەن توزاقتى ساتىپ الۋ نە كەرەك؟ بۇل دەگەنىڭىز اقىماقتىق بولار. قىمباتتى اعايىندارىمدى، سۇيىكتى دوستارىمدى جاماناتقا قالدىرعانىما كەشىرىم سۇراي وتىرىپ، بار تەرىس ىستەگەن ىستەرىمدى مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن. قايتەيىن، امالسىزبىن! مەنى توزاقتىڭ سور ازابى كۇتىپ تۇر!..» پاتشا اعزامنىڭ بۇل ايتىلعان سوزدەردەن كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ كەتتى. ودان سۇراپ جاتىر: «سەن شىنىڭدى ايتىپ تۇرسىڭ با؟»
رەينەكە ءمۇساپىر كۇيگە ءتۇسىپ جاۋاپ بەردى: «مەن شىندىعىندا دا، ايىپتىمىن، ءبىراق تا، بارلىق باسىمنان وتكەن ىستەردىڭ ءبارى دە، شىندىق. تاقسىر، سىزگە وتىرىك ايتقاننان، ماعان نە پايدا؟ وندا ءومىر بويى مەنىڭ باسىم ازاپ پەن توزاقتان قۇتىلماس ەدى. سىزگە ايدان انىق بەلگىلى: مەن سوتتالدىم، مەن ەندى ولىمگە باس ءيدىم، — مەكەرسۋدىڭ ۋاقىتى ەمەس. ماعان ەندى جانكەشتىلىك تە، وجەتتىلىك تە — ەشتەڭە دە كومەك بەرمەس!..» رەينەكە ايتىپ تۇرىپ، ەسىنەن تانعانداي كەيىپ ءبىلدىردى.
پاتشازادا اۋىر كۇرسىنىپ: «و، بەيشارا! ول قانداي ماعان ايانىشتى! باس يەم مەنىڭ، اقىلعا سالىپ، وعان كەشىرىمدىلىكپەن قاراۋىڭىزدى وتىنەمىن. ونىڭ كۋاگەرلىك سوزدەرىنەن سوڭ قانشاما جانداردى باقىتسىزدىقتان، قياناتتان ساقتاپ قالماقپىز ءبىز! بولعان وقيعالاردى ول ءلاجى بولسا، تەزىرەك بايانداپ بەرسە، — سول عۇرلىم جاقسى. بارىنە دە تىنىشتىق ساقتاۋدى بۇيىرىڭىز، ول بايعۇس ەركىن سويلەيتىن بولسىن».
پاتشا اعزامنىڭ بۇيىرۋىمەن، جينالىستاعىلاردىڭ ايقاي-شۋى لەزدە باسىلدى.
رەينەكەگە جان ءبىتىپ: «ەگەر دە قۇرمەتتىم، ءسىزدىڭ قالاۋىڭىز بولسا، ەندەشە مەنى تىڭداۋىڭىزدى وتىنەمىن. مەن، دەگەنمەن دە ەشبىر ارنايى قۇجاتتاردى كورسەتپەگەنمەن، مەنىڭ كورسەتكەندەرىم تۋرا جانە شىندىق: ەشكىمدى دە اياماستان، مەن سىزگە بار قۇپيا قاستاندىقتىڭ بەتىن اشامىن...»
بەسىنشى ولەڭ.
تۇلكىنىڭ وزگەلەردى ايىپتاپ، ءوزىنىڭ جاساعان قاراقشىلىقتارىن جاسىرۋ ماقساتىنداعى قۋلىق-سۇمدىعىن ارى قاراتا ەندى تىڭداڭىزدار. ءۇش قابات وتىرىكتى ول ويلاپ تاۋىپ: و دۇنيەلىك بولعان جەر استىندا جاتقان اكەسىن دە ايامادى، ۇياتسىز وسەك-اياڭدارمەن وزىنە ادال قىزمەتكەر گريمبارتتى قارابەت ەتتى.
ءوزىنىڭ دۇشپاندارىن قۇرتۋ جولىندا، جوقتى بارداي، وتىرىكتى شىندىقتاي ەتىپ، ەشبىرىنەن دە ۇيالماستان، ءوزىن سەندىرۋگە جان اياماستان ات سالىستى. «مەنىڭ اكەمنىڭ باعى اشىلىپ، — دەپ رەينەكە ءسوزىن باستادى، — پاتشا ەممەريحا كۇشتىنىڭ اسىل قويماسىنىڭ قۇپيا جولىن بايقاپ تاۋىپ الدى. ول تابىلعان قازىنا بايلىقتىڭ قايىرىمى بولمادى. اسا كوپ بايلىقتان ول داندايسىپ كەتتى، ءوز زامانداستارىنان، دوستارىنان قاشقاقتاپ، جەك كورىپ، ولاردى ەشكىمگە دە ساناماي قويدى: ول وزگەشە ورتانى ىزدەدى. گينسە-مىسىقتى جەر تۇبىندەگى اردەنناعا اتتاندىردى، سول جەردەن سۇلتاندى تاۋىپ كەلگىن دەپ، سونداعى ويى — ايۋدىڭ الدىندا انت قابىلداپ، فلاندريا ولكەسىندە ول تاققا وتىرىپ، بيلىك قۇرۋ ءۇشىن.
سۇلتان-ايۋ ونىڭ جولداماسىن وقىپ، قۋانىشىندا شەك بولمادى. بۇرىننان قاراقشىلىق جاساۋ ءۇشىن قۇرىپ جۇرگەن جوسپارلارىن ورىندايمىن دەگەن وي كەلىپ، تەز ارادا فلاندرياعا جولعا شىقتى. سوندا بارىپ اكەمدى ول تاۋىپ الدى، ول دا ونى قۋانا-قۋانا كۇتىپ الدى. يزەگريم دە، گريمبارت تا بىرگەلەسىپ اقىلداسىپ، تىرلىك جاساۋعا، تەز ارادا شاقىرىلىپ الىندى. تورتەۋى بىرگەلەسىپ، اقىلداسىپ، بار ءىستىڭ باسىن شەشىپ جاتتى. ايتپاقشى، ول جەردە بەسىنشى جان دا بولعانتۇعىن: مىسىق گينسە... يفتا دەگەن سول ماڭدا اۋىل بولاتىن، سوندا بار قاراقشىلىق جوسپار قۇرىلاتىن. ءتۇن قاراڭعىسىندا جينالعان ولاردى جۇرت كوزىنەن جاسىراتىن. جوق، قۇداي ەمەس، ءىبىلىس-شايتان ءىسى ولاردى تەرىس جولعا سالعان. اكەم ولاردى ءوزىنىڭ ارام جولمەن تاپقان التىن زەردەلەرىمەن الداپ، ارباپ، قىزىقتىردى.
پاتشا اعزامدى ولتىرەتىن بولىپ ولار ءبىر كۇنى بەل بايلايدى! ءوزارا ماڭگىلىك كەڭەس قۇرىپ، قياناتتى قاسقىردىڭ باسىندا بەسەۋى انت بەردى: ەجەلگى احەن تاعىنا مۇراگەر سۇلتان-ايۋ پاتشا بولىپ تاققا وتىرسىن. ول، بولسا، التىن گۇلدەستەلەرگە ورانعان مىقتى مەملەكەت ورناتادى. ەگەر دە پاتشانىڭ اعايىندارى نە بولماسا دوستارىنىڭ اراسىندا قارسى شىققاندارى كەزدەسسە، — و دۇنيەلىك بولعان اكەم مەنىڭ، ولاردى كوندىرۋگە دايىن ەدى، كونبەگەندەرىن ەل ىشىنەن قۋىپ جىبەرۋدى ءوز موينىنا العان بولاتىن. مەن بۇل جاعدايدى بىلايشا بىلگەن ەدىم: ابدەن تويىپ ءىشىپ العان گريمبارت اۋزىنا كەلگەنىن وتتاپ كەتتى: اقىماق ايەلىنە بارلىق جاساعان قاراقشىلىق ىستەرىن ماقتانا ايتىپ بەرىپ، وعان ەشبىر جانعا دا ءتىس جارماعىن دەپ قاتال ەسكەرتتى دە — سونىمەن قاناعات جاساعان ەدى. ءبىر كۇنى بورسىقتىڭ ايەلى مەنىڭ ايەلىممەن جولىعىپ قالىپ، مەنىڭ ايەلىمنەن ەشكىمگە دە ءجاريا ەتپەيمىن دەگەن دوستىق سەنىممەن ايتقان انتىن الىپ... بار سىرىن جايىپ سالعان. ءوزىنىڭ بەرگەن ۋادەسىن ىشىندە كوپ ساقتاماستان مەنىڭ ايەلىم: ماعان كەزدەسە سالىسىمەن، بار بىلگەندەرىن، كەرەك دەسەڭىز ءاربىر قيمىل-ىستەرىن جىپپەن تىزگەندەي ەتىپ ايتىپ بەردى، وعان سەنبەسىمە ەشبىر امالىم قالماپ ەدى. مەنىڭ تاڭ قالعانىم سونشالىق، سوزبەن جەتكىزە المايمىن.
قۇرباقالاردىڭ توقتاۋسىز ايقاي-شۋىنىڭ داۋىسى، قۇدايىم-اي، كوك اسپانعا جارىپ بارىپ جەتكەندەي سەزىمدە بولدىم. ولاردىڭ وتارلىق ەزگىدەن كەيىن، پاتشالىق تاققا وتىرىپ، وڭدى-سولدى دۇنيە شاشىپ، ەركىن بوستان ءومىر سۇرگىلەرى كەلىپتى. ولاردىڭ تىلەك-ويلارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا ەستىلىپ، ولارعا اققۇتاندى جىبەرەدى. اققۇتان ولاردى جان-جاقتارىنان قىسىم جاساپ، ولارعا كۇن كورسەتپەي قويادى. ءالى كۇنگە دەيىن قاتال! اقىماق وڭباعاندار جىلاۋمەن كەلەدى، وكىنىشكە وراي، ءبارى دە كەش ەندى — پاتشانىڭ قاھارى جىبەرمەي وتىر...» رەينەكە-تۇلكى جيىنعا جينالعاندارعا قاراپ، داۋىسىن كوتەرىپ: — ءاربىر ءسوزىمدى انىق ەسىتتىڭىزدەر مە، جانۋارلار دەپ الدى دا، ول ءسوزىن جالعاستىردى: «كوردىڭىزدەر مە، مەن سىزدەردىڭ امانشىلىقتارىڭىزدى ويلادىم. مىنە، وسىنداي بولعان. ۋا، تاقسىر! مەن ءسىز ءۇشىن كۇيىپ-جاندىم، مىنە ەندى العان — سىي-قۇرمەتىم! سۇلتاننىڭ ءجۇرىس-تۇرىستارىن مەن بىلەر ەدىم، ايۋدىڭ زۇلىمدىعىن دا بىلەر ەدىم، ونىڭ ۇرلىق-قارلىعىن ءبىلىپ، ونىڭ سوڭى جاقسىلىققا اكەپ سوقپايتىنىن كۇتىپ ءجۇر ەدىم: ەگەر دە ول پاتشا بولعاندا، وندا بىزدەر ءبارىمىز دە ءسوزسىز قۇريتىن ەدىك. «ءبىزدىڭ باس يەمىز ادال نيەتتى، وراسان زور، كىشىپەيىل، — دەپ وزىمشە شەشىپ-تۇيدىم. — وزگە جان ورنىن العاننان بىزگە جاقسىلىق بولماس. سونشاما توبەمىزگە كوتەرەتىندەي — كىم ەدى سوندا؟ كوشەدە جۇرگەن بىرەۋ، اقىماق-ايۋ!»
مەن وسى ويىمدى قالايشا ىسكە اسىرسام ەكەن دەپ، كوپ ويلاۋمەن ءجۇردىم. ەگەر دە مەنىڭ اكەم قىمبات زاتتار قويماسىن ءوز قاراۋىندا ۇستاپ، ولاردى، قولدايتىن جانداردى كوپتەپ وزدەرىنە تارتسا، ويلاعان قۇيتىرقى ماقساتتارىنا جەتىپ — بىزدەر پاتشامىزدان، باس يەمىزدەن ايىرىلعان بولار ەدىك. مەن سوندىقتان بار ماقسات-ويىمدى ءبىر جەرگە ءتۇيدىم: قويمانىڭ ورنالاسقان جەرىن تاۋىپ الىپ، بىرتىندەپ قىمبات زاتتاردى ۇرلاپ الۋ بولدى. كارى اكەم، قۋ قاقباس، ءبىر جاققا، ورمانعا كۇندىز، نە تۇندە جاڭبىر-سۋعا دا، كۇننىڭ ىستىعىنا دا قاراماستان، شىعا قالسا بولدى، مەن ونىڭ ارتىنان اڭدىپ وتىراتىن بولدىم.
ءبىر كۇنى مەن، توپىراقتى قازىپ الىپ تىعىلىپ، قايتسەم قويمانى تاپسام ەكەن دەپ ويعا شومىپ جاتقان ەدىم، اكەمدى بايقاپ قالدىم، — اينالاسى تاستارمەن قورشالعان ءبىر قۇدىقتان ول جىن ۇرعانداي شىعىپ كەلە جاتتى. مەن دەمىمدى شىعارماستان قاتا قالدىم. بىرەۋ-مىرەۋ ويدا جوقتا جۇرگەن جوق پا ەكەن دەگەندەي، ول جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ الدى دا، ءبىر بەلگىسىز تىرلىكتەردى جاساي باستادى. ءسىز جالعاسىن تىڭداڭىز!
قۇدىقتىڭ اۋزىن قۇممەن جاپتى دا ول، كەيىن بەتىن لاي توپىراقپەن سىلاپ-سىباپ تاستادى، اڭدىپ، بايقاپ ونىڭ بۇل ىستەرىن كورمەگەن جان، ەشنارسەنى دە بىلمەس ەدى. ءوزىنىڭ كەلگەن، كەتكەن ىزدەرىن تۇمسىعىمەن تىستەپ، قۇيرىعىمەن بۇلاڭداتىپ سىپىرىپ ءجۇرىپ، ءىز-تۇزسىز جوعالتىپ وتىردى. وسىنداي ىستەرىن مەن سول كۇنى اكەمنەن العاشقى رەت ۇيرەنگەن ەدىم، — بىرەۋدى الداپ ارباۋعا، ءبىر نارسەگە، ايلاكەرلىك ىستەۋگە ول ەپتى دە، ۇستا بولاتىن! كەيىن ول ءوز ىستەرىمەن كەتتى. ماعان ءبىر وي كەلدى: مۇمكىن، بەلگىلى التىن قويما وسىندا جاتقان شىعار! مەن جىلدام جۇگىرىپ، سول جەرگە باردىم دا، اياقتارىممەن توپىراقتى تەرەڭدەتە قازا باستادىم، ءبىر كەزدە الدىمنان ۇلكەن ۇڭگىر كورىندى. ىشىنە كىرىپ قاراسام — ومىرىمدە كورمەگەن نەبىر قىمبات زەرگەر زاتتاردى كوردىم دەسەڭىزشى! قانشاما كۇمىستەر مەن ون تەڭگەلىك التىندار تولىپ جاتىر! شىنىن ايتقاندا، سىزدەردىڭ ارالارىڭىزداعى ەڭ جاسى ۇلكەندەرىڭىز دە ومىرىندە مۇنشالىقتى دۇنيەنى ءوڭى تۇگىلى، تۇسىندە دە كورگەن ەمەس. ايەلىمدى سوندا الىپ باردىم — جۇمىسىمىز باستان استى. كۇندىز-تۇنى كوتەرىپ، تاسۋمەن بولدىق: ەشبىر كولىگىمىز دە، اربامىزدىڭ دا بىزدە جوق ەدى. قانشاما ءبىز ەكەۋمىز كۇشىمىزدى اياماستان سارپ ەتىپ، ەڭبەكتەندىك دەسەڭىزشى! مەنىڭ ەرمەلينام سوندا شەكسىز سۇرىنە كۇش جۇمساعان بولاتىن! ايتەۋىر، ءولدىم-تالدىم دەگەندە سونشاما بايلىقتى سەنىمدى جەرگە اكەپ الدىق-اۋ.
بۇل كەزدە مەنىڭ اكەم، پاتشاعا قاستاندىق جاساۋدى ۇيىمداستىرۋشىلارمەن باسى قاتىپ جۇرگەن بولاتىن. ولاردى ءتۇزىپ قويعان جوسپارلارىن ەستىسەڭىزدەر شاشتارىڭىز تىك تۇرسا كەرەك.
يزەگريم سۇلتانمەن بىرگەلەسىپ ءار ولكەلەرگە ارنايى جازىلعان حاتتاردى تاراتۋمەن، — جالدامالىلاردى دا شاقىرتقان: توپ-توبىمەن ءۇيىلىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ بارىنە دە جۇمىس بەرىپ، كەرەك دەسەڭىز جالدانعاندارعا الدىن-الا اقىلارىن بەرىپ جاتتى. وسى ماتىندەگى حاتتاردى مەنىڭ اكەم دە ەل اراسىندا تاراتىپ ءجۇردى، ال قويماداعى بايلىقتىڭ، ەشبىر مۇرتى بۇزىلماستان، جايىندا تۇرعانىنا كامىل سەنىمدى بولاتىن، ءبىراق تا... ونداي ەمەس ەدى! ەگەر دە ول ءوز دوستارىمەن بىرگە تۇرعان جەرىنەن قىمبات زاتتارىن ىزدەگەندەرىندە — كەرەك دەسە دە، ءبىر دە ءتۇيىرىن تاپپاس ەدى! از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اكەم بار كۇش-قۋاتىن اياماستان ەلبا مەن رەيننىڭ اراسىنداعى، بۇكىل جەرىندەگى ەلدەردى جۇگىرىپ ارالاپ شىقتى.
كوپتەگەن اڭشىلاردى تاۋىپ، كوبىسىن كوندىرىپ قويعان ەدى ول: اسىرەسە حابارشىلارعا الدىن-الا قوماقتاپ قاراجاتتان بەرىپ ءجۇردى. ەل اراسىنا جاز كەلدى.
مەنىڭ اكەم بۇلىكشى دوستارىنا كەلىپ، كەيىنگى كەزدەردە جول ءجۇرۋدىڭ قيىنداپ كەتكەنىن، ءقايبىر كۇنى ساكسونييدىڭ بيىك قورعاندارىنىڭ جانىمەن ءوتىپ بارا جاتىپ ءبىر ولىمنەن امان قالعانىن دا بايانداپ بەردى. سول جەرلەردە جۇرگەنىندە، اتقا مىنگەندەر بۇنىڭ سوڭىنان قالماستان قۋىپ، ۇرىپ-سوققىعا جىقپاق بولعانىن، ارەڭ، ءاۋپىرىم دەگەندە تەرىسىن جاراقاتتاماستان، امان-ەسەن ەلگە ورالعانىن ايتىپ جاتتى. ول ءتورت بۇلىكشىگە دە ونىڭ ءوز جاعىنا التىندار بەرىپ كوندىرىپ، كەلىسىمدەرىن بەرگەندەردىڭ تىزىمدەرىن تارقاتىپ بەرەدى. سۇلتان ريزا بولىپ قالادى. بەسەۋى كەزەگىمەن ءتىزىمدى وقىپ بەرەدى. تىزىمگە ەنگەندەر: ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز قاسقىردىڭ اعايىندارى، شيبورىلەر تىرناقتارىن قايراپ، تىستەرىن اقسيتىپ جاقىن كۇندەرى وسىندا كەلىپ جەتپەكشى بولىپ كەلىسەدى.
كەيىن: سۇلتاندى قولداپ مىسىقتار مەن ايۋلار، سونىمەن قاتار ساكسوتۋريندەگى بارلىق بورسىقتار، جىن-پەرىلەر، ايدارلى قۇمايلارعا دا جاۋاپتى ىستەردى تىندىرۋ تاپسىرىلدى: اقىسى ءبىر اي بۇرىن تولەنەتىن بولدى. كەلىسىم بويىنشا بۇل قۋاتتى كۇشتەر ءبىرىنشى حابار جەتكەننەن وسىندا بولۋلارى قاجەت بولاتىن... ولاردىڭ جوسپارلارىنىڭ ورىندالماي قالعانىنا، قۇدايعا شەكسىز العىس ايتامىن! تىرلىكتەرىن ورىنداپ بولعاسىن، كوپتەن كەلمەي كەتكەن التىن، كۇمىس زەرگەرلەرىن تەكسەرىپ قايتپاق نيەتپەن، اكەم اسىعىس جولعا اتتانىپ كەتەدى. قانداي قايعى-قاسىرەتكە ول دۋشار بولدى دەيسىز! ول قازىپ جاتىپ، ىزدەۋمەن بولدى، ىزدەگەن سايىن، سەنىمى دە جوعالا بەرگەندەي. تىنىمسىز ونىڭ جاساعان ارەكەتتەرى بەكەردەن-بەكەر بولدى: بايلىققور بولماي شىقتى! اكەم ىزدەگەن زاتىن ەشقاشان دا تابا الماس ەدى. اشۋ مەن ىزادان (بۇل جونىندە ەسىمە تۇسسە كۇندىز-تۇنى مەنى ازاپقا سالادى) مەنىڭ اكەم تۇنشىعىپ ءولدى. بۇل ىستەرگە مەن، بۇلىك كوتەرىلىس بولماۋ ءۇشىن باردىم. بۇل ماعان وتە اۋىر سوقتى، دەگەنمەن دە مەن قاپا ەمەسپىن. ماعان، يزەگريم مەن سۇلتاننىڭ بۇل تويىمسىزداردىڭ، ءسىزدىڭ جانىڭىزدا، كەڭەستە بىرگە وتىرعاندارى رەنىشتى-اق.
رەينەكە بولسا، بەيشارا، ەل باسشىسىن ساقتايمىن دەپ، ءوز اكەسىنەن ايىرىلعان جان، ەندى قانداي سىيعا يە بولىپ وتىر؟ ءسىزدىڭ باعا جەتپەس ءومىرىڭىزدى ساقتاپ، قورعاۋ ءۇشىن، كانە كىم بار ەكەن ءوزىنىڭ قۋ باسىن ولىمگە دە تىگەتىن؟...» پاتشا اعزام مەن پاتشازادا قالاي سول قويماداعى بايلىقتى قولعا تۇسىرسەك ەكەن دەپ ارمانداۋمەن بولدى. ولار رەينەكەنى ءبىر شەتكە الىپ بارىپ، ەشكىمگە دە ەستىرتپەستەن سىبىرلاپ، اسىعىس سۇراي باستادى: «قايدا ول قويما؟ ايتقىن! ءبىز ءدال ءقازىر بىلۋگە ءتيىسپىز!»
رەينەكە ولارمەن كەلىسپەگەندەي: «كەشىرەرسىزدەر، قانشاما پاتشاما جاقسىلىق جاساعانىممەن راحمەتىمە دارعا اسپاق پا؟ ءسىز بولساڭىز اينالاڭىزداعى وتىرىكشى جىلپوستارعا، مەنىڭ قاس دۇشپاندارىما، ۇرىلار مەن جانكەشتىلەرگە سەنىپ ءجۇرسىز...»
«جو-جوق، — دەپ داۋىستاپ جاۋاپ قاتتى پاتشازادا، — جوق! مەن سەنىممەن ايتا الامىن، پاتشا اعزام ءبارىن دە كەشىرىپ، سىزگە ءومىر سىيلايدى! بار اشۋ-ىزاسى راقىمشىلىققا الماسادى. بۇدان كەيىن ەندى اقىلمەنەن تىرلىك جاساپ، پاتشا اعزامنىڭ ايتقانى مەن دەگەنىن مۇلتىكسىز ورىندايتىن بولىڭىز». تۇلكى باسىن ءيىپ تاعزىم ەتتى: «مەنىڭ پاديشام، ەگەر دە ءسىز پاتشا اعزامىمىزدى كوز الدىڭىزدا ماعان كەشىرىم جاساتا وتىرىپ، سونىمەن قاتار مەنىڭ وعان، وكىنىشكە وراي، جاساعان قىلمىستارىمدى، جات قىلىقتارىم مەن بارلىق كورسەتكەن وزبىرلىقتارىمدى مۇلدەم ەستەن شىعارسا، — سوندا مەن ريزا بولىپ وعان ومىرىندە كورمەگەن وراسان بايلىقتى اكەپ بەرەر ەدىم. تاۋسىلمايتىن قور! ورنالاسقان قوردىڭ جايىن كورسەتسەم — تاڭ قالاسىزدار...» «وعان سەنبەڭىز، — دەدى پاتشا ايقايلاپ، — ەگەر دە ول قاراقشىلىق ، ۇرلىق، الداپ-ارباۋ تۋرالى ايتسا، — وندا تۇگەلدەي سەنۋگە بولادى: جەر بەتىندە بۇدان ارتىق وتىرىكشى بولعان ەمەس».
ءبىراق تا پاتشازادا: «وتكەن ومىرىندە، راسىندا دا وعان سەنە بەرۋگە بولماس ەدى. بۇگىندە دە ءبىراق تا... سەنىڭىز: اكەسىنىڭ تەرىس ىستەرىن اشكەرىلەپ، ءبارىن دە انىق بايانداپ بەردى. بوتەن ءبىر جانۋارلاردى بۇل ىسكە شاتاستىرىپ، — ءوزىنىڭ اكەسىن امان ساقتاپ قالۋى ول ءۇشىن تۇككە دە تۇرماس ەدى عوي. بەكەردەن بەكەر ول وتىرىك سويلەمەس».
«ەگەردە ءسىز سولاي دەپ ويلاساڭىز، — دەپ پاتشا اعزام وعان قاراپ، — وسىنداي شەشىم جامانشىلىققا اپارا قويماس دەپ سەنىم بىلدىرسەڭىز، — ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز بويىنشا ىستەيمىز: رەينەكە-تۇلكىنىڭ بارلىق جاساعان قىلمىستارىن جانە دە قويماداعى قور ماسەلەلەرىن ءوز موينىما الامىن. مەن وعان سەنەمىن، ءبىراق تا سوڭعى رەت — وسىنى ول ەسىنە ساقتاسىن! ءتاجىمدى كيىپ تۇرىپ انت ەتەمىن، ەگەر دە ول بۇدان كەيىن جانە دە قانداي دا ءبىر ىستە ايىپتى بولاتىن بولسا، نە بولماسا وتىرىك ايتاتىن بولسا، — وندا ول ءومىر بويى زارداپ شەگەتىن بولادى: ونىمەن بىرگە بولعان اعايىن-تۋىستارىنىڭ قاي-قايسىسى دا بولماسىن، بەرى دە جاۋاپ بەرەتىن بولادى، ەشكىم دە قۇتىلا المايدى، — ءبارىنىڭ دە ماسقاراسىن شىعارىپ، اياۋسىز سوتتاپ، جازاعا تارتام!..» رەينەكە، پاتشا اعزامنىڭ تەز ارادا كوڭىل-كۇيىنىڭ وزگەرگەنىن سەزىپ، وعان كۇش-جىگەر بەرىپ، سوزگە كەلدى: «قالايشا مەن ءسىزدىڭ قاھارىڭىزدان قورىقپاستان، باس يەم، وسىنداي اڭگىمە ايتا الامىن، ەگەردە مەنىڭ ايتقاندارىمنىڭ بارىدە جاقىن كۇندەردە دۇرىس ەكەندىگى دالەلدەنبەسە؟..»
سەنىممەن ايتقان سوزدەرىنە پاتشا سەنىپ قالدى، — اكەسىنىڭ ساتقىندىعىمەن قوسا الاياقتىڭ دا بار قىلمىستارىنا كەشىرىم جاسالىندى. رەينەكەنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. نە دەگەن ساتتىلىك! ول دۇشپاندارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنان دا، دارعا اسۋ ۇكىمىنەن دە قۇتىلدى.
«اسا قۇرمەتتى پاتشا اعزام، اسا ارداقتى باس يەم! — دەدى ول، — ءسىزدىڭ جانە پاتشالىعىڭىزدىڭ ماعان، بەيشارا جانعا جاساعان بار جاقسىلىعىڭىز ءۇشىن، قۇدايىم سىزدەردى قولداپ، قورعاسىن. مەن بۇدان كەيىن مەيىرىمدى جان بولامىن دەپ انت ەتەمىن. مەنىڭ سىزگە سىيعا اكەلىپ بەرەتىن التىن، كۇمىس، زەرگەلەرىمنىڭ باعاسىنا جەر جۇزىندەگى ەشبىر مەملەكەتتىڭ، ەشبىر ەلدىڭ دۇنيەلەرى جەتە الماس! قانشالىقتى ماعان ءسىز جاقسىلىق جاسادىڭىز دەسەڭىزشى! پاتشا ەممەريحتىڭ سانى جەتپەس قازبا بايلىعىن شىن نيەتىممەن سىزگە تاپسىرامىن! قويمانىڭ قاي جەردە جاتقانىن مەن سىزىپ بەرەمىن، — سىزگە مەن شىندىعىمدى ايتىپ تۇرمىن.
شىعىسقا قاراپ باعىت الساڭىزدار فلاندري ولكەسىندە ورمانشا مەن گاۋھارتاستىڭ ەكى ورتاسىندا ءشول دالا بار. وسى اتالعان اتاۋلاردى ەستەرىڭىزدە ساقتاڭىزدار. مايبۇلاق دەگەن بۇلاق بار. ورماننىڭ جانىندا. جىلداپ ول جەردە ءبىر جاندى دا كەزدەستىرمەيسىز. جاپالاق پەن ۇكىدەن وزگە قۇس وندا جاسامايدى. مىنە، سول جەردە قازىنامدى تىعىپ قويعانمىن. يا، مايبۇلاق — جەرگىلىكتى جەردىڭ اتىن ۇمىتپاڭىزدار. تەك ءوزىڭىز پاديشاڭىز ەكەۋىڭىز عانا جولعا شىعىڭىزدار. بۇل كۇندە كىمگە سەنۋگە بولادى دەيسىز؟ تاۋەكەلگە بارۋ وتە قيىن، سوندىقتان اباي بولعانىڭىز دۇرىس. بارىنەن دە ءسىز جەكە ءوزىڭىز بارساڭىز بولار ەدى. مايبۇلاقتان وتە سالىسىڭىزبەن ەكى جاس اققايىڭ اعاشى كەزدەسەدى. ەسىڭىزدە بولسىن: ءبىرىنشىسى — بۇلاققا جاقىن. ءسىز، مەنىڭ ءقادىرلى پاتشا اعزامىم، تۋرا اققايىڭعا قاراپ ءجۇرىڭىز. سونىڭ استىندا قازىنا جاسىرىلعان. تەرەڭ قازىڭىز! جۋان تامىرلاردى الىپ تاستاعاننان كەيىن — التىندار! التىندار! نەشە ءتۇرلى اسەم زەرگەرلەر. ەممەريحتىڭ ءتاجىن دە سوندا تاباسىز. ەگەر دە ايۋدىڭ جوسپارى ىسكە اسقاندا — ءتاجدى ايۋ كيگەن بولار ەدى. وندا نەشە ءتۇرلى قىمبات تاستارمەن زەردەلەنگەن، اشەكەيلى دۇنيەلەر بار دەيسىز. بۇل كۇندە ونداي ۇستالاردى تاپپايسىز. كىم ونداي كۇردەلى جۇمىستار ىستەگەن ۇستالارعا ەڭبەك اقىسىن بەرە الادى دەيسىز؟ سونشاما دۇنيە بايلىقتى كورگەندە، مەنى، تۇلكىنى ەسكە الارسىز: «رەينەكە، — دەپ ءسىز، — مەنىڭ سەنىمدى تۇلكىم، قانداي اقىلدىسىز، مۇنشاما قازىنانى وسىندا جاسىرىپ قويعان، — ءومىر بويى باقىتتى بول، قايدا جۇرسەڭ دە امان بول!» — دەيسىز. ءسويتىپ ەكى ءجۇزدى الاياق ءسوزىن اياقتادى.
پاتشا اعزام سيىنىپ: «قانداي دەگەندە دە ءسىز مەنى بىرگە الىپ بارۋعا ءتيىسسىز. مەن قالاي ول جەردى تابا الامىن؟ تۋراسىنا كەلگەندە، احەن، ليۋبەكە، كولن جانە دە پاريج دەگەن جەرلەردى ەستىگەنمىن. ال، گاۋھارتاس! ومىرىمدە ەستىگەن ەمەسپىن. ال، مايبۇلاقتى — ەشقاشان دا! سەن بۇل جولى دا الداپ تۇرسىڭ با دەپ، قورقامىن؟ وسىنداي كەلىستى اتتاردى سەن ويدان ويلاپ تاۋىپ وتىرسىڭ-اۋ دەيمىن».
رەينەكە پاتشانىڭ كۇدىكتى سوزىنە قاپا بولىپ: «مەن ءسىزدى سونشالىقتى الىس جەرگە ىزدەۋ سالىڭىز دەپ تۇرعان جوقپىن عوي! يوردانعا بارۋىڭىز كەرەك دەگەن ەمەسپىن. نەگە سەنىمسىزدىك تانىتاسىز؟ ول جەر، سىزگە قايتالاپ ايتامىن، فلاندريدە — شەت ەلدە ەمەس. مۇمكىن، بىرەر جاننان سۇراپ كورەرمىز؟ سولار سىزگە انىعىن ايتار:گاۋھارتاس پەن مايبۇلاق. مەن تەك وسى جەردى عانا ايتقانمىن».
ۇزىنقۇلاق قوياندى شاقىرعان ەدى، قولى ءدىر-دىر قاعىپ، — باتا المادى. رەينەكە ايقايلاپ: «باتىلىراق! ءسىزدى باس يەمىز شاقىرىپ وتىر، — جاقىندا ءسىزدىڭ انت قابىلداعانىڭىزعا بايلانىستى، پاتشا اعزام ءسىزدىڭ بۇل جەر تۋرالى بار شىندىقتى ايتىپ بەرۋىڭىزدى قالاپ وتىر: گاۋھارتاس پەن مايبۇلاق قاي جەردە ورنالاسقان؟ جاۋاپ بەرىڭىز!»
ۇزىنقۇلاق جاۋاپ قاتتى: «مەن سىزگە تۋراسىن ايتايىن: مايبۇلاق مۇندا، مىنا جەردە — گاۋھارتاس. گاۋھارتاس — قالىڭ ورمان، اقساق سيمون باس كەسەر قاراقشىلارمەن قوسىلىپ جالعان تەڭگەلەر شىعارعاندارى ءۇشىن جازادان قاشىپ، سول جەردە كوپتەن بەرى تىعىلىپ جۇرگەن بولاتىن. سوندا قانشاما مەن ازاپ شەكتىم دەسەڭىزشى! ول شەت جاقتا ازىپ-توزىپ، قاتىپ-توڭىپ جۇرگەنىمدە، ول از بولعانداي كوكجال دەگەن قاباعان يت كۇن بەرمەگەن سوڭ، وسىندا قاشىپ كەلدىم...»
«دوعارىڭىز، — دەپ رەينەكە ءسوزىن ءبولىپ تاستادى، — كوپشىلىك قاتارىنا بارىپ تۇرىڭىز. باس يەم ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قانىق بولدى».
پاتشا اعزام بولسا رەينەكەگە قاراپ، ءسوز قاتتى: «ءسىزدىڭ تۋرالىعىڭىزعا قىزبالىق جاساپ، كۇمان كەلتىرگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن. نە دەگەندە دە ءسىز مەنى سول جەرگە بىرگە ەرتىپ بارۋىڭىز كەرەك».
رەينەكە جانە كورىنىپ: «ەگەر دە ءسىز وزىڭىزبەن بىرگە مەنى فلاندرياعا الىپ كەتەتىن بولساڭىز، بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن باقىت بولار ەدى. ول جاعدايدا ءسىز ءۇشىن ۇلكەن كۇنا بولىپ سانالار ەدى. ءبارىن دە اشىق ايتىپ جايىپ سالعانشا، تىنىش، تۇك بىلمەگەندەي وتىرسام بولماس پا ەدى، مەن جاعىمنان ۇيات تىرلىك بولدى اۋ...
يزەگريم جاقىندا شاشىن تاقىرلاپ الىپ تاستادى. راسىندا ول قۇدايعا قۇلشىلىق قىلايىن دەپ وتىرعان جوق، ءوز قارنىن ويلاپ وتىر. شىركەۋدەگى دۇنيەنى تۇگەلدەي جەپ ءبىتتى! التى قىزمەتكەردىڭ الاتىن ايلىعىن ءبىر ءوزى الىپ تۇرىپ، سوندا دا ول تويىمسىز، — ازىپ-توزدىم دەپ، جىلاپ-سىقتاۋمەن. ول اشتىقتان ەستەن تانعانداي بولدى — ول مەنىڭ جاقىن تۋىسىم ەمەس پە، مەن ونى اياپ كەتتىم. اكەم مەنى وسى ءىسىم ءۇشىن جازالاپ — قاماپ قويدى. مەن ەندى سىزدەن رۇقسات الىپ، بار كۇنالارىمدى تازالاۋ ءۇشىن تەز ارادا تاڭ اتىسىمەن، كولىكپەن ريمگە جول ءجۇرىپ كەتۋىم كەرەك، ودان ارىسى — تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە ءوتۋ. سونداي بولعاندا عانا، مەن بار كۇنامنان تازارامىن با دەگەن ويدامىن. سودان كەيىن، ەلگە ورالىپ، سىزگە ادال قىزمەت ەتەتىن بولامىن. بۇل شەشىمىمدى مەن بۇگىننەن باستايمىن، — بولماسا: «وسى پاتشا اعزامعا نە بولعان؟ قالايشا ول كەشە عانا ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن رەينەكەمەن دوستاسىپ كەتكەن، جانە دە — شىركەۋدەن الىستاپ قول ءۇزىپ كەتكەن جانمەن؟» — دەپ جۇرت ايتار. اسا قۇرمەتتىم، باس يەم، كورىپ وتىرسىز عوي — ەشقانداي دا جولى بولماي تۇر». «راسىندا دا! — پاتشا اعزام كەلىسكەندەي بولدى. — بۇل جاعدايدى مۇلدەم ويلاماپپىن. ەگەر دە سەن شىركەۋدەن قول ۇزگەن بولساڭ، مەنىڭ سەنىڭ جانىڭدا بولعانىم ابەس ەكەن. ۇزىنقۇلاق، بولماسا وزگە جاندار مەنى ول جەرگە الىپ بارار. ال، سەنىڭ بۇل جەردەن ءبىر شاما ۋاقىتقا كەتكەنىڭ جاقسى، قۇپتارلىق ءىس. دەمالىس الۋىڭا مەن ساعان رۇقسات ەتەمىن، — تاڭ ەرتەڭنەن ەرتەلەپ جولعا شىق: يماندىلىق جاساعان جانعا كەدەرگى جاساعىم جوق. بايقاسام ءسىز دۇرىس جولعا تۇسۋگە شەشىم قابىلداپسىز. ءبىر اللا ءسىزدىڭ جولىڭىزدى اعىنان قولداپ، جارىلقاسىن!»
التىنشى ولەڭ
ءسويتىپ رەينەكە جانە دە پاتشا اعزامنىڭ راقىمشىلىعىنا يە بولدى. پاتشا اعزام قادامداپ بارىپ، بيىك جارتاستىڭ ۇستىنە كوتەرىلىپ، جاندى ماقۇلۇقتارعا ءسوز قاتتى، ءبارىڭ دە تىنىشتالىپ اعايىن-تۋىستار بولىپ، شەندەرىڭە قاراپ قاتارلاسىپ كوگال ءشوپتىڭ ۇستىنە كەلىپ جايعاسىڭدار. رەينەكە پاتشازادانىڭ جانىندا تۇردى. پاتشا اعزام ءسوزىن وتە ابايلاپ باستادى: «ءبارىڭىز دە تىنىشتالىڭىزدار، قۇستار مەن اڭدار، مۇقيات تىڭداڭىزدار، كەدەي دە، باي دا، ۇلكەن دە، كىشى دە ءبارىڭىز دە تىڭداڭىزدار، سىزدەر، ءبارىڭىز دە مەنىڭ بي-سۇلتاندارىمسىزدار، ساراي نوكەرلەرى، ءۇي قىزمەتكەرلەرى، ءبارىڭىز دە! رەينەكە مەنىڭ قاتال قاداعالاۋىمدا تۇر. وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ءبىز ونى دارعا اسپاقشى بولدىق، ال ول بولسا قانشاما قۇپيا ىستەردى ءجاريا ەتتى، سوندىقتان دا مەن وعان سەنىم ارتىپ، كەشىرىم جاسادىم. ونى قولداپ مەنىڭ پاديشام دا وتىنگەن بولاتىن. مەن وعان جانە دە سەنىم ءبىلدىرىپ، ونىمەن تولىق دوستاسىپ، وعان ءومىر سىيلاپ جانە دە، قىزمەت تە بەردىم. مەنىڭ دوستىعىم وعان قورعان بولادى. سىزدەرگە مىنا جاعدايدىڭ ورىندالۋىن قاتال ەسكەرتەمىن: رەينەكەنى، ونىڭ ايەلى مەن بالا شاعاسىن-قايدا، قاي جەردە بولماسىن كۇندىز دە، تۇندە دە كەزدەسكەن كەزدەرىڭدە سىيلاپ، قۇرمەتتەپ جۇرەتىن بولىڭىزدار. رەينەكەنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز-شاعىمداردى ەندى مۇلدەم قابىلدامايتىن بولامىن. ونىڭ جاساعان جات قىلىقتارىنىڭ ءبارى دە ارتتا قالدى. بولاشاقتا ول ءسوزسىز جوندەلەدى. بىلەسىزدەر مە، تاڭەرتەڭمەن قولىنا اساتاياعىن، شاپانىن الىپ، يماندىلىق جولىنا ءتۇسىپ ريمگە جول ءجۇرىپ بارادى، سونان ارى قاراي — تەڭىزدەن وتەدى. ول ەندى بارلىق ىستەگەن كۇنالارىن جۋىپ-شايعانشا قايتا ورالمايدى...»
اشۋ قىسىپ مىسىق گينسە ايۋ مەن قاسقىرعا قاراپ: «سونشاما تەرلەپ-تەپشىپ، كۇيىپ-پىسىپ شاپقىلاعان ەڭبەكتەرىمىزدىڭ ءبارى دە، ءبىر تيىن بولدى! ەندى بۇل جەردەن ماعان الىسقا تايىپ تۇرۋ كەرەك! رەينەكە ەندى بوستاندىق العاننان سوڭ، ءبىزدىڭ ۇشەۋمىزدى دە قۇرتۋدىڭ امالىن ىزدەيدى. مەن بۇگىندە كوزىمنەن ايىرىلسام، — ەندى ونان دا بەتەرىن كورەتىن شىعارمىن؟» «مەنىڭشە، قىمبات تا، جاقسى كەڭەس!» — دەپ سۇلتان جاۋاپ قاتتى. يزەگريم-قاسقىر كۇڭكىلدەپ: «تۇسىنىكسىز تىرلىك! پاتشا اعزامنىڭ وزىنە بارىپ ايتساق قايتەدى؟»
سۇلتانمەن بىرگەلەسىپ جۇپتاسقان توپ كوڭىلسىز كۇيدە گۇلدەستەلەر باعىنىڭ جانىندا ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ، اسا ىجداحاتپەن رەينەكەنى جامانداپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتتى.
پاتشا اشۋلانىپ: «قۇلاقتارىڭ كەرەڭ بولعان با؟ مەن سەندەرگە ايتتىم عوي، وعان بوستاندىق بەردىم دەپ!»
ەكەۋىن دە ۇستاپ، بايلاپ، قاماۋعا الىڭدار دەدى ول، اشۋ قىسىپ. سەبەبى ولاردىڭ وعان قارسى قاستاندىق ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندەرىن، رەينەكە-تۇلكىدەن جاڭا عانا ەستىگەن بولاتىن. بار بولعانى بىر-ەكى ساعاتتا ءبارى دە وزگەرىپ شىعا كەلدى: رەينەكە-تۇلكى وتتان امان، سۋدان قۇرعاق شىعىپ، ال ونى اشكەرەلەۋشىلەر ماسقارا بولىپ، تۇتىلدى. ول بارلىق ءىستى قۋتىركى جولمەن توڭكەرىپ جىبەرگەنى سونشالىق، ايۋدىڭ تەرىسىن ۇزىنىنان ءبىر قارىس، كولدەنەڭىنەن دە ءبىر قارىس جۇلىپ الىنعان بولىگىنەن — شاپان تىگۋگە جاراپ تا قالار. راسىندا دا، يمان جولىنداعى جولاۋشىعا، كەرەگى دە وسى بولار. جانە دە ەندى وعان پاتشازادامىز وعان ءبىر ەتىك سىيلاسا ەكەن: «و پاديشام مەنىڭ! ەگەر دە مەنى قۇداي جولىنداعى ق ۇلى دەسەڭىز، وندا ءسىز ماعان سول الىس يماندىلىق ساپارىما اق جول تىلەڭىز. يزەگريم ەكى بىردەي وتە مىقتى ەتىك كيىپ ءجۇر. ەگەر دە ءبىر جۇبىن ماعان جولىما بەرسە دۇرىس بولعان بولار ەدى. ءسىز، پاديشام، پاتشا اعزامىزعا ءبىر اۋىز ەسىنە سالساڭىز ەكەن. گيرمۋندە حانىمعا دا ءبىر جۇبى جەتەدى عوي، سەبەبى ول ۇنەمى ءۇي كۇشىك بولىپ ۇيىندە وتىرادى». بۇل ءوتىنىشىن پاتشازادا دۇرىس دەپ سانادى.
«يا، ولارعا ءبىر عانا جۇپ جەتەدى، — دەپ يگى نيەتپەن ول جاۋاپ قاتتى». رەينەكە اياعىن تارس-تارس ۇرىپ، سارتىلداتىپ، پاديشاعا باسىن ءيىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى: «ەكى جۇپ ەتىكتى مەن العاننان كەيىن، بەكەردەن بەكەر قاراپ تۇرماسپىن. ادال، يماندى جانداردىڭ قاتارىندا بولۋ جولىنداعى مەن جاساماق بولعان بار جاقسىلىق ىستەردى، قۇدايىم جارىلقاپ، سىزدەرگە دە، باس يەمە دە بەرەر. بىزدەرگە كومەك بەرگەن قۇدايىمىزعا ءبارىمىز دە تىنباستان قۇلشىلىق ەتۋىمىز كەرەك. اللاتاعالام سىزدەرگە جاقسىلىق اكەلسىن!» اسپاننىڭ كوگىلدىر اياسىندا تىرناقتارىنىڭ ءدوپ استىنان شەشىپ الىپ، ءسويتىپ يزەگريم الدىڭعى جۇپ ەتىگىنەن ايىرىلىپ قالدى.
گيرمۋندە حانىمدى دا، راسىندا، ايامادى، — ارتقى ەتىكسىز قالدى. ءسويتىپ ول ەكەۋى دە، تىرناقتى تاباندارى تەرىسىنەن ايىرىلىپ، سۇلتانمەن بىرگەلەسىپ، ءولىم جازاسىن كۇتىپ جاتتى.
ەتىك پەن شاپاندى العانىنا بەتپاق جادىگوي قاراماستان، ولاردىڭ جانىنا كەلىپ، اسىرەسە قانشىق قاسقىرعا كۇلە قاراپ: «سۇيىكتىم، جارقىنىم، — دەدى ول وعان، — قاراڭىزدارشى، سىزدەردىڭ ەتىكتەرىڭىز شاپ-شاق كەلگەنىن! ەندى ماعان ولار قىزمەت ەتسە كەرەك: مەنى قۇرتۋ ءۇشىن، سىزدەر نە ءبىر امالدار جاسامادىڭىزدار، مەن دە قاراپ جاتپادىم، ناتيجەسىز دە ەمەس. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سىزدەر جەڭىس تويىن تويلادىڭىزدار — ەندى كەزەك ماعان كەلىپ وتىر. مەن جول ءجۇرىپ بارا جاتىپ كۇنىمەن اعايىندارىمنىڭ جاقسىلىقتارىن ۇمىتپاسپىن: سەبەبى سىزدەر ماعان شىن نيەتتەرىڭىزبەن ەتىكتەرىڭىزدى سىيلاپ وتىرسىزدار. وعان قاپا بولمايسىزدار دەيمىن: ريمدە جىنە تەڭىزدىڭ ارعى جاعىندا بولعاندا كوپ كۇنىلارىمنان قۇتىلىپ، سيىنعان جاقسى كۇندەرىمدە، كەيىن سىزدەرمەن دە بولىسۋگە دايىنمىن...»
گيرمۋندا حانىم قينالىپ، ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر كىرمەي جاتتى، ءسوز ايتۋعا دا شاماسى جوق ەدى، ءبىر كەزدە ەسىن جيىپ، اۋىر كۇرسىنىپ، سوزگە كەلدى: «بىزدەرگە كۇنامىز ءۇشىن جازا بەرسە، قۇدايىم ساعان قۋانىش بەرەدى».
يزەگريم سۇلتان ەكەۋى دە ءۇنسىز، تىستەرىن تىستەرىنە قابىستىرىپ جاتىر. ەكەۋى دە جارالى، بايلاۋلى، وتە ايانىشتى، اينالاسىنداعى جانۋارلارىنا كۇلكى بولعان.
جەتپەگەندەرى گينسە ەدى: رەينەكە مىسىقتى دا مونشاعا ءتۇسىرىپ ءبىر ىسىتىپ الار ەدى! تاڭ اتىسىمەن جالعانشى قىزۋ ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى: ەكى جاقىن تۋىسى ايىرىلىپ قالعان ەتىكتەرىن رەينەكە جاقسىلاپ مايلادى دا، اق سارايعا بارىپ پاتشا اعزاممەن قوشتاسىپ جاتىپ ول، بىلاي دەدى: «ءسىزدىڭ سەنىمدى قۇلىڭىز كيەلى جولعا اتتانۋعا دايىن، سىزدەن ۇلكەن ءوتىنىش، ءوزىڭىزدىڭ شىركەۋ قىزمەتكەرىڭىزگە تاپسىرما بەرسەڭىز، مەنىڭ ساپارىما اق جول تىلەپ، قۇدايىم جورتقاندا جولىمدى بەرسىن دەپ سيىنىپ باتاسىن بەرسىن...»
پاتشا سارايىنىڭ شىركەۋ قىزمەتكەرى بەللين-قوي بولاتىن، — نەبىر ءدىن جولىنىڭ قىر-سىرلارىن بىلەتىن، سونىمەن بىرگە ول پاتشا اعزامنىڭ حاتشىسى ەدى. پاتشا ونى الىپ كەلىڭدەر دەپ بۇيىردى.
«كانە، — دەدى ول، رەينەكەنىڭ ساپارىنا اق جول تىلەپ، وسىندا تەزدەتىپ قۇران-دۇعا جاساڭىز. ول ريم مەن تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە، قۇدىرەتتىمنىڭ جاتقان جەرىنە — جول ءجۇرىپ بارادى. قۇدايعا قۇلشىلىق ەتكەنگە شاپان جاۋىپ، اساتاياعىن بەرىڭدەر».
بەللين قارسىلىق تانىتىپ: «باس يەم، ءسىز، مەنىڭشە، ەسىتكەن شىعارسىز، ونىڭ ءالى كۇنالارى كەشىرىلگەن جوق. مەن بۇل ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇناعا باتامىن عوي: ەگەر دە شىركەۋ باسشىسىنا بۇل تىرلىك بارىپ جەتسە، ماعان جازا قولدانادى. مەنىڭ جەكە باسىم رەينەكەگە ەشقانداي دا ايتارىم جوق. شىركەۋ باسشىمىز بۇزىپجار مەن دۋاگەرىمىز باسبولاردان ماعان ءسوز، قامشى تيمەيتىن بولسا جانە دە وقىتۋشىمىز ماسقورىلدان جازا بولماسا، — مەن سىزگە قارسى بولماس ەدىم...»
«ەگەر دە دەگەن گوي-گويىڭدى توقتاتقىن!» — دەپ جاۋاپ بەردى پاتشا. ەشبىر ءمان ماعىناسى جوق، ءپاتۋاسىز سوزدەرىڭدى. ەگەر دە بولسا دا، بولماسا دا ول تۋرالى يماندى جىلى ءسوز ايتىپ باتا بەرمەسەڭ، — شايتاننىڭ ءوزىن اكەلىپ وقىتامىن! شىركەۋدىڭ وقىمىستىسى ماعان كىم ول؟ رەينەكە ريمگە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە بارا جاتقاندا سەندەر كەدەرگى جاساپ وتىرسىڭدار!» بەللين قورىققانىنان جەلكەسىن قاسي باستادى.
پاتشا اعزامنىڭ قاھارىنان ساسقاندىعى سونشالىق — ءا دەمەستەن ءدىني كىتابىنان قۇران دۇعالارىن وقي باستادى.
تۇلكى بولسا ونىڭ اياتتارىنا ىنتالانىپ قۇلاق تا اسار ەمەس: «ەگەر دە بۇل سوزدەرىنەن پايدا بولسا، ونىسىز دا پايداسى تيەر دەگەن ويدا بولدى».
باتالى سوزدەر ايتىلىپ — رەينەكەگە شاپان مەن اساتاياق ارنايى تاپسىرىلدى. ءبارى دە دايىن بولعانمەن، يماندىلىق جولىنا ساپار شەگىپ بارا جاتقان جان وتىرىك ءسوز ايتتى.
الاياقتىڭ الدامشى ءجۇزى مىڭ قۇبىلىپ، كوزىنەن جاسى جاڭبىرداي اقتى كەپ توقتاۋسىز سەبەلەپ، ساقالدارىنىڭ تۇگەل اراسى سۋعا تولدى، ءبىر نارسەگە وتە كۇيىپ-پىسىپ، جانعانداي كۇي كەشتى.
دۇشپاندارىن تۇگەلدەي جازالاي الماعانىنا، تەك ۇشەۋىن عانا جازالاعانىنا شىنداپ كۇيىپ-پىسكەن ەدى. دەگەنمەن دە ول، وسىنداعى جانداردان شىن جۇرەكتەن بۇل ءۇشىن سيىنعاندارىن وتىنە قالاپ، باسىن ءيىپ سۇراندى دا، اسىعىس جينالا باستادى: اشۋ-ىزا دەگەن زەڭبىرەك اۋزىندا بولاتىن، — سوندىقتان دا ونىڭ قورقىنىشىندا دا ءجون بار.
«رەينەكە، — دەپ پاتشا وعان قاراپ ءتىل قاتتى، — بۇل نە دەگەن اسىعىستىق؟» «جاقسىلىقتىڭ جولىندا، اسىعىستىق بولماس، — رەينەكە جاۋاپ بەردى. — مەنىڭ كەڭپەيىل قورعاۋشىم! سىزدەن مەنى كوپ ۇستاماستان، جىبەرۋىڭىزدى سۇرانامىن. مەنىڭ ءسات ساعاتىم كەلدى، — ماعان جولعا شىعۋىما رۇقسات ەتسەڭىز». «قايتەيىك، — پاتشا كەلىسكەندەي كەيىپ تانىتىپ، — اق جول!» — تىلەدى.
سولاي دەدى دە ول سوندا تۇرعاندارعا ءبارىنىڭ دە — الاياق ساپار شەگۋشىنى الىس جولعا شىعارىپ سالۋلارىن بۇيىردى. ال بۇل كەزدە قاراڭعىدا يزەگريم مەن سۇلتان ەكەۋى جاراقاتتارى سىزداپ، كۇيىكتەن جىلاپ-سىقتاۋدا ەدى...
ءسويتىپ رەينەكە-تۇلكى پاتشا اعزامنىڭ تولىق سەنىمىنە ەنگەن ەدى. ونى اقسارايدان اسا بيىك قۇرمەتپەن شىعارىپ سالعان ەدى، اساتاياعىمەن، شاپان-شەكپەنىمەن — احەندەگى مۇكجيدەككە ول كەزىندە قالىپتى بارىپ جۇرگەندەي، تۇپ-تۋرا قۇدىرەتتىمنىڭ جەرىنە كەلە جاتتى. قانداي دا ونىڭ ويىندا ەرەكشە ءبىر سىر جاتقانمەن دە، ول پاتشا اعزامدى تاقىرعا وتىرعىزىپ، سورايعان ۇزىن مۇرنىنا ىلگىش ءىلىپ كەتتى. امالسىزدان رەينەكەنى اشكەرەلەۋشىلەرى ءۇنسىز كەلەدى — قۇرمەتپەن شىعارىپ سالۋدا.
ول ەشبىر زۇلىمدىق ويىن ۇمىتپاستان، قوشتاسار ءسوزىن ايتتى: «شارا كورىڭىز، و مەنىڭ باس يەم، وڭباعان ساتقىندار قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ولاردى زىندان، تۇرمەدە ۇستاڭىز. ەگەر دە ولار بوستاندىقتا بولسا، ەسكى جامان ادەتتەرىنە قايتا كىرىسەدى، — ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە ءقاۋىپ تونەرىن، باس يەم، ۇمىتپاڭىز!»
ءسويتىپ ول، ول جەردەن ايدان اق، سۋدان تازا، قۇپ-قۇرعاق، تۇك بولماعانداي بولىپ، وتە ءبىر قاراپايىم جانداي، — ومىرىندە وزگەشە ول بولماعانداي بوپ شىعا كەلدى.
پاتشا اعزام ورنىنان كوتەرىلىپ، ءوز ىسىمەن جايىنا كەتتى.
اڭدار، باس يەمنىڭ بۇيرىعىمەن، رەينەكە-تۇلكىنى ءبىر شاما جەرگە شىعارىپ سالىپ، كەيىن ولار دا قايتىپ كەتتى.
الاياقتىڭ دەمدە موماقان كۇيگە ەنىپ، قاراپايىم تۇرگە ەنە قالعانىن كورگەن كەيبىر اقكوڭىل جاندار وعان جاندارى اشىپ، تىلەكتەس بولىپ جاتتى. بارىنەن دە قويانعا ول تيىسۋمەن بولدى.
«قالايشا بىردەن ەندى، سۇيىكتىم مەنىڭ ۇزىنقۇلاق دوستىم، — دەپ الاياق كۇلە قاراپ، — وسىلاي قوشتاسا سالامىز با؟ ەگەر دە ءسىز بەن بەللين-قوي ەكەۋىڭىز مۇمكىن بولسا ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالساڭىزدار، وندا سىزدەردىڭ ورتالارىڭىز ماعان شەكسىز قۇرمەت جاساعان بولار ەدىڭىزدەر. سىزدەر وتە سۇيىكتى سەرىكتەسىمسىزدەر، ەكەۋىڭىز دە — وتە ادال جاندارسىزدار. ءبارى دە سىزدەر تۋرالى تەك جاقسى سوزدەر ايتادى — بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. ەكەۋىڭىز دە يمان جولىن دا قىزمەت ەتىپ، تازا جۇرگەن جانسىزدار، — ءدال مەن سەكىلدى، ەتسىز عۇمىر كەشكەنىمدەي، ءومىر ءسۇرىپ جۇرسىزدەر: اشقالاقتىق، اش قارىندارىڭىزدى تەك كوگالمەن، جاپىراقتارمەن، شوپتەرمەن تاماقتانىپ، — سىزدەر ناندى دا، ەتتى دە، وزگە دە قۇس تاعامدارىن كەرەك ەتپەيسىزدەر».
ءسويتىپ ول ەكى قاراپايىم جاندى ءوزىنىڭ ەسىرتە ماقتاۋىمەن، ازعىرتۋمەن بولدى. ەكەۋى دە ونىڭ تۇراتىن مەكەن-جايىنا جاقىنداپ كەلدى — ولاردىڭ الدارىندا ونىڭ مالەپارتۋس قورعانى تۇردى، تۇلكى قويعا قاراپ: «بەللين، سىزدەر وسىندا قانشاما ۋاقىت تۇرامىن دەسەڭىزدەر دە ءوز ەرىكتەرىڭىزدە، شوپتەردەن، كوگالداردان راحاتتانا ءدام تاتىڭىزدار. ءبىزدىڭ تاۋدا — نەبىر ءتۇرلى پايدالى دا، ءدامدى دە تاعامدار، جەمىس-جيدەكتەر وسەدى. ۇزىنقۇلاقتى مەن وزىممەن بىرگە ەرتەمىن، — مەنىڭ ايەلىمدى جۇباتىپ، مەنىڭ ريمگە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە بارا جاتقانىمدى ءتۇسىندىرىپ ايتپاسا، ول قارسى شىعۋى مۇمكىن. رەينەكە ءتاتتى سوزدەرىن ايامادى، — ەكەۋىن دە الداپ كەتتى.
ۇزىنقۇلاق قورعاننىڭ ىشىنە كىرىپ، ەرمەلينانى بالالارىمەن بىرگە جاتقان جەرىندە تاپتى. رەينەكەنىڭ ەندى ۇيىنە قايتا ورالارىنا كوزى جەتپەي، قايعى ۋايىم جەپ، ۇرەيلەنىپ، كۇدەر ءۇزىپ وتىر ەدى. اساتاياق ۇستاعان، ۇستىندە شاپان كيگەن ونى كورىپ، ول وتە تاڭ قالىپ: «رەينگارت، مەنىڭ جارقىنىم، سەن بەيشاراعا نە بولدى؟ نەبىر ازاپ شەككەن شىعارسىڭ؟»
ول وعان جاۋاپ قاتتى: «مەن سوتتالعان بولاتىنمىن، اياق-قولىمدى بايلاپ تاستادى. ءبىراق تا باس يەم كەشىرىم جاساپ، — ماعان بوستاندىق بەردى. قۇدايعا سيىنۋعا كەتىپ بارامىن. قالاي دا بولعانمەن يزەگريم مەن سۇلتان شىنجىرلاۋلى كۇيدە كەپىلدىكتە ۇستالىپ وتىر. مەنىڭ قاپىگەرشىلىگىمدى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن پاتشا اعزام ماعان قوياندى بەردى، — ونىمەن نە ىستەيمىن دەسەڭ دە ءوز ەركىڭدە دەدى، ءسويتىپ، باس يەم ءسوزىنىڭ سوڭىندا ماعان بۇتىندەي سەنىممەن ايتتى: «ۇزىنقۇلاق سەنىڭ ۇستىڭنەن جالا جاپقان ەكەن — ول قاتاڭ جازا الۋى كەرەك، سوندىقتان دا ول ماعان قارىزدارىن وتەۋى ءتيىس» — دەدى. تۇلكىنىڭ ويدان شىعارعان سوزدەرىن ەستىگەن ۇزىنقۇلاق ءدىرىل قاعىپ، بىردەن ساسقالاقتاپ، جان ساقتاپ — قاشا جونەلدى. رەينەكە ونىڭ جولىن كەس-كەستەپ — قاراقشى، بەيشارا قوياننىڭ تاماعىنان الا ءتۇستى، ول بولسا ايانىشتى شىرىلداعان داۋىسىمەن بەلليندى كومەككە شاقىرىپ: «ءولتىرىپ جاتىر! كومەك بەر! تەزىرەك! يمان جولىنداعى جان مەنى باۋىزداپ جاتىر!» ونىڭ جانايقايى ۇزاققا سوزىلمادى: رەينەكە ونىڭ تاماعىن قىرشىپ الدى. ءسويتىپ مەيماندىق ساپارى اياقتالدى.
«كانەكي، — دەدى ول، — قويان سەمىز دە، ءدامدى ەكەن، ونى تويا جەپ قويايىق. نە دە بولسا ول، ءبىر كادەمىزگە جارادى. ەشكىمگە دە كەرەكسىز، قورقاق، بەيشارا! مەن اقىماققا ايتقان ەدىم، — تۋرا سول كەلدى. ەندى، شاعىمىڭدى، قانشا ارىزدانساڭ دا ايتا بەر!»
رەينەكە، ايەل، بالا-شاعاسىمەن قاراپ تۇرمادى، — ولگەن قوياننىڭ تەرىسىن سىلىپ الدى دا، راحاتتانا تويا جەپ الدى. تۇلكىگە ونىڭ ەتى وتە ءدامدى كەلدى. ول ۇنەمى قايتالاپ: «پاتشا اعزام مەن پاتشازاداعا مىڭ راحمەت! بۇگىن ءبىر كەرەمەت استان ءدام تاتتىق، ول ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا تاقسىر، قۇدايىم سىزگە زور دەنساۋلىق بەرسىن!»
«جەڭدەر، — رەينەكە ولارعا قاراپ، — بۇل جولى جەتكىلىكتى. ءبارىمىز دە تويامىز. كەلەشەكتە، قالاۋى بولسا، كوپتەپ تابىس تابارمىن: رەينەكەگە پالە-جالا ويلاعانداردىڭ، نە بولماسا ويلاماق بولعانداردىڭ ءار قايسىسى دا. ولاردىڭ ءاربىرى ءسوزسىز ماعان تولىقتاي ەسەپ بەرۋگە ءتيىس».
بۇل ارادا ەرمەلينا سوزگە ارالاستى: «ماعان سۇراق بەرۋگە رۇقسات بەرسەڭىز، ءسىز قالايشا بوستاندىققا شىقتىڭىز؟»
تۇلكى وعان جاۋاپ قاتتى: «مەنىڭ پاتشا اعزام مەن پاتشازادانى قالايشا شەبەرلىكپەن جولىن تاۋىپ كەتكەنىمدى تولىق باياندايتىن بولسام، وندا ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن دە جەتپەس ەدى. تۋراسىن ايتسام، مەن وتىرىك ايتا المايمىن، — مەنىڭ باس يەممەن دوستىعىم وتە جىڭىشكە، ال جىڭىشكە ءجىپ — تەز ارادا ءۇزىلىپ كەتەدى. ەگەر دە ول شىندىقتى ءبىلىپ قويسا — ونىڭ اشۋ-ىزاسىندا شەك بولمايدى، ەگەر جانە دە ونىڭ قولىنا تۇسسەم — ەشبىر بايلىق ماعان كومەك بەرە المايدى. وندا ول مەنى ەشقاشان دا بوساتپايدى. ول كەزدە ەشقانداي دا كەشىرىم بولمايدى، — ول ءۇشىن باس تىگەمىن: ماعان دار دايىن تۇر، — تەزىرەك جان ساقتاۋ كەرەك. شۆابيگە قاشۋىمىز كەرەك! ول جاقتا ءبىزدى ەشكىم دە تانىمايدى. ءبىز ول جەردىڭ تابيعات جاعدايىنا تەز ارادا ۇيرەنىپ كەتەمىز. و، قۇدايىم مەنىڭ، وندا قانشاما ءدامدى ازىق-تۇلىك، نەبىر تۇر-تۇرىنەن: تاۋىقتار، قازدار، ۇندىكتەر، قوياندار، قويانشالار، قىزىلشا قانتى، قۇرما جەمىستەرى، ءىنجىر، ءجۇزىم، نەبىر قۇستار مەن بالاپاندار — جەتىپ ارتىلادى. ول مەملەكەتتە ناندى تەك ماي مەن جۇمىرتقا قوسىپ پىسىرەدى. اۋىز سۋى تاپ-تازا ءموپ-مولدىر، اۋاسى — جاعىمدى، اشىق. بالىقتار بولسا — قانشاما دەسەڭ دە: سازان، بەكىرە، شورتان جانە مايبالىق دەيسىڭ بە، — ءبارىنىڭ دە ەسەبىنە جەتە الماسسىڭ؟ ماعان دا تۋراسى كەرەگى وسى بالىقتار! ولاردى ىزدەپ، تەرەڭگە سۇڭگۋدىڭ قاجەتى جوق. مەن دۇنيەنى كەزىپ ءجۇرىپ، ولاردى از جەگەن جوقپىن. ال، ايەلىم، ەگەر دە بۇدان بىلايعى كۇندەرى جاقسى ءومىر سۇرەمىن دەسەڭ، مەنىمەن بىرگە سول جەرگە بارۋعا دايىندالعىن. سەن ءبىر نارسەنى تۇسىنگىن: پاتشا اعزام بۇل جولى دا مەنى بوساتۋىنىڭ سەبەبى، مەن ءۇش قاپ تولا وتىرىك ەرتەگى ايتتىم؛ پاتشا ەممەريحانىڭ ەسەپسىز كوپ قويما بايلىعىن، ونىڭ جايى — مايبۇلاقتى كورسەتتىم. سوندا بارىپ قويمانى ىزدەيدى، — قانشاما جەردى بەكەرگە قوپارىپ قازعانمەن — وكىنىشكە، تۇك تە تاپپايدى. پاتشا اعزام، ءوزىنىڭ اقىماق بولعانىن بىلگەننەن سوڭ، اشۋ-ىزاسى كەلىپ، شىنداپ جىندانادى. ايتەۋىر جولىن تاۋىپ بوسانىپ كەتۋ ءۇشىن، مەن نە جالعان سوزدەر ايتپادىم دەيسىڭ، وزدەرىڭ دە ويلاپ كورىڭدەرشى: دارعا اسار ءجىپ موينىڭدا ءىلۋلى تۇرسا ەگەر! ومىرىمدە بۇدان ارتىق كەساپاتقا جولىققان ەمەسپىن، بۇدان جامان قورىققان دا ەمەسپىن. ەندى مەنى، بۇدان كەيىن، مۇنداي جاعدايعا قايتادان تۇسىرمەسىن! تۋراسىن ايتايىن: كىم بولسا دا، ول بولسىن، بۇدان بىلاي مەنى پاتشانىڭ قولاستىنا قاراتىپ، اق سارايعا الىپ بارا الماس. سوپىنىڭ اۋزىنان ءوز ساۋساعىڭدى الۋ ءۇشىن، قانشاما وراسان زور باتىرلىق كەرەك دەسەڭىزشى...»
ەرمەلينا حانىم كۇرسىنە سويلەپ: «وح، ەندى قايتتىك؟ قايدا جۇرسەك تە — بىزگە جاقسىلىق جوق، بوتەن جاندار سياقتىمىز. بۇل جەردە ءبىز قالاي جاسايمىز دەسەك تە، ءوز ەركىمىزدە، بۇل جەردەگى اعايىندارعا دا باسشى ءوزىڭىز. تاۋەكەلگە بارىپ، باسىڭا پالە ساتىپ الۋ — كىمگە كەرەك؟ تۋرالىق تا، بەلگىلى زاتتى ۇمىتىپ، بەلگىسىز زاتقا ۇمتىلادى، ال بۇل اقىلعا دا سىيمايتىن، بولمايتىن تىرلىك. ءبىز بۇل جەردە ەشبىر الاڭسىز ءومىر سۇرەمىز. ءبىزدىڭ قورعانىمىز — تاس قامال. ەگەر دە پاتشا بىزگە قارسى بار كۇشىن سالىپ، ءبىزدى ۇستاماق بولىپ، جول بويىنا تۇگەلدەي اسكەرلەرىن قويسا دا، — ءبىز قۇتىلار جاسىرىن جاياۋ جولدار مەن جەر استى جولدارى جەتىپ ارتىلادى ەمەس پە؟ قۇتىلىپ كەتۋگە ابدەن بولادى! نەسىنە ايتا بەرەمىز؟ ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي. ءبىزدى اسكەرلەر كۇشىمەن پاتشا ءوز قولىنا ۇستاپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن كوپ ارەكەتتەر جاساۋى كەرەك، مەن سول جاعىن ويلاپ، الاڭدايدامىن. ءسىزدىڭ تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە بارۋعا سەرت بەرگەنىڭىز — مەنى سول اسىرەسە قاتتى تولعاندىرىپ وتىر. مەن اقىل-ەسىمدى جوعالتتىم. ەندى نە بولماق؟»
«سۇيىكتى ايەلىم، سەن قاپا بولماعىن — كەرەك ەمەس! — دەپ رەينەكە جاۋاپ قاتتى. — سوزىمە كەلىسكىن: قورقىنىشتىسى — سەرت بەرۋدە ەمەس، قورقىنىشتىسى — ۇستالىپ قالۋدا. ءبىر اقىلدى دانىشپان بىردە ماعان ايتقان بولاتىن: «كۇشتەپ انت بەرگىزۋدىڭ قۇنى تۇككە دە تۇرعىسىز دەپ». ماعان دەسە ءۇش رەت تۇشكىرگەنىم! مەن ءوزىمنىڭ بەرگەن انتىمدى ايتىپ تۇرمىن. سەندەرگە تۇسىنىكتى مە؟ سەندەر قالاي ايتساڭدار — سولاي بولادى. راسىندا دا! ۇيدە قالامىز. ون رەت سەرت جاساسام دا، ريمدە، تۋراسىندا دا، مەنىڭ وندا ىستەيتىن ەشبىر ءىسىم جوق، يەرۋساليمدى و باستان-اق ءومىر بويى كورە الماسپىن! ال، سەندەرمەن وسىندا بىرگە بولۋ ماعان تىنىش بولاتىنى ءسوزسىز. بۇدان ارتىق ەشبىر جەردى، تابا الماسپىن دا مەن، تاپپاسپىن. پاتشا اعزام ماعان قىزىلبۇرىشىن دايىنداپ جاتسا كەرەك، قايتەمىز، وعان دا دايىن بولۋىمىز قاجەت. مەن ءۇشىن ول قانشاما قۋاتتى، كۇشتى بولعانمەن، مۇمكىن، ونى جانە دە الداپ ءتۇسىرىپ، باسىنا اقىماق قالپاق ءتاجىن كيگىزىپ كەتسەڭ اجەپ ەمەس. سول كۇنگە جەتسەم ەگەر، — ول مەنەن سوندا بىلەر ەدى، جىلاننىڭ جۇمىرتقاسى قايدا جاتقانىن. بۇعان كۇمانىم جوق!..»
بەللين بۇل كەزدەردە قاقپا الدىندا شىدامسىزدانىپ ماڭىراي باستادى: «ليامپە، تەزىرەك بولاسىڭ با، وسى؟ شىقساڭشى ەندى! قايتۋىمىز كەرەك!» رەينەكە بۇل سوزدەردى ەستي سالا، سىرتقا شىقتى: «قىمباتتىم مەنىڭ بەللين، ۇزىنقۇلاق سىزدەن كەشىرىم سۇرايدى، — اپكەسىمەن ساعىنىسىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ جاتىر، ول ءسىزدى قاپا بولماسىن دەپ وتىنگەن بولاتىن. ءسىز ونى كۇتپەستەن، اسىقپاستان قايتا بەرىڭىز — ەرمەلينا اپكەسى ۇزىنقۇلاقتى جاقىن ارادا جىبەرەتىن ءتۇرى جوق...»
بەللين وعان جاۋاپ قاتتى: «مەن ءبىر ايقاي-شۋ ەستىپ قالدىم. نە بولعان سوندا؟ ايقايلاعانداي بولدى، ماعان: «بەللين كومەك بەر، كومەكتەس!» دەگەن. سەندەر وعان ءبىر نارسە ىستەپ قويعان جوقسىڭدار ما؟»
رەينەكە قۋ جاۋاپ قاتتى: «سۇيىكتىم، تىڭداڭىزشى! مەن ايەلىمە يماندىلىق جولىمەن زيارات ەتۋگە بارامىن دەپ اڭگىمە ايتىپ جاتىر ەدىم، ايەلىم بەيشارا سول زاماتتا ەسىنەن تانىپ قالماسى بار ما. ليامپە سونى كورگەننەن، قورقىپ كەتىپ، جانى قاراماستان، ايقايعا باسسا بولار ما: «ءباللين! كومەكتەسىڭدەر! ءباللين، ءباللين، تەزىرەك! اپكەسى قيىن جاعدايدا ەس-تۇسىنەن ايىرىلعان، تۇرماي قالار ما دەپ، قورقامىن!»
«ەسىمدە، — دەدى ءباللين، — ونىڭ ەرەكشە ءبىر قاتتى شىققان جان ايقايى».
«ونىڭىز نە! ونىڭ ءبىر تال ءجۇنى دە تۇسكەن جوق، — دەپ الدامشى انت بەرۋدە. — ۇزىنقۇلاقتىڭ باسىنا كۇن تۋعانشا، مەنىڭ باسىما جامان كۇندەر كەلسىن! بىلەسىز بە، — دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ، — كەشە پاتشا اعزام كەيبىر كوكەيكەستى ماسەلەلەر بويىنشا ءوز ويىڭىزدى ايتارسىز دەپ ماعان بىرنەشە رەت حات جازعىن دەپ تاپسىرما بەرگەن ەدى. ءسىز سولاردى الىپ بارىپ بەرەر مە ەدىڭىز، قىمباتتىم مەنىڭ؟ حاتتىڭ ءبارى دە دايىن تۇر. ونىڭ ىشىندە كوپتەگەن كۇردەلى سۇراقتارعا جاۋاپ پەن وتە قاجەتتى كەڭەستەر دە بار. ليامپە ءۇشىن ابىرجىمەي-اق قويىڭىز، — مەن اپكەسى ەكەۋىنىڭ وتكەن-كەتكەندەردى ەستەرىنە الىپ، كۇبىرلەسىپ، كۇلىسىپ وتىرعاندارىن ەستىپ كەلدىم! توقتاتا دا المايسىڭ! تاماق جەپ وتىرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قۋانىشتارىندا شەك بولماستان، ارالارىندا ولەڭدەر دە ايتۋدا. سول زاماتتا مەن حاتتارىمدى زۋىلداتىپ جازىپ تاستادىم».
«قۇرمەتتى مەنىڭ رەينگارتىم، — دەدى وعان بەللين، — سىزگە حاتتاردى تۇگەلىمەن جاقسىلاپ تۇرىپ قاپتاۋىڭىز ءلازىم. قايدا تىقسام ەكەن ولاردى؟ قوبديشام دا جوق؟ ەگەر دە ءموردى ءوشىرىپ السام، مەنىڭ باسىمنان سيپاي قويماس». «قاراشى، — دەدى رەينەكە بايقاپ، — ورنىن تابارمىز. ايۋدىڭ تەرىسىنەن ماعان ارناپ تىككەن شاپان، دالمە-دال جارايدى: وتە قالىڭ جانە ءتوزىمدى، — سونىڭ ىشىنە حاتتاردى سالامىز. پاتشا اعزام بۇل ىستەرىڭ ءۇشىن سىزگە ارنايى سىيلىق بەرەتىنى دە انىق، اسا قۇرمەتپەن قابىلداپ، ءۇش رەت بەتىڭىزدەن سۇيەتىن بولسا كەرەك».
بەللين كۇتىپ قالدى، ال الاياق بولسا تەز ارادا ۇيىنە جۇگىرە جەتتى دە، شاپاندى الا سالا، اراسىنا قوياننىڭ باسىن تىعىپ جىبەردى، ءسويتتى دە قوبديشاعا ۇقساتىپ تاس قىلىپ، بەللين شەشە الماستاي ەتىپ، بەكەم وراپ بايلاپ تاستادى. ۇيدەن شىعىپ جاتىپ، ول قويعا ايتتى: «سۇيىكتى جيەن، قوبديشانى موينىڭا ءىلىپ العىن، حاتتى اشىپ وقىپ جۇرمەگىن: ونداي قىزۋعىشىلىق وتە ءقاۋىپتى. مەن ونى اسا ىقتياتتىلىقپەن بەكىتىپ تاستادىم، — وسى كۇيىندە جەتكىزىڭىز. قوبديشانى اشۋعا ارەكەت جاساماڭىز! مەن ونى ەرەكشە، جىپتەرىن كۇردەلى شاتاستىرىپ بايلادىم، اسا قۇپيا قۇجاتتاردى پاتشا اعزامعا جىبەرگەندە مەن سولاي ەتەمىن. پاتشا اعزام قابىلداپ الىپ وتىرىپ ونىڭ تارتىلعان ءجىپ بەلبەۋلەرىنىڭ ورنىندا ەكەنىنە كوزى جەتسە، ءسىزدى وتە بيىك دارەجەلى حات تاسۋشى رەتىندە قۇرمەتتەپ، اسا قىمبات سىي بەرەدى. ەگەر دە ءسىز ودان ۇلكەن قۇرمەت پەن قوشامەتكە يە بولعىڭىز كەلسە، وندا پاتشا اعزامعا ايتىڭىز، بۇل حاتتى جازۋدا مەن اقىل ايتتىم جانە دە وسى حاتتى بىرگەلەسىپ جازۋعا كومەك بەردىم دەڭىز...»
بەللين قۋانعانى سونشالىق، ورنىنان بىرنەشە رەت سەكىرىپ تە الدى. ول ولاي دا، بىلاي دا سەكىرىپ، مامىرقانا داۋىستاپ تا جىبەردى: «رەينەكە — بەك-سۇلتانىم، ناعاشىم، مەن ءسىزدىڭ مەنى سۇيەتىنىڭىزگە پاك سەندىم، ءسىز مەنى جوعارعى لاۋازىمعا كوتەرمەكشى ويىڭىز بار ەكەن: اقسارايداعى بيلەر مەن سۇلتانداردىڭ ىشىندە مەنىڭ اقىلدى، دانالى، تۇجىرىمدى ايتقان سوزدەرىمنەن اتىم ەرەكشە شىعىپ، ۇلكەن ابىرويعا، قۇرمەتكە بولەنەتىن بولدىم. راسىن ايتسام، مەن جازۋدى مۇلدەم بىلمەيمىن، ءبىراق تا ولار مەنى جازا بىلەدى ەكەن دەپ سەنەتىن بولسىن. مەن سىزگە شەكسىز ريزامىن! ءسىزدى ۇيىڭىزگە دەيىن مەنىڭ شىعارىپ سالعانىم، قانداي جاقسى بولدى دەسەڭىزشى. دەگەنمەن دە ايتىڭىزشى، ۇزىنقۇلاق راسىندا دا مەنىمەن بىرگە قايتا الماس پا ەكەن؟» «تۇسىنسەڭىزشى، قازىرشە بولمايدى، — دەدى الدامشى قۋ. ءسىز جايلەپ كەتە بەرىڭىز، مەن وعان ارنايى تاپسىرما جۇكتەگەن سوڭ، ول ءسىزدى قۋىپ جەتىپ الادى». «اللا، ءسىزدى جارىلقاسىن، — دەدى وعان بەللين، — ال مەن ەندى جۇرەيىن». ءسويتىپ ول ءجۇرىپ كەتتى — اقسارايعا ول تال تۇستە جەتتى.
پاتشا قويدى كورە سالىسىمەن جانە دە شاپاندى بايقاپ قالىپ، بىردەن ول سۇراق قويدى: «بەللين، قايدا ءجۇرسىز؟ رەينەكە قاي جەردە قالدى؟ ءسىز ونىڭ قوبديشاسىن تاعىپ الىپسىز، — بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» بەللين جاۋاپ قاتتى: «و اسا قۇرمەتتى تاقسىر، سىزگە اپارىپ جەتكىزگىن دەپ، ول ماعان ەكى حات بەرىپ جىبەردى. ءبىز ەكەۋمىز ەكەۋىن دە بىرلەسىپ جازدىق. بۇل حاتتاردان ءسىز وتە قۇپيا ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن وقىپ بىلەسىز. قالاي دا بولعانمەن، نەگىزگى مازمۇن-ماعىناسىن مەن ايتتىم. حات — شاپان اراسىندا. رەينەكە ءوزى مىقتاپ بايلاعان بولاتىن».
پاتشا اعزام قۇندىزدى جىلدام كەلىپ جەتسىن دەپ بۇيىردى: ول پاتشا سارايىنىڭ نوتاريۋسى جانە حاتشىسى، ءىس باسقارۋشىسى بولاتىن. شەت تىلدەرىن جەتىك بىلگەندىكتەن، پاتشا الدىندا وتە ماڭىزدى حاتتاردى وقيتىن. وسىعان بايلانىستى، — گينسە مىسىق تا شاقىرىلعان بولاتىن. ءىس جۇرگىزۋشىسى گينسە دوسىمەن ەكەۋى ابدەن شاتاستىرا بايلانعان جىپتەردى ارەڭ دەگەندە شەشىپ، ماتا اراسىنان ولگەن قوياننىڭ باسىن كورىپ، قورقىنىشتان ايقايلاپ جىبەردى: «ءماسساعان، مىنە نە دەگەن سىيلىق! تاڭعاجايىپ! كىم جازعان ەكەن؟ ايتىڭىزدارشى، كىم وقي الادى؟ بۇل — ۇزىنقۇلاقتىڭ باسى عوي؟ كىم ونى تانىمايدى دەيسىز؟»
پاتشا اعزام مەن پاتشازادانىڭ جاندارى قالمادى. نوبەل-پاتشا باسى سالبىراپ: «و رەينەكە! وڭباعان، قايداسىڭ سەن!» پاتشا دا، ونىڭ ايەلى دە، ەكەۋى دە وتە قاپا بولدى: «ول مەنى جانە الداپ كەتتى! — دەدى پاتشا اعزام اشۋ قىسىپ. — مەن سول كەزدە ونىڭ ارسىز، ارامزا، الدامشى سوزىنە العاشقىدا سەنبەگەن ەدىم!»
پاتشا دا، ونىڭ اينالاسىنداعى جانۋارلار دا ەستەرىنەن ايىرىلعانداي جاعدايدا ەدى.
پاتشانىڭ نەمەرە اعاسى، وعان قاراپ: «مەن ءسىزدىڭ ىشكى ىستەرىڭىزگە ارالاسا الماسپىن، دەگەنمەن دە سونشاما كۇيىپ-پىسىپ، قاتتى ويلانىپ ءوزىڭىزدى قيناماي-اق قويىڭىز. مىقتى بولىڭىز! ءوزىڭىزدى قاراماعىڭىزداعىلاردىڭ الدىندا تومەندەتپەڭىز. ءسىز ەل باسشىسى ەمەسسىز بە؟ ءبارى دە سىزگە باعىنۋلارى ءتيىس». «يا، سوندىقتان دا، — دەدى پاتشا، — مەنىڭ كۇيىپ-جانىپ وتىرعانىما، تاڭ قالماڭىز. وكىنىشكە وراي، مەن اعاتتىق جاسادىم! بۇل ساتقىن، جەكسۇرىن جاۋىزدىعىمەن ءبىزدىڭ دوستارىمىزدى جازالاپ — مەنى ماسقارا ەتتى. بار ابىرويلارىنان ايىرىلىپ، يزەگريم مەن سۇلتان جاتىر، ازاپ شەگىپ... قالايشا ماعان ەندى كۇيىپ-پىسپەسكە؟
قايداعى ءبىر الاياققا سەنىپ قالىپ، قانشاما اقىماقتىق ىستەرگە ۇرىنىپ، سارايداعى ەڭ بەدەلدى ۋازىرلەرىمدى قاپا قىلدىم، بۇل ماعان ءابۇيىر اكەلمەيدى. ايەلىمدى بەكەر تىڭداپپىن. الدامشى سوزدەرىنە سەنىپ قالىپ، ول ونى قولداعان ەدى. ەگەر دە مەن قاتالداۋ بولعانىمدا... وتكەن ىسكە ەندى نەسىنە قاپا بولامىن؟ ەشتەڭە دە ەندى كومەك بەرمەس...
قوبلان بولسا قارسى شىعىپ: «باس يەم، دوسىڭىزدى تىڭداڭىز: جەتەر قايعىرماڭىز! جوندەلمەيتىن قايعى جوق. ايۋعا جانە قاسقىر مەن ايەلىنە كوڭىلدەرىن جۇباتۋ ءۇشىن قويدى سىيلاڭىز: سەبەبى ۇزىنقۇلاقتى ولتىرۋگە كەڭەس بەرگەنىن ءوزى باتىل مويىنداپ وتىر عوي. سوندىقتان ول جاۋاپ بەرسىن! كەيىن ءبارىمىز بىرىگىپ، كۇش جيناپ، رەينەكەنى ىزدەۋگە بارامىز، ەگەر دە ونى ۇستاپ الا العان جاعدايدا، بىردەن دارعا اسامىز. وعان ءسوز بەرسەك — جانە دە جولىن تاۋىپ — قاشىپ جوعالادى. ال، تاياق جەپ، ازاپ شەككەندەردىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىن ءبىز ءسويتىپ جۇباتامىز، سوعان سەنىڭىز». پاتشا بۇل سوزدەردى مۇقيات تىڭداپ الىپ، بىلاي دەدى: «مەن سىزدەردىڭ كەڭەستەرىڭىزدى قۇپتايمىن. تەز بارىڭىزدار دا ۋازىرلەردى وسىندا الىپ كەلىڭدەر. مەنىمەن بىرگە ولار بۇرىنعىسىنشا قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقارا بەرسىن. اقسارايعا رۇقساتى بار جانۋارلاردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماستان شاقىرىپ كەلىڭدەر. رەينەكەنىڭ بىزدەردى قالاي ۇيالماستان الداپ كەتكەنىن، ءقايتىپ قاشىپ كەتىپ، بەلليمەن بىرگە ەكەۋىنىڭ ۇزىنقۇلاقتى سويىپ تاستاعانىن، ءبارى دە بىلەتىن بولسىن. ايۋ مەن قاسقىرعا جولىققاندا، ولارعا قۇرمەت جاساپ، سالەم بەرەتىن بولسىن. ءسىز ايتقانىڭىزداي، قايىرىمدىلىق ورنىنا ۋازىرلەرگە، مەن بەلليندى بارشا ونىڭ تۋىستارىمەن قوسىپ ماڭگىلىككە بەرەمىن».
لۋپاردۋس كوپ سوزباستان — قاماۋدا جاتقان بەيشارالار يزەگريم مەن سۇلتانعا كەتتى. ولاردى بوساتىپ جاتىپ، ول ايتتى: «جاقسى حاباردى تىڭداڭىزدار! مەن سىزدەرگە پاتشانىڭ راقىمشىلىعى مەن بوستاندىعىن اكەلدىم. ءۋازىر مىرزالار، تۇسىنىڭىزدەر: پاتشا اعزام سىزدەردى قاپا قىلعانىنا، بۇگىندە مەيلىنشە ول قينالعانىن ايتىپ، سىزدەرمەن دوستاسۋعا شاقىرىپ وتىر. سول ايىبىنىڭ ەسەبىنە — سىزدەرگە بەلليندى ونىڭ تۋىستارىمەن، سونىمەن قوسا بار اعايىندارىن ماڭگىلىككە بەرمەك.
ويلانباستان — قايدا جۇرسە دە ولاردى ۇستاپ الۋلارىڭىزعا بولادى: دالادا ما، ورماندا ما — ءبارىبىر. قايدا بولسا دا، ولاردىڭ ءبارى دە سىزدەردىكى! جانە دە باس يەمىز سىزدەرگە ساتقىن رەينەكە تۇلكىگە قانداي ۇكىم شىعارىپ جازالايمىن دەسەڭىزدەر دە ءوز ەرىكتەرىڭىزگە بەرىپ وتىر. ونىڭ جەكە باسىن، ايەلىن، بالا-شاعاسىن، جانە دە تۇلكىنىڭ بارلىق اعايىن-تۋىستارىن كەزدەسكەن جەرلەرىڭىزدە جويۋعا، جەپ قويۋعا، — ەشكىم دە قارسى كەلمەيدى. پاتشا اعزامنىڭ اتىنان مەن سىزدەرگە وسىنى حابارلاپ تۇرمىن، — بۇل پاتشا اعزامنىڭ وزىنە دە، بولاشاق پاتشا تاعىنىڭ يەسىنە دە بىردەي كۇشى بار زاڭ. سىزدەر ەندى بار وكپە-نازدارىڭىزدى ۇمىتىپ، باس يەمىزگە ادال قىزمەت ەتۋگە ۋادە بەرىڭىزدەر. پاتشا بۇدان بۇلاي سىزدەردى قاپا قىلمايدى، مەنىڭ بەرەر كەڭەسىم — ۇسىنىسىن قابىلداڭىزدار...» ءسويتىپ تىنىشتىق ورنادى.
قوي بولسا باسىنان ايىرىلىپ، ونىڭ ۇرپاقتارى بۇگىنگە دەيىن قاسقىردىڭ تايپاسىنان اياۋسىز ازىعى بولىپ كەلەدى. وسىلايشا عاسىرلار بويى دۇشپاندىق پايدا بولدى. قۇتىرعان قاسقىرلار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن، تارتىپ الىنبايتىن قۇقىقتارىنداي، ءشۇبالانباستان، قويلار مەن قوزىلاردى قىرىپ كەلەدى. قايسارلىقتى ولاردان تىيا المايسىڭ، — دوستاسۋ تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. ال، سۇلتان، يزەگريم شە؟
ءزابىر شەككەن ۋازىرلەرىنىڭ قۇرمەتىنە پاتشا اعزام ون ەكى كۇندىك توي-دۋمان قۇردى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ دوستىعىنىڭ ادالدىعىن دالەلدەگىسى كەلگەن-دى.
جەتىنشى ولەڭ.
اق ساراي ەرەكشە بەزەندىرىلىپ، سالت-سالتانات قۇرعان. اڭداردىڭ بارلىعى، سونىمەن قاتار قۇستار تۇر-تۇرىمەن ۇشان تەڭىز بولىپ، بەك، سۇلتاندار كوپتەپ كەلگەن. ءبارى دە قاسقىر مەن ايۋدىڭ الدارىنا كەلىپ سالەمدەسىپ، قۇرمەت، قوشامەت جاساۋدا، ەكەۋىنىڭ قۋانعاندارى سونشالىق، كەرەك دەسەڭىز ءزابىر شەككەن كەزەڭدەرىن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى. جينالعان كوپشىلىك، توي، دۋمان-ساۋىق قۇرۋدا، مۇنشالىقتى قىزىقشىلىقتى بۇرىن-سوڭدى ەشبىر جەردە كورگەن ەمەس-تى. كەرنەي-سۇرنەيلەتىپ، داڭعىراق قاعىپ، پاتشا سارايىنداعى توي وتە كەرەمەت، قىزىقشىلىقتى ءوتىپ جاتتى. كوڭىلىڭ نە قالاسا، سونىڭ ءبارى دە داستارحان مازىرىندە بار ەدى. تويعا شاقىرۋشىلار ەلدى ارالاپ، تۇپكىر-تۇپكىرىنەن قىزىققا شاقىرۋدا. قۇستار مەن اڭدار ءوز جايلارىن قالدىرىپ، تويعا جۇپتارىمەن بىرگە، كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي جول ءجۇرىپ، اق سارايعا جەتۋگە اسىعۋدا.
وسى كەزدە رەينەكە-تۇلكى ءۇيىنىڭ جانىندا قورعان قۇرىپ تىعىلىپ جاتتى. اق سارايعا بارۋ ول، الاياقتىڭ ويىنا دا كىرىپ شىقپادى: ونى ماراپات كۇتىپ تۇرماعانى بەلگىلى ەدى. سۇرقيا ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى سۇم ادىسىنە جاتتىعۋىن جالعاستىرا ءتۇستى. ال اق سارايدا بۇل ۋاقىتتا تاماشا تامىلجىعان اندەر شىرقالىپ، نەبىر ءدامدى تاعامدار مەن ىشىمدىكتەر مەيماندارعا اعىل-تەگىل تاراتىلىپ جاتتى. بۇل جەردە ءاربىر تۋىستار، دوستار توپ قۇرىپ، ءارتۇرلى ويىن-سايىستار، قىلىشتاسۋ ويىندارى ءوتىپ جاتتى؛ بيلەر بيلەپ، ولەڭدەر ايتىلىپ، سىرناي مەن سىبىزعىلاردىڭ اسەم داۋىستارى جاراسا ەستىلىپ جاتتى. پاتشا اعزام جوعارعى بيلەردىڭ كەڭ بولمەسىنەن ايقاي-شۋلى تويدىڭ قىزىعىنا سۇيسىنە قاراۋدا.
سەگىزىنشى كۇن توي وتۋدە. پاتشا اعزام ءوزىنىڭ مارتەبەلى ۋازىرلەرىمەن تۇسكى تاماقتا بولاتىن، — ول پاتشازادانىڭ جانىندا وتىرعان. ويدا جوقتان ءۇستى-باسى قانعا بويانعان قويان كىرىپ كەلىپ، بۇزا-جارا سويلەي باستادى: «و باس يەم مەنىڭ! پاتشا-تاقسىر! مىرزالار! كەشىرە كورىڭىزدەر! مەنىڭ رەينەكە-تۇلكىدەن كورگەن جان تۇرشىگەرلىك، اياۋسىز قورلىق-زومبىلىعىن، سىزدەر ەستىپ-بىلىپ كورگەن ەمەسسىزدەر. كەشە تاڭەرتەڭ ساعات التىلار شاماسىندا جول بويىمەن ونىڭ مالەپارتۋس ءۇيىنىڭ جانىنا ءوتىپ بارا جاتقان ەدىم — ول قورعان جانىندا وتىر ەكەن. مەن تىنىش قانا ءوتىپ بارا جاتقان ەدىم. رەينەكە يمان جولىنداعى كيىمدە كيىنىپ الىپ، قورا سىرتىندا سيىنىپ وتىرعانداي بولىپ ماعان كورىندى. اق سارايعا تەزىرەك جەتەيىن دەپ، جىلدام اياق باسىپ ءوز جولىممەن كەتىپ بارا جاتقانمىن. ول مەنى كورە سالا، مەنىمەن ءبىر امانداساتىن جانداي، جۇگىرىپ جانىما جەتىپ كەلدى. جو، جوق، جاۋىز قاراقشى مەنى اياعىمەن تارتپا باس سالىپ — بىردەن ونىڭ تىرناقتارىنىڭ مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ ۇستىندە تۇرعانىن سەزە سالا: ولگەن جەرىم وسى ەكەن — دەدىم! و، تىرناقتارى سونشاما وتكىر بولماسى بار ما! ول مەنى جەرگە جىعىپ سالعان ەدى، ارەڭ دەگەندە مەن قۇتىلدىم: وتە ءبىر ەپتىلىكپەن، مەن سەكىرىپ — قاشىپ كەتتىم.
ول ارتىمنان ايقايعا باسىپ: «ءبارىبىر ۇستالاسىڭ!» — دەپ جاتتى. ليام دەمەستەن — مەن زىتىپ كەتتىم. وكىنىشتىسى، ول مەنىڭ ءبىر قۇلاعىمدى جۇلىپ الدى. ءتورت جەرىمنەن جاراقاتتانىپ، باسىم مەنىڭ قانعا بويالدى! ونىڭ مەنى قورلاپ تالاعانىن، الدارىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزدەرشى. ءبىر قۇدىرەتتىڭ كۇشىمەن امان قالدىم. تازا قورلىق قوي! جول بويىمەن ەركىن ءجۇرۋ ەرەجەسى قايدا وسى؟ ەگەر دە قاراقشى جولىمىزدى تورىپ، كەس-كەستەپ اڭدىپ وتىراتىن بولسا، ءقايتىپ ءبىز ساياحات قۇرىپ، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىزعا كەلە الامىز؟..» قويان ءسوزىن ەندى ءتامام ەتكەنى سول ەدى، ءسوز شەشەنى — قارعا مەركەناۋ، قارق-قارق ەتىپ شىعا كەلدى دە: «تاقسىر-پاتشا اعزام، قۇرمەتتىم! مەن وسىندا وتە قايعىلى جاعدايدى حابارلاعالى كەلدىم. كۇيىنىش پەن قورقىنىشتان كوپ سويلەۋگە دە ماعان وتە اۋىر ءتيىپ وتىر، جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر مە دەپ قورقامىن، — مىنە وسىنداي قاسىرەتتى باستان كەشتىم! ءبىز شەرفەنبە ايەلىمىزبەن بۇگىن ەرتەمەن قىدىرىپ ءجۇر ەدىك، — الدىمىزدا ءولىپ جاتقان رەينەكەنى كوردىك. بايقاپ قاراساق، كوزى شاراسىنان شىعىپ، ايقارا اشىلعان اۋزىنان ءتىسى سالاقتاپ سىرتقا شىعىپ جاتىر ەكەن. قورقىنىشتان مەن ايقايلاپ جىبەردىم، — ول بولسا قيمىلسىز جاتىر، مەن داۋىستاپ جوقتاي باستادىم: «نە دەگەن ماعان كەلگەن قايعى بۇل! ويباي-اۋ! ول ءولىپتى!» دەپ.
جانە دە جالعاستىرىپ: «بۇل نە دەگەن ماعان كەلگەن قايعى، قاسىرەت! ويباي، ول ءولىپ قالىپتى! قانداي جاقسى جان ەدى! ورنى تولماس قايعىعا دۋشار بولدىق!» مەنىڭ ايەلىم دە ءولىپ-تىرىلدى. ەكەۋمىز دە جىلاپ-سىقتاۋمەن بولدىق. مەن ونىڭ ءىشىن تۇمسىعىممەن تۇرتە باستادىم، سول كەزدە ايەلىم دە ونىڭ دەمى بار ما، جوق پا ەكەن دەپ اۋزىنا جاقىن بارا بەرگەن-دى، — وڭباعان قاقپاس جىن سوققانداي وعان قارسى ۇمتىلىپ — باسىن جۇلىپ الدى! باسىما تۇسكەن قاسىرەتتى ايتىپ جەتكىزە المايمىن. «قور بولدىم، قور!» — دەپ زارلاپ، جىلاپ ەستەن تاندىم. سول زامات-اق ول جانە دە ۇمتىلدى!.. مەنى دە اساپ جەپ قويماق بولدى. مەن ءدىر-دىر قاعىپ، بىردەن جوعارىعا قانات قاعىپ ۇشا جونەلدىم. ەگەر دە مەن ەسىمدى تەز جيىپ الماعانىمدا، ءسوزسىز مەنى دە ول تاس قاپتىرار ەدى. ءسال بولماعاندا، مەن قاراقشىنىڭ تىرناعىنا ىلىنەر ەدىم. مەن اعاش باسىندا كوڭىلسىز جايدا مۇڭ قاتىپ وتىردىم. مەن بەيشارانىڭ دا ولگەنىم دۇرىس بولار ەدى! حايۋاننىڭ تىرناعىندا كەتكەن ايەلىمدى كورەر مە ەدىم! ۋح، مەنىڭ كوز الدىمدا بەيشارانى ول جەپ قويدى-اۋ! ونىڭ تويىمسىز، اشقاراقتىعى سونشالىق، جانە دە بىزدەي ون شاقتىمىزدى جەپ قوياتىن ءتۇرى بار! ول مەنىڭ ايەلىمنەن نە ءبىر سۇيەك، نە ءبىر ءتۇيىر دەنەسىن قالدىرمادى-اۋ! وسى سۇمدىقتى ءوزىم كورىپ تۇردىم. ول جىرتقىش، سوسىن ءوز جايىنا كەتتى. مەن شىدامىم تاۋسىلىپ، — ولتىرگەن جەرگە تىلىم-تىلىمدەنگەن جۇرەگىمدى الىپ ۇشىپ كەلدىم. مەن ايەلىمنىڭ ازداعان تامعان قانى مەن بىر-ەكى تامعان قاناتىن تاۋىپ الدىم. سونىڭ دالەلى رەتىندە، وسىندا الىپ كەلدىم. تاقسىر، كومەك بەرىڭىز! ەگەر دە ءادىل جازاسىن الماستان، قىلمىسكەرگە جانە دە كەشىرىم جاساساڭىز، جازا قولدانباساڭىز، وندا ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزداعىلار ەركىن ءجۇرىپ، بەيبىت ءومىر سۇرە المايدى، — نەبىر ءار قيلى وسەك سوزدەر ءوربىپ كەتەدى، — ءسىز وتە ىڭعايسىز جاعدايلارعا دۋشار بولاسىز. كىمدە كىم ايىپتى بولعان جاندى ۋاقىتىسىندا جازالاماسا، وندا ونىڭ ءوزى ايىپتى بولادى دەگەن ءسوز بار عوي. ونداي جاعدايدا باس باسىنا بي بولادى...»
بايعۇس قويان مەن قارعانىڭ ارىز-شاعىمدارىن سارايداعىلار تۇگەلدەي تىڭدادى.
نوبەل-پاتشا اشۋعا كەلىپ، ايقايعا باستى: «تىڭداڭىزدار: ادال نيەتتى دوستىعىمىزبەن سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا انت ەتەمىن، — بۇل زۇلىمدىقتى ماڭگى ەسىنەن كەتپەستەي ەتىپ، جازاسىن بەرەمىن! مەنىڭ بۇيرىعىمنان سوڭ ەستەرى كىرەر! و جوق! جول بەرمەيمىن! مەن ول الاياققا وڭاي سەنىپ قالىپ، ونىڭ قاشىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدىم. قۇداي جولىنا قۇلشىلىق جاساۋعا مەن ءوزىم ونى دايىنداپ، ريمگە دە ساپارعا شىعارىپ سالعان ءوزىم ەمەس پە ەدىم؟ ول وڭباعان، وتىرىكشى، بىزدەرگە نە امال ويلاپ تاپپادى دەيسىڭ! پاتشانىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ قانىن قايناتىپ ول، نە ءبىر ءزابىر، قورلىق كورسەتپەدى دەيسىڭ! مەنى ول الداپ كوندىرگەن. مىنە ەندى — دالا كەزگەن جەلدەن تاۋىپ كور. ايەلدەردىڭ كەڭەسىن تىڭداپ كۇيىپ-پىسكەن، تەك مەن عانا ەمەس. ەگەر دە ءبىز ەندى ول وڭباعاندى جازالاماستان، وسى كۇيىندە قالدىرساق — بىزدەرگە ءومىر بويى كەشىرىلمەيتىن تاڭبا بولادى! ول الاياق كۇيىندە قالا بەرەدى. مىرزالار، ونى قالاي ۇستاپ، قانداي جازا قولدانۋ كەرەكتىگىن، بىزدەر بىرگەلەسىپ اقىلداسىپ شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك. ەگەر دە بىزدەر وسى تىرلىكتى جوندەپ قولعا الساق — قۋانىشقا جەتەمىز».
پاتشانىڭ ءسوزى ايۋ مەن قاسقىرعا وتە ۇناعان ەدى.
«ەندى ءبىز، نە دە بولسا قاساپ الامىز!» — دەپ ەكەۋى دە ويلادى. پاتشانىڭ وتكەن ىستەرگە قاپا بولعان اشۋلى، قاھارلى ءجۇزىن كورىپ، ولار ءسوز قاتۋعا باتا المادى.
پاتشازادا ءسوز الىپ: «و مەنىڭ باس يەم! ءسىز سونشاما اشۋلاناتىنداي، بوستان-بوسقا ۋادە، انت بەرەتىندەي تۇگى دە جوق: بۇلاردىڭ ايتقان سوزدەرىنەن كەلەر پايدا شامالى. تۋراسىنا كەلگەندە بۇگىن دە شىن ماسەلەلەر بەلگىلى بولماي تۇرعان جوق پا: ايىپكەردىڭ ءوزىن تىڭداعان جوقپىز. ەگەر دە ول وسىندا بولعاندا، كەيبىر ايىپتاۋشىلار وزدەرىنىڭ ءتىلىن قىسىپ وتىرار ما ەدى. ەكى جاقتىڭ دا سوزدەرىن تىڭداۋىمىز قاجەت. كەيبىرەۋلەر جۇمباقتاپ سويلەگەن ارىز-شاعىمدارىمەن وزدەرىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن جاسىرۋى دا مۇمكىن. مەن رەينەكەنى اقىلدى ىسكەر دەپ ساناپ، — مەن سىزگە ەش ۋاقىتتا دا، جاماندىق ويلاعان ەمەسپىن. باسقاشا ءىس بولدى. بىزگە ونىڭ كەڭەستەرىن تىڭداعانىمىز ارتىق بولماس، سەبەبى ول ءوزىنىڭ ومىرىندە از تاياق جەگەن ەمەس. ونىڭ تامىر-تانىس، تۋىستارىن تەكسەرىپ بىلگەن دە ارتىقتىق ەتپەس. وتە جاۋاپتى ىستەردە اسىعىستىق جاساۋ — جاقسىلىققا اپارمايدى، قانداي دا بولماسىن شەشىمىڭىزدى ءسىز، باس يەم، جول باستاۋشىمىز، كەيىنىرەك تە قابىلداي جاتارسىز...» لۋپاردۋس ءسوز الىپ: «ءسىز قانشاما جانداردىڭ ءسوزىن تىڭداپ كەلدىڭىز، ونىڭ دا ءسوزىن تىڭداڭىز. وسىندا كەلەتىن بولسىن. ءسىز قالاي شەشىم قابىلداساڭىز، سول ءسوزسىز ورىندالاتىن بولادى. ايەلىڭىزدىڭ بۇل ۇعارىمىنا بىزدەر ءبارىمىز دە ءبىر اۋىزدان قوسىلامىز» — دەدى.
يزەگريم قاسقىر سوزگە ارالاسىپ: «ءاربىر كەڭەس بىزگە پايدالى، لۋپاردۋس مىرزا! ەگەر دە رەينەكە وسىندا بىزبەن بىرگە بولعان جاعدايدا، كەرەك دەسەڭىز بۇگىنگى ەكى قىلمىستارىن دا اقتاعان جاعدايدا — ول ءولىم جازاسىنا كەسىلۋى كەرەك. مەن، ول وسىندا كەلگەنىنشە، سويلەمەي-اق قويايىن. ونىڭ باس يەمىزدى ۇيالماستان كورەر كوزگە الداپ كەتكەنى، ەستەرىڭىزدەن دەمدە شىعىپ كەتكەن بە؟ مايبۇلاقتىڭ جانىنان گاۋھارتاس جەرىنەن ونىڭ قويما تاپقانىن! وزگە دە جان تۇرشىگەرلىك وڭباعان الدامشى ىستەرىن؟! بارلىق جاندى دا الداپ كەتتى، ال سۇلتان مەن مەنى قالايشا ءابۇيىرسىز ەتتى! مەن ءومىرىمدى قاۋىپ-قاتەرگە تىكتىم. ال ول قۋ — الاياق بولسا، تۇك بىلمەگەندەي، بۇرىنعىسىنشا دالا، ورمان كەزىپ قاراقشىلىق، ۇرلىق جاساپ ءجۇر. ەگەر دە پاتشا اعزام مەن ۋازىرلەر دۇرىس دەپ ساناسا — وندا ول وسىندا كەلەتىن بولسىن. ەگەر دە ول ءوزىن اق سارايعا كەلۋدى مىندەتىم دەپ ەسەپتەسە، الدەقاشان-اق كەلەر ەدى: قانشاما شاقىرۋشىلار ايقايعا باسىپ، اقسارايعا شاقىرۋمەن بولعانمەن، ول بولسا مىڭق ەتپەستەن ۇيىندە وتىر».
پاتشا ايتتى: «بىزگە ونى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. سىزدەرگە التى كۇن مەزەت بەرەمىن (بۇل مەنىڭ بۇيرىعىم) ۋازىرلەر، دايىندالىڭىزدار، مەنىمەن بىرگە جورىققا شىعاتىن بولاسىزدار. مەن ءتىرى تۇرعاندا، بۇل ارىز-شاعىمعا نۇكتە قويعىم كەلىپ وتىر. مىرزالار، سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزدى ايتساڭىزدار: ونىڭ مەملەكەتىمىزدى قۇرتۋى مۇمكىن دەگەن سوزىمە سىزدەر كۇمان كەلتىرىپ وتىرسىزدار ما، ءالى دە؟ ۋازىرلەر، جاقسىلاپ قارۋلانىڭىزدار، ساداق، نايزا جانە دە وزگە دە قارۋ-جاراقتاردى وزدەرىڭىزبەن بىرگە الىڭىزدار، جەڭىسپەن ورالاتىن بولامىز. وزدەرىڭىزدى كوڭىلدى، بايسالدى ساناڭىزدار! ۇرىس دالاسىندا ءاربىرىڭىز دە ابىرويلارىڭىز ۇستەم بولسىن، ەرەكشە كورىنگەندەرىڭىزدى ساردارلار قاتارىنا قوسپاقپىن. مالەپارتۋستى جاۋلاپ الساق — قورعانداعى بار بايلىققا يە بولامىز...»
ءبارى دە شۋلاپ كەتتى: «بارىمىزدە ايتقان ۋاقىتتا كەلەمىز!» ءسويتىپ پاتشا اعزام ۋازىرلەرىمەن بىرگە مالەپارتۋستى شابۋىلمەن باسىپ الىپ — رەينەكە-تۇلكىنىڭ كوزىن جويماقشى. وسىندا بولعان، گريمبارت، تەز جاسىرىن رەينەكە-تۇلكىنى ىزدەپ، كەڭەستىڭ شەشىمىن حابارلاماق بولىپ، شىعىپ كەتەدى. ول اياعىن جىلدام باسىپ، وز-وزىنە سويلەپ، داۋىس قىلىپ: «ناعاشىم، ەندى سىزگە نە بولار ەكەن؟ تۇلكى اعايىندارىمنىڭ بەلگىلى كوسەمىنەن ايىرىلعانىن جوقتاۋ وتە اۋىر سوعاتىن بولدى-اۋ! ءسىز ءبىزدىڭ سوتىمىزدىڭ مۇشەسى بولعانىڭدا — ءبىزدىڭ ءومىرىمىز تىنىش بولار ەدى، ءسىز ەپتى دە، تاپقىر دا ەدىڭىز. كىم ءسىزدىڭ الدىڭىزدا قارسى تۇرا الار ەدى؟»
قورعانعا جاقىنداعاندا، ونىڭ كورگەنى: وتاعاسى كوڭىلى حوش بولىپ وتىر ەكەن، — ول وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن ەكى جاس كەپتەردى ۇستاپ العان بولاتىن. ولاردى ءوز ۇياسىندا وتىرعىزباستان — قاناتتارىن قاعىپ بايقاپ كورمەك بولعاندا، — قاناتتارى كەلتەلەۋ بولىپ، بەيشارالار جەرگە قۇلاپ تۇسكەن. ولار وزدەرىنشە تۇرا الماي جاتقان ەدى، رەينەكە-تۇلكى — ەكەۋىن دە حاپ-حاپ دەپ اساپ قويدى! قايتا-قايتا جان جاعىن اينالشاقتاپ — اڭ اۋلاۋدا...
ءبىر كەزدە ول گريمبارتتى بايقاپ قالدى دا، جولىن كۇتىپ تۇرىپ، مەيمانىن قارسى الدى: «بارىنەن دە اسا قۇرمەتتى، جيەنىم، مەن ءسىزدى ساۋ-سالامات، امان-ەسەن كورگەنىمە قۋانىشتىمىن! سونشاما جىلدام جۇگىرگەنىڭىز؟ ءسىز تۇنشىعىپ قالاسىز! جاڭالىق پا، كانە قانداي؟»
گريمبارت وعان جاۋاپ قاتتى: «مەنىڭ الىپ كەلگەن جاڭالىعىم قۋانتارلىق ەمەس. مەن، ءوزىڭىز كورىپ تۇرعانداي، وتە الاڭداۋدامىن: ءومىر، تىرشىلىك، ءبارى دە — قۇرىپ كەتسىن! مەن پاتشانىڭ اشۋ قاھارىنىڭ كۋاگەرى بولدىم. ول ءسىزدى ۇستاپ الىپ، قاتال جازالاماقشى بولىپ انت بەردى. بارىنە دە التى كۇن ىشىندە بارىنشا قارۋلانىپ، وسىندا كەلۋدى بۇيىردى: ساداق، قىلىش، قانجارلارمەن قارۋلانعان. بارلىق كۇشتەر سىزگە قارسى جۇمسالماقشى، — سوندىقتان ساق بولىڭىز! يزەگريم مەن سۇلتاندى پاتشا اعزام قايتادان اقتادى. تۋراسىندا، ءسىز بەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ايتارلىقتاي جاقىن قاتىناستىعىمىز جوق. ءبارى دە ولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، وشاقتارىنىڭ وتىن جاعىپ وتىر. يزەگريم ءسىزدى ءوتىپ كەتكەن قاراقشى، ۇرىعا تەڭەپ، پاتشانى سەندىرىپ وتىر. ءسىز قارا دا تۇرىڭىز، ول ءبىر ايدىڭ ىشىندە مارشال اتاعىنا يە بولارى ءسوزسىز! بىلەسىز بە: قويان مەن قارعا كەلىپ — ءسىزدى وتە اۋىر قىلمىس جاساعانىڭىزدى بايانداپ بەردى. ەگەر دە پاتشا ءسىزدى ۇستاپ السا، ەسكەرتەمىن، ءسىز كوپ ۋاقىتقا شىداي الماسسىز...»
«بار بولعانى سول-اق پا؟ — دەپ تۇلكى ءسوزىن كەسىپ، — بۇل سوزدەرىڭ تيتتەي دە مەنىڭ قاپەلىمە دە كەپ تۇرعان جوق! پاتشا اعزام كەرەك دەسەڭىز جانە دە ءۇش ەسە — بارلىق اقىلگويلەرىن جيىپ السا دا — سيىنىپ، انت بەرسە دە، — ەگەر دە مەن سوندا بولا قالسام، مەن وندا ءبارىن دە تاس قاپتىرار ەدىم. ءبىر كەڭەستەن سوڭ، ءبىر كەڭەس، سولاردىڭ ناتيجەسى قايدا؟ قاراعىم جيەن، بارىنە دە ءمان بەرمەگىن. ءجۇرىڭىزشى ودان دا، مەن سىزگە ءبىر ۇسىنىس جاسايىن: جاپ-جاس سەمىز كەپتەرلەردى مەن جاقىندا عانا ۇستاعان ەدىم. ودان ءدامدى تاعامدى كورگەن ەمەسپىن! وتە ءسىڭىمدى، — شايناپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. سۇيەگىن ايتساڭىزشى — كەرەمەت، اۋىزىڭىزدا ەرىپ كەتەدى! قانى سۇتتەي — شىركىن-اي! ماعان جەڭىل تاعام ۇنايدى. ءبىز ايەلىمىز ەكەۋمىزدىڭ تاعامعا تابەتتەرىمىز بىردەي... ءجۇرىڭىز ەندى، — ءبىزدى كورگەندە ول قۋانىپ قالارى انىق. ۇندەمەيتىن بولساڭىز، وندا مۇندا نەگە كەلدىڭىز: ءاربىر قيمىلىڭىز ونى ويلاندىرىپ، جۇرەگىن دە اۋىرتىپ قويۋۋى مۇمكىن. ەرتەڭ مەن سىزبەن-اق سارايعا بارامىن. ءسىز قۇرمەتتىم، تۋىسقاندىعىڭىزدى ءبىلدىرىپ، ماعان كومەك بەرەتىن شىعارسىز». دوسىم ءۇشىن مەن بار بايلىعىمدى، ءومىرىمدى دە كەرەك بولسا، بەرۋگە دايارمىن!» — دەپ داۋىستاپ جاۋاپ بەردى سەنىمدى بورسىق.
تۇلكى وعان قاراپ: «ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى ەسىمدە ساقتايمىن. مەن ءتىرى بولسام — سىزگە كومەك بەرەمىن».
بورسىق جاۋاپ قاتىپ: «ولارعا تايسالماي قارسى تۇرىپ، جاقسىلاپ قورعانىڭىز: ەڭ باستىسى — ءسىزدى ولار تىڭدايدى. سول كەزدە قابىلان ايتقان بولاتىن، ءسىز جەكە ءوزىڭىزدى قورعاپ سويلەمەسەڭىز، ءسىز جونىندە ءىستى قارامايمىز دەگەن بولاتىن. پاتشازادا دا وسى شەشىمدى قولداپ وتىر. ءسىز وسى جاعدايدى ەسىڭىزدە ساقتاپ، پايدالانۋىڭىز قاجەت...»
تۇلكى قۋتىرقى ادەتىنە سالىپ: «ويلانباڭىز — رەتتەيمىز. قانشاما پاتشا قاتال بولعانمەن، مەن ءبىراۋىز ءسوزىمدى ايتا باستاسام بولدى، ونىڭ كوڭىل ويى وزگەرىپ، مەنى قولداپ شىعا كەلەدى».
ەكەۋى دە ۇيگە كىرگەننەن، ولاردى ءۇي حانزاداسى وتە جاقسى قارسى الدى. ول ولاردى بار ءدامدى تاعامىمەن كۇتتى. ەڭ الدىمەن كەپتەردىڭ ەتىن قويدى — قانداي ءدامدى ەدى! ءاربىرى ءوز ءتيىستى بولىنگەنىن جەپ قويدى، دەگەنمەن ەشبىرى دە تويماي قالدى. جانە دە بار ما ەكەن! ەگەر دە جانە دە بولعاندا، ونىڭ ونشاقتىسىن جەپ قويار ەدى.
رەينەكە-تۇلكى بورسىققا قاراپ: «كەلىسىڭىز، جيەن — سۇيىكتى بالالارىم بار. ءبارى دە ولاردى ماقتايدى؛ رەينگارتتى قالاي كورەسىز؟ مەنىڭ كەنجەم، روسسەل ۇنايدى ما؟ ەكەۋى دە ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدى جالعاستىراتىن، بولاشاعىمىز. جايلاپ تاماقتارىن تابا باستادى. تاڭەرتەڭنەن ماعان تۇنگە دەيىن تىنىشتىق جوق. ءبىرى تاۋىقتى ۇستاسا، ەكىنشىسى بالاپاندى ۇستاپ اكەلەدى. كەرەك دەسەڭىز سۋعا دا وتە شەبەر سۇڭگىپ، جۇزە دە الادى، قىزعىش قۇس، ۇيرەكتەردى ۇستاماق ويلارى بولسا كەرەك. مەن ولاردى اڭ اۋلاۋعا كوبىرەك جىبەرەر ەدىم، ءبىراق تا ءالى دە ماشىقتانىپ، پىسىعىراق بولۋلارى كەرەك: قالايشا ۇستاۋدان دا، ۇستاعىشتاردان دا، قۋعىنشى يتتەردەن دە قورعانۋدى. ابدەن ۇيرەنىپ، ماشىقتانىپ، ۇستالاردىڭ مەكتەبىنەن وتكەننەن سوڭ، — مەيلى، كەرەك دەسەڭىز، ەشبىر دە جەتىسپەۋشىلىك تە بولماس ءۇشىن كۇنىگە ۇيگە تاپقاندارىن الىپ كەلە بەرسىن. ماعان اۋماي تارتقان بولار، — وتە ءقاۋىپتى ىستەرمەن ويناپ ءجۇر. ءبىر ىسكە كىرىسسە بولدى — وزگە اڭداردىڭ ءبارى ولاردان تىم-تىراقاي قاشىپ كەتەدى. الدىنا كەزدەسە قالساڭ — ولار سەنىڭ تاماعىڭا جابىسقاندا، كوپ ۋاقىت تارتىپ جاتپاس! تۋرا اكەسىنىڭ تارتىسى. تەز قيمىلداپ، دالمە-دال سەكىرىپ باس سالادى. مىنە، مەن بۇنداي ارەكەتتەردى ەڭ باستىسى دەپ ەسەپتەيمىن». گريمبارت ءتىل قاتتى: «و، جارايسىڭدار! ەگەر دە اتا-اناسىنا بالالارى جاستايىنان كومەك بەرىپ تۇرسا، بۇل وتە قۋانىشتى ەكەن. مەنىڭ ولارمەن تۋىس بولعانىم وتە جاقسى بولعان ەكەن. مەن ولارعا ارقا سۇيەيمىن». «وندا، وسىمەن ەندى دوعارايىق، — دەدى رەينەكە، — ۋاقىت تا كەش بولىپ قالىپتى، — ءبارىمىز دە شارشادىق، گريمبارت بارىمىزدەن دە بەتەر شارشاعان شىعار».
ولاردىڭ ءبارى دە، جاڭا جاپىراقتارمەن توسەلگەن كوك مايسا ءشوپتىڭ ۇستىندە جايباراقات جاتىپ، تاماشا ۇيقىعا كەتتى.
رەينەكە، نە كەرەك، قورقىنىشتان ۇيىقتاي المادى. ءىس ناسىرعا شاۋىپ كەتپەس ءۇشىن، اقىلعا سالىپ ويلانۋ كەرەك دەدى. تاڭ اتقانشا وسى وي ونى مازالاۋمەن بولدى. تاڭ اتىسىمەن، ۇيقىسىز جاتقان جايىنان تۇرا سالا، ايەلىنە قاراپ ءسوز ايتتى: «سەندەر بەكەردەن بەكەر قورىقپاڭدار: مەن گريمبارتپەن اق سارايعا بىرگە بارۋعا وعان ۋادە بەرگەنمىن. ۇيدە الاڭ بولماستان وتىرىڭدار. مەن تۋرالى نەبىر جامان سوزدەر ايتسا دا — ءبىزدىڭ قورعاندى قورعاڭدار. ءبارى دە جاقسى بولادى دەپ، سەنىڭدەر».
ەرمەلينا حانىم جاۋاپ قاتتى: «ماعان تۇسىنىكسىز بولىپ تۇر: بۇگىندە ءسىز قالامايتىن جەرگە، اق سارايعا بارۋعا قالايشا بەل بايلاپ وتىرسىز؟ نە؟ ءسىزدى ماجبۇرلەپ وتىر ما؟ مۇمكىن ەمەس. وتكەن جولعى وقيعالاردى ۇمىتپاعان شىعارسىز...»
رەينەكە وعان قاراپ: «ول كەزدە، شىنىندا دا، كۇلەتىندەي جاعداي ەمەس ەدى، — كوبىسى مەنى ولتىرگىسى كەلگەنتۇعىن، — قورقىنىشتى كەزدەر بولدى عوي. راسىندا دا، كۇن نۇرىنىڭ استىندا نەبىر وقيعالارعا دۋشار بولادى ەكەنسىڭ: كەيدە ەشبىر ويلاماعان جەردەن جولىڭ بولار، كەيدە — قولىڭدا بولا تۇرا، ءبىر ساتتە-اق جوعالتقانىڭدى — بىلمەي دە قالاسىڭ. دۇرىسى بارىپ، كەيبىر شارۋالارىمدى تىندىرىپ قايتايىن. وتىنە سۇرانامىن، ەشبىر قورىقپاڭدار، — الاڭدايتىنداي ەشقانداي دا نەگىز جوق. جانىم-اۋ، ەندى، ازداپ شىداڭدار، — بەس-التى كۇندە ءبارىن دە جايعاستىرىپ قايتارمىن...» سول كۇنى تاڭ اتىسىمەن گريمبارتپەن ەكەۋى جولعا شىقتى.
سەگىزىنشى ولەڭ.
گريمبارت پەن رەينەكە پاتشانىڭ اق سارايىنا باعىت الىپ، ءشول دالانى كەزىپ، ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە رەينەكە سوزگە كەلىپ: «ول جەردە نە بولسا دا سول بولسىن، دەگەنمەن دە ءبارى دە جاقسى بولاتىنىنا مەنىڭ جۇرەگىم سەزىپ كەلە جاتقانداي. سۇيىكتى جيەنىم! قانشاما ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كوڭىلىمدى ءبىر ساتكە دەمەگەنىممەن دە، كوپ كۇنالارىمدى ەسىمە الىپ، قايعىرىپ كەلەمىن.سونىڭ ءبارىن دە ايتىپ بەرەيىن: ۇلكەنىن دە كىشىسىن دە، ەسكىسىن دە، جاڭاسىن دا. ايۋدىڭ تەرىسىنەن ءبىر اجەپتەۋىر بولىگىن مەن كەسىپ العان بولاتىنمىن. قاسقىر مەن ونىڭ ايەلىنىڭ ەتىكتەرىن ماعان بەرۋگە ءماجبۇر ەتتىم. ءسويتىپ مەن وزىمە جاۋ ارتتىردىم. ءبارى دە الاياقتىق جولمەن تابىلعان! پاتشا اعزامنىڭ اشۋ-ىزاسىن باسامىن دەپ، ونى دا الداپ، وتىرىك ايتتىم: ايتىپ، جالعان قازبا بايلىق بارىن وعان قايداعى ءبىر ەرتەك ايتتىم! ول از بولعانداي، — مەن قاراپتان-قاراپ، بايعۇس ۇزىنقۇلاقتى ءولتىردىم، بۇل ولىمگە كۇناھار ەتىپ جازىقسىز بايعۇس بەلليندى كورسەتتىم. كۇناسىز قويدىڭ بىرەۋ ءۇشىن جازا العانىنا دا — پاتشا اعزام وتە اشۋلانعان بولاتىن. بەيشارا قوياننىڭ دا قۇلاعىنا قۇر بەكەر جارماسىپ مەن — ءسال بولماعاندا ءولتىرىپ تە قويار ەدىم. سول زاماتتا ونىڭ قاشىپ قۇتىلعانى، ماعان قانشالىقتى وكىنىشتى بولدى دەيسىز! مەن بۇگىنگە دەيىن وكىنەمىن: قارعانىڭ دا ارىز-شاعىمى دۇرىس. مەن قارعانىڭ جۇبايى شارفەنەبە حانىمدى جەپ قويدىم! مەن سىزگە سەنگەننەن سوڭ، وسىنىڭ ءبارىن دە، بار سىرىمدى اعىمنان جارىلىپ ايتىپ وتىرمىن. ە، جانە دە سول كەزدەگى ءبىر الاياقتىق جاساعانىمدى ايتپاپپىن عوي، ونى ءسىز بىلگەنىڭىز ابزال، سەبەبى مەن ول تۋرالى ايتپاسام، كوڭىلىمدە ءبىر ءتۇيىن قادالىپ تۇرعانداي بولادى دا تۇرادى. قاسقىرعا مەن ءبىر قاستاندىق جاسادىم: ءبىز ەكەۋمىز سول كۇنى گيلفەردينگەندەگى كوكيسكە بارا جاتقان ەدىك. بايقاپ قاراساق — جىلقىنىڭ بيەسى قۇلىنىمەن جايىلىپ ءجۇر ەكەن. ەكەۋى دە قاپ-قارا، قارعا سەكىلدى.
قۇلىنعا — ءۇش نە ءتورت اي بولسا كەرەك. يزەگريم وتە قارنى اش بولاتىن، ول ماعان وتىنە قاراپ: «بيەدەن سۇراپ كورشى، قۇلىنىن ساتپاس پا ەكەن؟ اقىسىنا قانشا سۇرايدى ەكەن؟» — دەپ. مەن جانىنا كەلىپ ءسوز تاستاپ: «بيە حانىم، — ءسوزىمدى جالعاستىرىپ، — مىنا قۇلىنىڭىز، سىزدىكى بولسا كەرەك، — بىلگىمىز كەپ تۇر، — ساتىلماس پا ەكەن؟» — دەپ سۇراعان ەدىم.
«يا، — جاقسى باعا بولسا، بەرەمىن، — ناقتى قۇنىن سىزدەر وزدەرىڭىز باعالاپ بەرەرسىزدەر، شىراقتارىم، — مۇندا، مىنا مەنىڭ ارتقى اياق جاعىمدا ءبارى دە انىق جازىلىپ قويعان» — دەپ ول جاۋاپ قاتتى. ءىستىڭ ءمان-جايىنا مەن بىردەن تۇسىنە قويدىم دا — مەن وعان: «دۇرىسىن ايتقاندا، مەن وقۋ، جازۋعا، وكىنىشكە وراي، شورقاقتاۋ ەدىم. ءسىزدىڭ بالاڭىزدى كورۋگە مەنىڭ زاۋقىم جوق، مەن دوسىم يزەگريمنىڭ وتىنىشىمەن كەلىپ تۇر ەدىم. مەن تەك قانا ارادا جۇرگەن دەلدالمىن» — دەپ جاۋاپ بەردىم.
«مەيلى، وندا ءوزى كەلسىن دە، شەشىپ قايتسىن» — دەدى بيە. مەن تەز ارادا زىتا جونەلدىم، ال قاسقىر بولسا مەنى سارعايا كۇتۋدە ەكەن. «ەگەر دە جەۋگە تابەتىڭ بولسا، جىلدام بيەگە بارعىن، قۇلىنىن ساتاتىن بولدى — دەدىم مەن. ونىڭ ارتقى تۇياعىنىڭ استىنا قۇنىن جازىپ قويىپتى. ول ماعان باعاسىن ءوزىڭ قاراپ ءبىلىپ العىن دەپ ەدى، مەن بايعۇس وقۋدى دا، جازۋدى دا بىلمەگەندىكتەن، سورىم قاتىپ، ۇيالعانىمنان، كەتىپ قالدىم. نە ىستەيمىز ەندى؟ ناعاشى، دۇرىستاپ شەشە الاتىن بولساڭىز، ءوزىڭىز بارعانىڭىز ءجون...» — دەدىم. قاسقىر جاۋاپ قاتتى: «مەن وقۋدى بىلمەيدى دەيسىڭ بە! ەشقاشان دا ونداي بولماس! نەمىس، لاتىن، يتاليان، كەرەك دەسەڭىز، فرانسۋز تىلدەرىن بىلەمىن: ەرفۋرت مەكتەبىندە وقىعان كەزدەرىمدە مەن نەبىر دانا اقىلگويلەردەن، وقىمىستىلاردان تالىم-تاربيە العانمىن. مەن عىلىمي جۇمىستارىن زەرتتەپ، ءوزىم دە مۇقيات ونىمەن اينالىسقانمىن. مەنىڭ ارنايى ليسەنزيام دا بار! ءدال ءوزىمنىڭ ءاتى-جونىمدى وقىعانداي، قالاعان وقۋىڭدى بۇلجىتپاي وقي الامىن. ءجۇزىڭىزدى جەرگە قاراتپايمىن. ءسىز مەنى وسى جەردە كۇتە تۇرىڭىز، — وقىپ كەلەيىنشى — نە بولارىن، كورە جاتارمىز...»
بارا سالىسىمەن، بيكەشتەن سۇرادى: «بالالارىڭىزدىڭ قۇنى قانشا تۇرادى؟ ناقتىسىن كەسىپ ايتىڭىز!»
ول بولسا: «رۇقسات بەرسەڭىز، مىرزا. باعاسىن مەنىڭ ارتقى تۇياعىمنىڭ استىنان ءوزىڭىز وقىپ الارسىز».
«وندا كورسەتىڭىزشى!» — دەيدى قاسقىر.
بيە بولسا: «قاراڭىز!» — دەيدى دە، ول اياعىن شوپتەگى جەردەن كوتەرە باستايدى، ال ونىڭ اياعىندا التى جەردەن شەگەلەنگەن جاپ-جاڭا تەمىر تاعالار قاعىلعان ەكەن. بيە ءبىر تال شاشىنداي دا قاتە كەتپەستەن — ءدال باس تۇمسىعىنان پەرىپ كەپ جىبەرەدى.
قاسقىر بولسا، گۇرس ەتىپ جەرگە، ەستەن تانىپ قۇلاپ تۇسەدى، ال جىلقى وقىرانا كەپ، ءبىر سەكىرىپ، ءوز جايىنا شابا جونەلەدى. وڭباستاي جارالانعان قاسقىر، يتشە ىڭىرسىپ ءۇرىپ، قىڭقىلداپ، — جانى شىعار شىقپاستاي بولىپ، ءبىر ساعاتتاي شاماسى، قاڭسىراپ جاتىپ قالادى.
ونىڭ جانىنا، كەلىپ مەن ونان: «ناعاشى، بيە قايدا كەتكەن؟ بالاسى ونىڭ قانداي، ءدامدى مە ەكەن؟ ءوزىڭىز تويىپ الىپ، مەنى ۇمىتىپ كەتكەنىڭىز قالاي؟ ۇياتىڭىز قايدا! مەن ارالارىڭىزدا جۇرگەن جاناشىرلارىڭ ەمەس پە ەدىم! تۇستەن كەيىن ءسىز وتە جاقسى دەم الدىڭىز. ايتىڭىزشى، ونىڭ تۇياعىنىڭ استىندا نە دەگەن قۇپيا ءسوز بار ەكەن؟ ءسىز وتە دانىشپان عالىمسىز عوي!» — دەپ كەلەكە ەتىپ سۇراي باستادىم.
«ۋح، سەن ءالى مازاق ەتىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ ول كۇرسىنە ءۇن قاتتى. بۇگىن قالايشا مەنىڭ جولىم بولمادى! تاستان بەتەر ەكەن — اياسا قايتەر ەدى! و ۇزىن اياقتى مالعۇن! تەزىرەك سەنى باۋىزدار ما ەدى! قاراشى، تۇياعىنا تاعا قاعىپ تاستاپتى! قانداي سوزدەر جازىپ قويعان دەسەم! تۇياعىندا التى بىردەي شەگەسى بار — بايعۇس باسىمنىڭ التى جەرىنە جارالاپ، تەسىپ ويىپ قويدى عوي!» ارەڭ دەگەندە بەيشارانىڭ جانى قالدى!..
قۇرمەتتى جيەنىم مەنىڭ، مەنىڭ ەندى بارىنە دە كوزىم جەتتى. گريمبارت، مەنىڭ بارلىق جاساعان كۇنالارىمدى كەشىرگەيسىز! اق سارايداعىلار قالايشا شەشىم قابىلدايتىنى — بەلگىسىز، ءبىراق تا مەن كوكەيىمدە جۇرگەن كوپ تۇيىندەرىمدى جايىپ سالىپ — دەنەمدى كۇنالارىمنان تازارتقانداي بولدىم. ەندى قالايشا ماعان دۇرىس جولعا ءتۇسىپ، تۇزەلە الامىن، سوعان كومەك بەرىڭىزشى؟...» گريمبارت جاۋاپ قاتتى: «جاڭا جاساعان كۇنالارىڭىز ءسىزدى ۇنەمى جەپ قويۋدا! ولار بۇگىندە ءتىرى جۇرگەندەرىندە دۇرىس بولار ەدى، قايتەسىن ەندى، امالسىزبىز، ولگەندەر قايتىپ ەندى ءتىرىلىپ كەلمەيدى. دەگەنمەن دە، ناعاشى ءسىزدىڭ دە ولەتىن كۇنىڭىز سوڭعى ساعاتىڭىز دا تاياپ قالدى، سوندىقتان مەن ءدىننىڭ جولىندا جۇرگەن جان رەتىندە، يزەگريمنىڭ سىزگە قاراعاندا كۇشتى ەكەنىن، ونىڭ سىزگە قيانات جاساۋى دا مۇمكىن ەكەنىن بىلە وتىرا، مەن ءسىزدىڭ كۇنالارىڭىزدى كەشەتىن بولامىن. بارىنەن دە بۇرىن ءسىزدىڭ قوياننىڭ باسىن العانىڭىزدى ايىپتاپ، ەسىڭىزگە سالادى. ءسىزدىڭ جەڭىل ويمەن ويلاماستان پاتشامىزدى الداپ سوققانىڭىز — بارىنەن دە ەڭ اۋىرى سول بولعالى تۇر...»
«تۇك تە ەمەس! — دەپ الاياق جاۋاپ بەردى، — سىزگە تۋراسىن ايتسام، ومىردە الدىڭعى قاتاردا بولۋ ءۇشىن دە — ەرەكشە ءبىر قابىلەت، ونەر كەرەك. بۇل تىرشىلىكتە، شىركەۋدەگى يماندى جاندارداي، ءادىل جۇرە الاسىڭ با؟ ءوزىڭىز جاقسى بىلەسىز: اسەل بالىن ساتىپ تۇرىپ، ساۋساقتارىڭدى جالاۋعا تۋرا كەلەدى. ۇزىنقۇلاق، كورىنگەن جەرىندە، سەكىرىپ، شاپقىلاپ، جالت-جۇلت ەتىپ، سەپ-سەمىز بولىپ، ىجداھانىمدى ءبىر كەلتىردى دەيسىڭ، كۇيدىرگى ۇزىنقۇلاق... كوبىنەسە مەن مارحاباتتى جان بولمادىم. بەللينگە دە مەن جاقسىلىق جاسامادىم. ولار ادال جاندار، ال مەن بولسام كۇناھارمىن. تۋراسىنا كەلگەندە، ولاردىڭ ءبارى دە اڭقىلداق، اڭقاۋ، اقىماق بولاتىن. مەن ولاردى اياپ، جارىلقاپ جاتايىن با؟ ونداي ادەت مەندە جوق! سەبەبى، مەنىڭ ءوزىم دە دار اعاش جىبىنەن ارەڭ دەگەندە ولەرمەندىكپەن قۇتىلعان ەدىم، ولاردى دا ءبىر جولىن تاۋىپ، قالىپقا تۇسىرسەم، — ىستەرىم دە جۇرمەس ەدى. نە دەگەنمەن دە، جاقىن جانداردى سىيلاپ، قانشاما جاقسى كورۋ كەرەك بولعانمەن، بۇندايلاردى قۇرمەتتەي دە، سۇيە دە المايمىن. ولگەندەر، ءسىز ايتقانداي، ءولىپ كەتتى، — سوندىقتان اڭگىمەمىزدى وزگە تاقىرىپقا بۇرساق... وتە اۋىر كۇندەرگە دۋشار بولدىق. بۇل جاھاندا نە بولىپ بارادى ءوزى؟ كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، كوپتەگەن وزگەرىستەردى كورىپ، ەستىپ جاتامىز.
پاتشا اعزامنىڭ ءوزى، وزگەلەردەن ارتىق بولماسا، كەم ۇرلىق جاسامايتىنىن كىم دە بولسا بىلەدى: ءوزى العانىنشا الىپ، قالعانىن ايۋ مەن قاسقىرلارعا بەرەدى. وعان ءبارى دە بولادى! وعان ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق! بۇل زيان تەرەڭدەپ كەتتى! ءدىننىڭ يەلەرى، شىركەۋدەگىلەر... ولار دا ءۇنسىز! نەگە بۇنداي جاعداي؟ سولارعا ۇقساپ جاڭىلىسپاعىن: قاراساڭ — وزىڭە ارتىق ءبالدىرشوپ جاي سالىپ العانسىڭ. ارىزدانىپ، شاعىم ايتىپ كورشى! تەك قانا اۋانى عانا تەگىن پايدالانا الاسىڭ! بەكەرگە ۋاقىتىڭ كەتەدى. ودان دا پايدالى ءبىر جۇمىسپەن اينالىسقانىڭ دۇرىس. نە دە بولسا، ءوتتى، كەتتى! ءبىر ۋاقىتىندا كەزەگىمەن كۇشىڭ بار كەزدەردە كەلگەن دۇنيە-مۇلىك، ەندى قايتىپ كەلمەس. ارىز-شاعىمدى دا قولداپ، قالاي دا بەرمەس: اقىر سوڭىندا بارىنە دە مەزى بولارى ءسوزسىز. ارىستان — ءبىزدىڭ باس يەمىز. ول وزىنە كەرەك بولعان دۇنيە-مۇلىكتى، ارىستانشا جۇلىپ تارتىپ الادى. ول ءبىزدى ءوزىنىڭ قولداۋشىسى دەپ ەسەپتەيدى، ارينە بىزدەر دە ونى ءوزىمىزدىڭ جان دەپ سانايتىنىمىز راس.
جيەنىم، سىزگە ەندى نە دەيىن؟ اشىق ءجۇزدى پاتشا اعزامىمىز دۇنيە-مۇلىك، باعالى زاتتار اكەلگەندەردى، ونىڭ اينالاسىندا جاعىمپازدانىپ، جالپەكتەگەندەردى ۇناتادى. ونىسى، ايدان انىق كورىنىپ-اق تۇر! Aل، قاسقىر مەن ايۋ كەڭەس وتىرىسىندا كوپ تىرلىكتى بۇزۋ ءۇشىن ارەكەت جاسايدى: ۇرلىق، قاراقشىلىق ىستەر جاساسا دا ولار — قۇرمەتكە يە. ءبارى دە وسىنى كورە تۇرا، ءۇنسىز، — سەبەبى ولار دا سول تۋرالى ويلاپ، ارماندايدى.
پاتشانىڭ اينالاسىنداعى جىلپوس-جىلپاقوي، پاتشانىڭ ساراي قىزمەتشىلەرىنىڭ تورت-بەسەۋى عانا پاتشانىڭ ءسوزىن سويلەپ، قولداۋىندا جۇرگەندەر. ەگەر دە تاۋداي بولىپ جۇرگەن رەينەكە، تاۋىقتاي بولسا، وندا ءبارى دە وعان قۇمىرسقاداي جابىلىپ، ىزدەۋ سالىپ، ۇستاپ الىپ، كوپشىلىكتىڭ الدىندا اشىق تۇردە، ءبىراۋىزدان ءولىم جازاسىنا كەسەر ەدى. وڭشەڭ مايدا پاشاق ۇرىلار جازالانىپ، ءىرى، وراسان ۇرلىق جاساعاندار بولسا — بوستاندىقتا، ەمىن-ەركىن ءجۇر؛ باي، قۋاتتى قورعان، مەكەن-جايلاردى باسىپ، تارتىپ العىن دا ەلدى باسقارىپ، بيلەي بەر. بىلەسىڭ بە، دوسىم مەنىڭ، وسىنداي تىرلىكتەردى كورىپ تۇرىپ، ويعا كەلىپ، مەن دە تۋرا سوعان ۇقساعان ويىن ويناماق بولدىم دا جانە دە ويلاندىم: وسى ىستەردى، قاراپ تۇرساڭىز، ءبارى دە دۇرىس، زاڭدى ەكەن عوي دەپ ويلايسىڭ. راسىندا دا، كەيدە ۇياتىڭ ويانىپ، قۇدايدىڭ قاھارىنان، اۋىر جازاسىنان قورقىپ، و دۇنيەگە كەتكەندەيسىڭ: ول جاقتا ءاربىر تيتتەي دە بولسا ارام جولمەن تاپقان دۇنيەلەرىڭە جاۋاپ بەرەسىڭ. كىرشىكسىز تازا بولا الاسىڭ با؟ قازىرگى زاماندا، ەڭ ءبىر جاقسى جان دا كوپشىلىكتىڭ وسەك-اياڭىنان قۇتىلا دا الماس.
قارا داق تۇمسىعىن بار جەردە دە سۇعادى، ءبارىن دە قارالاعىسى كەلەدى — ءبىر نارسەنى، بولماسا كۇتپەگەن وزگە پالەنى جابىستىرىپ، ەشقاشان دا كەشىرىم جاسامايدى. مەن سىزگە ايتايىن، مۇنداي پاستىكتەن، جاقسىلىق كۇتۋگە بولماس، — ول جاقتا دا قۇدايدىڭ جاقسىلىعىنا مياسار بولعاندار كوپ بولماسا كەرەك. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ويلارىندا اقىماقتىق جايلاعان — اڭگىمەلەرىندە دە، اندەرىندە دە. وزدەرىنىڭ سيىنعان قۇدىرەتتەرىندە دە ماقتان سوزدەر از ەمەس ەكەندىگىن ولار بىلە تۇرا، ءۇنسىز بولىپ، ەستەرىنە الۋدى قالامايدى. مىنە، اسىرەسە كەيبىر ادامداردىڭ، اتاق-داڭققا جابىلا قۇمار بولعاندىقتارى، اشۋ-ىزامدى كەلتىرەدى: ولاردىڭ ءاربىرى دە ماستانىپ، دۇنيە جۇزىندەگى جانداردىڭ تاعدىرلارىن باسقارىپ، ويناعىسى كەلەدى. ونان دا سەن ايەلىڭ مەن بالالارىڭدى ادەپسىزدىك جولىنان، اقىماقتىق جاساعان ىستەرىنەن جونگە سالامىن دەپ، ءومىردىڭ قىزىعىنا ەش تويماي جۇرگەنىڭدە، ءبارى دە دوڭگەلەنىپ ءوتىپ كەتەر. ەگەر دە سەن وزگەلەرگە ايتقانىڭنىڭ ءبارىن دە ىستەتىپ، ءومىردىڭ بار قىزىعىن تەك ءوزىڭ عانا كورسەڭ، وندا بۇل دۇنيە نە بولماق؟ ۋاقىت وتكەن سايىن، بىزدەر تەرەڭ تۇڭعيىقتارعا باتىپ، كوپ كۇنالار ارتىپ، اداسامىز: وسەك-اياڭ، وتىرىك الداۋ، الدانىش، ساتقىندىق، الدامشى ۋادە بەرۋ، ۇرلىق جاساۋ، توناۋ، قاراقشىلىق، — تەك سونداي ىستەردى عانا ەستيسىڭ.
بارلىق جەردە دە، قۇدايىن دا ۇمىتىپ، حالىقتى جاعىمپازدىق پەن وتىرىك الداپ، ارباۋ دەگەن ورشىگەن. وسى جولمەن ءبارى دە ءومىر سۇرەدى. شىن جۇرەكتەن ايتاتىن بولساق، ءاربىرى بەيقام جاۋاپ بەرەدى: «وقىمىستى عالىمدار كەزدەسكەن جەرلەرىندە ايتىپ جۇرگەندەرىندەي، ەگەر دە كۇنانىڭ سۇراۋى وتە اۋىر، قورقىنىشتى بولاتىن بولسا، وندا شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى ەشقاشان دا كۇناعا باتپاس ەدى».
كەيدە ولار دا مايمىلدىڭ قيمىل-ارەكەتتەرىنە، اقىماق قىلىقتارىنا ەلىكتەپ، سوعان ۇقساس تىرلىكتەر جاسايدى، سەبەبى ولارعا تابيعاتىنان و باستان-اق، سول باسىنا، اقىل-ويدى، قالاۋىنشا بەرمەگەن. تۋراسىن ايتساق، ءدىن جولىنداعىلار وزدەرىن جاقسى جاعىنان ۇستاۋلارى كەرەك. كەيبىر تىرلىكتەردى جاساعان جاعدايدا دا، دىمىن شىعارماي ىستەۋلەرى كەرەك. ال ولار بولسا بىزدەردىڭ كوزىمىزشە بىلگەنىن ىستەپ جاتىر، بىزدەردى، قاراپايىم كومپىستەردى، كورسوقىر جاندار قاتارىندا ساناعانداي، بار ار-ۇياتتارىن جيىپ قويعان. ءبىراق تا ءبىز وتە جاقسى كورىپ تۇرمىز عوي: وزگە دە جەر بەتىندەگى كۇناعا باتقان ازعىندار سەكىلدى بۇل اۋليەلەرگە قاسيەتتى انت بەرۋ سونشالىقتى ۇنامدى. قاراڭىز — الپىنىڭ ارعى جاعىن؛ ول جاقتاعى پوپتار وزگەشە سيپاتتا: ءاربىرىنىڭ سۇيىكتى ويناس بيكەشتەرى بار. ءبىزدىڭ ولكەلەرىمىزدەگىلەر دە بۇل ماسەلەدە از كۇناعا باتقان ەمەس. ماعان ايتسا كەرەك: ولار دا، ۇيلەنگەن ادامدار سياقتى بالالارى بولىپ، اسىراپ، تىنباستان ەڭبەكتەنىپ، بالالارىنا جارىق دۇنيەدە ءوز ورىندارىن تابۋعا كومەك بەرەر. ال ولار بولسا وزدەرىنىڭ قايدان پايدا بولعاندارىن بىلمەستەن، وزدەرىنىڭ شەن قىلىقتارىنا قاراماستان — تاكاپپار، مەنمەن بولىپ، بەلگىلى اقسۇيەكتەردىڭ ۇرپاقتارىنداي وزدەرىن ولە-ولگەنشە ساناپ كەتەدى.
بۇرىندارى پوپتىڭ كەزدەيسوقتارىن ونشا ەلەي بەرمەيتۇعىن، — بۇگىندە ولار بايباتشالار: «سۇلتان»، «حانشايىمدار». يا، ولار — وراسان، ۇلى كۇش! كوپتەن بەرى بايباتشالاردىڭ جەرلەرىن پوپتار قولدارىنا الماي كەلگەن-دى، ەندى، ولاردان، اۋىلداردان، ديىرمەندەردەن تولەماقى، سالىق، كىرىس تابىستارىن مەزگىل سايىن الاتىن بولدى. مىنە، كىمدەر دۇنيە ءجۇزىن ازعىنداعاندار! كوپشىلىككە ورتاق جاقسى مىسال: پوپتىڭ كۇناسىز ەمەس ەكەنىن، كورگەندەر — ءاربىرى كورمەگەنسىپ كۇنالار جاسايدى. سوقىردىڭ كۇيىن سوقىر جاقسى بىلەر! ءدىن جولىنداعى ءدىندارلاردىڭ تۋرالىعى، پاراساتتىلىعى، ادال ىستەرى قايدا؟ ءقايسىبىرى تاربيە بەرەرلىكتەي، كىرشىكسىز ادال كۇيدە شىركەۋدە وسيەت، ۋاعىز ايتا الادى؟ كىمدەر ولاردىڭ جولىمەن جۇرەر دەيسىڭ؟ بۇگىندە ءبارى دە بەيباستاقتىققا اۋىپ كەتكەن! حالىق وسىنداي جولعا تۇسسە، — قالايشا جەر جاھانىڭ تۇزەلەر؟ جانە دە ءبىر جاعدايدى مەن سىزگە ايتايىن: كىمدە-كىم نەكەسىز جانداردان تۋىلعان بولسا قينالماسىن — ول ەندى ەشتەڭەنى دە وزگەرتە المايدى. بۇنداي جانداردى ءسوز ەتۋ دۇرىس ەمەس: بىزدەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىمىز بىزدەرگە جاقسىلىق اكەلمەگەن، جانە دە دۇنيەگە كەلۋ دە ۇيات ەمەس. ادامگەرشىلىگى مول، وقىمىستى جانداردى ءدىني قاۋىم ءارقاشاندا ەڭبەكتەرىن باعالاپ ءبارى دە سىيلايدى، ءبىراق تا بۇزىلعان جانداردان ۇلگى الادى. شىركەۋ قىزمەتكەرى جاقسىلىق جاساڭىزدار دەپ ءۇن قوسسا، كوپشىلىك وعان كۇلىپ: «ول جاقسىلىق تۋرالى ايتىپ تۇر، ال ءوزى بولسا جاماندىق جاسايدى. قايسىسىن ءبىز تاڭداساق ەكەن؟»
ول شىركەۋدە دە، وزگەلەرگە ونەگەلى، اقىل سوزدەر ايتىپ تۇرىپ، جان تانىمەن كۇيىپ-جانبايدى: «بالالارىم مەنىڭ، شىركەۋگە قاراجاتپەن كومەك بەرىڭدەر — قۇدايدىڭ راقىمشىلىعى مەن كەشىرىمىنە يە بولاسىڭدار... سونىمەن ول سىيىنۋىن اياقتايدى دا، ءوزى بولسا تيىن تەبەن بەرەدى، بولماسا تۇك تە بەرمەيدى، شىركەۋ قۇلاپ جاتسا دا، ونىڭ ءىسى بولمايدى! ەشبىر زاتقا مۇقتاج بولماستان، قىمبات كيىنىپ، نەبىر ءتاتتى، ءدامدى، مايلى تاعامداردى ىشىپ-جەپ، ءسويتىپ ول ءومىر سۇرە بەرەدى.
شىركەۋ قىزمەتكەرى جان تىنىشتىعىن ساقتاپ دەمالعان كەزدە، قايداعى انگە قوسىپ، سىيىنۋ دەيسىڭ؟ كۇندە، ساعات سايىن قۇدايعا ادال قىزمەت ەتىپ، كيەلى شىركەۋگە بار پايداسىن تيگىزسە — شىركەۋ قىزمەتكەرى سوندا ءارقاشاندا جاقسى بولار. بارىنە دە ول ۇلگى بولىپ، ونەگەلى، تاربيەلى سوزدەر ايتىپ، پەندەلەردىڭ قورعانىشى، سۇيەنىشى، دەمەۋشىسى بولسا ەكەن. مەن كۇلاپاراشىلاردى دا جاقسى تانيمىن: كوزىڭدى ونان العانشا، مىڭقىلداپ، مىڭگىرلەپ جانە دە ءومىر بويى تەك بايلارعا عانا بارادى، جاعىمپازدىقتا ەشبىر جانعا جول بەرمەيدى، قاشان دا بولسا مەيماندىقتا قىدىرۋمەن جۇرەدى. ەگەر دە بىرەۋىن شاقىرا قالساڭ بولدى، ارتىنان ەكىنشىسى، ال ەرتەسىنە — جانە دە ەكى-ۇشەۋى. ال، ەگەر دە ونىڭ ءتىل بايلىعى، بارىنەن دە جوعارى دارەجەدە، ۇستا بولسا، وندا ول قۇرمەتتى اتاققا دا يە بولادى: وقىرمان، كىتاپحاناشى، كەرەك بولسا باسقارۋشى دا. ال، قالعاندارى — كولەڭكەدە كورىنبەس. تەڭ، بىردەي بولۋ تاعامدارىندا دا ورىندالمايدى، بىرەۋلەر مىندەتتى تۇردە توپپەن قوسىلىپ تىنىمسىز ءان ايتسا، وقىسا، جانازاعا قاتىسسا، وزگە ىستەردى دە جاساسا — ارتىقشىلىعى — ءبارى دە بوس سەندەلىس، ءبىر دۇرىسى، — قارىندارى توق. ال، شىركەۋ باسقارماسىنداعىلار: رەسمي ادامدار، ءدىن وقىتۋشىلار، شىراقشىلار، رۋحتى دەمەۋشىلەر ولاردى ايتىپ — تاۋسا المايسىڭ! تۇبىندە بولاتىنى: «سەنىكىن ماعان بەر، مەنىكىنە تيمەگىن».
تۋراسىنا كەلگەندە، كەرەك دەسەڭ ىشتەرىنەن ءدىن جولىن ادال، زاڭدى، ءداستۇرىن تازا ساقتاپ جۇرگەن، نە بولماسا وعان جەتەم دەگەن قىزمەتكەر تابىلماس. بۇنداي جاعدايدا ءدىن ورتاسى كۇيرەپ، قۇلاپ تا قالۋى مۇمكىن!..» «ناعاشى، قىزىق ەكەن، — تىڭداپ كەلە جاتىپ بورسىق ، — ءسىزدىڭ تاۋبە ەتكەنىڭىز تەك وزگەلەردىڭ كۇنالارىن اشكەرەلەيدى، ونىڭ سىزگە كومەگى تيمەيدى. مەنىڭشە، ءسىزدىڭ وزىڭىزدىكى جەتىپ ارتىلسا كەرەك؟ نەگە سونشالىقتى ءسىز دىنشىلدەردى كوپ ويلاپ كەتتىڭىز؟ ونداي ەكەن، مۇنداي ەكەن! ءاربىر جان ءوز جاعدايىن ويلاپ، اركىم ءوز ىستەگەن ىستەرىنە جاۋاپ بەرۋى قاجەت، ءاربىرى — قىزمەتىنە ساي — ءوز مىندەتىن ول اتقارۋعا ءتيىس. جاۋاپ بەرۋدەن ەشكىم دە قاشىپ قۇتىلا المايدى: جاسىڭ دا، كارىڭ دە، شىركەۋ ىشىندەگىلەر بولسىن، سىزدەر جەر بەتىنىڭ ءار جەرلەرىندە ءار جاعدايدا جاساعايسىزدار، ءسال بولماعاندا مەنى دە جاڭىلىستىرىپ جىبەرەيىن دەدىڭىز. ءبىزدىڭ دۇنيە جاسامپازدىعىمىزدىڭ بۇگە شۇگەسىنە دەيىن، بۇگىنگى قۇرىلىسىن تىڭعىلىقتى بايان ەتتىڭىز. سىزدەن مىقتى پوپ شىعار ەدى! ول كەزدە مەن ءسىزدىڭ قۇزىرەتىڭىزگە كەلىپ، ءسىزدىڭ دانىشپان اقىل-ويىڭىزدى تىڭداپ، سىزدەن ساباق الار ەدىم، نەسىن ايتايىن، — بۇگىنگى اششى دا بولسا، شىندىق، — ءبىز كوبىنەسە دورەكىمىز، ءبىلىمسىزبىز، ءبىلىمدى قاجەت ەتەمىز».
پاتشانىڭ اق سارايىنا ەكەۋى دە جاقىنداپ قالدى.
«كانەكي، باتىلىراق!» — دەپ رەينەكە كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ءسوز قاتتى.
وسى كەزدە ريمگە قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە بارا جاتقان مارتىن-مايمىل ولارعا كەزدەسىپ قالادى. ول ولارعا باس ءيىپ، سالەم بەردى: «ءقادىرلى ناعاشىم، مىقتى بولىڭىز!» — تۇلكىنى جارىلقاعانداي بولىپ كوڭىل ايتىپ جاتتى.
بارىنەن دە حابارى بولسا دا، تۇكتى دە بىلمەگەندەي ءمان-جايدى سۇراپ جاتتى. رەينەكە كوڭىلسىزدەن جاۋاپ قاتتى: «وح، كەيىنگى كەزدەردە مەنەن قۋانىشتى كۇندەر كەلمەسكە كەتكەن بولسا كەرەك! قانداي دا ءبىر، قارعا دەيسىڭ بە، قويان دەيسىڭ بە، ۇرى قارىلار مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىمدانىپتى: ءبىرىسى ايەلىنەن ايىرىلىپ قالعان دەي مە، ەكىنشىسى — قۇلاعىنان. بۇل جەردە مەنىڭ قاتىسىم قانشا؟ ەگەر دە مەن پاتشا اعزاممەن كەزدەسىپ ءسوز قوزعاساق، ەكەۋىنە دە جاقسى بولماس ەدى! بارىنەن دە وكىنىشتىسى، اكەمنىڭ جوعالعانى تۋرالى ءىستىڭ مەنىڭ باسىمنان بۇگىنگە دەيىن الىنباعانى قيىن بولىپ تۇر. بۇل ءىستى ايتقانىن ىستەتە الاتىن ءبىر ءادىلقازى شەشە الادى، مەنىڭ جوعالىپ كەتكەنىمە، يزەگريم قاسقىر جاۋاپتى: ءبىر كەزدەرى ول ەلكماردا جاساپ، ءدىن جولىندا ءبىلىم الا باستاعان بولاتىن، ءبىراق تا ءدىن وقۋ ورنىنىڭ تالاپتارىنا شىداي الماستان — ول جەردەن قاشىپ كەتتى: كۇندىز-تۇنى سىيىنىپ، تىنىمسىز وقۋعا ول جارامادى، ءدىن جولىن قاتال ۇستاپ، كۇنى بويى سىيىنۋ ونى ابدەن ولەسىدەي، تيتىقتاتىپ قويدى. ونىڭ قاشىپ قۇتىلۋىنا مەن كومەك بەرگەن ەدىم، سول ءۇشىن قاتتى قاپا بولامىن: ول پاتشا اعزامعا ۇنەمى مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز بەرىپ، جامانداۋمەن... ريمگە كەتسەم قايتەيىن دەگەن ەدىم! جانۇيامدى قايدا قويامىن! وسىنداي الاساپىراندا ولاردى تاستاپ كەتۋگە بولماس! يزەگريم ولارعا قايدا جۇرسە دە، نەبىر سۇرقيالىق جاساپ، كۇن بەرمەس. ايتا بەرسەك، مەنىڭ تۋىستارىما پالە ويلاپ، قيانات جاساسام دەگەن، مەنىڭ قاستاستارىم، از ەمەس بولار؟ ەڭ بولماعاندا مەنەن قاشقىن دەگەندى الىپ تاستاسا ەكەن: اقسارايعا بارىپ مەن ءوزىمنىڭ باعىمدى سىناپ كورەر ەدىم».
«قانداي دۇرىس بولعان بولار ەدى! — دەدى مارتىن. — مەن ريمگە جىلدام جەتىپ، سىزگە كومەكتەسۋگە تىرىسامىن. مەن ءبىر امالىن تابارمىن. قايتكەندە دە، ءسىزدى ۇياتقا قالدىرماسپىن! مەن ەپيسكوپتىڭ حاتشىسى رەتىندە ءىستىڭ ءمان-جايىن جاقسى تۇسىنەمىن. ريمگە تالىمگەر كەرەك بولعاندا، سول كەزدە، مەن ارەكەت جاسايمىن. ناعاشى، بىلەسىز بە: مەن ءبىر ءىستى السام ەگەر، ونى اياعىنا دەيىن جەتكىزەمىن. مەن سىزدەن قاشقىن دەگەن ايىپتى الدىرىپ تاستاپ، ءسىزدى كورە المايتىن دۇشپاندارىڭىزدى تاس قاپتىراتىن بولامىن: ولاردىڭ تەڭگە شاشىپ، كۇندىز-تۇنى جۇگىرگەندەرى، ءبارى دە — جەلگە لاقتىرىپ تاستاعانداي بولماق! ءريمنىڭ ءتارتىپ، زاڭدارى ماعان بەلگىلى: مەن، نە ىستەپ، نە ىستەمەۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەمىن... ريمدە سيمون دەگەن مەنىڭ ناعاشى اعام تۇرادى — ونىڭ ابىروي، اتاعى، اينالاسىنداعى اقسۇيەك، شونجارلارعا بەلگىلى. ول جاقتا الدامشى، دوكتور تويىمسىز جانە دە جەلمۇرىن، اپەرباقان دەگەن بەلگىلى ازاماتتار بار، — ولار مەنىڭ دوستارىم. قاراجاتتاردى مەن الدىن-الا جىبەرگەنمىن، — بۇل بىزگە الدەن ۇلكەن كۇش بەرەدى: ونداعىلار سوت ىستەرىن اسىعىس، ءۇستىرتىن قاراي سالادى، ولاردىڭ ءبارىن دە تەسىپ بارا جاتقانى قاراجات، دۇنيە. قانداي دا ءىس بولماسىن — كۇدىكتى مە، قيسىنسىز با، ءبارى دە دۇنيەمەن جونىنە كەلەدى. قاراجات سالساڭ بولدى — ءبارى دە دۇرىس شەشىلەدى. ال، ەگەر دە ازداۋ بولسا، ءبىتتى، ەسىك تارس جابىلادى... سوندىقتان، ۇيىڭىزدە بەيمارال جاتا بەرىڭىز، ءسىزدىڭ ءىسىڭىزدى مەن قولىما الىپ — بار ءتۇيىنىن شەشەمىن. ءسىز اقسارايعا بارعاننان كەيىن، — مەنىڭ ايەلىم، ريۋكەناۋ حانىمعا جولىعىڭىز، جولىققاننان سوڭ، — پاتشا اعزام مەن پاتشازادا ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسادى. ونىڭ شەكسىز زەرەكتىگى بار. دارىندى جان، ۇنەمى دوستارىن قورعاپ، قولداۋمەن كەلەدى. وندا ءبىزدىڭ تۋىستارىمىز كوپتەپ سانالادى. شىندىق ءار ۋاقىتتا كومەك بەرە-بەرمەيتىنى دە بار. سىزگە مەنىڭ ءۇش ۇلىم، اعايىندارىم بولىپ، قولدارىمىزدان كەلگەن كومەگىمىزدى شىن نيەتىمىزبەن بەرۋگە ءومىر بويى دايىنبىز. ەگەر دە سىزگە ءادىل سوت كومەك بەرمەسە، وندا قارا دا تۇرىڭىز، مەنىڭ نە ىستەيتىنىمدى كورەسىز. ءسىزدى قۋدالاپ جاتسا، — حابار بەرىڭىز. بار وكىمەت: پاتشا اعزام، بارلىق ەركەكتەر، بارلىق ايەلدەر، بالا-شاعالار — ءبارى دە قۋدالاۋعا تۇسەدى! مەن ولارعا شىركەۋلەردە توپتاسىپ، ءان ايتۋلارىنا، وقۋىنا تىيىم سالامىن: نەكە قيۋعا، سيىنۋعا، تابىتتى جەرلەۋگە، ءبارىن دە! ءسىز، ناعاشى، قاپا بولماڭىز! اكەيىمىز وتە قارتايىپ قالدى، جۇمىسقا كوپ ارالاسا بەرمەيدى، ءىس جۇزىندە ۆاتيكاندى بۇگىندە باسقارىپ وتىرعان كاردينال ەشتيىمسىز — جىگىت شاماسىندا، كۇشى تولعان، مىقتى، قىزۋ قاندى، شەشىمدى تەز قابىلدايتىن ادام. ماعان تانىس، ءبىر ايەلمەن، ول ويناستىق قاتىناستا. سول بيكەش كەرەك قۇجاتتى الدىنا ۇسىنا قويسا — ويلاعانىنداي ەتىپ، ءبارىن دە، ول سول زاماتتا تىندىراتىنى ءسوزسىز. ونىڭ حاتشىسى يوگاننەس — ەسكى جانە جاڭا تەڭگەلەردى جيۋعا قۇمار. ونىڭ ەڭ ءبىر جاقىن دوسى — بەلگىلى بي-سۇلتان ۇرىكوز. ونداعى نوتاريۋس جاڭىلىس دوڭگەلەك — ەكەۋى دە، بولاشاعى زور، ۇمىتكەرلەر. ول جاقىندا بىرەر جىلدا قۇقىقتانۋ مەكەمەسىنىڭ جارىق شامى بولادى. جانە دە ماعان ول جەردەگى ەكى سوت تانىس: دۋكات پەن دوناريي، — ولاردىڭ سوت شەشىمدەرىن — ەشكىم دە بۇزا الماعان. بۇل ريمدە الاياقتار دا، ارام ويلىلار دا تولىپ ءجۇر، ونىڭ ءبارىن اكەي بىلە بەرمەيدى. ءبارى دە تۋىس، تانىستاردىڭ ارقاسىندا بولادى. تانىستار ارقىلى ازاماتتىقتى دا، ءبىر ەلدىڭ باعىنىشتىلىعىن دا الىپ تا تاستاۋعا بولادى. وسىعان سەنىڭىز، مەنىڭ ءدىرىل قاققان ناعاشى اعاتايىم! باس يەمنىڭ ءوزى دە بىلسە كەرەك: مەن ءسىزدى قۇرتىپ جىبەرۋىنە جول بەرمەيمىن. ءسىزدىڭ ءىسىڭىزدى اقتاپ شىعۋ مەن ءۇشىن قيىندىققا سوقپايدى. كەڭەستەگىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ مىقتىسى ءبىز ەكەنىمىزدى باس يەم بىلۋگە ءتيىس: مايمىلدار تۇقىمدارى مەن تۇلكىلەر! ول جەردە قانداي دا بولماسىن، سىزگە، قايتكەندە دە، كومەكتەسەدى!..»
«كوڭىلىم جايىنا تۇسكەندەي، — دەدى رەينەكە وعان. — ەگەر دە مەن وسىدان امان-ەسەن قۇتىلسام، مەن ءسىزدى ۇمىتپاسپىن...»
ءسويتىپ ولار قوشتاستى. تەك گريمبارت ەكەۋى عانا دوستارىنسىز، اعايىن-تۋىستارسىز، رەينەكە-تۇلكى، وعان اسا اشۋ-ىزالارى قايناپ وتىرعان، اقسارايعا جاقىنداي ءتۇستى.
توعىزىنشى ولەڭ.
رەينەكە-تۇلكى اق سارايعا كەلە جاتىپ، وزىنە قويىلعان كۇنالاردان قۇتىلىپ كەتۋىنە سەنىم قاناتى بايلانعانداي ەدى. ءبىراق تا، سوندا جينالعان ەسەبى جوق ونىڭ ءولىمىن تىلەگەن دۇشپاندارىن كورگەندە، — كوڭىلى سۋ سەپكەندەي تۇنجىراپ، قاباعى سالىڭقى كۇيىندە گريمباردتپەن بىرگە نەبىر اقسۇيەك، سۇلتان-بيلەردىڭ جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتتى. تاق مىنبەسىنە جاقىنداي بەرگەندە گريمبارت ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ: «رەينەكە، كوڭىلدى تومەندەتپەگىن! باقىت قورقاققا ەمەس، باتىر جانعا كەلەتىنىن ەسىڭدە ساقتاعىن: قۇتىلار ەسىكتە — قيىندىقتار تۇرار!» — دەدى.
«راسىندا دا سولاي! — دەپ رەينەكە جاۋاپ قاتتى، — مەن ءسىزدىڭ قولداۋ جاساعانىڭىزعا شەكسىز ريزامىن! ەگەر دە وسىدان مەن بوستاندىققا شىعاتىن بولسام، ءسىزدى ۇمىتپاسپىن!...»
اينالاسىن بايقاپ قاراعان ەدى، ونىڭ اعايىن-تۋىستارى دا از جينالماپتى، دەگەنمەن دە قولداۋشىلار كەمدەۋ ەكەن! ول كوپتەگەن جاندارعا قيانات جاساعانى بايقالىپ اق تۇرعانداي — كەرەك دەسەڭىز ۇلىلارى دا، قاراپايىمدارى دا، سۇر جىلاندار مەن كامشاتتار دا بۇنى سۇمىراي قاتارىنا قوسىپ وتىر. سوندا دا بولسا الاڭدا جينالعاندار ىشىنەن جەتكىلىكتى دوستارىنىڭ وتىرعاندىعىن بايقايدى. رەينەكە تاق مىنبەسىنىڭ الدىنا كەلىپ تىزەرلەپ وتىرىپ، سابىرلىق جاساپ ءسوز قوزعادى: «بىزدەردىڭ بار ىستەرىمىزدى، بار كۇش-قۋاتىمىزدى قولدايتىن، قورعايتىن مەنىڭ باس يەم، پاتشا اعزامىم جانە دە ءسىزدىڭ جان جۇبايىڭىز، مەنىڭ حانزادام، سىزدەرگە ءومىر بويى اللا تاعالام جار بولسىن، سىزدەرگە كورگەندى اقىل پاراسات بەرگەي، بۇگىندە وكىنىشكە وراي جەر بەتىندە قاۋلاپ كەلە جاتقان وتىرىك، وسەك، اياڭنان
اۋلاق ەتىپ، سىزدەردى تۋرا، ادىلەتتى جولدارعا سالىپ ءجۇرسىن. بۇگىندە كوپ جانداردىڭ تۇر-پىشىنىنەن قاراپ، ونىڭ شىن مانىسىندە قانداي جان ەكەنىن اجىراتۋ وتە قيىن بولىپ تۇر. ەگەر دە پاتشا اعزامىز كىتاپتى وقىعانداي، ماڭدايعا جازىلعاندى دا وقي الاتىن بولعاندا — وندا ول مەنىڭ وعان قانشالىقتى ادال ەكەنىمدى بىلگەن بولار ەدى! وكىنىشكە، كوبىسى مەنى قارالاپ، جاماندايدى. كىم، كانە؟ وڭباعاندار! ولاردىڭ بار ويلاعاندارى، ماقساتتارى مەنىڭ سىزگە دەگەن دوستىق ىقىلاسىمدى تاس تالقان ەتۋ: مەن، ونداي قۇرمەتكە ىلايىق ەمەس ەكەنمىن! و، مەنىڭ ءامىرىم — پاتشا اعزامىم، تۋرالىق پەن ادىلدىكتىڭ جولىندا ءجۇرۋ ماعان عانا ءتان قاسيەتتەر ەمەس پە! و، جو-جوق! سەندەر پاتشا اعزامىمىزدى ءادىل جولدان تايدىرا المايسىڭدار! وسىنداي بولعان — وسىنداي بولا دا بەرمەك!» رەينەكەنىڭ جانكەشتىلىگىنە، وجەتتىلىگىنە قايران قالىپ وتىرعان كوپشىلىك — ورىندارىنان ۇدەرە قوزعالىپ، قىزىعۋشىلىق بايقاتىپ، نە اڭگىمە ايتار ەكەن دەگەندەي، قۇلاقتارىن تۇرە، جىم-جىرت بولىپ، تىڭداۋدا: ونىڭ جاساعان قىلمىستارى ايدان انىق كورىنىپ-اق تۇر — ال، بۇل قالايشا ونان قۇتىلماقشى؟ «ەي، وڭباعان، سۇرقيا! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى پاتشا، — قۇر بوستان-بوس سوزىڭمەن بۇل جولى سەن قۇتىلىپ كەتە المايسىڭ! جوق، وتىرىك، الدامشى سوزدەرىڭمەن بىزدەردى سەندىرەمىن دەمەگىن. سەنىڭ ولەر كەزىڭ كەلدى! ماعان ادال ەكەنىڭدى، سەن دالەلدەپ بەردىڭ-اۋ دەيمىن: ءسوز جوق، قويان مەن قارعاعا جاساعان جابىرلەرىڭ جەتىپ ارتىلادى، — سەن قاي جەردە جۇرسەڭ دە قيانات-قىلمىس، ساتقىندىق جاساماساڭ جۇرە المايسىڭ عوي! سەن وڭباعان ىستەر جاساۋدىڭ ۇستاسىسىڭ، ەندى بارىنە دە توقتام جاسالىنادى. مەن ساعان ەندى ەمىن-ەركىن بىلگەنىڭدى ىستەتىپ قويمايمىن — ءبارىنىڭ دە شەگى بار!»
«مەنىڭ جاعدايىم ەندى نە بولار ەكەن؟ و، ەندى، شىركىن، تەك قانا ۇيىمە جەتىپ السام عوي! امال-ايلاسىن ءقايتىپ تاپسام ەكەن؟ نە دە بولسا، بار ءامال-تاسىلدى پايدالانىپ، جولىن تابۋىم كەرەك — تاۋەكەلگە بەل بايلاعان دۇرىس!..» — دەپ ويلادى رەينەكە.
«و مەنىڭ اسا قۇرمەتتى، ادىلەتتى پاتشا اعزامىم! — دەدى ول. — ەگەر دە ءسىز مەنى ولىمگە تۇرارلىق جان دەپ ەسەپتەيتىن بولساڭىز، وندا ءسىزدىڭ ءىستى تەرىسىنەن قاراعانىڭىز. ودان دا مەنى مۇقيات تىڭداساڭىز بولار ەدى! نەبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردى، ءسىزدىڭ جانىڭىزداعى جاندايشاپتاردىڭ ءبارى قاشىپ كەتكەندە، مەن ۇنەمى ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا بولىپ، بار اقىل-كەڭەسىمدى ايتاتىن ەدىم عوي، ءسىز بەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدان قىل وتپەيتىن جاقىندىعىمىزدى اجىراتىپ، مەنىڭ وسىندا جوقتىعىمدى پايدالانىپ، مەنىڭ سىرتىمنان ماعان ءولىم جازاسىن دا كەسىپ قويىپتى. ءادىل دە، ادىلەتتى باس يەم، مەنىڭ سوزىمە قۇلاق اسىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن دۇرىس شەشەسىز-اۋ دەگەن ۇمىتتەمىن: ەگەر دە مەنىڭ كۇنام بولسا — امال قانشا ماڭدايىما جازىلعانى بولار. مەن قاسىق قانىمدى دا، جانىمدى دا اياماستان، وتانىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ شەكاراسىن كۇندىز-تۇنى كۇزەتكەن كەزدەرىمدى، ارينە ءسىز وعان اسا ءمان دە بەرمەگەن ەدىڭىز. جوق الدە ءبىر تيتتەي دە كىنالى بولىپ، وسىندا اقسارايعا، ءسىزدىڭ الدىڭىزعا كەلەر مە ەدىم، ايتىڭىزشى؟ تۋراسىن ايتقاندا مەن سىزدەن دە، دۇشپاندارىمنان دا ساقتانىپ، اۋلاق جۇرگەنىم راس. ەشبىر، شەكسىز بايلىق، قىمبات زاتتار دا مەنى وسىندا الىپ تا كەلە الماس ەدى! ءوز ءۇيىم، ءوز تۋعان جەرىم — ولەڭ توسەگىمدە، ەمىن-ەركىن بوستاندىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاعدايىم بار، ال بۇل جەرگە مەن ادال، شىن نيەتىممەن، ەشبىر جاساپ قويعان كۇنالارىم جوق بولعاننان سوڭ — كەلىپ وتىرمىن. مەن ەندى عانا ساياحات جاساۋعا دايىندالىپ جاتقانىمدا، مىنا مەنىڭ جيەنىم گريمبارت حابارمەن كەلىپ: اقسارايعا جەدەل جەتۋ كەرەك ەكەنىمدى ايتتى. مەن جولشىباي جان-جاقتى تەرەڭ ويعا شومىپ كەلە جاتىپ مارتىن مىرزاعا جولىعىپ، نەبىر اڭگىمە دۇكەن قۇردىق. ول ماعان مەنىڭ بار بىلىپ-بىلمەي جاساعان كۇنالارىمدى كەشىرىم جاساۋ جولىندا قىزمەت ەتپەك بولىپ ۋادەسىن بەردى: «ريمگە بارعاننان كەيىن ءسىزدىڭ بارلىق ىستەرىڭىزدى قولعا الامىن: ءسىز اقسارايعا بارا بەرىڭىز، ءبىز ءسىزدىڭ كۇنالارىڭىزدى الىپ تاستايمىز...» — دەدى ول. كوردىڭىزدەر مە، بۇل ءسوزدى ماعان ەڭ بىلگىر، زاڭگەر — مارتىن مىرزا ايتتى: ءبىزدىڭ بەلگىلى، ابىرويلى ءدىن جولىنداعى داناگويىمىز جارىپ وتكىردىڭ قاراماعىندا مارتىن مىرزا بەس جىلدان بەرى ەڭ سەنىمدى زاڭگەرى بولىپ، سوت جۇيەسىن باسقارادى ەكەن! ال، مەن مۇندا كەلسەم — مەنىڭ ۇستىمنەن نەشە ءتۇرلى ارىز-شاعىمدار قاپتاپ ۇشىپ ءجۇر. رەينەكە ونداي دا، سونداي دەپ قويان مەن تۋرالى وتىرىكتى سىقپىرتىپ وتىر — قاراڭدارشى وعان: مەنى ايىپتاعىسى كەلسە، كانە ەندى وسىندا كەلىپ مەنىڭ الدىمدا كوزبە-كوز ايتسىنشى! قايسى ءبىر جاندى بولسا دا، ونىڭ ايىبىن، كۇناسىن ايتامىن دەگەن كىنالاۋشى جاۋىپ، ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق دەگەندەي، بولعاندى دا، بولماعاندى دا ايتىپ، جامانداي بەرۋگە بولادى ما، كىنالى دەگەن جان دا ءوزىنىڭ تۋرا ءسوزىن ايتۋى كەرەك ەمەس پە. مىنا تۇرعان جالعانشىلار — قارعا مەن قويان — مەنەن تەك جاقسىلىق كورمەسە باسقا جاماندىق كورگەن ەمەس. الدىڭعى كۇنى بولسا كەرەك تاڭ اتىسىمەن ماعان قويان جولىعىپ، جىلى شىرايمەن امانداستى. مەن بۇل كەزدە اۋلامنىڭ الدىندا تۇرىپ، اللاعا سيىنىپ جاتقان بولاتىنمىن. ول ماعان اقسارايعا بارا جاتقانىن ايتتى. — مەن وعان: «قۇداي جولىڭدى جارىلقاسىن!» — دەدىم. قويان بولسا جىلامسىراپ: «مەنىڭ جولدا كەلە جاتىپ، قارنىم قاتتى اشىپ تۇر، شارشادىم!» — دەدى. — ءسىزدىڭ تاماق جەگىڭىز كەلىپ تۇر ما؟ — دەپ مەن ايانىش تانىتىپ سۇراعان ەدىم. «جانىممەن ريزاشىلىق بىلدىرەر ەدىم»، — دەپ ول جاۋاپ بەردى. مەن وعان: «جان-تانىممەن سىيلاپ كۇتەمىن» — دەدىم. بىزدەر قورعانعا كىردىك تە، — مەن وعان الشا مەن ماي بەردىم: سارسەنبى كۇندەرى مەن ەت جەمەيتىن ەدىم. وسى زاماتتا مەنىڭ كەنجە بالام جەتىپ كەلىپ، جەيتىن قالعان تاماق ىزدەي باستادى: بالالارعا قالعان-قۇتقان اس ءدامدى كەلەدى عوي. بالاقاي قىزىعىپ ويناماقشى بولعاندا، قويان نارەستەمنىڭ تۇمسىعىنان بايقاۋسىزدا سالىپ جىبەرەدى دە، سونان ەرىندەرى، تىستەرى قانعا بويانىپ قالادى. مۇنى كورگەن اعاسى رەينگارت، ءىنىسىنىڭ ءوشىن الماقشى بولىپ، ەكىجۇزدىنىڭ تاماعىنا جارماسا كەتكەن! بار بولعانى — مىنە وسىنداي بولاتىن! مەن — بىردەن بالالارىما جەتىپ باردىم دا، ەكەۋىنىڭ ارەڭ دەگەندە قاپا قىلعان مەيماننان اجىراتىپ الىپ، قاتتى ۇرىستىم. وعان نە بولعاندا دا، ۇندەمەستەن سابىرلىق جاساۋى كەرەك ەدى: ودان ارتىق ول قوشەمەتكە بولەنبەس تە ەدى!
ەگەر دە مەنىڭ جاس بالاپاندارىم جامان ويدا بولعاندارىندا، وندا ونى سول جەردە-اق تىندىرعان بولار ەدى. مىنە ساعان ەندەشە جاساعان راحمەتى! مەن ونىڭ قۇلاعىن جۇلىپ العان ەكەنمىن! ول دەگەنىڭ وعان دەگەن ۇلكەن قۇرمەت — ەستەلىك ءۇشىن جاسالعان بەلگى...
قارعا ماعان جىلاپ كەلىپ: ايەلىنەن ايىرىلعانىن حابارلادى. ول بەيشارا، وكىنىشكە وراي، ەرتەلەتىپ، تاڭ اتا ولگەنشە تويا جەپ العان: قولامساداي بالىقتى سۇيەك-پۇيەگىمەن جۇتىپ جىبەرگەن. ارعى جاعىندا نە بولعانىن ءبارىن دە ول ءبىلىپ تۇرىپ، ايەلىن مەن ولتىرگەندەي وزىنشە ارنارسەنى وتتاپ وتىر. مۇمكىن ونىڭ ءوزى ءولتىرىپ كەپ وتىرعان دا شىعار؟ ەگەر دە ماعان ونان سۇراۋ الۋىما رۇقسات بەرەتىن بولعاندا، ول باسقاشا ولەڭ ايتار ەدى. بۇل قارعالار ۇنەمى بيىكتەردە ۇشاتىنى سونشالىق، ولارعا قانشاما ۇمتىلىپ سەكىرگەنمەن جەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ەگەر دە ماعان ايىپتاۋ كىناسىن تاعامىن دەگەندەر بولسا، وندا اشىق تا، انىق تا كۋالەرىن الىپ كەلىپ، موينىما قويىپ، دالەلدەپ بەرسىن! بۇگىندە سالاۋاتتى سوت تارتىبىنە جۇگىنەتىن بولساق سونداي بولۋى ءتيىس. مەن وسىنى تالاپ ەتۋگە قۇقىعىم بار. ەگەر دە ايعاقتى كۋاگەرلەر بولماعان جاعدايدا، باسقاشا شەشىم جاسالىنۋى ءتيىس: مىنە! مەن جەكپە-جەك ۇرىسقا دايىنمىن! بولاتىن جەر مەن ۋاقىتتى بەلگىلەڭىزدەر!
مەنىمەن جەكپە-جەككە شىعاتىن جان وزىممەن قاتارلاس، تەڭدەس تۇقىمنان شىعىپ، ءدال ءقازىردىڭ وزىندە ءوزىن تانىستىرسىن. جەكپە-جەكتە كىم جەڭىپ شىقسا، سول ابىرويعا يە بولاتىن بولسىن. بۇل — ەجەلدەن كەلە جاتقان زاڭ، مەن وسى ءۇردىستى قولدايمىن!..»
رەينەكەنىڭ ايتقان ءۋاجىن تىڭداپ وتىرعان كوپشىلىك، توبەدەن جاي تۇسكەندەي، ورىندارىنان تىرپ ەتپەستەن تاپجىلماستاي بولىپ، قاتىپ قالعان ەدى. اسىرەسە قارعا مەن قويان دەگەندەرىڭدە جان دەگەن قالماعانى سونشالىق، — ەكەۋى دە ءۇن-تۇنسىز، اقسارايدان زىتىپ شىعىپ كەتكەندەرىن دە، وزدەرى دە سەزبەي قالعان-دى. سىرتقا شىعىپ بارا جاتىپ ولار بىر-بىرىنە: «بۇدان كەيىن ەندى ونىمەن سوتتاسۋدىڭ رەتى دە بولماس. قانشاما ءبىز ارەكەتتەنگەنىمىزبەن دە، ءبىز ونى جەڭە الماسپىز. ءىستىڭ قالاي بولعانىن كىم كوردى دەيسىڭ؟ ءبىز ول جەكسۇرىنمەن بىرگە-بىر عانا بولاتىنبىز. كۋاگەرلەر جوق. سوندىقتان، امالسىزدان، تەك ءبىز عانا جاۋاپكەر بولامىز. ەندەشە الاياق سۇمىرايمەن باسكەسەر مىقتى بىرەۋ ۇرىسقا شىعىپ جازاسىن بەرسىن! راسىندا دا، بالەكەتتەن اۋلاق! ءبىز، كىممەن ءىسىمىزدىڭ بولعانىن سەزىپ وتىرمىز: وتىرىكشى، قۋ، وڭباعان ول ءبىزدىڭ بىرنەشە ونداعان تۋىستارىمىزدى قۇرتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. جوق، بۇل دەگەنىڭ بىزگە وتە قىمباتقا تۇسپەك!..»
بۇل ەكەۋىنىڭ ەسىككە قاراي كەتىپ بارا جاتقاندارىن، يزەگرىم مەن سۇلتان جاقتىرماستان قاراپ تۇردى. كوڭىلدەرى ءتۇسىپ ءتۇڭىلىپ كەتكەن پاتشا وسى كەزدە كوپشىلىككە قاراپ: «كىمدە، قايسى بىرىڭدە ارىز بار؟ كەلىڭدەر. كەشە كىجىنىپ، اشۋلانعاندار از ەمەس ەدى عوي. ايىپتالۋشى كەلىپ وتىر. كانە، كىم بار؟» ەشبىر جاننىڭ دا ارىزدانىپ قارسى شىقپاعانىن رەينەكە بايقاپ، ءمىز باسپاستان جاعدايدى ءوز قولىنا الىپ: سىرتىڭنان وسەك-اياڭدى سىرعىتادى كەپ، سىرعىتادى كەپ، ال جۇزبە-جۇز كەزدەسە قالساڭ بولدى، ءبارى دە ۇيلەرىنە كەتكىسى كەلىپ تۇرادى. وڭباعان قارعا مەن قويان، ماعان قارا جاعىپ، مەنى قۇر بوستان بوسقا جازالاپ، قيانات جاساماق ويلارى بار. مەن كوزدەرىنە كورىنگەن ەدىم — دەمدە اياقتارىن جىلتىراتىپ، تايىپ تۇردى. مەن ولاردىڭ ماسقاراسىن شىعاردىم! مىنە، كوردىڭىزدەر مە، وشىككەن، كەكشىل الدامشىلاردىڭ سىرتتا جۇرگەندەرگە قارا كۇيە جاعىپ قارالاماق بولۋدىڭ وتە ءقاۋىپتى ەكەنىن: ابىرويلى ادال جانداردى ولار كورەالماۋشىلىقپەن بارىنشا قارالاۋعا، ماسقارا ەتۋگە تىرىسادى. مەن ءوزىمنىڭ قارا باسىم ءۇشىن ەمەس، وزگە جاندار ءۇشىن كۇيىپ-پىسىپ ءجۇرمىن».
«بەرى قاراعىن، — دەدى پاتشا، — سەن وڭباعان ساتقىن ماعان جاۋاپ بەرشى، مەنىڭ ەڭ سەنىمدى جاۋاپتى حاتشىم بەيشارا ۇزىنقۇلاقتى حايۋاندىقپەن اياۋسىز ولتىرگەنىڭدى قالايشا جايباراقات تۇرىپ ايتا الاسىڭ؟ مەن سەنىڭ نەشە ءتۇرلى جاساعان قاستاندىقتارىڭدى كەشىرگەن جوق پا ەدىم؟ سەن ريمگە، تەڭىزدىڭ ارعى بەتىنە ساپارعا اتتانعانىڭدا كيىم-كەشەكتەر، ازىق-تۇلىكتەر، ەتىكتەر بەرگەن مەن ەدىم عوي؛ سەنى جوندەلەدى دەپ، مەن سەنى قامقورلىعىما العان ەدىم. ەندى بولسا بۇگىندە سەن بىلگەنىڭدى جاساپ، الدىمەن ۇزىنقۇلاقتى ءولتىرىپ، بەللين بولسا سەنىمەن بىرگە اقىلداسىپ، بىرگە تىرلىك جاسادىق دەپ قوياننىڭ باسىن قوراپقا وراعان كۇيدە مەنىڭ الدىما الىپ كەپ تۇر. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ و زامان دا، بۇ زامان — قوياننىڭ باسىن قوبديشادان تاۋىپ الۋ دەگەنىڭ! بۇل ىستەردىڭ ءبارىن دە سەن مەنىڭ ۇستىمنەن كۇلۋ ءۇشىن جاساپ وتىرسىڭ دەپ تۇسىنەمىن. بەللين قاسقىردىڭ جەمتىگى بولدى — ەندىگى كەزەك ساعان كەلىپ تۇر!» رەينەكە تاڭ قالىپ: «مەن نە ەستىپ تۇرمىن؟ بەللين دە ولگەن بە؟ مەن ەندى نە ىستەسەم ەكەن؟ ودان دا مەنىڭ ولگەنىم دۇرىس بولار ەدى! اح، سولارمەن بىرگە مەن وراسان كوپ زەرگەلەرىمنەن، بايلىقتارىمنان ايىرىلىپ قالدىم-اۋ! مەن سولار ارقىلى دۇنيەدە تەڭدەسى جوق قىمبات زاتتارىمدى سىزگە ارناپ بەرىپ جىبەرگەن بولاتىنمىن! قويدىڭ قوياندى ءولتىرىپ، ءسىزدىڭ قازبا بايلىقتارىڭىزدى ۇرلاپ الىپ كەتەدى دەپ كىم ويلادى دەيسىز؟ قازىلعان شۇڭقىر مەن قاقپاندى كۇتپەگەن جەردەن كۇتكىن! — دەگەن وسى ەكەن دە...» اشۋ، ىزاعا بۋلىققان پاتشا رەينەكەنىڭ ايتىپ جاتقان سوڭعى سوزدەرىنە ءمان بەرىپ تە، تىڭداعان دا جوق، ول ورنىنان تۇرىپ كەتتى. الاياقتى دارعا اسۋعا دايىندالا باستاعان بولاتىن. ءوزىنىڭ تاعىنا جاقىن كەلگەن كەزدە، ونىڭ الدىنان پاتشازادا، مايمىل ريۋكەناۋ حانىم شىعادى. مايمىل بولسا حانزادا مەن باس يەمنىڭ ەرەكشە قۇرمەت تۇتاتىن جاندارىنىڭ ءبىرى، بىرەگەيى بولاتىن. رەينەكە-تۇلكىنى دە قولداپ، قورعاشتايتىن دا وسى جان بولاتىن. مايمىل بارىنەن دە ءبىلىمدى، سىيلى، قۇرمەتتى، ءقادىرلى ەدى.
پاتشانىڭ اشۋدا بولعانىن بايقاعان ول ابايلاپ ءتىل قاتتى: «و باس يەمىز! و باستان ءسىزدى قۇرمەت جاساپ، ءسىزدىڭ بۇيرىقتارىڭىز بەن ۇكىمدەرىڭىزدى بۇلجىتپاستان تىڭداپ، ورىنداپ تا كەلەمىز، مەنىڭ دە وتىنىشتەرىمدى ءسىز قابىل الىپ، كەشىرىممەن قاراپ تا كەلەسىز. مەنىڭ بۇل جولعى دا ءوتىنىشىمدى دۇرىس قابىلدايسىز دەگەن ۇمىتتەمىن. ويتكەنى بۇل جولعى ءىسىم مەنىڭ جاقىن تۋىسىم تۋرالى بولىپ وتىر. كىم ءوزىنىڭ اعايىنىنان باس تارتار دەيسىز؟ رەينەكە، كىم بولسا دا، — ول مەنىڭ تۋىسىم. ەگەر دە مەن ونىڭ مىنەز-قۇلقى تۋرالى ايتاتىن بولسام، وندا: ول وسىندا سوتقا ءوزى كەلگەن ەكەن، وندا ونىڭ كۇنالارىنىڭ جوق ەكەنىن كورسەتەدى. ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ سەنىمدى دوسى بولعان ونىڭ اكەسى دە، ۇنەمى، ءومىر بويى وسىنداي جالا، وسەك-اياڭ ارىزداردان قۇتىلماي اق كەتكەن بولاتىن. ءبىراقتا ول ولاردى اشكەرەلەپ، ماسقارالارىن شىعاراتىن: ءىستى تەكسەرىپ قاراي باستاعاننان اق — كورەالمايتىنداردىڭ قولدان جاساعان بولماشى تىرلىكتەرى بەلگىلى بولىپ قالاتىن: كەرەك دەسەڭىز ونىڭ باتىرلىقپەن، جانكەشتىلىكپەن جاساعان ىستەرىنىڭ ءوزى كەيدە قاستاندىق جاساعانداي بولىپ كورىنىپ تۇراتىن! اقسارايدا ونىڭ بەدەلى، ابىرويى يزەگريمنەن دە، براۋننان دا جوعارى تۇراتىن. ەكەۋى دە كۇندەلىكتى كەزدەسەتىن ايىپتاۋلار مەن جالالاردان ول سياقتى شەبەرلىكپەن جاۋاپ بەرىپ، تازا قۇتىلىپ كەتە الاتىن بولسا ەكەن دەپ تاڭ قالاسىڭ.
قالاي دەگەنمەن دە ولارعا تۋرالىق ىستەر جاساۋ دەگەننىڭ ماعىناسىنا ءتۇسىنۋى قيىن-اق: ولاردىڭ كۇندەلىكتى جاساعان ومىرلەرى — وعان دالەل بولا الادى!» «نەگە ولاي دەيسىز، — دەپ پاتشا ونىمەن كەلىسپەستەن، — رەينەكەنىڭ ماعان جاعىمپازدانىپ، ءسىزدىڭ ادال قىزمەتكەرىڭىز بولدىم دەپ، ونىڭ وتكەن جاساعان قىلمىستارىن قوياندى ولتىرگەنىن، قويدى جولىنان اداستىرعانىن ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتكەندىگى ءسىزدى ويلاندىرماي ما دەيمىن؟ سونداي-اق ونىڭ وسىنداعى بەلگىلى، اتاعى شىققان اقسۇيەكتەر مەن شونجارلاردى اشىقتان اشىق الداپ، كەلەمەجدەپ كەتكەندەرىن، ۇرلىق-زومبىلىق، قاراقشىلىق جاساعان، كۇناسىز جانداردى ولتىرگەن سۇرقيا ىستەرىن، ۇكىمەتىمىزگە كەلتىرگەن وراسان زور زياندارىن انىقتاپ، ءبىلىپ، كورىپ تە وتىرمىز عوي. جوق، بۇدان بۇلاي شىداۋعا بولمايدى!»
مايمىل پاتشانىڭ ايتقان سوزدەرىنە كونبەستەن: «قالاي دەگەنمەن دە ءاربىر جان ول سياقتى ساليقالى وي ايتىپ، سول ويلاعان ويلارىن ءىس جۇزىندە ورىنداپ ۇدەسىنە شىعىپ جۇرگەندەرى كوپ ەمەس، جوقتىڭ قاسى دەپ ايتساق تا بولادى. ونداي جاندارعا سەنىم مەن قۇرمەت بولۋ كەرەك! نە دەگەنمەن دە ونىڭ ۇستىنەن جالا جابىلىپ، جاسىرىن وتىرىك ارىزدار ۇيىمداستىرىلىپ جاتادى. ونداي بالەقورلار كوبەيىپ كەتسە — اشىق ايتا باستايدى. وسىنداي جاعدايلار رەينەكەنىڭ باسىندا ءجيى بولىپ تۇرادى. ءسىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ باسىنا ءىس ءتۇسىپ، نەبىر تار جول تايعاق كەشۋ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە، اينالاڭىزداعى نەبىر مەنمىن دەگەن ۋازىرلەرىڭىز، سۇلتان-بەكتەرىڭىز بەت-بەتىمەن، ءۇنسىز قاشىپ، رەينەكە ەمەس پە ەدى جانىڭىزدا بولىپ، بار اقىل-كەڭەستەرىن ايتىپ، كومەك بەرگەن، ونى ۇمىتۋعا مۇلدەم بولماس ءسىرا. جاقىندا عانا بولعان ءىس — جىلان مەن ادامنىڭ جاساعان اۋىرتپاشىلىقتارىن، — ەشبىر جاننىڭ دا شاماسى كەلمەگەندە، رەينەكە ەمەس پە ەدى جولىن تاۋىپ كەتىپ، ءبارىمىزدى دە قۇتقارىپ قالعاندا، ءسىز ەدىڭىز عوي ونى جوعارىعا كوتەرىپ، ماراپاتتاپ، ماداقتاعان». پاتشا ءبىر ءسات ويعا شومىپ، مايمىلعا قاراپ جاۋاپ قاتتى: «ول ءىستى وتە جاقسى بىلسەم دە، ماسەلەنىڭ ءمان-جايى ەسىمدە قالماپتى، قالاي دەگەنمەن دە، مەنىڭشە، ءبارى دە تۇسىنىكسىز تىرلىكتەر مە، قانداي ەدى. ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە قالسا، مەن ونى جان-تانىممەن، مۇقيات تىڭداۋعا دايىنمىن».
«ەگەر دە، باس يەمنىڭ قالاۋى سولاي بولسا، — دەدى مايمىل، — وندا تىڭداڭىز: وسىدان تۋرا ەكى جىل بۇرىن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا ارىزبەن شۋلاپ جىلان كەلەدى. ونىمەن سوتتاسىپ، ەكى رەتىندە دە ۇتىلعان، ءبىراق تا سوتىڭ قاۋلىسىنا ريزا بولماعان شارۋا ادام دا كەلەدى.
جىلان بولسا سىزگە بار بولعان وقيعانى بايانداپ بەرەدى: ءبىر قورعاننىڭ تەسىك جەرىنەن ءوتىپ بارا جاتىپ ول، بايقاماستان قۇرىققا ءىلىنىپ قالادى دا، — قۇرىق بىردەن ولەتىندەي جاعدايعا دۋشار بولىپ تۇرعاندا، ويلاماعان جاعدايدا ونىڭ جانىنان ءبىر ادام ءوتىپ بارا جاتادى. جىلان جان ۇشىرىپ: مەنى ولىمنەن اجىراتىپ الشى، الشى! مەن وتىنە، جالىنا سۇرانامىن، قۇتقارشى!» — دەيدى.
ادام جاۋاپ قاتىپ: «ماقۇل، — مەن سەنى اياعانىمنان، قۇتقارايىن. ءبىراق تا سەن ماعان جامانشىلىق جاسامايمىن دەپ ۋادە بەرگىن» — دەيدى. جىلان ولگەندەگى ءسوزىن ايتىپ، انت بەرەدى دە — ادام ونى قۇتقارىپ الادى. ءسويتىپ ەكەۋى بىرگە جولعا شىعادى. ءبىر كەزدە جىلاننىڭ قارنى اشىپ، ادامدى وراپ الادى دا، جەمەك بولادى.
بەيشارا ادام جان ۇشىرىپ، شوشىنىپ، اشۋلانىپ: «وسى ما مەنىڭ جاساعان جاقسىلىعىما جاۋابىڭ؟ وسى ما سەنىڭ راحمەتىڭ؟ سەن ەمەس پە ولەردەي انت بەرگەن؟!»
جىلان بولسا: «مەنى وسىنداي تىرلىككە اپارعان اش بولعاندىعىم، — وعان ەشتەڭە دە جاساي المادىم: «كەرەك جاعداي» بولمايدى دەگەنگە كونبەيدى ەكەن. سول سەبەپتەن مەن ءوزىمدى ۇستاي المادىم» — دەدى.
ادام بولسا جالىنىپ: «بىزگە جولىققان جاننان، وسى ەكەۋمىزدىڭ قايسىمىزدىڭ جاساعان ءىسىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىڭ سۇراپ بىلگەنشە، سەن مەنى اياعىن!» — دەيدى.
«جارايدى وندا، مەن از ۋاقىت بولسا كۇتەيىن» — دەپ جىلان جاۋاپ بەردى. ولار العا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، — شالشىقتا جۇرگەن قارعالاردى كورەدى، — ونىڭ ەسىمى تىنىمسىز بولسا، جانىنداعى قارعانىكى — قارق-قارق بولاتىن. ولاردى جىلان جانىنا شاقىرىپ: «جاقىن كەلىپ، ءبىزدىڭ ماسەلەمىزدى شەشىپ بەرىڭدەر» — دەيدى.
قارعا بولعان ءىستى مۇقيات تىڭداپ بولىپ: «ادامدى جەگەنىڭ دۇرىس!» — دەگەن شەشىم ايتادى.
قارعانىڭ ونى ايتقانداعىسى، وعان دا ءبىر بولىگى ءتيىپ قالار اۋ دەگەن دامەسى دە جوق ەمەس ەدى.
جىلان قۋانعاننان كوزى جايناپ كەتىپ: «جەڭىس مەن جاعىمدا — ەندى مەنى ەشكىم دە ايىپتاي الماس! — دەدى»
«جوق، مەن ءالى جەڭىلگەن جوقپىن — دەپ ادام قارسىلىق جاسايدى. مەنى قالايشا قاراقشى جازالاۋى ءتيىس؟ ءبىر ءوزى عانا! بۇل ءىستى ەكىنشى رەت زاڭ شەڭبەرىندە قاراۋدى سۇرانامىن! سوتتاردىڭ قۇرامى: ءتورت، بەس، ون بولۋعا ءتيىس!» — دەيدى.
بۇعان دا جىلان كەلىسىمىن بەرەدى: «كەتتىك وندا!» جولشىباي ولار قاسقىر مەن ايۋعا جولىعىپ، ولاردى كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا الىپ بارادى. بۇل جەرگە كەلگەندە ادامنىڭ قورىققاننان جانى قالمايدى: بەس بىردەي الپامسالاردىڭ ورتاسىندا ءبىر ءوزىڭ قالۋ دەگەن! وڭاي ما! ول جىلان، قاسقىر، ايۋ مەن ەكى قارعانىڭ قورشاۋىندا قالادى. قورقىنىش ۇرەيى بار دەنەسىن بيلەپ كەتتى! قاسقىر مەن ايۋ بىر-بىرىمەن تەز ارادا كەلىسىمگە كەلىپ، شەشىمدەرىن ايتادى: «جىلاننىڭ ادامدى ولتىرۋگە تولىق قۇقىعى بار: اش بولعان جان ەشقانداي دا زاڭدى مويىنداماعان، ال انت بەرۋ دەگەن قاجەت ىستەرگە بوگەت بولا المايدى».
جولاۋشى مۇلدەم قورقىپ كەتتى: ءبارى دە ونىڭ ولگەنىن قالاپ تۇرعانىن — ول تۇسىنگەن ەدى. وسى زاماتتا جىلان بار قايراتىن جيىپ الىپ ىسقىرا جوعارىعا شاپشىعان كۇيدە — ۋ، زاھارىن اياماستان شاشتى اي كەپ! ءبىراق تا جولاۋشى قاشىپ ۇلگىردى.
«بۇل نە دەگەن ءوزباسىمدىلىق! مەن ەمەس پە ەدىم سەنىڭ ءومىرىڭدى سىيلاعان؟» — دەدى جان ايقايعا سالىپ.
جىلان بولسا: «سەن ەكەۋمىزدىڭ ءىسىمىزدى سوتتىڭ ەكى رەت قاراعانىن، ەكى رەتتە دە جەڭىلدىڭ» — دەپ جاۋاپ بەرەدى.
ادام وعان قاراپ: «بۇلاردىڭ وزدەرى تەك ۇرلىق پەن قاراقشىلىق جاساۋمەن كۇن كورەتىندەر عوي! مەن بۇلاردى مويىندامايمىن! ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى پاتشا اعزام قارايتىن بولسىن! باس يەم قانداي شەشىم قابىلداسا دا سونى قابىل ەتەمىن. ەگەر دە ۇتىلىپ، وتە قاتال جازا السام دا، بارىنە دە شىداپ، كوتەرەمىن!» قاسقىر مەن ايۋ زاھارلانا ءتىل قاتىپ: «بوپتى، بايقاپ كور! ول جەردە دە بۇل ءىس ءسوز جوق جىلاننىڭ پايداسىنا شەشىلەتىن بولادى» — دەپ جاتتى. اقسارايداعىلاردىڭ ءبارى دە ولاردى قولدايتىنىنا كۇمان كەلتىرمەستەن، ادامدى سۇيرەتكەن كۇيدە سوندا سەنىممەن الىپ كەلەدى: بۇلار جىلان، قاسقىر، ايۋ جانە ەكى قارعا. قاسقىر ءبىر ءوزى ەمەس، ۇشەۋ بولىپ كەلگەن: جانىندا ەكى بالاسى ەرىپ ءجۇر — ءبىرىنىڭ اتى جالاڭپۇت، ەكىنشىسىنىڭ اتى اشقالاق، — ەكەۋىنىڭ دە دەنەلەرى وزگەلەردەن ءىرى، قاشان ءوز ءبولىسىمىزدى الامىز دەۋمەن، جول بويى جولاۋشىنىڭ مازاسىن الۋمەن كەلدى: قاسقىر دەگەندەر بولتىرىك كەزىنەن اشقالاق بولىپ جاراتىلعاندار ەكەنى بەلگىلى عوي! كوپشىلىكتىڭ الدىندا تۇرىپ الىپ ولار جاعىمسىز داۋىستارىمەن توقتاۋسىز ۇلىدى اي كەپ! سونداعى جينالعان قاۋىم ەكى جىندى، تەنتەكتەردى سارايدان سىرتقا ايداپ قۋىپ جىبەردى. ادام جىلاننىڭ ونىڭ بار جاساعان جاقسىلىعىن دا، بەرگەن انتىن دا ۇمىتىپ، ونى ولتىرۋگە قۇشتار بولىپ تۇرعانىنا انىق كوزى جەتكەن-دى. جىلاننىڭ بار ماقسات-ويى: يا، ونىڭ ولەردەي اش قارنى وسىعان بار دەپ تۇرتكىلەۋدە، — ول دەگەنىڭ ەشقانداي دا زاڭىڭا باعىنار ەمەس! يا، سول كەزدە ءسىز، باس يەم، وتە قينالعان بولاتىنسىز! سىزگە بۇل ءىستى قاراۋ قۇقىقتىق ءتارتىپتى ساقتاۋ، قاداعالاۋ جاعىنان دا، ومىردەگى تىرشىلىكتىڭ بولمىسى جاعىنان دا وتە اۋىر تيگەن ەدى. سىزگە بۇل ءىس جاقسىلىققا جاماندىق جاساۋ دەگەن وسى دەگەندەي بولىپ كورىندى. دەگەنمەن دە اشتىقتا دا ءبىر توقتىق بولۋى قاجەت ەكەنىن دە ەسىڭىزگە ءتۇسىردىڭىز دە، — كەڭەس مۇشەلەرىن تەز ارادا جيناۋدى بۇيىردىڭىز. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ كوبىسى ادامدى قولداۋدان باس تارتتى: ءبارى دە جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلمەك ويدا — ءبارى دە جىلاندى قولداپ شىعا كەلدى.
وسىنداي قيىن شاتىرمان ءىستىڭ شەشىمىنە جەتە الماعان سوڭ، ءسىز رەينەكەنى الىپ كەلىڭدەر دەپ شابارمان جىبەرگەن بولاتىنسىز: ءبارى دە اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي بولىپ، زاڭدى تۇردە شەشىم ايتۋعا ەشبىر قابىلەتتەرى دە بولماستان، مەڭ-زەڭ كۇيدە، تىم-تىرىس وتىردى. رەينەكە كەلگەننەن — قاۋلىنى مۇقيات وقىپ شىقتى. ءسىز وعان سوڭعى شەشىمدى قابىلداۋىنا رۇقسات بەرگەن ەدىڭىز: قالاي شەشىم ايتسا، سول شەشىم دۇرىس دەپ ەسەپتەلۋى ءتيىس. ول ءمان-جايدى ابدەن تارازىلاپ، بىلاي دەدى: «ماعان ەڭ الدىمەن وقيعا بولعان جايدى ءوز كوزىممەن بارىپ كورۋىم كەرەك. جىلاننىڭ سول جەردە بۇعاۋعا ءتۇسىپ ورالىپ جاتقانىن، ادامنىڭ ونى قالاي قۇتقارىپ العانىن، بار بۇگە-شەگەسىنە دەيىن زەرتتەپ كورىپ، ءبىلۋىم قاجەت، سونان سوڭ بارىپ شەشىمىمدى كەسىپ ايتامىن» — دەدى تۇلكى.
سودان بارىپ، جىلاندى قورعانداعى تار تەسىككە اپارىپ، ادامنىڭ ايتقانىنداي ەتىپ، تىعادى دا، بۇعاۋعا مىقتاپ كەپ وراپ قويادى. رەينەكە سودان كەيىن ءوز ءسوزىن ايتتى: «قاراڭىزدارشى، مىنە ەندى، ءبارى دە بۇرىنعىسىنشا ءوز جايىنا كەلدى، سوندىقتان دا ەشكىم دە ۇتقان دا جوق، ۇتىلعان دا جوق. ماعان ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى، ەندى شەشىمىن بەرەيىن: ەگەر دە ادامعا جىلاندى بۇعاۋدان قۇتقارىپ الامىن دەسە — قۇتقارىپ السىن. ال، المايمىن دەسە — ول تۇرعان كۇيدە تۇرا بەرسىن، ءسويتىپ ادام ەركىن، ەشبىر الاڭداماستان، ءوز جولىمەن كەتە بەرسىن. جىلاننىڭ اياۋسىز جاساعان قاتىگەزدىگىنە، ادام ءوز قالاۋىمەن جاۋاپ بەرگەنى دۇرىس. مەنىڭشە، وسى شەشىمدە — تۋرا، ءادىل سوت بار دەپ ەسەپتەيمىن مۇمكىن، مەن قاتەلەسكە دە شىعارمىن...»
وسى شەشىم سىزگە دە، كەڭەس مۇشەلەرىنە دە ۇناعان ەدى. سوندا ەڭ ءبىرىنشى شارۋا، كەيىننەن ءبارى دە، اسىرەسە پاتشازادا دا رەينەكە-تۇلكىنىڭ اقىلىنىڭ زەرەكتىلىگىنە ريزا بولىپ، سىزگە راحمەتتەرىن ايتىپ، قارشا بوراتقان بولاتىن. يزەگرىم مەن سۇلتاننىڭ نەبىر ۇرىس-سوعىستارداعى جاساعان ەرلىكتەرى تۋرالى كۇندەلىكتى ايتىلىپ تا ءجۇر: ەتتىڭ مول ءيىسى شىققان جەردە — ولار جاتپاي-تۇرماستان جەتىپ بارادى، ولاردان ءبارى قورقادى. شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك — ەكەۋىندە دە بوي دەسەڭ بوي، كۇش دەسەڭ، كۇش بار. ءبىراق تا، وكىنىشتىسى، پاتشانىڭ جوعارعى كەڭەسىندەگى وتىرىستارىندا ولارعا ۇنەمى تەرەڭ اقىل-وي جەتىسپەي تۇرادى.
ەكەۋى دە كۇشىمىز كوپ دەپ ماقتانعاندارىمەن، ناعىز ۇرىستا، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردى قاراۋعا كەلگەندە — ىستەرى اقساپ، وڭباي جاتادى. ءوز ۇيلەرىندە جۇرگەندە — بۇل دۇنيەدە ولاردان اسقان وجەت، باتىر جوق سياقتى. سوعىس كەزىندە — ولار قوسىمدا تىعىلىپ كۇتىپ جاتادى دا، ال ەگەر دە ۇرىسقا توتەپ بەرەتىن قۋاتتى كۇش كەرەك بولعان ساتتە، ولار دا تۇككە دە جاراماستان، وزگەلەرمەن قاتار ۇيلەرىنە قۇر بوستان-بوسقا قايتارىلىپ جاتادى. قاسقىر مەن ايۋ مەملەكەتىمىزدى ۇنەمى قۇرتۋعا داعدىلانعان: ءۇيىڭ ورتەنىپ جاتىر ما، جان-جانۋارلار ازاپ شەگىپ جاتىر ما ولاردىڭ قاس-قاپەرلەرىنە كىرىپ تە شىقپايدى: جىلۋ بولار ءبىر بۇرىش تابىلسا بولدى! ولار تەك قارىندارىن تولتىرۋ ءۇشىن، ەشنارسەنى دە ايامايدى. وزدەرى جۇمىرتقانى جۇتىپ الىپ، قابىعىن كەدەي كەپشىكتەرگە بەرىپ، ءادىل ىستەر جاسادىق دەگەندەي بولادى!
رەينەكە-تۇلكى بولسا، كەرىسىنشە، ءوزىنىڭ تۇلكى اعايىن-تۋىستارى سەكىلدى، اقىلدى، پاراساتتى كەڭەسىمەن مىقتى. باس يەم مەنىڭ، ول دا قاتىپ قالعان تاس ەمەس قوي، كەيدە ابايسىزدا، جاڭىلىسىپ قاتەلىكتەر جىبەرىپ تە قوياتىن شىعار. ءسىز ونان ارتىق كەڭەسشىنى ەشقاشان دا تابا المايسىز. مەن سىزدەن جانە دە كەشىرىم جاساۋىڭىزدى ءوتىنىپ سۇرانامىن.
پاتشا تەرەڭ ويعا شومىپ جاۋاپ قاتتى: «مەن ويلانىپ كورەيىن. يا، سول كەزدەگى شەشىمىنە ريزا بولعان جاعدايىم بار ەدى، راسىندا دا جىلان سىباعاسىن العانى دۇرىس بولعان بولاتىن، ول تابيعاتىندا الاياق ەكەنى بەلگىلى — ونىڭ تۇزەلەتىنە ەش سەنبەيمىن!
ونىمەن قانداي دا كەلىسىم-شارت جاساعانىڭمەن، ءبارىبىر سەنى الداپ كەتەدى: ول سەكىلدى اسا ەپتىلىكپەن قۋلىقتىڭ جولىن ەشبىر جان دا تابا الماسا كەرەك؟ قاسقىرىڭ دا، ايۋىڭ دا، مىسىعىڭ دا، قويانىڭ دا، قارعاڭ دا — ونىڭ الدىندا بالاپاندار، ول ولاردىڭ بارىنە دە قايعى-قاسىرەت، ازاپ، اكەلىپ، ماسقارا ەتكەن: ءبىرى قۇلاعىنان ايىرىلسا، ەكىنشىسى — كوزىنەن، ال ءۇشىنشىسى — ومىرىمەن قوشتاسقان... قالايشا، قانداي بەتتەرىڭمەن، وسىنداي جاۋىزدىڭ ءسوزىن سويلەپ، ونىڭ ءىسىن قولداپ، ۇيالماستان مەنىڭ الدىما كەلىپ تۇرسىڭدار، ا؟..» «و باس يەم! — دەدى مايمىل، — ەسىڭىزگە تۇسىرۋگە ءمىناجات ەتسەڭىز: ونىڭ ءۇرىم بۇتاعىنىڭ مىقتى، كۇشتىلەر توبىنان ەكەنىن — ءسىزدىڭ بىلگەنىڭىز ءجون بولار دەيمىن...»
پاتشا ورنىنان تۇردى دا، ونى شىدامسىزدانا كۇتىپ تۇرعان ءبىر توپ كوپشىلىكتىڭ الدىنا كەلدى. ول كوپشىلىكتىڭ اراسىنان رەينەكەنىڭ كوپتەگەن اعايىن-تۋىستارىن كورىپ: ءوز رۋ-تايپالارىڭنىڭ باسشىسىن قورعاۋعا كەلگەن بولارسىزدار. ولاردى تۇگەلدەپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى بولماس. پاتشا نەشەبىر شۇبىرىپ كەلگەن ونىڭ تۋىستارىن كورگەنمەن، قارسى جاقتاعى تۇرعان تۇلكىگە دۇشپان جانداردىڭ دا از ەمەس ەكەنىن بايقايدى. سارايداعىلار ەكى توپقا بولىنگەندەي.
«رەينەكە، تىڭداعىن، — دەپ پاتشا ءسوزىن باستادى، — اقتالا الساڭ، اقتالىپ كورگىن. بەللين ەكەۋىڭنىڭ بىرگەلەسىپ قۇيتاقانداي عانا ۇزىنقۇلاقتى ءولتىرىپ، ونىڭ ولگەن باسىن قوبديشاعا سالىپ، جانە دە ەشبىر ۇيات-ايات دەگەننەن جۇرداي بولىپ، ماعان قۇپيا كورىمدىك ورنىنا جىبەرگەنىڭدى ايتقىن ەندى! بۇل تىرلىكتى سەن مەنىڭ ۇستىمنەن مازاق ەتەيىن دەگەن پيعىلمەن ىستەگەنسىڭ! بەللين بولسا جاساعان ىستەرى ءۇشىن ءوز ومىرىمەن قوش ايتىستى — ءدال سونداي ەسەبىڭدى بەرەسىڭ، ءالى!..»
«باسىما قايعى ءتۇستى! — دەپ رەينەكە مۇڭايعان كۇيدە ءتىل قاتتى. — بۇدان دا مەنىڭ ولگەنىم ارتىق! ءسىز مەنىڭ سوڭعى ءسوزىمدى تىڭداساڭىز ەكەن، كەيىن شەشىمىڭىزدى بەرە بەرەرسىز: ەگەر دە مەن كىنالى بولسام — بىردەن ءولىم جازاسىنا كەسىڭىز. بىلەسىز بە: بەللين، ساتقىن، مەنىڭ بار بايلىعىمدى ۇرلاپ كەتتى. مۇنشالىقتى زەرگەرلەر مەن بايلىقتى ءتىرى جاننىڭ ءبىرى دە كورگەن ەمەس! سول قۇرعىر دۇنيە، قازبا بايلىقتىڭ جاتقان جايىن ۇزىنقۇلاق ەكەۋىنە دە ايتقان بولاتىنمىن، — ءباللين بولسا بار قىمبات زاتتاردى ۇرلاپ كەتتى! كانەكي، ەندى، سونىڭ ءبارىن تاۋىپ الا الساق! ءبىراق تا مەن ولاردى ەشكىم دە تابا المايتىن شىعار، ولار قايتا ورالمايتىنداي بولادى دا تۇرادى!..»
وسى تۇستا مايمىل سوزگە ارالاسىپ: «قايعىرىپ قاپا بولاتىنداي ەشقانداي دا نەگىز جوق! ەگەر دە ولار جەر بەتىندە بولسا، وندا تابىلىپ تا قالۋى اجەپ ەمەس. كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەستەن قالىڭ جۇرتتان، يمانى بار جانداردان — بارىنەن دە تىنىمسىز سۇراستىراتىن بولامىز! ءسىز بىزگە قازبا بايلىقتىڭ تۇر-تۇستەرىن تىزبەكتەپ ايتىپ بەرۋىڭىز قاجەت!»
«سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ! — دەدى تۇلكى — بارىنەن دە ايىرىلىپ قالدىق-اۋ: ونى تاپقان جان — الدەقاشان اق تىعىپ تاستاسا كەرەك. مەنىڭ ەرمەلينا حانزادامدى قانداي قايعى-قاسىرەت كۇتىپ تۇر دەيسىڭ! ول مەنىڭ بۇل قاتەمدى كەشىرمەس. ايتقان ەدى اۋ ول بايعۇس: «ولارعا زەرگەر، بايلىقتاردى سەنىپ بەرىپ جۇرمەگىن!» — دەپ. سەنى سوتتاپ جىبەرەدى ەكەن دەگەن وسەك-اياڭ مەنىڭ بار جۇيكەمدى، جىگەرىمدى جەۋمەن بولدى. قايتكەندە دە مەن ءوزىمنىڭ ادالدىعىمدى دالەلدەۋىم كەرەك، — مەن سوتتىڭ شەشىمىن اقىرعى دەمىم قالعانشا كۇتەمىن. ەگەر دە وسىدان امان-ساۋ قالاتىن بولسام، وندا مەن جان-تانىممەن، قاسىق قانىم قالعانشا، كۇندىز-تۇنى جەر بەتىن تۇگەلدەي ارالاپ شىعىپ، جوعالعان زاتتاردى تاپپاي قويمايمىن، كەرەك بولسا جانىمدى دا بەرۋگە دايىنمىن!»
ونىنشى ولەڭ.
«و، مەنىڭ پاتشا اعزامىم! — دەدى قىزىلباس قۋ. — سىزگە سىيعا بەرۋگە ارنالعان وتە قىمبات التىن زەرگەرلەرىم تۋرالى دوستارىمنىڭ الدىندا حابارلاۋعا رۇقسات ەتسەڭىز. سىزگە ولار جەتە قويماعانمەن، ول تۋرالى ايتقان دا ءجون بولار».
«ايت، ەندەشە، — دەپ پاتشا كەلىسىم بەردى، — تەك قىسقارتىپ بايانداعىن!» «ءبارى دە ءوتتى، كەتتى — باق-داۋلەت تە، ابىروي دا! — دەپ رەينەكە رەڭسىز ءسوزىن باستادى. — ەڭ ءبىرىنشى قىمبات زاتتاردىڭ ءبىرى جۇزىك بولاتىن. مەن ونى باس يەمىزگە بەرگىن دەپ، باللينگە بەرگەن بولاتىنمىن. كەرەمەت وزگەشە تۇردە التىننان قۇيىلعان ەسكىنىڭ سىنىعى بولاتىن. اي، نە دەيسىڭ! ەگەر دە پاتشا اعزامىمىزدىڭ قولىندا بولعاندا، جالت-جۇلت ەتىپ جارقىراپ تۇرار ەدى-اۋ! جۇزىكتىڭ ىشكى جاعىندا ەمالمەن قاپتالىپ جازىلعان ورنەكتەمەلەر بار بولاتىن: ەۆرەي تىلىندەگى قاسيەتتى ءۇش سوزدەن قۇرالعان قۇپيا حات تۇعىن. بىزدەگىلەر ونى وقىپ تا، تۇسىنە دە الماس ەدى. ونى تەك تريردەن كەلگەن ۇستا، ابريون عانا تۇسىنەتىن. بۇل — وقىمىستى ەۆرەي، پۋاتتان ليۋنسبۋرگكە دەيىنگى دالانىڭ ءبارىن ارالاپ، بىلگەن جان. شوپتەردىڭ ءتۇر-تۇرى مەن قىمبات زات تاستاردىڭ ءتۇر، ءتۇس، باعالارىن اجىراتا بىلەتىن وتە بەلگىلى وقىمىستى بىلگىر. مەنىڭ جۇزىگىمدى كورىپ، ول ماعان بىلاي دەدى: «مۇنىڭ ءبىر كەرەمەت سيقىرى بار. ويۋلاپ جازىلعان سوزدەر — ءجانناتتاعى پاك، تازا ءسيفتىڭ، سوندا ءجۇرىپ سۇيىكتى جانىن ىزدەپ جۇرگەن، ەسكىدەن كەلە جاتقان ءۇش ەسىمدەر. بۇل جۇزىكتى كىمدە-كىم تاعاتىن بولسا — نەبىر كۇتپەگەن، سۇرقيا كەساپاتتاردان ساقتايدى: نايزاعاي، جاسىن، سيقىرلارىڭ جۇزىكتىڭ الدىندا تۇك تە ەمەس».
كەيىن ۇستا ماعان: «قولىندا وسى جۇزىگى بار جان نەبىر قاتاعان ايازداردى توڭبايتىن بولادى ەكەن، جانە دە ول بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ، تەرەڭ قارتايادى ەكەن دەگەندى كىتاپتان وقىعانىن ايتىپ بەردى. جۇزىككە ورناتىلعان تاس — وتە جارقىراعان، كەم كەزدەسەتىن كاربۋنكۋل ەكەن».
جارق-جارق ەتىپ قاراڭعىدا نۇرىن شاشقاندا، اينالاڭدى جارىقتاندىرىپ جىبەرەتىن قاسيەتى بار ەكەن. ونىڭ قۇپيا سىرى تولىپ جاتسا كەرەك: نەبىر اۋرۋلاردى جازاتىن كورىنەدى، وعان قولىن تيگىزگەن جاندار نەبىر قيالدان، قايعى-قاسىرەتتەن قۇتىلادى ەكەن، تەك ول ولىمگە قارسى تۇرا المايدى ەكەن. ۇستا ماعان نەبىر وزگە دە تاستىڭ كەرەمەت كۇشتەرگە نە ەكەنىنەن سىر شەرتتى: وعان، ونداي باقىتقا يە بولعان جان قالاعان جەرىنە ساياحات جاساپ قايتا الادى ەكەن — سۋدان دا، وتتان دا قورىقپايدى ەكەنسىڭ، جاۋعا ۇستالعاننان دا، جازالاۋدان دا، جاۋدىڭ قانداي دا بولماسىن شاپقىنشىلىعىنان زارداپ شەكپەيدى ەكەنسىڭ. ەگەر دە جاۋعا شابار الدىندا اشقازاندا تۇرىپ، كاربۋنكۋلگە ءبىر قاراساڭ بولدى، ۇرىسقا شىققانىڭدا جۇزدەگەن دۇشپاندارىڭدى جەڭىپ شىعا كەلەسىڭ. ونىڭ كۇشى نەبىر ۋىڭدى دا، نەبىر زياندى سۋسىندارىڭدى دا جويىپ جىبەرەدى. ول اينالاڭدى بايىتىپ، قىزعانىش اكەلەدى: كىم دە تاستىڭ ەگەسىن ۇناتپاي جۇرگەن بولسا، تەز ارادا وعان دەگەن قاتىناسىن مۇلدەم جاقسى جاعىنا وزگەرتەدى. جۇزىكتىڭ وسىنداي كەرەمەت جاقسى قاسيەتتەرىن ۇستادان ەستي سالىسىممەن، اكەمنىڭ قازبا-بايلىقتارىنان ونى تاۋىپ الدىم دا، تەز ارادا مەن پاتشا اعزامىمىزعا جىبەرگەن بولاتىنمىن! مەن ويلادىم مۇنداي وتە قۇندى دۇنيەگە مەن ىلايىق ەمەس ەكەنىمدى وتە جاقسى تۇسىنگەن ەدىم. بۇل دۇنيەگە تەك قانا ءبىر عانا جان ىلايىقتى: بار جانداردان دا اسا مەيىرىمدى، بىرلىعىمىزدىڭ دا جاقسىلىعىمىزدى ويلاپ، كۇيىپ جاناتىن جان.
يا، مەن ونىڭ ءومىرىن قايعى-قاسىرەتتەن، جامانشىلىقتان قورعاۋدى ارماندايتىنمىن! بەللين-قوي پاتشازاداعا جانە دە تاراق پەن اينا الىپ بارۋى كەرەك ەدى، ەسىندە مەنى ول ساقتاپ ءجۇرسىن دەگەن بولاتىنمىن. مەن اكەمنىڭ قويماسىنان ەرمەك ەتىپ جۇرەيىن دەپ العان ەدىم، — تەگىندە ونداي كەرەمەت، سۇيكىمدى دۇنيەنى جەر جۇزىنەن تابا المايسىڭ. مەنىڭ ايەلىم ەسى تانا ول زاتتارعا قىزىعىپ، وزىندە قالعانىن قانشالىقتى ارماندادى دەيسىڭ، شىركىن! جەر بەتىندەگى بار بايلىقتىڭ ءبىرى دە ول زاتتاردىڭ جانىندا تۇككە دە تۇرماستاي ەدى، ءبىز سول ءۇشىن قانشاما ۇرىسىپ جانجالداستىق، سوندا دا مەن كونبەي قويدىم. پاتشازادا حانىمىز مەنى قانشاما مارتە جاقسىلىق جاساپ، سوزىمەن نەشە رەت قولداپ، نەبىر پالەكەت، جالالاردان قولداپ قورعاعانى ءۇشىن، قۇرمەتتەپ، وسى تاراق پەن اينانى شىن نيەتپەن سىيلاعان بولاتىنمىن. جارىق ساۋلەلى بەكزاتتىعى مەن اقسۇيەكتىگى ونىڭ — راقىمدىلىق جاساتادى، ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ اسىل تەكتىلىگىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە دالەلدەپ وتىر. مىنە، تاراق پەن ايناعا تۇرارلىق قانداي كەرەمەت جان! ءبىراق تا، وكىنىشكە، وعان ولاردى كورۋگە ءناسىپ ەتپەدى، — ولار ماڭگىلىككە كەلمەسكە كەتتى! مەن تاراق جونىندە ايتپاقشىمىن. سۋرەتشى وسى زاتتى جاساۋ ءۇشىن قابىلاننىڭ سۇيەگىن تاڭدادى — جەر ءجانناتى مەن قالىڭ ينديا ورماندارى اراسىندا ءومىر سۇرگەن جارىقتىق جانۋاردىڭ ول قالدىقتارى. تەرىسى ونىڭ ءتۇرلى ءتۇستى، شۇبار الا جانە دە ونىڭ دەنەسىنەن جاعىمدى حوش ءيىس تارقايدى، سوندىقتان دا قابىلانداردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جالعىز اياق سوقپاق جولدارىمەن جانۋارلار جۇرگەندى قالايدى، سەبەبى بۇل ءيىستىڭ ءاربىر جانۋارعا ەمدىك قاسيەتى بار، سوندىقتان دا ونىڭ ءارقايسىسى وتە باعالى بولىپ سانالادى. سونىمەن، ول كەرەمەت تاراق قابىلاننىڭ سۇيەگىنەن وتە ۇقىپتى شەبەرلىكپەن ويۋلاپ جاسالعان. كوز تويماستان ونىڭ تۇسىنە كۇمىستىڭ اپپاقتىعى دا جول بەرەدى، ونىڭ حوش ءيىسى دارشىننان دا، قالامپىردان دا ارتىق ەدى! بىلەسىز بە، قابىلاننىڭ حوش ءيىسى ولگەنىندە ونىڭ سۇيگەنىنە ءسىڭىپ كەتەدى — ءسويتىپ، ول جانى شىقپاي جاتىپ، ولارعا شىرىمەيتىندىگىنەن حابار بەرەدى. نەبىر اۋرۋ-سىرقاتتاردى قۋىپ شىعادى، ۋلانعانداردى جازادى. تاراقتىڭ ۇزىن سابى وتە كورنەكتى اسەمدەلگەن: ءجۇزىمنىڭ شاقتارىمەن قابىسا كوركەمدەلگەن — القىزىل التىن قاپتالىپ، كوكشىل ەمالمەن سىرلانعان. ورتا جاعاسىندا پاريس تروياندىق تۋرالى اڭگىمەدەگى كەيىپكەرلەرى اشەكەيلەنە سۋرەتتەلگەن: ول بىر-بىرىنە قارسىلاس ءۇش اتاعى شىققان قۇدايعا سيىنعان ايەلدەردى، قۇدىق جانىندا كورەدى: پاللادا، يۋنونا، ۆەنەرانى. ولاردىڭ ۇرىس-جانجالى التىن الما جونىندە ەدى: الما كوپشىلىكتىكى بولاتىن، ءبىراق تا ولاردىڭ ءاربىرى دە ونى وزدەرىنە قالدىرعىسى كەلدى. تالاسىپ — ءبىر كەلىسىمگە كەلىپ: پاريس بۇل الما ىشىمىزدەگى ەڭ سۇلۋ، سىمباتتىمىزدىڭ ەنشىمىزگە تيەتىن بولسىن. ەر جىگىت ويلانا تالاسقان بويجەتكەندەرگە قادالا قاراعان كەزدە، يۋنونا وعان قاراپ: ەگەر دە مەنى ەڭ سۇلۋ، سىمباتتى دەپ تانىپ، المانى ماعان بەرەتىن بولساڭ — بۇل جالعاندا سەن ەڭ باي بولاسىڭ».
«جوق ، — دەدى پاللادا قارسى شىعىپ، ويلاشى: ەگەر دە ماعان المانى بەرەتىن بولساڭ — سەن بۇل جالعاندا ەڭ باقۋات، كۇشتى بولاسىڭ، ءسويتىپ سەنىڭ ەسىمىڭ ايگىلى بولىپ — ءبارى دە سەنى ماداقتاۋمەن بولادى».
ەندىگى ءسوزدى ۆەنەرا الادى: «نە — بيلىك پە؟ نە — بايلىق پا؟ سەنىڭ اكەڭ پريام تروياندىقتاردىڭ بيلەپ توستەۋشىسى ەمەس پە؟ اعالاردىڭ دا — گەكتور جانە دە بولماسا، بيلىكتەرى كىمدەردەن كەم؟ تروياندى مىقتى اسكەر باسقارىپ تۇر ەمەس پە؟ سەندەردىڭ باعىندىرىپ وتىرعان وراسان كەڭ بايتاق جەرلەرىڭ مەن ونىڭ حالقى ازدىق ەتە مە؟ ەگەر دە سەن ەڭ سۇيكىمدى، سۇلۋ دەپ ساناپ، ءسويتىپ المانى ماعان بەرەتىن بولساڭ، سەن جەر بەتىندەگى ەڭ قىمبات، قازبا-بايلىققا كەنەلەر ەڭ. ول قىمبات قازبا-بايلىق — ايەل! بارىنەن دە ول ادەمى، اقىلدى، بارلىق — اق جارقىندىق تا، بارلىق — مەيىرباندىق تا. قانشا ماقتاعانمەن ونى ازدىق ەتەدى! المانى ماعان بەرسەڭ ەگەر — مەنەلاي پاتشانىڭ ايەلىن، قازبا بايلىقتىڭ ەڭ ءبىر زور، باعا جەتپەسىن، ەلەنا سۇلۋدى سەن الاسىڭ». جىگىت المانى ەڭ سۇلۋ، سىمباتتى دەپ ەسەپتەپ ۆەنەراعا ۇسىنادى، كوپ ۇزاماي، ۆەنەرا گرەكتىڭ بيكەشىن ۇرلاپ قاشادى دا، مەنەلايدىڭ ايەلى تروياندىق ءپاريستىڭ ايەلى بولادى.
بۇل اڭىز قاق ورتاسىنا ويىپ تۇرىپ سۋرەتتەلىپ، اينالاسىنا وتە شەبەرلىكپەن ماڭگى ولمەيتىن ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرلەرى بەينەلەنگەن... ەندەشە اينا تۋرالى تىڭداڭىز.
ول اينەكتەن جاسالماعان تۇعىن — اينەكتىڭ ورنىنا ەشبىر جەردە تابىلمايتىن تازا سۋتاستان قۇرالعان بولاتىن! قاي جاعدايدا دا، قاي جەردە دە، كۇندىز دە، تۇندە دە — اينا ءبارىن دە كورسەتىپ تۇراتىن! ەگەر دە جۇزىندە قانداي دا، كوزگە كورىنەر-كورىنبەستەي ءبىر كەمشىلىگى، داعى بولسا دا، — ايناعا ءبىر قاراعاننان — قانداي دا بولماسىن داق، بولماسا تىرتىق، مەڭ دەگەنىڭ ءاپ ساتتە-اق جوق بولادى. وسىنداي زاتتارىمنىڭ جوعالعانىنا مەن ەسىم كەتىپ، كۇيىپ-پىسپەگەندە قايتەيىن؟ اينا قابىرعاسى وتە كەم وسەتىن اعاش قۇرامىنان جاسالعان: ول اعاش — تۇت، وتە مىقتى جانە دە سۇيكىمدى. ونى قۇرت جەمەيدى، ونىڭ التىننان دا ارتىق باعالانۋى بەكەر ەمەس. ونىمەن تەك قاراعاش قانا تايتالاسا الادى — سەبەبى: ودان (كرومپارتە پاتشا زامانىندا بولعان) ءبىر ۇستا-شەبەر وتە مىقتى جىلقى مالىن جاساپ شىعارعان: ءجۇز، ودان دا كوپ ءميلدى اعاش ات ۇستىندەگى يەسىمەن ءبىر ساعاتتا جەلدەي ەسىپ جەتىپ بارادى ەكەن! مەن، راسىندا بۇگى-جۇگەسىنە دەيىن بىلە بىلمەيمىن، ءبىر بىلەتىنىم، بۇل سەكىلدى ات جەر بەتىندە بولماعان...
ايناعا قايتا ورالايىن.
ونىڭ قابىرعاسى سوپاقشا بولاتىن — پۇت — ەنى، ءبىر جارىم — بيىكتىگى، ءبارى دە ويۋمەن ورنەكتەلگەن: عاجاپ جاسالعان سۋرەت! ءاربىر جولاقتارى، قولمەن قويعانداي، اشەكەيلەنىپ، ورنەكتەلىپ التىننان جاسالعان. ونىڭ ءمان-جايىن قىسقاشا باياندايىن. ءبىرىنشى — كۇنشىل ات تۋرالى: ءبىر كۇنى ول بۇعىمەن جارىسپاقشى بولادى. ءبىراق تا، تەز ارادا-اق ارتتا قالىپ، وتە قاپا بولعان ەدى. ارتىنشا ول مالشىعا جەتىپ بارىپ: «مەنى تىڭدايتىن بولساڭ، سەن ءوز باقىتىڭدى تاباسىن. ماعان جىلدام مىنگىن — ءبىز ەكەۋمىز سول ورمان جاققا تەز ارادا جەتىپ بارامىز: سول جەردە وتە ءىرى بۇعى تىعىلىپ ءجۇر، — ويلاشى قانداي ولجا! ەتىن، تەرىسىن، ءمۇيىزىن سەن ۇلكەن تەڭگەگە ساتاسىڭ! جىلدام بول! كەتتىك!»
— بايقاپ كورسەك بولادى» — دەدى مالشى. اتقا مىنە سالىسىمەن — ورمانعا قاراي ەكەۋى شابا جونەلەدى. كوپ ۇزاماي ولار بۇعىنى بايقاپ قالادى دا — ونىڭ ىزىنە ءتىسىپ جان تانىمەن بار كۇشىمەن قۋا جونەلەدى، ءبىراقتا بۇعى ولاردى شاڭىندا قالدىرىپ كەتەدى. ات بار قۋاتى سارقىلىپ، شارشاپ-شالدىعىپ، ادامعا قاراپ ءسوز قاتادى: «تۇسكىن. مەن شارشادىم. ءسال دە بولسا دەمالىپ، تىنىستانىپ الايىن».
«جوق، — دەدى ادام قارسى كەلىپ، — سەن ماعان باعىنۋعا ءتيىسسىڭ. مەنىڭ قامشىلاۋىمنىڭ كۇشىن سەن ءبىلدىڭ عوي! سەن ءوزىڭ ماعان شابايىق دەدىڭ، — وندا كانەكي، شاپقىن!»
ءسويتىپ، سالت اتتى، اتتى وزىنە باعىندىرىپ الادى. كوردىڭىزدەر مە، كىمدە-كىم وزگەنى قيناپ-قورلاعىسى كەلسە، ءوزى دە قور بولارى انىق. اينانىڭ قابىرعالارىنا سالىنعان سۋرەتتەر جونىندە جانە دە تىڭداڭىزدار: ءبىر بايدىڭ قاراماعىندا ەسەك پەن يت قىزمەت ەتىپتى. ال، يت بولسا دا، ءۇي يەسىنىڭ سۇيىكتى جانۋارى بولادى: ول ەگەسىمەن بىرگە، ءبىر داستارحاندا وتىرىپ، تاماقتاناتىن — بالىق، ەتتەن جەيتىن، كەرەك دەسەڭىز ونىڭ تىزەسىندە ۇيىقتايتىن. راقىمدى جان ونى ەركەلەتىپ، ەڭ ءدامدى تاعامدار ۇسىناتىن، ال يت بولسا ونىڭ الدىندا قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ، تىلىمەن جالاپ قوياتىن.
الگى كۇناگەر ءيتتىڭ ەركە ءجۇرىسىن كورىپ — ەسەكتىڭ جۇرەگى ونان دا بەتەر كۇيىپ-جاندى: «ەگەمىز ويلاسا ەكەن: بۇنداي جالقاۋ، تۇككە دە تۇرمايتىن وڭباعانمەن نەگە بوستان-بوسقا ۋاقىتىمدى سارپ ەتىپ ءجۇرمىن، دەپ ويلاسا ەكەن! اناۋ ونىڭ الدىندا ول جاعىنان، بۇل جاعىنان جۇگىرىپ شىعىپ، قولىن، ساقالىن جالاۋمەن بولادى، مەن بولسام قاپتاردى تاسۋمەن، ۇنەمى جۇمىس ىستەۋمەن بولامىن. مەنىڭ ءبىر ايداعى ىستەگەن جۇمىسىمدى، ول بەسەۋ بولىپ، كەرەك دەسەڭ ونى جينالىپ ءبىر جىلدا دا اتقارا المايدى! بۇل جاعىمپازدى نە تاعامدارمەن اسىرامايدى دەيسىز! ال، ماعان بولسا — تەك سابان عانا. تاقىر جەردە مەن جاتامىن، ال مەنى جۇگىممەن بىرگە قۋعاندا، بولماسا ماعان ادام سالت مىنگەندە، وعان قاراماستان مەنىڭ ۇستىمنەن مازاق ەتىپ كۇلەدى. جەتەر ەندى! قوجايىنىما قايتكەندە دە جاعۋدىڭ جولىن تابۋ قاجەت ەكەنىن، مەن ءتۇسىندىم!»
ول سونى ويلاپ تۇرعان كەزدە، قوجايىنى وعان كەزدەسىپ قالادى. ەسەك قۇيرىعىن ءبىر ولاي، ءبىر بىلاي بۇلعاقتاتىپ، وقىراڭداپ الدىنان شىعا كەلدى دە — قوجايىننىڭ الدىندا شىڭعىرا داۋىستاپ اقىرىپ سەكىردى-اي كەپ، ءسويتتى دە يتكە سەكىلدەنىپ، تۇمسىعىن ونىڭ بەتىنە تيگىزىپ، اپىل-عۇپىل دورەكىلەنە جالاي باستاعان ەدى، قوجايىننىڭ جۇزىندە بىرنەشە ىسىك پايدا بولىپ، كوگەرىپ كەتتى. جانى قالماعان قوجايىنى: «مىنا جۇگەرمەك جىندانعاننان ساۋ ما! و، حالايىق! ولتىرىڭدەر ەسەكتى!» جولشىلارىنان ابدەن، ولەسى تاياق جەپ، ەسەك قوراعا مىقتاپ قامالدى — ول ەسەك بولىپ قالا بەردى. بۇل كۇندە دە ەسەك تۇقىمداستار جوق ەمەس: ولاردى وزگەلەردىڭ قۋانىشتارى قىزعانىش تۋدىرادى، كۇيدىرەدى، ال وزدەرى — تۇكسىز قالادى. ەگەر دە، ولار ءبىر قىزمەت تۇتقاسىن ۇستاي قالسا، شوشقانىڭ قولىنا قاسىق ۇستاتىپ سورپا ىشكىزگەنمەن تەڭەستىرگەندەي. ءدال سونداي، ودان ارتىق بولماس. ەسەك بولساڭ، جۇكتەردى تاسۋعا ءتيىسسىڭ، وشاعان شوپپەن قورەكتەنەسىڭ، ساباندا جاتاسىڭ. ەسەكپەن ودان بولەكشە قاتىناساتىن بولساڭ — وندا ءبارى دە قۇرىدى دەپ جازا بەر: ەسەك بولعان دا جاقسى — كوپشىلىكتىڭ يگىلىكتى ىستەرىنە ونىڭ تۇكىرگەنى بار! جانە دە بىلەسىز بە، باس يەم (ءبىراقتا مەنىڭ ءسوزىم سىزگە اۋىر ءتيىپ جۇرمەسە ەكەن)، مەنىڭ اكەم مەن گينسە مىسىق ەكەۋى بىرگەلەسىپ تابىس تابۋعا، ونى بىردەي بولىسۋگە، جاۋلارىمەن بىرگەلەسىپ كۇرەسۋگە انت بەرىپ، ۋادەلەسىپ تۇرعان ساتتەرىن اينانىڭ جاقتاۋىندا اشەكەيلەپ، ويۋلاپ سۋرەتتەلگەن. ەندى جولعا شىققان ەدى، الدارىنان — جولدىڭ جانىندا بارا جاتقان اڭشىلاردى كەزدەستىرەدى. گينسە بايقاپ، مىسقىلداپ: «اقىلدى كەڭەس — ءبىزدىڭ ەت جەمەيتىن كۇنىمىز!» مەنىڭ كاريام جاۋاپ قاتتى: «ءسىزدى تاڭ قالدىرۋى مۇمكىن، ءبىراقتا مەن مۇنداي جاقسى سوزدەردى قوبديشاما تولتىرىپ العانمىن. بىر-بىرىمىزگە بەرگەن انتىمىزدى ۇمىتپاساق دەيمىن: ءبىر-بىرىمىزدى قيىنشىلىقتا قورعايمىز دەپ ەدىك قوي! بارىنەن دە سونى ساقتايىق». گينسە وعان قاراپ تۇرىپ: «ءدال ءقازىر نە دە بولسا دا، ماعان ءبىر امالى بەلگىلى بولىپ تۇر، — مەن سونى قولدانباقشىمىن». سونى ايتتى دا اعاش بۇتاعىنىڭ اراسىنا سەكىرىپ كەتتى. جولداسىن جولعا تاستاپ، ءسويتىپ ول قۇتىلۋدىڭ امالىن جاسادى. قورىققاننان مەنىڭ اكەم نە ىستەرىن دە بىلمەي ساسىپ قالدى، گينسە بولسا جوعارىدان مياۋلاپ: «ناعاشىجان، جاعدايىڭىز قالاي؟ قوبديشاڭىزدى اشىپ، ونداعى كەڭەستەرىڭىزدىڭ ەڭ جاقسىسىن المايسىز با؟» وسى كەزدە اڭشىلار سىرنايلاتىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، شابۋىل جاساۋعا كىرىسكەن ەدى، — مەنىڭ اكەم باسى اۋعان جاعىنا تۋرا قاشا جونەلدى، ارتىنان قۇتىرعان يتتەر ۇرە، دۇرە ۇمتىلدى، — الىستاپ قاشىپ كەتىپ، ءسال دە بولسا قورقىنىشتان اكەمنىڭ جۇرەگى جايىنا تۇسكەندەي بولدى: جاۋدىڭ قولىنان ءبىرجولاتا قۇتىلىپ — ءسويتىپ ول كوڭىلىن ءبىر دەمەگەن ەدى.
ءسويتىپ، وڭباعان، ونىڭ سەنگەن جاقىن تۋىسى، ونى وڭدىرتپاستان ساتىپ كەتتى. سول كەزدە ومىرلەرى پىشاق ۇستىندە بولاتىن: قۋعىنشى يتتەر تازى بولاتىن، ەگەر دە بايقاۋسىز جەردە جاتقان ۇيانى ەسىنە الىپ، كورىپ قالماعاندا، ءبارى دە بىتكەن بولار ەدى. وسى ۇياعا سۇڭگىپ كەتتى — ءسويتىپ جاۋلارى وعان جەتە الماي قالدى. مەنىڭ اكەممەن بىرگە ءجۇرىپ گينسە ءوستىپ ءوزىن كورسەتتى! وسىنداي مىسىققا ۇقساعان جەمىستەر از ەمەس. مەن مۇندايلاردى جەك كورەمىن. مىسىقتى جارىم-جارتىلاي كەشىرگەنمەن، سوندا دا تۇبىندە ءبىر نارسە قالعانداي!
سۋرەتشى بۇل جاعدايدى اينا قاپتالىندا سۋرەتتەگەن...
سول تۇستا قاسقىردىڭ ومىرىنەن دە كورىنىستەر سۋرەتتەلىپ كورسەتىلگەن. ودان ونىڭ جاقسىلىققا قالاي راحمەتىن جاساي بىلگەنىن كورسەتكەن: ءبىر كۇنى ول جولدا جاتقان كەمىرىپ جەپ تاستاعان جىلقىنىڭ ولىگىنە كەزدەسەدى، اشتىقتان سۇيەككە ۇمتىلا كەتەدى، ءسويتىپ ونىڭ تاماعىنا سۇيەك كولدەنەڭ تۇرىپ قالادى. ونىڭ زارە قۇتى قالماستان قورقىپ، ابدەن ازاپتانادى. ول ءار جەرلەرگە حابارشىلار جىبەرىپ — حيرۋرگتاردى كومەككە شاقىرادى، قانشاما دۇنيە سىيلىقتار ۇسىنعانمەن، ەشبىرى دە كومەك جاساي المايدى. ەڭ سوڭىندا، قىزىل جەلەك كيگەن، ۇزىن اياقتى تىرنا كەلەدى. اۋرۋ وتىنە جالىنىپ سۇرانادى: «دوكتور، مەنى قۇتقارىڭىز! مەنىڭ تاماعىمداعى قارعىس اتقان سۇيەكتى الساڭىز — مەن سىزبەن ساۋدالاسىپ جاتپايمىن!»
تىرنا سوعان سەنىپ قالىپ، — ۇزىن تۇمسىعىن ونىڭ اۋىزىنا تەرەڭدەتە سالىپ جىبەرىپ، تۇرىپ قالعان سۇيەكتى ەپتىلىكپەن سۋىرىپ الادى.
«وي، قاتتى اۋىرىپ كەتتى! — دەپ اۋرۋ ايقايلاپ جىبەرەدى. — ابىرجىمەڭىز، ەندى ءسىز ساپ-ساۋ بولىپ كەتەسىز. سىزگە مەن كومەك جاسادىم — مەنىڭ ەڭبەگىمدى باعالايتىن شىعارسىز.
قاسقىر اشۋلانىپ: «مىنا ارسىزدى كوردىڭىزدەر مە؟ ول ماعان قيانات جاساعانى ءۇشىن مەنەن اقى سۇراپ وتىر! مەن ساعان قانشاما جاقسىلىق جاساعانىمدى ۇمىتقان ەكەنسىڭ: سەنىڭ تۇمسىعىڭ قۇر باسىڭمەن مەنىڭ اۋزىمدا تۇعىن، مەن سەنى باسسىز قالدىرار ەدىم، ءبىراق ايادىم! سەن ەمەس پە ەدىڭ ماعان ازاپ بەرگەن، جۇگەنسىز! دۇرىسىن ايتقاندا، سىي-قۇرمەتتى، ماعان جاساۋلارىڭ كەرەك».
كوبىنەسە الاياقتار جاساعان جاقسىلىققا وسىنداي جولمەن جاۋاپ بەرىپ جاتادى.
اينانىڭ جاعالاي قاپتاۋلارى، وسىنداي قيلى وقيعالارمەن، كورىنىستەرمەن كەرەمەت شەبەر قولمەن ويىلىپ ورنەكتەلىپ، سۋرەتتەلگەن. مۇنداي وتە قىمبات، باعالى زاتقا، مەن تەڭ ەمەسپىن، دەپ ويلاندىم دا: بۇل قۇندى زاتتى پاتشازاداما سىيعا اپارىپ بەرىڭىزدەر دەگەن ەدىم، ءسويتىپ مەنىڭ ۇلىع بەكزاداما دەگەن ادال نيەتىمدى بىلدىرمەكشى ەدىم. اينانى ۇيدەن الىپ شىققانىمدا، مەنىڭ بالالارىم، كىشكەنتاي بۇلدىرشەندەرىمنىڭ قانداي رەنجىگەن كۇيدە بولعاندارىن ايتساڭىزشى! ولارعا اينانىڭ الدىندا قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتىپ، بەلدەرىن بۇراڭداتىپ، ساق-ساق كۇلىپ، قارۋلى ازۋ تىستەرىن، سۇيكىمدى تۇمسىقتارىن ماقتانا كورۋگە، اسىر سالىپ ويناۋعا وتە قۇمار تۇعىن. مەن بۇل وتە قۇندى بايلىقتى ۇزىنقۇلاق پەن بەللينگە بەرىپ تۇرىپ، قايدان ءبىلدى دەيسىز، بايعۇستاردىڭ و دۇنيەلىك بولىپ كەتەتىندەرىن! مەن ولاردى وتە سەنىمدى جاندار ەكەن، — ولاردان ارتىق دوستاردى، مەن ەش جەردەن دە تاپپاسپىن دەپ ويلايتىنمىن. ولگەندەرى ارتىق! قىمبات باعالى زەرگەلەردى قايدا تىققاندارىن مەن قايتكەندە دە ىزدەپ تابامىن: ەرتە مە، كەش پە — كۇناحار ءبارىبىر تابىلادى. ۇزىنقۇلاقتىڭ قالاي ولگەنىن، قىمبات زەرگەلەردىڭ قايدا جاسىرىنىپ قويىلعانىن، مۇمكىن، وسىندا تۇرعان جاندار ايتار.
بىلەسىز بە، باس يەم، وسى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كۇندە نەشەبىر سان قيلى ىستەر ءوتىپ جاتادى، — ءبارىن دە ونىڭ ءسىز ەسىڭىزدە ساقتاپ قالا المايسىز عوي. دەگەنمەن دە، وسى جەردە مەنىڭ بايعۇس اكەمنىڭ سىزگە جاساعان ۇلكەن قىزمەتى ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە قالسا كەرەك؟ اكەڭىز وتە قاتتى اۋىرىپ قالعان كەزىندە، مەنىڭ اكەم كەلىپ ونى جازعان بولاتىن! ال، ءسىز بولساڭىز، مەن دە، اكەم دە ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ەشقانداي دا قىزمەت جاساماعانسىڭدار دەيسىز! ءسىزدىڭ رۇقساتىڭىزبەن ايتۋعا تۋرا كەلىپ تۇر: مەنىڭ اكەم ءسىزدىڭ مارتەبەلى اكەڭىز ەل باسقارىپ تۇرعان كەزەڭدە ۇلكەن عۇلاما ەمشى بولاتىن: ول اۋرۋدىڭ تۇرىنە قاراپ تۇرىپ، قانداي كەسەلى بارىن، قانداي ەم جاساۋ كەرەكتىگىن دالمە-دال ايتىپ بەرەتىن، تابيعي جاراتىلىستىڭ بەرگەنى بار بولاتىن. كوزىڭ اۋىردى ما، الدە وزگە دەنە قۇبىلىسىڭ با — ءبارىن دە ول وتە جاقسى ەمدەيتۇعىن. بارلىق ىشكى دۇنيە، اسقازان، ىشەك كەسەلدەرىن ەمدەۋدى بىلەتىن، سونىمەن بىرگە ول ءتاۋىپ تە بولاتىن: كۇلىپ-ويناپ تۇرىپ تىستەردى جۇلاتىن ەدى. ەگەر دە ءسىز وسىنىڭ ءبارىن دە ۇمىتىپ كەتسەڭىز، ابەس ەتپەس: ءقايبىر قىس مەزگىلدەرىندە ءسىز ءۇش جاستا بولاتىنسىز. ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ ءىش قۇرىلىسى اۋىرىپ، تۇرا الماستان جاتىپ قالعان بولاتىن. جەر بەتىندەگى بار ەمشىلەردى — كەرەك دەسەڭىز ريمدەگى عۇلاما دارىگەرلەردى دە الدىردى، ءبىراق تا ولاردىڭ ءبارى دە ەمدەي الماعان سوڭ ول مەنىڭ اكەمدى الدىرتقان، سودان مەنىڭ اكەم ونىڭ كەسەلىن انىقتاپ، جازعان بولاتىن. اكەم اشۋلانىپ ايتادى: «مارتەبەلى باس يەم! ءسىزدىڭ جانىڭىزدى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، مەن ءوز جانىمدى دا بەرۋگە دايىن ەدىم! وتىنەمىن، ءزارىڭىزدى مىنا قۇتىعا قۇيىپ بەرىپ، مەنىڭ ونى كورۋىمە رۇقسات ەتسەڭىز ەكەن». پاتشا ايتقانىن ورىندايدى، اكەم ونىڭ ءاربىر ساعات وتكەن سايىن جاعدايىنىڭ ناشارلاپ بارا جاتقانىن ايتىپ، وكىنىشىن ءبىلدىردى. ءبىزدىڭ شال ءسىزدىڭ اكەڭىزگە وتە قاتال ەسكەرتۋ جاسايدى: «ەگەر دە ءسىز مۇلدەم تولىق ايىعىپ كەتۋىڭىز ءۇشىن، ءسىز جەتى جاستان جوعارى جاستاعى قاسقىردىڭ باۋىر ءوتىن جەۋىڭىز قاجەت. ۇمىتۋشى بولماڭىز: ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ءقاۋىپتى جاعدايدا — ايانىپ جۇرمەڭىز! ءسىزدىڭ زارىڭىزگە قان ارالاسقان، — تەزىرەك شەشىم قابىلداڭىز!»
جانىندا تۇرعان قاسقىردا، بۇل سوزدەردەن كەيىن، ۇرەي دەگەنىڭىز قالماعان ەدى، ءبىراق تا اكەڭىز وعان قاراپ: «ءسىز مەنىڭ ءومىرىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىڭىزدىڭ باۋىر ءوتىڭىزدى ماعان بەرۋگە قارسى بولمايتىن شىعارسىز-اۋ، دەيمىن، مىرزا» — دەيدى.
ال، قاسقىر بولسا، ءدىرىل قاتىپ: «ماعان ءالى بەس جاس تا تولعان جوق ، — مەنىڭ باۋىر ەتىمنىڭ پايداسى بولماس!»
«بەكەرگە، وتتاماعىن! — دەدى مەنىڭ اكەم قارسى سويلەپ. — بۇل بىزدەرگە زياندىق ەتپەيدى: مەن باۋىر وتىڭنەن ءبارىن دە ءبىلىپ تۇرمىن!»
قاسقىردى تەزدەتىپ قاساپتاردىڭ جايىنا الىپ كەتەدى، قاراسا، باۋىر ءوتى جارايتىن بولىپ شىعىپتى. سول زاماتتا-اق ءسىزدىڭ اكەڭىز قاسقىردىڭ باۋىر ءوتىن جەپ قويادى دا — اپ-ساتتە اۋىرعان جەرى باسىلىپ، اۋرۋىنان تازا جازىلىپ كەتەدى. ءسىزدىڭ اكەڭىز مەنىڭ اكەمە شەكسىز راحمەتىن ايتىپ، قىمبات سىيلىقتار بەرگەن بولاتىن، نەگىزىندە وسى اقسارايدىڭ اتى دا اتاقتى دارىگەردىڭ اتىمەن اتالعانىندا قۇبا-قۇپ، دۇرىس بولار ما ەدى دەپ ويلايمىن. سونان بەرى مەنىڭ اكەم پاتشانىڭ وڭ جاعىندا وتىراتىن دارەجەگە يە بولعان ەكەن، پاتشا ونى اسا قۇرمەتتەيتىن (مەن ول جاعدايدان وتە جاقسى حابارىم بار)، التىنمەن قاپتالعان، سۇر الا شاپان كيىنىپ، ۋازىرلەر مەن بەك-سۇلتانداردىڭ الدىندا ەرەكشە ءقادىرلى بولىپ، توردە وتىراتىن. ال، بۇگىندە ونىڭ بالاسىمەن ءبارى دە قالاي بولسا سولاي، ەلەمەستەن، بولماسى عانا قاتىناسادى، اكەمنىڭ دە سونشالىقتى جاساعان ەڭبەكتەرىن ەستەرىنە المايدى. ال ءوتىپ كەتكەن تەك قانا ءوزىنىڭ قامىن ويلايتۇعىن سۇرقيا، الاياقتار بولسا، — بۇگىندە توردە وتىرار! ولار ءۇشىن، كۇيىپ-پىسىپ جۇرگەندەر قايدا قالماقشى؟ بۇل وتە كەتكەن، بەيباستىق! اقىل، وي-پاراسات، زاڭدى ساقتاۋ دەگەنىڭىز — مۇلدە جوق! قايداعى بىرەۋ بيلىك ورنىنا كەلە قالسا، بولدى — ءبارىن دە قاراماستان، شەتىنەن، ويلانباستان قىرا باستايدى، كىم بولسا دا ول بولسىن. ول تەك ءبىر عانا زاتتى ويلايدى: ءاربىر ويىنىنان بايىعان سايىن بايىسام ەكەن دەيدى! وسىنداي بەلگىلى سىماق گازاپتار اينالامىزدا تولىپ ءجۇر. ەگەر دە ءبىر سىياقى، پارا بەرمەسەڭىز، ءسىزدىڭ تىرلىگىڭىزدى ولار ەشقاشاندا شەشكەن ەمەس. ال، جانە دە كەزدەسۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولسا — ول دەگەنىڭىز: «بىرىنشىدەن، ازدىق ەتكەنى، قوسۋ كەرەك دەسە — ەكىنشىدەن، ۇشىنشىدەن — تولتىراسىڭ دەگەنى». ءومىر بويى تويىمسىز قاسقىرلار قاشان دا بولسا ءدامدى نارسەدەن جۇلىپ السام دەگەندى ويلاۋمەن بولادى، يماندىلىق جولىن دا قاستەرلەمەۋ ولارعا تۇك تە ەمەس، — ولار ەكى ءجۇزدى قارابەتتەر.
كوردىڭىزدەر عوي، قاسقىر پاتشا اعزامعا باۋىر ءوتىن دە قيمادى ەمەس پە! باۋىر ءوتى وعان نە تۇرادى! اشىق ايتاتىن: جيىرما قاسقىر ولگەنمەنەن، تەك ءبىزدىڭ مارتەبەلى پاتشا اعزامىزدىڭ، ونىڭ اسا قىمبات جان جارىنىڭ ءومىر جاستارى ۇزاق بولىپ، باقىتتى عۇمىر جاسايتىن بولسىن، — جىلاپ جاتپايمىن: شىرىگەن جانۇيا — وڭباعان تۇقىمدار!..
ءسىز ول كەزدە جاس بولدىڭىز، ەسىڭىزدە بولماۋى دا مۇمكىن، ال، مەن بولسام، ونىڭ ءبارىن دە كوز الدىمدا ەلەستەتىپ تۇرمىن. ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ سۇرانىسى بويىنشا، وسى جاعدايلار دا اينەكتىڭ جاقپاسىنا اسەم ويۋلانىپ ورنەكتەلگەن. قانشاما ونداعى كورىنىستەر التىنمەن ءتۇرلى-تۇستى بويانعان دەيسىز! سول اينام مەنىڭ قايدا ەكەن؟ ەگەر دە تابىلاتىن بولسا — جانىڭدى بەرەسىڭ بە دەسە، ءسوز جوق بەرەر ەدىم!»
«رەينەكە، — دەدى پاتشا وعان قاراپ، — سەن ءبىرشاما ءسوزدىڭ باسىن قايىردىڭ — مەن ونى مۇقيات تىڭدادىم، اڭگىمەنىڭ جۇيەسىنە — قانىققاندايمىن. ەگەر دە سەنىڭ اكەڭ تۇلعالى جان بولىپ، اقسارايعا قانشاما جاقسىلىقتار جاساعانمەن — وعان كوپ جىلدار ءوتىپ كەتتى. بۇل جاعدايلاردىڭ ءبارى دە مەنىڭ ەسىمدە قالماپتى، اينالامداعىلاردان دا ەش ەستىمەپپىن دە، ءبىراق تا ءسىزدىڭ تەرىس ىستەرىڭىز جونىندە كوپتەن ەستيمىن. ءومىر بويى ءسىز ءبىر ۇرىس-جانجالدا جۇرەسىز، ءومىر بويى اڭگىمەلەر ءسىز تۋرالى. مۇمكىن، بۇل جالا دا، وسەك تە بولۋى ىقتيمال، ءبىراق تا ءسىز جونىندە جاقسى سوزدەر ەستىگەن ەمەسپىن...»
«مەيىرباندى باس يەم، — دەپ جاۋاپ قاتتى رەينەكە، — ماعان بارىنە دە تۇسىنىكتەمە بەرۋىمە رۇقسات ەتسەڭىز، مەن بار شىندىقتى بايانداپ بەرەر ەدىم! مەن سىزگە جاقسىلىق جاسامادىم با، ەكەن؟ سىزگە اۋىر تيمەسىن، ءبىراق تا، — قۇدايىم مەنى ساقتاسىن! مەن ءوزىم دە سىزگە ادال، جان-تانىممەن قىزمەت جاساۋعا دايىن ەكەنىمدى ءسوزسىز مويىندايمىن. ۇمىتپاعان شىعارسىز، ەسىڭىزدە بولار، قاسقىرمەن بىرگە ەكەۋمىز شوشقانى ۇستاپ الىپ، ونى ايقايلاپ قىشقىرعانىنا قاراماستان، باس سالىپ سۇلاتىپ، جەي باستان بولاتىنبىز. سول كەزدە ءسىز كەلىپ قالىپ، بىزگە ءوزىڭىزدىڭ دە، ارتىڭىزدا كەلە جاتقان حانزاداڭىز دا وتە اش ەكەندەرىڭىزدى ايتىپ، وسى سوعىمنىڭ بولىگىن بەرۋىمىزدى وتىنە سۇراعان بولاتىنسىز. يزەگريم بولسا تۇسىنىكسىز: «جارايدى وندا» ساقالىنىڭ اراسىنان تۇسىنىكسىز جاۋاپ قاتقانداي بولدى! مەن ەشبىر ويلانباستان: «مەنىڭ باس يەم! جۇزدەگەن شوشقاعا دا ءسىزدىڭ يەلىك ەتۋىڭىزگە قۇقىعىڭىز بار. كىم ءسىزدىڭ الدىڭىزدا، نەنى بولىسپەك؟» ءسىز قاسقىردى كورسەتتىڭىز. يزەگريم، قۋانا-قۋانا، تابىستى بولە باستادى، ءبىراقتا ۇياتتى جيىپ قويىپ: سىزدەرگە، حانزادا ەكەۋىڭىزگە تورتتەن ءبىر بولىگىن عانا بەرىپ، ال ءوزى بولسا سوعىمنىڭ جارتىسىنا ابدەن تىڭقيا تويىپ الىپ، ال ماعان تەك قانا قۇلاعىن، تۇياعىن جانە دە وكپەسىنىڭ ءبىر بولىگىن عانا بەرگەن بولاتىن. قالعاندارىنىڭ ءبارىن ول وزىنە تىعىپ قويعان ەدى. ءسىز ول جاعدايدىڭ كۋاگەرى بولعاسىز. ونىڭ سىزگە جاقسىلىق تىلەمەيتىنى — سىزگە بەلگىلى. ءوز سىباعالارىڭىزدى سىزدەر جەپ قويدىڭىزدار، ءبىراقتا مەنىڭ بايقاعانىم — سىزدەر تويماي قالدىڭىزدار. ول ءوزى بولسا قىرش-قىرش شايناپ، سىزدەرگە ءبىر ءتۇيىرىن دە بەرمەگەن ەدى. سودان ءسىز الدىڭعى تابانىڭىزبەن ونىڭ جەلكە تۇسىنان پەرىپ كەپ جىبەرىپ، باسىنداعى تەرىسىنىڭ ءبىر بولىگىن سىپىرىپ العاندا جالتىراعان باسى قانعا بويانىپ، ءىسىپ كەتىپ، قىشقىرا ويبايعا باسىپ، باسى اۋعان جاققا زىتا جونەلدى. ءسىز ونىڭ سوڭىنان داۋىستاپ: «قايتقىن! ادەپتى بولۋدى ۇيرەنگىن! ەندىگى جولى سەن مەنىمەن، دۇرىستاپ بولىسەتىن بول، ايتپەسە — كۇيىنەتىن بولاسىڭ! ال، ەندى جوعال، بىزگە ازىق-تۇلىك تاۋىپ كەل. تەزىرەك» — دەدىڭىز. «مەيىرىمدى باس يەم، — دەدىم مەن، — وندا ەگەر، مەن دە قاسقىرمەن بىرگە بارىپ، — بۇيىرعانىن تاۋىپ اكەلەيىك!» — دەدىم. مەنىڭ ءسوزىمدى ءسىز دە قوش كوردىڭىز. يزەگريم ءوزىن ناشار سەزىندى: ونىڭ قانىنىڭ اققانى توقتامادى. ىڭىرسىعانىنان قاشىپ، مەن ونى قۋدالاۋمەن بولدىم، ءسويتىپ بىرگەلەسىپ ءجۇرىپ، ايتەۋىر، ءسىزدىڭ سۇيىكتى كورەتىن — بۇزاۋدى ۇستاپ الدىق. ول، سەپ-سەمىز ەكەن — ءسىز سوندا، كوڭىلىڭىز كوتەرىلىپ، كۇلە قاراپ، ماعان ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، جاقسى تىلەكتەر ايتقان بولاتىنسىز: اقسارايدا مەن سەكىلدىلەر كوپ بولسا، وندا ابدەن ورىندى بولار ەدى دەگەن وي بولعان ەدى سىزدە. بۇزاۋدى بولىسكە سالۋدى ماعان جۇكتەگەن ەدىڭىز، — مەن سوندا: «سىزگە، باس يەم، جارتى بولىگىن، ال پاتشازاداعا — قالعان بولىگىن. سوعىمنىڭ بار ىشكى بولىكتەرى: وكپەسى، جۇرەگى، باۋىرى، — ءسىزدىڭ بالالارىڭىزعا بارۋ كەرەك دەدىم.
اياقتارىن وزىمە قالدىرامىن، — جاس مالداردىڭ اياقتارىنا قۇمارمىن. ەڭ ءدامدى — باسىن — مەن قاسقىرعا قالدىرامىن». سول كەزدە ءسىز سۇراعان بولاتىنسىز: «سوعىمدى سارايداعى ادىسپەن ءبولۋدى سەن قايدا، كىمنەن ۇيرەنگەنسىڭ؟ قىزىق ەكەن! مەن سىزگە جاۋاپ قاتتىم: «مەنىڭ ۇستازىم — جانىمدا تۇر: مىنە، مىناۋ قانى اعىپ تۇرعان جالتىر باس. شىنىمدى ايتسام، ول مەنىڭ كوزىمدى اشتى. تۋراسى، مەن ونىڭ شوشقانىڭ ەتىن بولىسكە سالعاندا بايقاعان ەدىم، — بۇندا سوعىمداردى بولىسۋدەگى ءادىستىڭ بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ءبىلىپ، تۇيسىگىمە ءتۇيىپ العان بولاتىنمىن. ماعان — وگىزشە نە، شوشقا نە — ەشبىر جاڭىلماستان تۇپ-تۋرا بولە الامىن». سول كەزدە قاسقىر ءوزىنىڭ ساراڭدىعىنان ابدەن تاياق جەپ، ماسقارا بولعانى بار! مۇنداي جاعدايلار كوپتەپ كەزدەسەدى! وندايلار نەبىر گۇلدەستەلەرگە ورانعان شۇرايلى جەرلەردى، تىنىشتىقتى بۇزىپ، بار جەمىستەردى تاۋىسىپ، اينالاسىن جۇرداي عىپ، تاس-تالقانىن شىعارادى. ونداي وڭباعان جارىمەستەردى اسىراپ باعىپ وتىرعان ەلدىڭ ماڭدايى ەش اشىلماسا كەرەك!.. سوندىقتان، مەيىرباندى باس يەم، سىزگە مەن نەشە رەت جاقسىلىق جاساعانمىن. بۇگىندە مەن نە تابىس تاباتىن بولسام دا، بولاشاقتا دا، ءبارىن دە سىزگە جانە دە پاتشازاداعا شىن نيەتىممەن ۇسىناتىن بولامىن: از بولسىن، كوپ بولسىن، ءبىراق تا سىزگە، — كوبىسىن. ەگەر دە ءسىز شوشقا مەن وگىزشەنى بولىسكەندەگى وقيعانى ەسىڭىزگە الاتىن بولساڭىز، ءسىز يزەگريمنىڭ كىم ەكەنىن، رەينەكەنىڭ كىم ەكەنىن، قايسىسىنىڭ سىزگە ادال قىزمەت ەتەتىنىن جاقسى بىلە الاسىز. وكىنىشكە وراي، ابىروي مەن بەدەلگە يە بولىپ، باس ورمانشى بولىپ، ءبارىن دە ىعىستىرىپ بۇگىندە، قاسقىر ەسەپتەلىپ وتىر. ول تەك قانا ءوزىنىڭ بايۋىن ويلاپ، ءسىزدىڭ قارجىڭىزدى ۇمىتىپ تا كەتكەن. بۇگىندە ول، سۇلتانمەن بىرگە ەكەۋى، ءبارىن دە باسقارىپ وتىر. ال، رەينەكەنى تىڭداماق تا ەمەس. يا، تاقسىر! وسىنداي تىرلىك! مەنى قارابەت قىلدى، باراتىن جەرىم قالمادى. وسى جولدان ءوتۋ كەرەك تە بولعان شىعار، مەنىڭ ەندىگى ايتار ءسوزىم: كىمدە-كىم ماعان كۇنا قوياتىن بولسا، بار دالەلدەرىن ايتىپ، ناقتى كۋاگەرلەرى بولىپ، سودان كەيىن سوتتىڭ الدىندا ۇتىلعان جاعدايدا، دۇنيە-مۇلىكتەرىن، قۇلاعى مەن ءومىرىن كەپىلدىككە قوياتىن بولسىن. مەن دە سول شارتتى ورىندايمىن دەپ ۋادە بەرەمىن. جانە دە ەڭ ءبىر نەگىزگىسى، قالاي دا بولماسىن، بۇل ءىس زاڭ شەڭبەرىڭدە، تازا شەشىلەتىن بولسىن. مەن مۇنى تالاپ جاساۋىما قۇقىعىم بار!»
«قانداي دا بولماسىن، — دەدى پاتشا، — ادىلدىكتىڭ سارا جولىندا مەن كولدەنەڭ تاياق قويماق ەمەسپىن، — بۇل مەن ءۇشىن سوراقىلىق! قانشا دەگەنمەن ۇزىنقۇلاقتى ولتىرۋدە سەنىڭ قاتىسىڭ بار ەكەنىندە كۇدىگىم زور! مەن ونىمەن وتە جاقىن قاتىناستا بولاتىنمىن، مەن ءۇشىن بۇگىندە ونىڭ ارامىزدا جوقتىعى وتە اۋىر تيۋدە. قوبديشادان قوياننىڭ باسىن كورگەنىمدە، مەن قانداي جاعدايدا بولدىم دەسەڭشى! ونىمەن بىرگە بولعان، وڭباعان بەللين بولسا، سول زاماتتا-اق ءوز جازاسىن الدى، — ال، ەندى سەن زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ، اقتالىپ كور. دۇرىسىن ايتار بولسام، مەن ءوز باسىم رەينەكەنىڭ بارلىق ىستەرىن كەشىرەر ەدىم، راسىندا دا ول ماعان كوپتەگەن قيىنشىلىق تۋعان كەزدەردە كومەك بەرگەن. ەگەر دە جانە دە ونى ايىپتايتىندار بولسا، ءبىز ونى تىڭداۋعا دايىنبىز: ادال كۋاگەرلەردىڭ الدىندا ول بار دالەلدەمەلەرىن ايتىپ بەرسىن. رەينەكەدەن جاۋاپ الاتىن بولامىز!»
«و، تاقسىر، — رەينەكە كوتەرىلە سويلەپ، — راحمەت سىزگە! ءاربىر ىسكە ءسىز مۇقيات كوڭىل ءبولىپ، ءبارىن دە جاي-جايىنا قويىپ، زاڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتىپ وتىرسىز! ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ءسوز سويلەۋگە رۇقسات سۇراي وتىرىپ، ۇزىنقۇلاقتى بەللينمەن قوسىپ جىبەرگەنىمە، كۇيىپ-جانىپ وتىرمىن، ءىشىم ءبىر نارسەنى سەزگەندەي بولىپ ەدى-اۋ. مەن دە ولاردى ولە، شىن جۇرەگىمنەن جاقسى كورەتىن ەدىم!..»
ءسويتىپ، رەينەكە سوزبە-سوز ەرتەگى اڭىز ايتۋدىڭ شەبەرى ەدى. ءبارى دە قۇلاق ءتۇرىپ قالعان ەدى: قىمبات باعالى زەرگەرلەر جايىندا ايتقاندا ول، ءبارى دە شىن مانىندە دە سولاي بولعانداي، — ءوزىن ول بايسالدى ۇستادى: ونى الداندىرماق تا بولعان ەدى، — پاتشا الدانىشىنا سەنىپ قالدى: پاتشا سول ءبىر زاتتارعا ابدەن كوڭىلى كەتكەن بولاتىن.
ول رەينەكەگە قاراپ: «قويا بەر، ەندى، وزىڭە كەلگىن، سويتكىن دە، قۇداي جولىڭدى بەرسىن، ساپارعا شىققىن. بار مۇمكىندىگىڭدى پايدالانىپ، ىزدەنگىن: ەگەردە مەنىڭ قانداي دا ءبىر كومەگىم كەرەك بولسا، مەن ءارقاشاندا دا دايىنمىن». «ءسىزدىڭ جاقسىلىعىڭىزدى، — دەدى رەينەكە وعان قاراپ، — مەن ۇمىتپاسپىن. ءسىزدىڭ سوزدەرىڭىز مەنىڭ كوڭىلىمدى كوككە جەتكىزگەندەي، ماعان كۇش بەرگەندەي. ۇرىلار مەن جانكەشتىلەرگە ءولىم — ەڭ جوعارعى ءسىزدىڭ ۇكىمىڭىز. بۇل ءىس مەن ءۇشىن بەلگىسىز، سوندا دا بولسا شەشىمىن تابارمىن: مەن كۇندىز دەمەي، ءتۇن دەمەي بار كۇش-جىگەرىمدى سالىپ، كورىنگەن جانداردان سۇراستىرىپ، ىزدەۋ سالامىن. ەگەر دە مەن قىمبات باعالى زەرگەرلەردى تاۋىپ الاتىنداي جاعداي بولىپ، سوعان كۇشىم جەتپەي جاتسا، البەتتە وندا سىزدەن كومەك سۇراۋعا تۋرا كەلەدى، — سوندا مەن قارسى بولعانداردى جايلارىنا قويا الامىن. ەگەر دە مەن باعالى زاتتاردى امان-ەسەن سىزگە جەتكىزەتىن بولسام، وندا — مەنىڭ ەڭبەگىم سوندا بارىپ باعالانىپ، سىزگە دەگەن سەنىمىمدى دالەلدەگەندەي بولار ەدىم». پاتشا ايتىلعان سوزدەردى مۇقيات تىڭداي وتىرىپ، رەينەكەنىڭ وتىرىك ويدان قۇراستىرعان بار اڭگىمەسىنە كەلىسكەندەي بولدى.
ونىڭ وتىرىگىنە، ءبىر قىزىعى، ءبارى دە سەنگەن ەدى — ءسويتىپ ول ەشبىر جاۋاپ بەرمەستەن باسى بوسانىپ شىعىپ، قايدا بارامىن دەسە دە ءوز ەركىندە بولعان ەدى.
يزەگريم ءوزىن ۇستاي الماستان، ءدىرىل قاعىپ، باسىن شايقاپ: «سونداي بولدى ما، تاقسىر؟! ءسىزدى ەكى، ءۇش رەت الداپ كەتكەن ۇرىعا جانە دە ءسىز سەنىم ارتىپ وتىرسىز با؟ قالايشا بۇعان تاڭ قالماسقا؟ وسى، ءسىز نەگە كورمەي تۇرسىز: ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە سازعا وتىرعىزىپ، الاياق ءسىزدى الداپ وتىرعانىن! جوق، ول مەنەن قاشىپ قۇتىلىپ كەتە المايدى! ءسىز ونىڭ قانداي وتىرىكشى، جىلپوس ەكەنىنە، ءالى كوزىڭىز جەتەدى! مەن ونىڭ ءۇش بىردەي جاساعان قىلمىستارىن بىلەمىن، — توبەلەسسەم دە ول كەتە المايدى! سونان كەيىن، كۋاگەرلەر جونىندە ءسوز بولدى، ءبىراقتا ودان قانداي پايدا بار ەدى؟ مەيلى، تاپقاندا دا، تاڭ اتقانشا قالاۋىنشا بار كورسەتۋلەرىن ايتقانمەن دە، ولاردان بىزگە كەلەر پايدا جوق: ول ءوز قالاۋىنشا، ءبارىن دە اينالدىرىپ جىبەرەدى. كوبىنەسە كۋاگەرلەردى تابۋ قيىن، — قىلمىسكەر قىلمىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرمەك پە، سوندا؟ كىم شىعىپ وسىندايدا ءسوز ايتا الادى دەيسىزدەر؟ ول ءاربىر جانعا قاستاندىق جاساۋى مۇمكىن! ءسىز ءوزىڭىز دە، سىزگە جاقىن بىزدەر دە، ءبارىمىز دە وسىدان تاياق جەگەنبىز. جوق، ەندى ونى مەن ۇستاپ السام — قاشىپ، قۇتىلا الماس. مەن ونى ءوز بەتىمشە سوتتايتىن بولامىن. سەن ەندى ساقتانعىن، وڭباعان!»
ون ءبىرىنشى ولەڭ.
يزەگريم قاسقىر جازالاۋ ۇكىمىنە كىرىستى: «مەنىڭ اسا قۇرمەتتى، ادىلەتتى باس يەم! ءسىز بۇگىنگى تاڭدا رەينەكەنىڭ وڭباعاندىعىن، قاسيەتسىز جان ەكەندىگىنە كوزىڭىز ابدەن جەتەتىن بولاسىز! ول بۇل جەردە مەنى مەن تۋىستارىمدى جىر عىپ ايتىپ وتىر. ول ءومىر بويى مەنىڭ ۇستىمنەن، اسىرەسە ايەلىمدى قورلاۋمەنەن، ازاپتاۋمەنەن كەلەدى. بىردە ول مەنىڭ ايەلىمدى الداپ-ارباپ، نە دەگەن باتپاقتاردان قيناتا وتكىزىپ، سونداعى ءبىر كول جاعاسىنا اپارعىزىپ، ونىڭ قۇيرىعىن ايازدى كۇنى سۋعا سالدىرىپ قويىپ، ۇزاق ۋاقىت كۇتىپ وتىرساڭ — كوپ بالىقتار ۇستايسىڭ، مول بايلىققا كەنەلەسىڭ — كوپتىگى سونشالىق، سەندەردىڭ تورتەۋىڭە دە، بارلىق جانۇياڭا، جەتىپ ارتىلادى، — دەگەن. ونى تولى سۋى ەڭ كوپ، تەرەڭ ورتاسىنا، دوپتەگەن جەرىنە الىپ بارعان. ءدال سول جەرگە قۇيرىعىڭدى سۋعا باتىرىپ وتىرعىن دەپ رەينەكە كەڭەس بەرەدى. كۇن كەش باتا، كۇن سۋىتىپ قاقاعان اياز باستالىپ، مەنىڭ بەيشارا ايەلىم ابدەن ءابىرجي باستايدى. ءبىر كەزدەردە توعاننىڭ سۋى مۇز قاتىپ، — سونىمەن قوسا ونىڭ قۇيرىعى دا قاتىپ قالادى دا، — ول ورنىنان قوزعالۋعا دا شاماسىز كۇيگە جەتەدى. ال، ايەلىم بولسا، ە، قۇيرىعىما بالىقتار جابىسقان ەكەن عوي، سوندىقتان دا اۋىر بولىپ تۇرعان بولسا كەرەك دەپ ويلاعان. وڭباعان، ارسىز رەينەكەنىڭ وعان جاساعان قياناتتارىن، — ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت: ول ونى كۇشتەپ تارتىپ العان! ول مەنەن ەندى كەتە الماس! ءدال بۇگىن، ءداپ وسى جەردە، ونىڭ ماعان جانە ايەلىمە ىستەگەن كۇنالارى ءۇشىن باسىمەن جاۋاپ بەرۋى كەرەك! ول ەندى قۋلىق-سۇمدىعىمەن قۇتىلىپ كەتە المايدى! مەن ونى جەكسۇرىن تىرلىكتەر جاساپ جاتقان جەرىندە ۇستاپ الدىم! بىردە مەن جان ۇشىرىپ، كومەك بەرىڭدەر دەپ ايقايعا باسىپ جالىنا جىلاپ جاتقان مىنا بايعۇستىڭ، ايەلىمنىڭ داۋىسىن ەستىدىم: مۇز ونىڭ دەنەسىن قاتىرىپ قويىپتى، — ەشبىر امالىن تابا الماستان وتىر ەكەن. مەن جەتىپ كەلسەم — ءبارى دە كوز الدىمنان شىعا كەلدى! سول كەزدە، جۇرەگىم جارىلىپ كەتۋىنە ءسال-اق قالدى. «رەينەكە، — بۇل نە ىستەگەنىڭ سەنىڭ؟!» — دەپ ايقايعا باستىم. ول ءبىر قارادى دا — قاشا جونەلدى. مەن بولسام، ايەلىمدى قايتسەم امان الىپ قالامىن دەۋمەن جۇرەگىم مىڭ ءتىلىنىپ، ورتەنىپ، ءولىپ-وشىپ، مۇزدى ۇرىپ-سوعۋمەن، ايازدى كۇنى قاتىپ توڭىپ تا قالدىم. بۇل مەن ءۇشىن وڭاي ءىس بولمادى: گيرمۋندە شىدامسىزدانا مۇزدان قايتكەندە دە شىعۋدىڭ امالىن جاسايمىن دەۋمەن جۇلقىنا تارتقان كەزدە — قۇيرىعىنىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى ءۇزىلىپ كەتتى. ونىڭ جان ۇشىرا ايقايىن اينالاداعى اۋىل ادامدارى ەستي سالىسىمەن، — ءبىزدى كورگەننەن — اۋىلداعىلاردىڭ بارلىعى دۇرلىگە اياقتارىنان تۇردى. ءبارى دە، قولدارىنا ايىرلار، بالتالار ۇستاعان كۇيدە (ارالارىندا ۇرشىق ۇستاعان ايەلدەر دە بار) وسىندا توعانعا قاراي ۋلاپ-شۋلاپ جۇگىرىپ كەلەدى: «كانەكي، ۇستاڭدار ولاردى، ۇرىڭدار، تۇنشىقتىرىڭدار!» دەپ جابىلا ايقايلاپ جاتتى. مۇنشالىقتى ۇرەي-قورقىنىشتى ومىرىمىزدە مەن دە گيرمۋندا دا كورمەگەن ەدىك. ءبىز ول جەردەن سورپا تەرگە ءتۇسىپ، ءولىپ-وشىپ، ارەڭ دەگەندە قاشىپ قۇتىلدىق. اسىرەسە ەڭگەزەردەي ءبىر ۇزىن بويلى، ءداۋ جىگىت، ۇزىن ۇشقىر نايزاسىمەن تۇرتكىلەپ، تۇيرەۋمەن ءبىزدىڭ قىر سوڭىمىزدان قالماي قويدى. ەگەر دە كەش بولىپ، كۇن قاراڭعى كۇيگە تۇسپەگەندە، ءبىز ومىردەن قوشتاسار دا ەدىك. قاتىن-قالاشتار، انتۇرعان جالماۋىزدار، اۋلاسىنداعى قويلارىن بىزدەر جەپ كەتكەندەي، ايقاي شۋلارىن تىپتەن قوياتىن تۇرلەرى جوق. ولاردىڭ بىزدەردى جۇندەي تۇتەردەي تۇرلەرى بار. ارتىمىزدان توپ-توبىمەن جارىسا قۋىپ كەلەدى، ءبىز بولساق ارەڭ دەگەندە قۇرعاقتان سۋلى جەرگە تۇمسىعىمىزدى تىرەدىك تە، باتپاقتى قامىس اراسىنا كىرىپ كەتتىك، سول كەزدە، كۇن قاراڭعىلاپ تا قالعان بولاتىن، شارۋالار كورمەي، ارتتارىنا امالسىزدان ءۇيدى ۇيىنە كەرى قايتتى. سوندا ءولىپ تالىپ قۇتىلعان بولاتىنبىز... باس يەم! بىزدەر بىلەمىز: زورلاۋ، ءولتىرۋ، ساتقىندىق جاساۋ، — مىنە، وسىنداي كۇنالار جونىندە اڭگىمە قوزعالىپ وتىر! باس يەم، وعان ەڭ قاتال جازا قولدانىڭىز!»
قاسقىردىڭ ءارىز-وتىنىشىن تىڭداپ بولعانناڭ سوڭ، پاتشا: «بۇل ءىستى سوت شەشەدى. ەندىگى ءسوزدى رەينەكەگە بەرسەك».
رەينەكە العا شىعىپ، سويلەي باستادى: «ەگەر دە قاسقىردىڭ وسى ايتقان سوزدەرىنىڭ بىرەۋى دە شىندىققا جاناسسا، — وندا مەنىڭ ابىرويىم تۇككە دە تۇرعىسىز بولعان بولار ەدى، ودان قۇدايىم ساقتاسىن! مەن قاسقىردىڭ ايەلىن بالىق اۋلاۋعا ۇيرەتكەنىمدى جوققا شىعارا المايمىن، — وعان توعانعا قالاي بارۋدىڭ جولىن كورسەتىپ، الىپ تا بارعان بولاتىنمىن. ءبىراق تا ول، ونداعى بالىقتار تۋرالى ەستي سالىسىمەن، ءبارىن دە، ايتىلعان نۇسقاۋلاردى دا، تۋرا جولدى دا، ۇمىتىپ، ەستەن تاندى. ءسويتىپ وزىنەن ءوزى بارىپ ۇزاق ۋاقىت مۇزعا ءتۇسىپ، ۇرىنباسى بار ما. ۋاقىتى كەلگەن كەزدە، كوپ كىدىرمەستەن، قۇيرىعىن سۋدان العاندا، ءۇش كۇندىك تۇسكى تاماعىنا جەتەرلىكتەي بالىقتى ۇستاعان بولار ەدى. كىمدە-كىم بارىنا قاناعات جاساماستان، اشكوز بولىپ ارتىق تويىمسىزدىق، شىدامسىزدىق تانىتسا، ءتۇبى جاقسىلىققا اكەلىپ سوقپايتىنى بەلگىلى ءجايت. اشكوزدىك نيەت ەتكەندەر قاراپتان قاراپ جاتىپ ءبىر پالەگە دۋشار بولادى: ول تويىمسىز. مۇنى كوك مۇزدا توڭعان گيرمۋندا ءبىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق تا مەن ونان مەنىڭ وعان جاساعان جاقسىلىعىمدى كورمەي وتىرمىن: مەن ونى ولاي دا بىلاي كوتەرگەنىممەن، ەشتەڭە دە شىعا قويمادى، سەبەبى ول وتە اۋىر ەدى. ءوستىپ قاسقىر دا كەلىپ جەتكەن بولاتىن. جاعالاۋدا كەلە جاتىپ ول، ماعان ءجوندى-جونسىز، قۇر بوستان-بوسقا ايقايلاپ، بالاعاتتاپ ۇرسۋمەن بولدى. راسىمدى ايتسام، ونىڭ شاڭعىتىپ ماعان باتا بەرگەنىنەن قورقىپ كەتكەن ەدىم. ول مەنى اشۋ-ىزاعا باتىپ، ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، بىرنەشە رەت توقتاۋسىز اۋزىنا كەلگەن بالاعات، بوقتاڭعى سوزدەرىمەن اياماستان سىلاپ تا الدى. مەن سونان كەيىن وزىمشە ويلادىم: «قوي، امان-ساۋ كەزىمدە، اياعىمدى جىلتىراتايىن، — ەسىڭدە بولسىن: قاشقىن — ولگەن جان ەمەس» — دەدىم. ءسويتىپ مەن دۇرىس شەشىم قابىلدادىم-اۋ، — دەدىم. ەگەر دە مەن سول جەردە قالعانىمدا، ول مەنى بولشەك-بولشەگىمدى شىعارار ەدى. ەكى يت ءبىر سۇيەككە تالاسقان جاعدايدا، ونىڭ بىرەۋىنىڭ جەڭىلەتىنى انىق قوي. سول كەزدە، ونىڭ اشۋ-ىزاسىنان اۋلاق بولايىن دەگەن ويمەن مەن قاشىپ كەتۋىمە تۋرا كەلدى. ول اشۋلى بولاتىن، ءقازىر دە سول اشۋلى كۇيىندە، — ونى ونىڭ ايەلى دە دالەلدەپ ايتا الادى. مەن وسى ابىرويىمدى جوعالتقىم كەلىپ تۇر دەيسىزدەر مە؟ ول ايەلىنىڭ سول جەردە جاۋراپ قاتىپ قالعانىن كورە سالا، ايقايعا باسىپ، ءجوندى-جونسىز بوعاۋىزدار، بوقتاۋلار ايتۋمەن بولدى. شارۋالاردىڭ ولاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋعاندارى، بۇلار ءۇشىن جاقسى بولدى: قاندارى قوزعالىسقا ءتۇسىپ — سۋىقتىقتان توڭباستان امان-ەسەن قالدى. جانە نە ايتا بەرەيىن؟ ءوز ايەلىنىڭ ۇستىنەن وتىرىك، وسەك ايتۋ — جاقسىلىققا الىپ بارمايدى! ەندەشە، وسىندا قاتىسىپ وتىرعان، ونىڭ وزىنەن سۇرايىق: ەگەر دە شىندىقتى ايتاتىن بولسا، ونىڭ ءوزى دە جازاسىز جاندى ايىپتاماس. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، قاسقىردىڭ ماعان قويعان كىنالارىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، دوستارىممەن بىرگەلەسىپ اقىلعا سالۋ ءۇشىن، ماعان ءبىر اپتا ۋاقىت، مەرزىم بەرۋلەرىڭىزدى سۇرانامىن» — دەدى.
وسى كەزدە گيرمۋندا سوزگە كەلدى: «سەنىڭ بارلىق ءومىرىڭ دە، ىستەرىڭ دە — تەك الداۋ، مازاق، كەلەكە ەتۋ. بىزدەردى بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ تەك قانا الاياقتىق، ارباۋ، ارسىزدىق جاساۋ! كىمدە-كىم ساعان سەنەر بولسا، سول ءۇشىن ول جازاسىن الادى. سەن ايلا-قۋلىق، سۇمدىقتاردىڭ ءسوزىن بۋىنسىز قۇراستىرۋدىڭ وتە شەبەر ۇستاسىسىڭ عوي. ەكەۋمىزدىڭ قۇدىقتىڭ جانىندا كەزدەسكەنىمىزدى ەسىڭە تۇسىرەيىن: قۇدىقتىڭ باسىندا ەكى شەلەك تۇرعان بولاتىن، — مەن بۇگىنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن، — سەن سول شەلەكتىڭ بىرىنە وتىردىڭ دا قۇدىققا تومەنگە تۇسە جونەلدىڭ دە، قايتا شىعۋدىڭ جولىن تاپپاي قالدىڭ. تومەندە سەن ابدەن قينالعان بولاتىنسىڭ. مەن تاڭەرتەڭگى كۇنى كەلىپ قاراسام — تاڭ قالدىم. «قالايشا سەن قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەنسىڭ؟» — دەسەم، سەن بولساڭ، داۋىستاپ: «اينالايىن، جانىم! وسىندا كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولعان! ءسىز ءۇشىن ءتاتتى تاعامدار دايىنداپ قويعان ەدىم. سونداعى تۇرعان شەلەككە وتىرىڭىز دا، تومەنگە ءتۇسىڭىز. مۇندا، بالىقتار — تولىپ جاتىر!» — دەدىڭ. مەن سوندا ۇلكەن قايعىعا دۋشار بولدىم: مەن ساعان سەندىم. سەن بولساڭ بالىققا تويعانىڭ سونشالىق، قارنىم اۋىرىپ كەتتى! — دەدىڭ. يا، مەن سەنىڭ سوزىڭە سەنىپ قالعان ەدىم: اقىماق باسىم، شەلەككە وتىرعانىم سول ەدى — تومەنگە قاراي زۋلاي جونەلدىم! مەن تومەنگە ءتۇسىپ بارا جاتسام، سەن بولساڭ ماعان قاراما-قارسى كەزدەسىپ، جوعارىعا كوتەرىلىپ بارا جاتتىڭ. بۇل قۇبىلىس مەن ءۇشىن، ءبىر قىزىق، جۇمباقتاي بولىپ كورىندى دە، ساعان سۇراق قويعان ەدىم: «رەينەكە، بۇل سوندا قالاي بولعانى؟» سەن ماعان كۇلە جاۋاپ قاتىپ: «ومىردەگى بولىپ جاتقان — جوعارى، تومەن — قوزعالىستار سەكىلدى، بۇل دا سولاردىڭ ءبىرى عوي. ءومىر سوقپاقتارى وسىنداي: بىردە قاپالىقتا بولاسىڭ، بىردە — كوڭىلىڭ شاتتىققا بولەنەر، — ءبارى دە ءوزىڭنىڭ قيمىل، ىس-ارەكەتتەرىڭە بايلانىستى»، — دەگەن ەدىڭ. سودان سەن شەلەكتەن شىعىپ — قاشىپ كەتتىڭ. مەن بولسام، كۇنى بويى، قورلىق كورىپ، قۇدىقتىڭ تۇبىندە وتىردىم، — كەش بولعاندا، قانشاما تاياق جەۋمەن، ارەڭ دەگەندە، ولە جازداپ، باسىمدى الىپ قاشىپ قۇتىلعان ەدىم! ءبىر ادام مەنى كورىپ قالىپ، قۇدىق باسىنا توپ بوپ قاپتاعان ادامدار جينالعان بولاتىن. مەن بولسام اشتان-اش، قورىققانىمنان ءدىرىل قاعىپ، — جانىم قالماستان ءۇنسىز وتىرعان ەدىم. شارۋالار بىر-بىرىمەن كۇڭكىلدەسىپ سويلەسىپ جاتىر: «ءبىزدىڭ قويلارىمىزدى جەپ، قىرىپ كەتكەن جاۋىمىزدىڭ شەلەكتە قاسقيىپ وتىرعانىنا قاراڭدارشى، انە!» — دەپ. بىرەۋلەرى بولسا: «كانە، جوعارىعا شىعارىڭدار، ول الباستىنى! — ونى جاقسىلاپ تۇرىپ، قوزىلارىمىزدى جەگەنى ءۇشىن، سىباعاسىن تارتتىرايىق!» دەپ تە جاتىر. ولاردىڭ قانداي جاعدايمەن مەنى قارسى العاندارىن — ەسىمە دە العىم كەلمەيدى! مەنىڭ دەنەمە تيگەن تاياقتىڭ ەسەبىنە جەتە الماس ەشكىم دە! ومىرىمدە مۇنداي قورلىقتى مەن كورگەن ەمەس ەدىم. مەن اۋپىرىممەن، زوردان امان قالدىم!»
رەينەكە وعان جاۋاپ قاتتى: «تۋراسىنا كەلگەندە، انىق قانىعىنا جەتىپ، تەرەڭ ويلاپ قاراساڭىز، بۇل ءسىزدىڭ تاياق جەگەندەرىڭىز سىزگە ۇلكەن پايدا كەلتىرگەن. جەكە باسىم، مەن ءوزىم ونسىز-اق تىرلىك جاساعاندى قالايمىن. سول كەزدەگى جاعدايعا قاراعاندا، ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋىمىز تاياق جەيتىن ەدىك: ءبىر مەزگىلدە ەكەۋمىز بىردەي قۇتىلىپ كەتە دە المايتىنبىز. سونى ءسىز جادىڭىزعا ساقتاڭىز: ەشقاشان دا كىم كىممەن بولسا دا وڭايلىقپەن شەشىلۋى مۇمكىن دە ەمەس. ءومىردىڭ ءوزى نەبىر سۇرقيا قوزعالىستارعا تولى».
قاسقىر سوزگە كەلىپ: «ارتىق ءسوز ايتىپ، بەكەردەن بەكەر دالباسا سوزدەر كىمگە كەرەك! مىنا الاياقتان باسقا قانداي جان ماعان يتتىك جاساي العان دەيسىزدەر؟ مەن سىزدەرگە ونىڭ ساكسونداعى جاساعان ىستەرىن، ول مەنى مايمىلدار الدىندا اقىماق ەتىپ، قور قىلعانىن، ءالى ايتقان جوقپىن. مەن، ونىڭ قۇلاعىما قۇيىپ تاستاعان سوزىنە ەرىپ، ءبىر ۇڭگىر ۇياعا كىرگەن بولاتىنمىن، — ول مەنىڭ سوندا بارعاندا كورەتىن ازابىمدى ءبىلىپ تۇرىپ، جىبەرگەن بولاتىن: ءسال بولماعاندا مەن — قۇلاقسىز، كوزسىز قالار ەدىم! ول مەنى بار جىلى سوزدەرىمەن الداپ-ارباپ — سول جەردە سەنى سۇيىكتى مايمىل اپاڭ كۇتىپ تۇر»، — دەدى، مەنىڭ قۇتىلىپ كەتكەنىمدى كورگەندە، كوڭىلى تولماعان ەدى: ول مەنى ورالماستاي قاقپان ۇياسىنا، توزاققا ءتۇسسىن دەپ جىبەرگەن بولاتىن».
بارلىق اقسارايداعى اقسۇيەكتەر الدىندا رەينەكە جاۋاپ قاتتى: «يزەگريم، اقىل ەسىنەن اداسقان بولسا كەرەك، — كوپ نارسەلەردى جاڭىلىسىپ ايتىپ وتىر. ول مايمىلدى ويدان تاپقان با؟ ونان دا تۋراسىن ايتسىن. وسىدان ەكى جىل بۇرىن ول ساكسون جەرىنە بارۋدى ارماندايتىن. مەن سول جەرگە ونىمەن بىرگە بارعانىم راس. بۇل — شىندىق، قالعاندارىنىڭ ءبارى دە — ويدان شىعارعاندارى. ۇڭگىردە مايمىل بولماعان، — مايمىلباستار بولعان! ونداي مەنىڭ جيەن قىزدارىم دا، اپالارىم دا بولعان ەمەس. مارتىن-مايمىل مەن ريۋكەنە حانىم-مايمىلشا — مەنىڭ تۋىسقاندارىم: ناعاشىم مەن اپام. بۇل تۋىسقاندارىمدى ماقتان ەتەمىن. مەنىڭ مارتىن ناعاشىم زاڭگەر، وتە قۇرمەتتى نوتاريۋس. يزەگريم بولسا ۇڭگىردەگى قايداعى ءبىر وڭباعانداردى، مەنى كەمسىتكەندەي، تۋىستارىم قاتارىنا قوسىپ قويدى. ولارمەن بىزدەردىڭ ارالارىمىزدا ەشقانداي دا، تۋىستىق جوق: ولاردىڭ ءبارى دە انتۇرعان جىن پەرىلەرگە ۇقسايدى. ەگەردە مەن كارى كىسىنى اپامىز دەگەن بولسام، ايتقان سوزىمە تۇرىپ، مويىندايمىن: ەشتەڭەدەن — قۇر قالعان جوقپىز، دەگەنمەن دە سىي-قۇرمەت، ازىق-اۋقات اسىپ-تاسىپ جاتتى. راسىن ايتسام، مەن تويا جەگەندى قالايمىن! مىنە، مىرزالار! بىردە بىزدەر، جولدان بۇرىلىپ، قانداي دا ءبىر تاۋدى جاعالاپ كەلە جاتقان ەدىك، — الدىمىزدان قورقىنىشتى، قاپ-قاراڭعى، اپانداي، تەرەڭ، كوزگە ءبىر ۇڭگىردىڭ ۇياسى كورىندى. يزەگريم، كۇندەگىدەي، قارنى اشىپ، كوڭىلسىز كەلە جاتقان ەدى. دۇرىسىن ايتساق، قاشاننان، قاي كەزدە وسى، قاسقىردىڭ قارنى توق بولعان، كوڭىل كۇيى حوش بولعان دەيسىز؟ مەن وعان: «بۇل ۇڭگىر ۇياسىنان شامالى بولسا دا ازىق-تۇلىك تابىلىپ قالار. وسىندا كۇن كورىپ جۇرگەندەر دە بىزدەرمەن بارىمەن بولىسەر» — دەدىم. يزەگريم بولسا ماعان: «مەن سەنى، اسىل جيەنىم، اعاش تالدارىنىڭ استىندا كۇتەمىن: سەنىڭ ءتىلىڭ مايدا، كىم دە بولسا سوعان ءتىل تابا بىلەسىڭ. اس، تاعام ۇسىنار بولسا — ماعان حابار بەرەرسىڭ» — دەدى. بار جاۋاپكەرشىلىكتى، وڭباعان ماعان ارتىپ قويىپ، ءوزى نە بولار ەكەن دەگەندەي سىرت جاقتا باقىلاپ قالىپ قويدى: بايقاپ كورەيىنشى، نە بولار ەكەن دەگەندەي. مەن امالسىزدان ۇڭگىرگە كىرىپ، ونىڭ ۇزىن دا، ۇزاق ءيىرىم-يىرىم جولدارىمەن قورىقپاستان ءجۇرىپ ءوتتىم. مەن وندا كورگەنىمدى، ەكىنشى رەت تاۋداي ون التىن بەرسە دەسە دە بەرمەس ەدىم. نەبىر ۇلكەندى-كىشىلى حايۋاندار، جىن-پەرىلەر! ولاردىڭ ەڭ كارىسى، انالارى — شىنىندا دا پەرىلەردىڭ پەرىسى ەكەن! اۋىزى نە دەگەن ۇلكەن، ايقۇش-ۇيقىش ۇزىن تىستەرى اقسيعان، ۇزىن قولدارى مەن اياقتارىنداعى ۇزىن-ۇزىن تىرناقتارى، ارقاسىنا جابىسقان ۇشى شۇباتىلعان قۇيرىعىن ايتساڭشى. مۇنداي قورقىنىشتى ماقلۇقتى ومىرىمدە مەن كورمەگەنمىن! بالالارى دا — وزىڭە ۇقساعان، قورقىنىشتى-الباستىلار، قاپ-قارا ءبىر پالەلەر: ايان بەرەتىن قۇبىجىقتار ما، الدە ءبىر جىن-شايتاندار ما دەيسىڭ! انالارى ماعان قادالا قاراعان كەزدە، مەن ءوزىمدى قويار جەردى تاپپاي دا قالدىم. ونىڭ بويى يزەگريمنەن كوپ ۇلكەن ەكەن، — ونىڭ جانىندا ول بالاسىنداي بولىپ قالدى. وڭباعاننىڭ بار دەنەسى قۇلاعىنا دەيىن ساسىپ كەتكەن سابان ارالاسقان بالشىققا باتىپ جاتىر ەكەن. اپاننىڭ ىشىندەگى ساسىقتىڭ ءيسىن ايتساڭشى! تەزەگىڭ دە بۇنداي ساسىماس، ءسىرا. تازا، كىرشىكسىز كوڭىلىممەن ايتسام، ماعان ول جەر مۇلدەم ۇنامادى: ولار بولسا وتە كوپ بولاتىن، — مەن ءبىر ءوزىم، ولار قورقىنىشتى تۇرلەرىمەن ماعان قاراعاندارىن كورسەڭىز! مەن ءوزىمدى ءوزىم جيىپ الىپ، ءبىر جولىن تاپقانداي بولدىم: ولاردى ءوزىمنىڭ جەك كورىپ تۇرعانىمدى سەزدىرمەستەن، بۇرىننان ولاردىڭ ەسكى دوستارىنداي، كارى انالارىن اپا دەپ، بالالارىن اعا-ىنىلەرىم دەپ، اۋزىما كەلگەن بار جاقسى سوزدەرىمدى ايتۋمەن، ولارعا ءيىلىپ تۇرىپ سالەمىمدى بەردىم. «قۇدايىم، بارىڭىزگە دە باقىت اكەلسىن، — دەدىم مەن، — كوپتەگەن، كوپ جىلدار بويى! مىنالاردىڭ ءبارى دە ءسىزدىڭ بالالارىڭىز با؟ قانداي سۇلۋ، سىمباتتى — ءسوز جوق! قانداي ادەمى، ءومىردىڭ كەرەمەت گۇلدەرى عوي! تۇپ-تۋرا، قۇدايىم كۋا بولار، قۇيىپ قويعان حانزادالار عوي! بىزدەردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىمىزدى وسىنداي ۇرپاقتارىمىزبەن تولتىرىپ وتىرعان سىزدەرگە مىڭ دا ءبىر العىس ايتامىز! مەن وتە قۋانىشتىمىن. مەن سىزدەردەي اعايىن-تۋىسقانداردى، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە، تاپقانىما شەكسىز باقىتتىمىن». قانشاما ويىم باسقا جاقتا بولعانمەن، كەلىسىن كەلتىرە ءسوز قاتىپ، كەمپىردىڭ ءتىلىن تاپقانداي بولدىم، — ول دا ماعان يگەندەي، جاۋاپ قاتتى: بىزگە ەندى جيەنىمىز بولعىن، جاقىن تۋىسىمىزداي بولىپ، قۇرمەتىمىزگە بولەنگىن. راسىنان-اق ول مەنىمەن ەسكى تۋىستارىنداي يشارات ءبىلدىردى. قانشاما اپامىزدىڭ قۇرمەت جاساعانىمەن، مەن قورىققانىمنان، بورشا-بورشا تەرگە ءتۇستىم. ول ماعان جىلى سويلەپ: «رەينەكە، ءبىزدىڭ ەڭ قىمباتتى تۋىسىمىز، كانە تورلەت! قانداي جاعدايىڭ؟ سەنىڭ ءبىزدى ىزدەپ كەلگەنىڭ ءۇشىن، ءومىر بويى مەن ساعان قارىزدارمىن. سەنەن ءوتىنىپ سۇرايتىنىم، مەنىڭ بالالارىما بار ءوزىڭنىڭ اقىل-كەڭەستەرىڭدى ۇيرەتسەڭ دەيمىن، — بولاشاقتا ومىرلەرىندە ولار پايدالاناتىن بولسىن». مىنە، مەن وسىنداي سوزدەر ەستىدىم. كوردىڭىزدەر مە، بار شىندىعىمدى ايتپاستان، بوستاندىققا، دالاعا شىعۋ ماقساتپەن، ونى اپا دەپ دارىپتەپ، مەن وسىنداي جەتىسكىككە، ماقساتىما جەتتىم. ايتپاقشى، ول مەنى ەشبىر بوساتقىسى كەلمەگەن: «مەنىڭ ءقادىرلى جيەنىم، قايدا اسىعىپ باراسىڭ؟ اسىقپاعىن — مەن ساعان سىي-سياپات جاساپ، قۇرمەت ءبىلدىرۋىم كەرەك!» الدىما قويعان اس-سۋدىڭ كوپتىگى سونشا، داستارحانعا سيماي كەتتى! نەندەي ازىق-اۋقاتتار قويعانىن ساناپ، انىقتاپ جاتپاي-اق قويايىن، ءبىراق تا مەن وتە ريزا بولدىم: سونشاما تاعامداردى قايدان تابا بەرگەن دەيسىز! مەن نەبىر بالىق دەيسىز بە، جاس قوزىنىڭ ەتى دەيسىز بە، قۇستاردىڭ تۇر-تۇرىنەن تىڭقيا تويىپ جەدىم-اۋ، شىركىن! قانشاما تويعانىما قاراماستان، ءۇي يەسىنىڭ قولىنان، جانۇياڭا اپارىپ بەرەرسىڭ دەگەن، جاس بۇعىنىڭ ەتىنىڭ ءبىر بولىگىن سىيعا بەرىپ تۇرىپ، — جىلى جۇزبەن قوشتاستى. «رەينەكە، بىزدەرگە جيىلەپ كەلىپ تۇر! — دەپ ايتتى ول قوشتاساردا، مەن دە كەلىپ تۇرۋعا ۋادە بەرىپ، — اسىعىپ، كەتۋدىڭ جولىن ىزدەدىم. تۋراسىن ايتسام، كوزىمنىڭ دە، مۇرنىمنىڭ دا ەشبىر سەزىمى دە، قۋانىشى دا بولماعان-دى: ول جەر، مەن ءۇشىن جانىمدى الاتىنداي بولىپ كورىنگەن ەدى، — سول كەلگەن ءيىرىم-يىرىم ۇڭگىردىڭ جولىمەن، الدى ارتىما قاراماستان، ەسىك قايداسىڭ دەپ، زىتا جونەلدىم. يزەگريم مەنى شىدامى تاۋسىلىپ، كۇتۋدە ەكەن، — مەن ونان، دەنساۋلىعىڭىز قالاي دەپ سۇراعان ەدىم، — ول، ماعان: «قارنىم اشىپ، ءولىپ بارامىن» — دەپ جاۋاپ قاتتى. مەن ونى اياپ كەتتىم دە، وعان الىپ كەلگەن بۇعىنىڭ ەتىن سۇيەگىمەن بەرگەن ەدىم، قاسقىر ءاپ ساتتە-اق جەپ قويدى. سول كەزدە ونىڭ ماعان ريزا بولعانىن ايتساڭىزشى، بۇگىندە ول ءبارىن دە ۇمىتقان! سۇيەكتى ەتىمەن تىندىرعان سوڭ، ول ماعان: «بىلسەم بولا ما: ۇڭگىردە كىمدەر تۇرادى ەكەن؟ بۇل مەكەن جاي قانداي ءوزى سالىنعان؟ سەنى قالاي كۇتىپ الدى؟» مەن بار شىندىقتى بايانداپ بەردىم: ۇيانىڭ جالپى قىزىعاتىن جەرى جوق، ال اپاننىڭ ىشىندە نە دەسەڭىز دە ءبارى دە بار، ەگەر دە وزىڭە كەرەك زاتىڭدى الامىن دەگەن ويىڭ بولسا، وندا ەش قورىقپاستان كىرگىن دە، شىندىق ءسوز ايتۋدا ساق بولعىن — دەدىم. مەن جانە دە وعان قايتالاپ: «جەتىستىككە جەتەمىن دەسەڭىز — شىندىقتى الىس جاققا تىعىپ قويىڭىز. ونى ۇنەمى تىلگە تيەك ەتە بەرەتىن بولساڭىز اينالاڭىزدان قىسىم كورۋدەن كوزىڭىز اشىلماستان، وزگەلەر داستارحان باسىندا وتىرىپ ءسىز شەتتە، سىرتتا قالىپ قوياسىز». مەن وعان بىلگەنىمدى ايتتىم: «ەسىڭىزدە بولسىن: قانداي دا جاعدايدى كورسەڭىز دە، ءسىز تەك اربىرىنە، ءارقايسىسىنا جىلى، جاقسى سوزدەر ايتساڭىز، — سوندا ولار دا جاقسى دوستىق مىنەز تانىتادى». مىنە، شىن جۇرەگىمنەن شىققان سوزدەر. باس يەم مەنىڭ، قاسقىرعا مەنىڭ ادال نيەتپەن ايتقان سوزدەرىم وسى بولاتىن. يزەگريم بولسا تەرىس ارەكەت جاساپ، سول ءۇشىن قاتتى تاياق جەدى: مەنىڭ ايتقان ءتىلىمدى الماعان سوڭ، وعان دا سول ساۋاپ بولعان. توبەلىنە تۇگەلدەي-اق كىرگەنمەن، ونىڭ تۇبىنەن ەشقانداي دا اقىل تابا المايسىز! مۇندايلارعا زەرەك ويلاردى تۇسىنە قابىلداۋ جات تىرلىك. اقىلدى شەشىمدەر قابىلداۋ دەگەندى مۇلدەم بىلمەيتىن ساۋاتسىز، دورەكى حالىق. مەن وعان، بۇل جولى قانشاما شىندىقتى ايتپاعىن دەپ ميىنا قۇيسام دا، ءبارىبىر تۇسىنبەدى. «مەن ءوزىم بولسام بارلىق جول جوباسىن بىلەمىن!» — مىڭگىرلەپ ءبىر سوزدەردى ايتقان بولىپ، اسىعا-ماسىعا ۇڭگىرە سۇڭگىپ كەتتى دە، سول جەردە ءوز تىرلىگىنە قاراي سازايىن تارتتى. ءداۋ ءبىر انالىق گورىمدى كورىپ، ول ويلانا كەلىپ، ە بۇل — جىن پەرىنىڭ ءوزى عوي، — دەپتى. جانىنداعى بالالارىن دا سوعان قالماستان، باقىرىپ: «اۋ، قايدان كەلگەن جەكسۇرىن حايۋانسىزدار! كومەكتەسىڭدەر! مىنا تۇرعان ماقۇلىقتار — سەنىڭ تۋعان توبەتتەرىڭ بە؟ شىندىعىندا دا — شايتان ەكەنسىڭدەر! مۇنداي كەزدەيسوق پايدا بولعان جەكسۇرىنداردىڭ تۇقىمدارى جەر بەتىنە تارقاماي تۇرعاندا، ءبارىن دە قۇرتۋ كەرەك! ەگەر دە ولار مەنىڭ تۇقىمدارىم بولعاندا، مەن ءبارىن دە تۇنشىقتىرىپ تاستار ەدىم. بۇلاردىڭ ۇسقىنسىز ساسىق، وڭباعانداردىڭ ءبارىن دە نۋ قامىسى بار باتپاق جەرگە الىپ بارىپ بايلاپ تاستاۋ كەرەك، — سول كەزدە قانشاما جىن-شايتاندار الدانىپ قارماققا تۇسەر ەدى! يا، بۇلارعا تۋرا قويار تەڭەمە — «باتپاقتاعى مايمىلدار!»
وسى سوزدەردى ەسىتىپ وتىرعان انالارى جىنى شىعىپ كەتەدى دە: «قانداي جىن پەرى سەنى وسىندا ايداپ كەلدى؟ سەندەي وڭباعان، بۇزىقتى، كىم شاقىردى؟ سەن سوندا مۇندا ۇرىس-جانجال شىعارۋعا كەلدىڭ بە؟ مەنىڭ بالالارىمنىڭ ادەمى، نە بولماسا ادەمى ەمەستىگىندە — سەنىڭ قانداي جۇمىسىڭ بار، ا؟ سەنەن بۇرىن وسىندا كوپتى كورگەن، تۇسىنىگى مول رەينەكە-تۇلكى كەلگەن ەدى. ول ماعان مەنىڭ بالالارىمدى وتە سۇيكىمدى، ءتارتىپتى، پاراساتتى جاندار ەكەن، بىزبەن تۋىسقان بولعاندىعىن ماقتان تۇتامىن دەپ كەتكەن بولاتىن. بۇل ۇلاعاتتى سوزدەر وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن ءدال وسى جەردە ايتىلعان تۇعىن. مەنىڭ بالالارىم ساعان ۇناماعانىمەن، كوڭىل ءۇشىن ايتاتىن ءجونىڭ بار ەدى: سەنى مۇندا ەشكىم دە شاقىرعان جوق! يزەگريم، سەن سونى ءبىلىپ ال!»
ال، ول جانە دە قاراپ تۇرماستان، جەيتىن تاماق بەرۋىن بۇيىرا تالاپ ەتىپ: «كانەكي، بارىڭدى وسىندا اكەلىڭدەر، بولماسا ءوزىم ىزدەپ تاۋىپ الامىن! كوپ ءسوز — بوق ءسوز دەگەن، جەتەر ەندى!» ءوزى ىزدەۋگە ىڭعاي تانىتا باستاعان ەدى، ول ونىڭ جانىنا قاتتى تيگەندەي بولدى: ولار وعان جاپپا تارماعاي باس سالدى، — تىستەلەپ، تىرناي باستادى — تىستەرىمەن ونىڭ تەرىسىن ءتىلىم-تىلىم، قان جوسا ەتتى. اناسىمەن قوسا، بالالارى دا تىستەپ تىرناپ جاتتى. قاسقىر بولسا تۇمسىقتارى، بار دەنەسى قان-قان بولعان كۇيدە شىڭعىرا ايقايعا باسىپ، قارسىلاسۋعا دا ەشبىر شاماسى كەلمەستەن، جان ساقتاۋمەن ۇڭگىردەن ىشقىرىنا، بار كۇشىمەن قاشا جونەلدى. مەن ونى وڭباستاي بولعان ءتۇرىن، تەرىسىنىڭ — بار جەرىنىڭ جاراقاتتانعانىن، تۇمسىعىنىڭ قانعا بويالعانىن كوردىم. ولاردان تاياقتى جاقسىلاپ جەگەنى كورىنىپ-اق تۇردى، قاسقىردىڭ تەرىسى جۇلىم-جۇلىم بولىپ، جاراماستاي حالگە كەلگەن! مەن ونان بىردەن سۇراي باستادىم: «ءسىز وعان بار شىندىقتى ايتقان بولارسىز، ءسىرا؟» ول بولسا ماعان: مەن وعان بار ويىمداعىنى ايتقان ەدىم. وڭباعان جىندى! قاراشى مەنىڭ تالانعان ءتۇرىمدى! كانى ەندى، وسى جەردە ونىمەن كەزدەسەر مە ەدى، — كورەسىنى وعان مەن كورسەتەر ەدىم! رەينەكە، وسىنداي جەكسۇرىن وڭباعان، حايۋانداردى سەن كورگەن بە ەدىڭ؟ تەك قانا وسى سوزدەردى ايتا باستاعان ەدىم، — ءبارى دە باستالىپ كەتتى دەيسىڭ! اياۋشىلىق دەگەنىڭدى ويلارىنا دا الار ەمەس: اپان ىشىندە كورمەگەن قورلىعىمدى مەن كوردىم-اۋ!» «نەگە سونشاما، اداستىڭىز؟ — دەپ مەن سۇرادىم. — مەن سىزگە باسقاشا تىرلىك جاساڭىز دەگەن ەمەس پە ەدىم، — سىزگە وزگەشە قالىپتا سويلەۋىڭىز كەرەك ەدى: «سالاماتسىز با، قۇرمەتتى اپا! امان-ەسەنسىز بە، بالالارىڭىزدىڭ دەنى ساۋ-سالامات پا؟ مەن اعا-ىنىلەرىمدى، باۋىر-تۋىستارىمدى جانە دە كورگەنىمە وتە قۋانىشتىمىن!..» يزەگرىم ءتۇرى ءبىر اعارىپ، ءبىر كوگەرىپ، شىدامسىزدانىپ: «ول جەكسۇرىندى اپا دەۋىم كەرەك پە ەدى؟ اناۋ جەكسۇرىنداردى باۋىرلارىم دەيمىن بە؟ قۇرىپ كەتسىن! مۇنداي تۋىستاردىڭ بولعانىنان بولماعانى جاقسى. ءتىپۋ! نە دەگەن شىرىكتەر! ومىرىمدە ونداي حايۋانداردى كورسەتپەسىن!» مىنە، نە ءۇشىن ول جازاسىن الدى دەيسىز. باس يەم مەنىڭ، پاتشا اعزامىمىز، ءوزىڭىز تارازىلاپ كورىڭىزشى: مەنى ساتىپ كەتتى دەپ، قاسقىر قالايشا ويلاۋى مۇمكىن؟ وتكەن ءىستىڭ مەنىڭ ايتقانىمداي بولماعان دەيتىن بولسا، وندا ونىڭ ءوزى ايتسىن قانداي بولعانىن».
يزەگرىم شەشىلە شەشىمىن ايتتى: «تۋراسىنا كەلسەك، بۇل تالاس-تارتىسى سوزبەن ايتىپ شەشۋگە استە بولماس-ay دەيمىن. باسىنۋشىلىقتى دوعارايىق! كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن كورە جاتارمىز. رەينەكە ەندى كورەسىنى كورەرسىڭ، كۇتكىن — مەنىڭ ساعان بەرەر جاۋابىم! ءبىزدىڭ ارا قاتىناستارىمىزدى شەشەتىن ءبىر-اق نارسە — ول، ءبىزدىڭ جەكپە-جەكتەگى كەزدەسۋىمىز! مەنىڭ مايمىلداردىڭ اپانىندا اشتان-اش قالعانىمدى وتە اسەرلى ەتىپ بايانداعانىڭ سونشالىقتى، مەنى دوستىق تىلەكپەن، زور قۇرمەتتەگەنىڭ-اي. شىركىن-اي دەسەڭشى: جىپ-جىلتىر، ۇلكەن تاس سۇيەكتى ايتساڭشى! ال، ەتىن بولسا، ويلايمىن، ءوزىڭ الدىن-الا جەپ قويعانسىڭ-ay، استە. سەن ءومىر بويى مەنىڭ ابىرويىما داق ءتۇسىرىپ، مەنىڭ ۇستىمنەن مازاق ەتىپ، كۇلۋمەن كەلەسىڭ. سەن مەنى، ءوزىڭنىڭ داعدىلى وتىرىك ادەتىڭە سالىپ، مەنى وڭباعان، بۇزىقتار قاتارىنا قوسىپ، كەرەك دەسەڭ پاتشا اعزامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ توندىرمەكشى بولعان دەگەن كاۋەسەت، وتىرىك سوزدەردى قۇراستىرىپ تا، ايتىپ تا ءجۇرسىڭ. سەن قايداعى ءبىر قازبا بايلىقتارىڭ جونىندە باس يەمىزگە نە وتىرىكتى ايتىپ ءجۇرسىڭ! راس، ولاردى تابۋ وتە قيىن! سەن مەنىڭ ايەلىمدى قورلاپ، زورلاعانىڭ ءۇشىن، — سەن قانىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ! مەنىڭ قويار كۇنالارىم وسى! ءبىلىپ قويعىن: مەن سەنىمەن وتكەن جانە بۇگىنگى جاساعان قياناتتارىڭ ءۇشىن ۇرىسۋعا دايىنمىن. سەن — جانە دە قايتالايمىن — الاياق، ساتقىن، ۇرى جانە جانكەشتىسىڭ! ءبىز ەكەۋمىز نە ءومىر، نە ءولىم ءۇشىن ۇرىسامىز، ءسويتىپ ارامىزداعى ۇرىس-جانجالعا نۇكتە قويامىز. بارشا ەلدە قولداۋ تاپقان ۇردىستەر بويىنشا، — مەن سەنى، قولعابىمدى الدىڭا تاستاپ، جەكپە-جەككە شاقىرامىن. ونى، كوزىڭنىڭ قاراسىنداي ساقتاعىن، — جاقىن كۇندەرى ءبىز ەكەۋمىز كەزدەسەتىن بولامىز. باس يەمنىڭ ءوزى دە، جانىندا وتىرعان ۋازىرلەرى دە ەسىتىپ وتىر، — مەن ولاردىڭ دا ءبىزدىڭ جەكپە-جەك ۇرىسىمىزدىڭ كۋاگەرلەرى بولار-اۋ دەگەن سەنىمدەمىن. رەينەكە، سەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى جانجالدىڭ شەشىمى تارقاماستان باسقا جاققا كەتىپ قالىپ جۇرمەگىن. ال، ارجاعىن — كورە جاتارمىز».
رەينەكە ويعا شومىپ: «بۇل جەردە، قانشا مىقتى بولعانىڭمەن دە، تاعدىرىڭ قىل ۇستىندە تۇر! قانشا دەگەنمەن دە ونىڭ مەنەن كۇشى كوپ ەكەنى داۋسىز، وسى ۋاقىتتى پايدالانىپ، تەز ارادا جولىمدى تاپپاسام، وندا مەنىڭ بارلىق ايلا-قىلىقتارىم تۇككە دە تۇرماستان وڭباي قالاتىن ءتۇرىم بار. دەگەنمەن دە بايقاپ قاراساڭ... جاقسىلاپ وي تارازىسىنا سالساڭ — مەنىڭ قۇتىلىپ كەتەتىندەي جولدارىم بار سەكىلدى: سەبەبى ول الدىڭعى تىرناقتارىنان ايىرىلىپ قالعان عوي! ەگەر دە ول اقىماق الىگە دەيىن تىنشىماسا، وندا ول وزىنەن كورسىن: ونى جەڭىپ شىعۋىما، — مەن بار ارەكەتىمدى جاسارمىن!» رەينەكە قاسقىرعا قاراپ: «يزەگرىم ءوزىڭ وتىرىكشى، ساتقىن بولا تۇرىپ، بار كىنانى ماعان جابا سالىپ، — وتىرىكتەرىڭە سەندىرگىڭ كەلەدى. ۇرىسقىڭ كەلىپ تۇر ما سەنىڭ؟ وندا، مەن دايىنمىن، قارسى ەمەسپىن. مەن دە وسى ءساتتى ارمانداپ جۇرگەن ەدىم، جاۋاپ رەتىندە ساعان دا قولعابىمدى تاستايمىن!» پاتشا ولاردىڭ قاتال ايتىلعان ۇسىنىستارىن قابىلداپ، بىلاي دەدى: وزدەرىڭىزدىڭ سەنىمدى وكىلدەرىڭىزدى حابارلاڭىزدار، جەكپە-جەك ۇرىس مايدانىنا ەرتەڭگە كەلەسىزدەر. بايقايمىن، سىزدەردىڭ ءسوز تالاستارىڭىزدى پايىمداۋ — وتە قيىن ەكەن، شەشىمىن ەشكىم دە تابا الماسا كەرەك؟»
سۇلتان-ايۋ مەن گينسە-مىسىق وزدەرىنىڭ سەنىمدىلىك وكىلەتتىلىكتەرىن يزەگريمگە بەردى. ال، رەينەكەگە — مارتىن مايمىلدىڭ بالاسى، مونەكە (تۇلكىنىڭ تۋىسى) جانە دە گريمبارت-بورسىق سەنىمدىلىك وكىلەتتىكتەرىن بەرىپ جاتتى... «رەينەكە، ءوزىڭدى سابىرلى، بەيقام ۇستاعىن، — دەدى ريۋكەناۋ حانىم-مايمىل. — مەنىڭ كۇيەۋىم، سەنىڭ ناعاشىڭ، ريمگە بارىپ سيىنىپ قايتقاندا، ماعان ۇلاعاتتى سيىنۋ جولدارىن ۇيرەتكەن بولاتىن. ونى جازعان ءسىزدى جۇباتۋ دەگەن ساحابا ۇرىسقا شىققاندا وسى كۇيەۋىمە جازىپ بەرگەن كيەلى سوزدەردى وقىساڭ، ءسوزسىز جەڭىسكە جەتەدى ەكەن. ونى تاڭەرتەڭ تۇرعاندا اس جەمەي تۇرىپ وقۋ قاجەت، — سول كۇنى كۇنى بويى نەبىر قاۋىپ-قاتەردەن سەنى ساقتاپ جۇرەدى ەكەن، نەبىر جاراقاتتاردان، ۋايىم-قايعىلاردان، ولىمنەن قورعانىش بولادى ەكەن. سوندىقتان دا، جيەن، ەشبىر الاڭ بولماعىن، مەن ەرتەڭ ەرتەمەنەن وسى كيەلى دۇعانى ساعان ارناپ وقيتىن بولامىن، — ول ساعان ۇلكەن كۇش-قۋات، جىگەر بەرەدى».
«مەن سىزگە شىن جۇرەكتەن راحمەتىمدى بىلدىرەمىن، اپا! — دەپ تۇلكى جاۋاپ قاتتى، — بۇل جاقسىلىعىڭىزدى مەن ەش ۇمىتپاسپىن! بارىنەن دە ماعان مەنىڭ كۇش-قۋاتىم، ەپتىلىگىم، تۋرا ءىسىم كومەك بەرەدى دەپ سەنەمىن». تۇلكىمەن دوستارى ءتۇنى بويى بىرگە بولىپ، ءتۇننىڭ تۇنجىراعان مەزگىلىن كوڭىلدى اڭگىمەلەرمەن تەز وتكىزدى. بارىنەن دە ريۋكەناۋ حانىم كوبىرەك سويلەپ ونى قولداۋ جاساپ وتىردى: ونى باسىنان اياعىنا دەيىن جۇندەرىن قىسقارتا العىزىپ، بار دەنەسىن، كوكىرەگىن جاقسىلاپ تۇرىپ مايلاپ، سىلاپ سيپادى. رەينەكە لەزدە-اق جىپ-جىلتىر، جەپ-جەڭىل، سابىنداي قولعا ۇستاتپاستاي تۇرگە ەنە قالدى. ريۋكەناۋ حانىم ەسكەرتۋ جاساپ: «ءوزىڭنىڭ ۇرىس ادىستەرىڭدى رەتتەپ العىن. ەڭ الدىمەن دوستارىڭنىڭ كەڭەس بەرگەندەگى الداۋ ادىستەمەلەرىن ۇمىتپاعىن: سۋدى ابدەن تويىپ ءىشىپ العىن دا، ىشىڭدە ساقتاعىن، ەرتەڭىنە، ۇرىسقا شىققانىڭدا، ىشتەگى سۋلارىڭدى بىرتىندەپ جىبەرىپ وتىرىپ، قۇيرىعىڭدى جاقسىلاپ سۋعا مالىپ الىپ، دۇشپانىڭنىڭ تۇمسىعىن اياماستان سوققىلاعىن. ەگەر دە ونىڭ ءدال كوزىنە تيگىزە سوقساق، — وندا تاماشا بولار ەدى: وسىنداي ارەكەتتەرىڭمەن سەن ونى ابدەن قالجىراتىپ تاستايسىڭ، بۇل ساعان اجەپتەۋىر قولداۋ بولادى. العاشقىدا سەن جەلگە دە قارسى تۇرماستاي، قاڭباقشا جەڭىل سەزىنگەندەي بول، قورقاتىن جانداي تۇر كورسەتۋىڭ قاجەت. ول ساعان تۇرا ۇمتىلعاندا، ءبىر ۋىس كوتەرىم قۇمدى الىپ — ونىڭ كوزىنە شاشىپ جىبەرىپ، شەتتەپ قاشىپ كەتكىن دە، جاعدايدى بايقاپ تۇرعىن: ول كوزىن ۋقالاي باستاعان كەزدە، — ۋاقىتتى پايدالانىپ — ءوزىڭنىڭ ءزارىڭدى جانە دە كوزىنە تۋرالاپ شاشاتىن بولعىن، سونان سوڭ ونىڭ كوزى كورمەي قالادى. اقىل ەسىنەن اداسقاننان كەيىن — جەڭىس سەنىڭ جاعىڭدا بولادى. ال، ەندى، سۇيىكتى جيەنىم، جاتىپ ازداپ ۇيىقتاپ العىن، — ءبىز سەنى ۋاقىتىندا وياتامىز. سول ءبىر قاسيەتتى دۇعانى سەنىڭ باسىڭدا وتىرىپ ءقازىر وقيتىن بولامىن — ول ساعان كۇش-قۋات بەرەرى ءسوزسىز».
مايمىل قولىن ونىڭ باسىنا قويىپ وقي باستادى: «ىلادياپ، ءزىسزوس، اقپوپ لا، سەميت ىنيايز ەگزىس لۇب» (تەرىسىنەن سوڭىنان الدىنا قايتارا وقىساڭىز، — سويلەمنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنەسىز: «بۇل سىزگە زيانى تيمەس، ال پوپقا، ءسوزسىز پايدالى».)
«ال، ەندى جولىڭ بولسىن! سەن ەندى امان-ساۋ جۇرەسىڭ»، — دەدى ريۋكەناۋ، گريمبارت ونىڭ سوڭىنان قايتالاپ ايتتى دا — ءسويتىپ ولار ونى ۇيقىعا جاتقىزدى. ول ەشبىر ۋايىمسىز ۇيقىعا كىرىستى. تاڭ ەندى اتا باستاعاننان، بورسىق تۇلكىنى جايلاپ وياتىپ، سالەم بەردى. «قايىرلى تاڭ! جولعا دايىندالۋىمىز كەرەك!» جاس ۇيرەكتىڭ بۋلانعان ەتى ونىڭ الدىنا اسا قۇرمەت، ىزەتتىلىكپەن قويىلىپ جاتىپ: «باتىرىم، دامگە قاراڭىز! بۇل اس ارنايى سىزگە دايىندالعان! يا، ماعان ءبىراز گيۋنەبروت باتپاقتارىندا سەكىرىپ ەڭبەكتەنۋىمە تۋرا كەلدى. اسىڭىز ءدامدى بولسىن!»
«وتە كەرەمەت سىي ەكەن! — دەپ جاۋاپ قاتتى رەينەكە كوڭىلى كوتەرىلىپ. — ەندى، قالايشا مۇنداي ءتاتتى دامنەن ءدام تاتپاسقا؟ سىزدەردىڭ ماعان جاساعان جاقسىلىقتارىڭىز قۇدايدان قايتسىن!» راحاتتانا وتىرىپ ۇيرەك ەتىن جەپ الدى. سۋسىننان دا ابدەن تىڭقيا تويىپ الىپ، جەكپە-جەك ۇرىس بولاتىن قۇمدى جەرگە، مايدانعا قاراي اياڭدادى.
ون ەكىنشى ولەڭ.
پاتشا رەينەكەنىڭ باسىنان اياعىنا جۇندەرىن قىسقارتىپ قىرقىپ تاستاعانىن، دەنەسىنىڭ جىپ-جىلتىر مايلانىپ، سىلاپ-سيپاعانىن، مايدانعا مۇنتازداي بولىپ جەڭىل كەلە جاتقانىن كورىپ، — ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى.
«تۇلكى، بۇل كىمنىڭ ويلاپ تاپقان ونەرى؟ — دەپ ول تاڭ قالدى. — سەنى بەكەردەن بەكەر رەينەكە-ايلاكەر دەپ اتاماعان بولار: ۇنەمى قۋلىق پەن الداۋ! قايدا جۇرسەڭ دە سەن جولىن تاۋىپ — ايلاكەرلىكپەن قۇتىلىپ كەتەسىڭ». رەينەكە پاتشا اعزامنىڭ الدىنا يىلە سالەم بەردى دە، پاتشازادانىڭ دا الدىنا كەلىپ ەرەكشە باس ءيدى دە، ەكى-ۇش سەكىرگەن بويدا ۇرىس الاڭىنا، قاسقىر مەن ونىڭ تۋىس-اعايىندارىنىڭ جانىنا كەلدى. ولاردىڭ ءبارى دە تۇلكىنىڭ ماسقارا حالدە ولگەنىن كورۋگە قۇمار ەدى. ول قانشاما بالاعات، قارعىس سوزدەردى ەستۋمەن بولدى. ءبىراق تا تەڭبىلشەر مەن قابىلان ەكەۋى وزدەرىن سالماقتى ۇستاپ، مايداندا بولاتىن ۇرىستى بەدەلدى قىزمەتكەرلەر ەكەنىن بىلدىرگەندەي، سابىرلىقپەن كۇتۋدە، وسى كيەلى جەردە ەكى جاۋىنگەر دە وزدەرىنشە انت بەرىپ جاتتى.
يزەگرىم-قاسقىر داۋىسىن باقىرتا، كوتەرىلە، قورقىتا بىلاي دەدى: «رەينەكە — ۇرى، ساتقىن، جانالعىش، نەشە مارتە سەن ەڭ سوراقى دەگەن قاراقشىلىق ىستەرگە قاتىناستىڭ، سان جەتپەيتىن قانشاما زورلىق-زومبىلىق جاسادىڭ، سەنىڭ سۇيەك ميىڭ تولعان الداۋ-ارباۋ — بۇگىن سەنى تەك ءولىم كۇتىپ تۇر. رەينەكە بولسا — ەشقانداي دا قاسقىر ايتقانداي بۇزىقشىلىق جاساماعانىن ايتىپ اقتالۋدا. يزەگيىم انت بەرىپ تۇرىپ، بۇرىنعى ادەتتەگىسىندەي، وتىرىكتى سوعىپ تۇر، ونىسىنىڭ ءبارى دە بەكەر سوزدەر: وتىرىك ەشقاشاندا ورگە باسپاعان، — بۇل جولى دا سونداي بولارى ءسوزسىز! مايداندا ءتارتىپ ساقتاۋشىلار حابارلاما جاساپ: «ءارقايسىسى دا، ءوز بىلگەندەرىنشە ارەكەت جاساۋلارىنا بولادى. قايسىسى ءادىل جان ەكەنى جاقىن ۋاقىتتا بىلەتىن بولامىز». ءبارى دە (ەكەۋىنەن باسقاسىنىڭ) مايداندى بوساتىپ، سىرتىنا شىعىپ كەتتى.
مايمىل تۇلكىگە سىبىرلاپ: «مەنىڭ ايتقان كەڭەستەرىمدى ۇمىتپاعىن!» دەپ ايتىپ جاتتى. رەينەكە وعان كوڭىلدى كۇيدە: «ءسوزدىڭ بەرگەن كەڭەستەرىڭىز ماعان كۇش-قۋات بەرەدى. ەش ويلانباي-اق قويىڭىز: مەن ءالى دە بولسا باتىل دا، كۇشتىمىن، قۋلىعىم دا جوق ەمەس، وسى قاسيەتتەرىم مەنى بۇدان دا قيىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە كومەك بەرگەن، دەگەنمەن دە، قارىزداردىڭ دا، وتەمى كەلەر. راسىن ايتسام، قانشاما بىزدەر ءومىرىمىزدى قىل ۇستىنە قويدىق ، دەسەڭىزشى! قالايشا، سوندا مەن مىنا جاۋىزدى جەڭە المايمىن؟ مەن ونى بارلىق اعايىن-تۋىستارىمەن قوسا ماسقاراسىن شىعارىپ، ءوزىمنىڭ جانە جاقىندارىمنىڭ — اتاعىن شىعارۋىم كەرەك. مەن ونىڭ بار وتىرىكتەرىنىڭ ەسەبىن الامىن!..» مايداندا تەك ول ەكەۋى عانا قالعان ەدى. اينالاداعىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە كوزدەرى جەپ بارادى. يزەگريم بىردەننەن-اق اشۋ-ىزا كەرنەپ اۋزىن ايقارا اشىپ، اياقتارىن جيىرا، جاۋىنا قارسى بار كۇشىمەن تۇرا ۇمتىلدى. قاسقىردىڭ تارتپا باس سالعانىن كورگەننەن، رەينەكە جەڭىل دەنەسىن تەز جيىپ الىپ، شەتكە بۇرىلىپ كەتىپ، ونى قاپىدا قالدىردى دا، مايدان بويىمەن جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءجۇن باسقان قۇيرىعىنا ءزارىن شاشىپ ابدەن سۋلادى دا، جەردەگى قۇمداردى سۇيرەتىلە قۇيرىعىنا جابىستىرىپ تا ۇلگىردى. يزەگرىم تۇلكى ەكى اياقتاپ تۇرا الماي قالعان ەكەن دەپ ويلاپ، جاقىنداي بەرگەنىندە، الاياق قۋ قۇم مەن سۋلانعان قۇيرىعىمەن ونىڭ كوز تۇسىن دالدەپ تۇرىپ بىرنەشە رەت قويىپ-قويىپ قالعان ەدى، — ول كوزى مەن داۋىسىنان ايىرىلىپ قالدى. بۇنداي ءادىستى تۇلكى ءبىرىنشى رەت قولدانىپ تۇرعان جوق تۇعىن، بۇدان بۇرىندارى دا نەشە جانۋارلار ونىڭ سۇيىق زاتىنىڭ زياندارىن كورگەندەرى بولاتىن. وسى جولمەن ول ەرتەرەكتە قاسقىردىڭ بالالارىنىڭ كوزدەرىن شىعارعان تۇعىن، ەندى مىنە ولاردىڭ اكەلەرىنىڭ باستارىنا دا كەلتىرىپ وتىر. ونىڭ كوزىن قۇيرىعىمەن ءزار سۋىن شاشىپ بولا سالعان سوڭ، ونىڭ جەل ايداپ باراتىن تۇسىنا كەلىپ، توقتاۋسىز بورانداتقان كۇيدە قۇم توپىراقتاردى شاڭعىتا جەردى قازا باستادى. بايعۇس قاسقىردىڭ ەكى كوزى دە شاڭ ارالاس قۇمعا تولىپ كەتتى دە — كوزى مۇلدەم كورمەي قالدى. قاسقىر مۇشكىل حالدە ەدى: وسى ءساتتى رەينەكە قۋ اسا شەبەرلىكپەن پايدالانا الدى. قاسقىردىڭ كوزى ۋداي اشىپ، كور بولىپ، نە ىستەرىن بىلمەي تۇرعانىن كورگەن ول، ونىڭ ول جاق بۇ جاعىنان سەكىرە ۇمتىلىپ بار دەنەسىن تىستەلەپ، قىرشىپ تاستاۋمەن بولدى دا، ارا-اراسىندا سۋلى قۇيرىعىمەن كوز تۇسىنان شارت-شارت ۇرۋدى دا ۇمىتپادى. قاسقىر ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ، ءبىر جەردە داعدارىپ دەل-سال بولىپ تۇرعاندا، رەينەكە ونىڭ ۇستىنەن ودان دا بەتەر كۇلكىگە اينالدىرىپ، مازاق ەتە باستادى: «ءقادىرلى مەنىڭ قاسقىرىم! ازداپ بولسا دا حابارلاما جاسايىن، ءوز ومىرىڭىزدە ءسىز قانشاما بەيكۇنا اڭداردى جەپ كەلدىڭىز. بۇدان كەيىن ەندى ولاردىڭ جانۇيالارىنداعىلار ەركىن ءومىر سۇرەتىن شىعار. قايتكەندە دە وتكەن جاساعان جاقسىلىقتارىڭىز ءۇشىن — ءسىز ولاردى جايىنا قالدىرۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى. مۇنداي ءوزىن قۇرباندىققا شالۋ ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى ماڭگىلىك تىنشىتاتىن بولادى، اسىرەسە ەگەر دە ءولىمدى اياعىنا دەيىن تۇسىنىستىكپەن قابىل الساڭىز. قانداي دا بولعانمەن بۇل جولى ءسىز مەنەن قاشىپ كەتە المايسىز، — ەگەردە مۇمكىن ءوز كۇنالارىڭىزدى مويىنداپ كەشىرىم سۇرايتىن جاعدايدا، ءسىزدى كەشىرۋگە دە بولاتىن شىعار — ءسويتىپ ءومىرىڭىزدى ساقتاپ قالۋعا دا بولادى». رەينەكە وسى كەزدە جىلدام العا ۇمتىلىپ — قاسقىردىڭ القىمىنا قاتتى جارماسىپ ءىستى اياعىنا جەتكىزبەك بولدى. يزەگريم بار كۇشىن سالا، ءبىر، ەكى مارتە زور جۇلقىنىپ — بوسانىپ كەتۋگە ارەكەت جاساعان ەدى، رەينەكە ونىڭ تۇمسىعىنا جارماسقان كۇيدە ونىڭ كوزىن جۇلىپ الىپ، قاتتى جارالاپ تاستادى. قاسقىردىڭ مۇرنىنان قان دەگەنىڭ توقتاۋسىز اعىپ، جەرگە جوسىپ كەتتى.
رەينەكە ايقايلاپ: «مەنىڭ دە دەگەنىم وسى ەدى! جولىم بولدى-اۋ!» جىندانعان كۇيدە، بار جاراقاتىن دا، قاتتى اۋىرعان جەرلەرىن دە ۇمىتىپ، تۇلكىگە ۇمتىلا جارماستى — ونى جەرگە قۇلاتا سالىپ، قاتتى قىسىمعا الدى. تۇلكىنىڭ قۋلىعىنىڭ دا پايداسى تيمەي قالدى. قول ورنىنا پايدالانعان تۇلكىنىڭ الدىڭعى تاباندارىن، قاسقىر تىسىمەن قاتتى تىستەپ تۇرىپ العان ەدى. رەينەكە كوڭىلى قۇم قۇيىلعانداي جاعدايدا جەردە جاتىپ — ەكى قولىنان، تاباندارىنان ايىرىلىپ قالام با دەپ، مىڭ ويعا كەتىپ، زارە قۇتى قالماعان جاعدايدا ەدى.
سول كەزدە قاسقىر، اشۋدان ارەڭ دەگەندە دەمىن الىپ، قارلىعا داۋىستاپ: «سەنىڭ اقىرعى ساعاتىڭ كەلىپ جەتتى، وڭباعان! تەز ارادا جەڭىلگەنىڭدى مويىنداعىن، ايتپەسە سەنىڭ بارلىق جاساعان الاياقتىقتارىڭ ءۇشىن وسى جاتقان جەرىڭدە جانىڭدى الامىن! مەن سەنىمەن ەسەپتەسەمىن. سەن قانشاما تىرىسىپ باققانىڭمەن، ءبارى دە بەكەر بولدى: دەنەڭدەگى جۇندەرىڭدى قانشاما كۇزەپ قىرقىپ، مايدى اياماستان جاعىپ، ءزارىڭدى توگىپ، قۇمدى شاڭعىتا شاشقاندارىڭنىڭ ءبارى دە... قۇريتىن بولدىڭ ەندى! قانشاما كوپ ماعان سەن قيانات جاسادىڭ: مەنى جامانداپ، سوقىر ەتتىڭ. جەكسۇرىن، ەندى قاشىپ كەتە المايسىڭ! بەرىلگىن، بولماسا جۇندەي ءتۇتىپ جەپ قويامىن!»
رەينەكە ويلانىپ: «مەنىڭ جاعدايىم جاقسى ەمەس. نە ىستەسەم ەكەن؟ ەگەر دە باعىنباسام — مەنىڭ بولشەك-بولشەگىمدى شىعارماقشى. ال، ەگەر دە بەرىلەتىن بولسام، وندا ءومىر بويى ماسقارا بولامىن. يا، مەن جازا الۋعا ىلايىقپىن: شەكتەن تىس مەن ونى مازاق ەتىپ، شەكتەن تىس وتە كەتتى ماسقارالادىم!»
ءوزىنىڭ جىلى، ۇياڭ سوزدەرىمەن قاسقىردىڭ كوڭىلىن جۇباتپاق بولدى. «مەنىڭ قىمباتتى، اعاتايىم-اۋ، — دەدى ول، — مەن و باستان-اق ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن دە ورىنداپ، دەگەنىڭىزگە كونىپ جۇرگەن ەشتەڭەگە ەگە ەمەس، ءبىر جۇرگەن قۇلىڭىز ەمەسپىن بە ەدىم. ءسىزدىڭ امانشىلىعىڭىزدى ولە-ولگەنىمشە ءبىر قۇدايدان تىلەپ، بارماعان كيەلى جەرىم، باسپاعان تاۋىم قالماس ەدى. بارلىق شىركەۋلەردى ارالاپ ءجۇرىپ، ءسىزدىڭ ساۋ-سالاماتتىعىڭىزدى تىلەپ سىيىنۋمەن ءومىرىمدى وتكىزەر ەدىم، ونىڭ ءبارى دە ءسىزدىڭ اتا-اناڭىزعا دا ساۋابى تيەر ەدى. كىمگە ونداي جاقسىلىق كەرەك ەمەس دەيسىز؟ مەن ءسىزدى ريم پاپاسىنداي قۇرمەتتەيتىن بولامىن؛ قۇدىرەتتىمنىڭ قاسيەتتى سوزدەرىمەن انت ەتەمىن، بۇدان بىلايعى مەن دە، بار اعايىن-تۋىستارىممەن سىزگە ءومىر بويى قۇل بولىپ قىزمەت ەتۋگە دايىنبىز. ءومىر بويى سىزگە قىزمەت ەتەمىز دەپ — مەن ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان انت بەرەمىن. بۇل ۋادەمدى پاتشا اعزامعا دا بەرمەستەن، تەك سىزگە عانا بەرىپ وتىرمىن. كەلىسىم بەرسەڭىز بولعانى — ءسىز بۇكىل مەملەكەتىمىزگە بيلىك جاسايتىن بولاسىز. مەن نە ۇستاپ السام دا، ءبارىن دە سىزگە الىپ كەلىپ تۇراتىن بولامىن: بالىق دەيسىز بە، تاۋىق دەيسىز بە، قاز، بولماسا ۇيرەك دەيسىز بە، — مەن مۇنداي ءدامدى تاعامداردى ءوزىم تاتىپ تا الماستان، سىزدەرگە، ايەلىڭىز بەن بالالارىڭىزعا قالاعاندارىڭىزشا جەتكىزىپ تۇرامىن. قاي كەزدە دە بولماسىن سىزدەرگە بار اقىل-كەڭەسىمدى اياماستان بەرىپ، سىزدەردى كەلەڭسىز جاعدايلاردان ءارقاشاندا قورعاپ جۇرەتىن بولامىن. مەن بولسام قۋلىعىممەن اتىم ايگىلى بولسا، ءسىزدىڭ الىپ كۇشىڭىز بار، — ول دەگەنىڭىز، بىرگەلەسىپ ەكەۋمىز نەبىر وراسان جۇمىستاردى جاساي الامىز، سوندىقتان دا ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى قولداپ، قورعاشتاۋىمىز كەرەك. ءسىزدىڭ كۇشتىلىگىڭىز، مەنىڭ اقىل-پاراساتىم، — كىم بىزدەردى سوندا جەڭە الادى؟ ءسىز بەن ەكەۋمىزدىڭ ۇرىس-جانجالىمىز، تۋراسىنا كەلسەك، كۇلكىگە قالارلىق ءىس بولىپ تۇر. ەگەر دە رەتى بولعاندا مەن بۇل ۇرىسىمىزدى ەشقاشاندا بولماعانىن قالار ەدىم. ءسىز قويار دا قويماي مەنى توبەلەسۋگە شاقىرعاننان سوڭ، مەن دە نامىسقا تىرىسىپ، كەلىسىمىمدى بەرگەن ەدىم. دەگەنمەن دە بۇل ۇرىستا مەن ءوزىمدى بوس ۇستامادىم، بار كۇشىمدى سالىپ توبەلەسكەن دە جوقپىن: «رەينەكە، ءوزىڭنىڭ ابىرويىڭدى ۇمىتپاستان، اعاڭمەن ابايلاپ، سىيلاستىقپەن توبەلەسكىن» — دەپ ويلانىپ مەن كەيىنگى كۇندەرىمدى ەسەپكە العان بولاتىنمىن. ەگەر دە مەن ءسىزدى جەك كورەتىن بولعانىمدا، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز وتە قيىن بولار ەدى. بىلايشا قاراعاندا، ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە ابايسىزدا ءتيىپ كەتكەنىم بولماسا، ول ءۇشىن مەن قاتتى قايعىرىپ وتىرمىن، ايتارلىقتاي زارداپ شەككەن جوقسىز. بارىنەن دە مەن ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى جازاتىن ەمدەۋ ءادىسىنىڭ بارلىعىنا قۋانىپ تۇرمىن. سول ءۇشىن ءسىز ماعان ءومىر بويى ريزا بولاتىن بولاسىز. دەگەنمەن دە، دەنىڭىزدىڭ cay بولىپ، كوزدەن ايىرىلساڭىز دا، جاقسى بولعان شىعار، سىزگە ىڭعايلى دا بولار ما دەيمىن: ۇيقىعا جاتارىڭىزدا ءبىر عانا تەرەزەنى جابا سالاتىن بولاسىز، ەكەۋىن جاۋىپ — ەكى جۇمىس جاساعاننان گورى. سىزگە ادال قىزمەت جاساۋ ءۇشىن، مەن ايەلىمە، بالالارىما بارلىق اعايىن-تۋىستارىمدا بۇيرىق بەرىپ جۇمىلدىرامىن دەپ پاتشا اعزامنىڭ، وسىنداعى بارشا كوپشىلىكتىڭ، يگى جاقسىلاردىڭ الدىندا ۋادە بەرىپ، ءسىزدىڭ مەنى كەشىرىم جاساپ، ماعان ءومىر سىيلاۋىڭىزدى باسىمدى ءيىپ، ءوتىنىپ سۇرانامىن. سونىمەن، ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن جالا جاپقانىمدى، وتىرىك، وسەك، اياڭ ايتقاندارىمدى ءبارىن دە مويىندايمىن.
مەن ءسىز تۋرالى ەشقانداي دا جاماندىق بىلگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىن، بولاشاقتا دا سىزگە كىشكەنتاي دا جامانشىلىق ويلامايمىن دەپ انت ەتىپ ءسوز بەرەمىن. ءسىز مۇنشالىقتى جاقسى نيەت پەن جاقسى بولاشاق تۋرالى ويلاپ تا، ارمانداپ تا كورگەن دە جوق شىعارسىز. مەنى ولتىرگەننەن سىزگە نە پايداسى بولار دەيسىز، كەيىن ءومىر بويى ونىڭ ۇرپاقتارى قاشان كەلىپ وشتەرىن الار ەكەن؟ — دەگەن ويدا ويلانۋمەن بولاسىز. ەگەر دە، كەرىسىنشە، مەنى ءسىز كەشىرسەڭىز، وندا مايدان ورنىنا ابىرويمەن كەتىپ — وتە اقىلدى، كەڭپەيىلدى جان رەتىندە اتىڭىز ايگىلى بولادى، سەبەبى ونداي جاندار ءارقاشاندا قۇرمەتكە يە بولىپ، ناعىز ابىرويعا بولەنگەن. ەسىڭىزدە بولسىن: بۇنداي مۇمكىندىك كۇندە كەلە بەرمەس. تۋراسىن ايتسام، ءومىر ءسۇرۋ دە، ءولۋ دە — ماعان ەندى ءبارىبىر».
«اي، قۋ تۇلكى-اي! — دەپ قاسقىر جاۋاپ بەردى، — اي، ءقايتىپ ەندى قۇتىلسام ەكەن دەپ تۇرسىڭ-اۋ! دۇنيەنىڭ بار التىنىن ماعان ۇسىنعان جاعدايدا دا، — مەن سەنى بوساتپاعان بولار ەدىم. سەنىڭ مەنىڭ الدىمدا بەرگەن وتىرىك ۋادەلەرىڭ از بولعان با ەدى؟ وتىرىكشى الاياق! سەنەن ەندى ماعان تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنىڭ قابىعى دا تيمەيتىن شىعار. ا، سەنىڭ اعايىن-تۋىستارىن بار ما؟ ولارىڭنىڭ، تۋىس-اعايىندارىڭنىڭ بارىنە دە تۇكىرگەنىم بار! ولاردان ءبارىن دە، راسىندا دا، كۇتۋگە بولادى. ءبىراق تا مەن ولاردىڭ دا ءبىر امالىن تابارمىن. جەكسۇرىن قاقپاس! مەن اۋىزىم اڭقيىپ، سەنى بوساتاتىن بولسام، كورەتىن كورەسىنى كورسەتسەڭ كەرەك! تيتتەي دە ساعان سەنۋگە بولمايدى، سەنەن ءبىر نارسەنى دە ەستىگىم دە كەلمەيدى. سەن مەنى ايامادىم دەپ، وتتاپ تۇرسىڭ، وڭباعان ساسىق نەمە! مەنىڭ كوزىم قىل ۇستىندە تۇرعان جوق پا؟ مەنىڭ جيىرمادان اسا تەرىمدى جارالاپ تاستاعانىڭ از با سەنىڭ؟ سەن كۇشىڭ باسىم بولعان كەزىڭدە، ءبىر مينۋت بولسا دا، دەمالۋىما شاما بەردىڭ بە ماعان؟ مەن سەنى اياپ، جارىلقاپ بوساتا سالاتىنداي، سونشاما اقىماق دەپ وتىرسىڭ با مەنى! سەن مەنى مەن گيرمۋندا ەكەۋمىزدى ابدەن قورلاپ، ابىرويىمىزدى ايرانداي توكتىڭ! جوق، وسىنىڭ بارىنە دە ومىرىڭمەن جاۋاپ بەرەسىڭ!» قاسقىر وعان سولاي دەپ جاۋاپ ايتتى.
وسى كەزدى پايدالانىپ جالپوس قارسىلاسىنىڭ قويىن قولتىعىنىڭ اراسىنا الدىڭعى تابانىن سۇعىپ جىبەردى دە — ەڭ ءبىر قاجەتتى مۇشەسىنەن قىسىپ ۇستاعان كۇيدە، ونى وڭدى-سولدى سۇيرەي باستادى... يزەگريم اۋزىن ايقارا اشا جان ايقايىن سالا وڭىرەگەنى-اي دەسەڭىزشى، ونى ايتىپ جاتپاي-اق قويايىن. رەينەكە اۋىزىنداعى قىسىلىپ قالعان تاباندارىن بوساتقان بويدا، ءبىر ەمەس، ەكى بىردەيىمەن اياماستان سىعىپ، تارتقىلاپ قاسقىر-بەيشارانى قورلاۋمەن بولدى. قاسقىر جان ۇشىرا باقىرعاندا — اۋىزىنان قان سورعالاپ اقتى! سونشالىقتى ول قاتتى قىسىم كورگەننەن، بورشا-بورشا تەرگە ءتۇسىپ، قورىققاننان دارەتىن دە جىبەرىپ قويادى. تۇلكى بۇنى كورىپ، راحاتتانىپ: بۇل دەگەنىڭ جەڭىس قوي! قاسقىردى ەندى ول ءار جەرىنەن تىستەلەپ، جۇلىپ جەي باستادى. ول بارىنشا قور بولىپ ولەسىدەي بار بويىن ىزا كەرنەپ، ءوزىن ولگەن جانعا سانادى. قان دەگەنىڭ كوزىنەن دە، اۋىزىنان دا اعىپ جاتتى. ءبىر كەزدە بارىپ ول ەس تۇسىنەن ايىرىلىپ قۇلاپ ءتۇستى. مۇنداي تاڭعاجايىپ كورىنىس — تۇلكى ءۇشىن تاۋداي التىن بەرگەننەن دە ارتىق ەدى! قاسقىردى كوپشىلىكتىڭ الدىندا ولاي سۇيرەپ، بۇلاي سۇيرەپ، اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ، تۇنشىقتىرىپ، تىستەلەپ، تىرناۋمەنەن بەيشارانىڭ كورمەگەن قورلىعىن كورسەتتى. بارشا جۇرتتىڭ الدىندا يزەگيىم جاعىمسىز ىڭىرسىعان ايانىشتى داۋىسى ۇلي شىعىپ، جان كورگىسىز ابىرجىگەن الباستى تۇردەگى ۇسقىنسىز تۇردە ولاي دا بۇلاي دا ولەر-ولمەس دەنەسى سۇيرەتىلۋىمەن قور بولدى. ونىڭ جاقىن تۋىستارى، پاتشاعا قاراپ جالىنىشتى وتىنىشپەن جەكپە-جەك ۇرىستى توقتاتۋىن، جىلاعانداي بولىپ، سۇرانىپ جاتتى. «ەندەشە، — ەگەر دە سەندەر ۇرىستى توقتاتۋدى قاجەت دەپ تاپساڭدار، — قارسىلىق جاسامايمىن» — دەپ جاۋاپ قاتتى پاتشا.
پاتشا مايدان تورەشىلەرى، تەڭبىلشەر مەن قابىلانعا ۇرىستى توقتاتۋدى بۇيىردى.
لينكس پەن لۋپاردۋس ەكەۋى مايدانعا كەلىپ — رەينەكە-تۇلكىگە: «جەتەر! پاتشا سەنىڭ اياۋسىز باسىمدىلىقپەن وتكىزگەن ۇرىسىڭدى دوعارۋىڭدى تالاپ ەتىپ وتىر» — دەدى.
پاتشا اعزام سەنىڭ قارسىلاسىڭنىڭ جەڭىلگەنىن كورە تۇرا، وعان ءومىر سىيلاۋىڭدى، ءسويتىپ ەكى جاقتىڭ دا قايعىلى جاعدايدىڭ بولعانىن قالامايتىنىن ايتىپ وتىر. بۇل ۇرىستا سەن جەڭدىڭ. ونى ءبارى دە مويىندادى — سوندىقتان سەن قانداي دا بولماسىن ماقتاۋعا، ماداقتاۋعا ىلايىقسىڭ، بۇدان بىلاي — ءبارى دە سەنى قولداپ قۋاتتايتىن بولادى».
رەينەكە: «مەن قۇرمەتكە ىلايىق ەكەنىمدى دالەلدەي الامىن! مەن پاتشا اعزامىمىزدىڭ قانداي دا بولماسىن تاپسىرماسىن شىن ىقىلاس، بار نيەتىممەن ورىنداۋعا ءارقاشاندا دايىنمىن. مەن جەڭدىم! ومىرىمدە ماعان مۇنان ارتىق ەشقانداي دا قۋانىش كەرەك ەمەس. تەك پاتشا اعزام مەنىڭ سىزدەن ءبىر عانا سۇرانارىم: دوستارىممەن اقىلداسىپ الۋعا رۇقسات بەرسەڭىز ەكەن» — دەدى.
سول كەزدە رەينەكەنىڭ اعايىن-تۋىستارى ءبىر اۋىزدان: «ءقادىرلى باس يەمىزدىڭ قالاۋى بولسىن!» — دەپ شۋلاپ كەتتى. ءسويتتى دە اعايىندارى جەڭىسكە يە بولعان جاندى توپ-توبىمەن جۇگىرە كەلىپ قۇتتىقتاي باستادى: بورسىقتار مەن قۇندىزدار، مايمىلدار مەن كامشاتتار، جاڭادان كەلگەن كوپتەگەن دوستارى: اقكىستەر، سۋسارلار، اققالاقتار مەن تيىندار، بۇرىننان قاس جاۋلارى بولعان، ونىڭ اتىن دا ەستىگىسى كەلمەيتىندەر دە، نەبىر جانۋارلار قۇتتىقتاپ كەلىپ جاتىر. كەرەك دەسەڭىز، ونى ايىپكەر ساناعاندار، وزدەرىنىڭ ايەلدەرىمەن، بالا-شاعالارىمەن بىرگە كەلگەن: كاريالارى بار، ورتا جاستاعىسى بار، جاستارى بار، كەرەك دەسەڭىز نارەستەلەرى دە تولىپ ءجۇر. ءبارى دە ونىڭ الدىنا كەلىپ يىلە سالەم بەرىپ ماقتاپ-ماداقتاعاندا — سوزدەرى بىر-بىرىنەن اسىپ جاتتى... شىركىن، جارىق دۇنيەنىڭ ءوزى — كىلەڭ باقىتتى جانداردان تۇراتىنداي، ەستىلۋدە: «ءارقاشاندا امان-ەسەن، ساۋ-سالامات بولىڭىز!» دوستار دەگەن جان-جاقتان اعىلىپ كەلۋدە. جەڭىلگەندەر ءقايتسىن ەندى؟ امالسىزدان شىداۋعا ءتيىس! ءدال سونداي جاعداي بولعان ەدى. ءبارى دە جەڭگەن جاننىڭ الدىندا ءوزىن شىن دوسىنداي ەكەنىن كورسەتپەك بولىپ تىرىسۋدا: ءبىرى سىرنايدا ويناپ، ءبىرى كارناي تارتىپ، داڭعىراق قاعىپ، ولەڭدەر ايتۋدا. جاعىمپازدار بولسا رەينەكەگە قاراپ: «قۋانىڭىز! ءسىز ءوزىڭىزدى دە، اعايى-تۋىستارىڭىزدى دا بيىك تورگە شىعاردىڭىز! العاشىندا ءسىزدى دۇشپانىڭىز تۇكپىرگە تىعىپ ويسىراتا قىسا باستاعاندا، بىزدەر ويپىر-اي نە بولاپ ەكەن دەپ قاتتى قينالىپ تا، نەبىر ويعا كەتكەن بولاتىنبىز، — كەيىن ءبارى دە وزگەشە بولا باستادى-اۋ. مىنە، ويدا جوقتان كەلگەن ب ا ق دەپ وسىنى ايت!» «راحمەت سىزدەرگە، — شىنىمدى ايتسام — مەنىڭ جولىم بولدى» — دەدى تۇلكى. جەڭىمپاز باستاعان، اينالاسىندا ءادىل قازىلارمەن بىرگەلەسكەن، ءبىر توپ جاندار ۋلاپ-شۋلاپ كەلە جاتتى.
رەينەكە پاتشا اعزامنىڭ وتىرعان تاعىنىڭ الدىنا كەلە سالا ءيىلىپ سالەم بەرىپ قۇلاي كەتتى.
پاتشا اعزام بولسا سول جەردەگى تۇرعان ءۋازىر، سۇلتانداردىڭ الدىندا وعان قاراپ: «تۇرەگىڭىز! ءسىز بۇل جەكپە-جەكتە ءوزىڭىزدى باتىرلارشا كورسەتە الدىڭىز، — سوندىقتان دا ادىلەتتى جەڭىسكە جەتىپ وتىرسىز. مەن سىزگە بوستاندىق بەرەمىن. سىزگە بەرىلگەن بارلىق اۋىر جازالاردان ازات ەتەمىن. يزەگريم جازىلىپ كەتكەننەن كەيىن، مەن بۇل ماسەلەنى بيلەردىڭ كەڭەسىنە قوياتىن بولامىن. وسىمەن بۇگىنگى ءىستى اياقتايمىز».
«و باس يەم! ءسىزدىڭ جوعارعى لاۋازىمدى بەرگەن تاپسىرمالارىڭىز — ءارقاشاندا قاسيەتتى، ءقادىرلى — ونى ءسىز جاقسى تۇسىنەسىز» — دەدى تۇلكى، ءوزىن جاۋاپتى ۇستانىپ. مەن بۇل جەردە قانشاما ايىپتاۋشىلارعا كەزدەستىم دەسەڭىزشى! ءبارى دە قاسقىرعا جاعىمپازدانىپ مەنىڭ ۇستىمنەن بارىن بارداي، جوعىن بولعانداي ەتىپ وتىرىك جالالاردى جاۋىپ جاتتى. ءبارى دە ايقايعا باسىپ: «قۇرتىڭدار، تاپتاڭدار!» — دەپ، وعان جاعۋ ءۇشىن، ونىڭ ءسوزىن سويلەپ مەنى كىنالاپ، تەزىرەك قۇرتپاق بولدى. ءبارى دە انىق كورىپ تۇردى: مەنىڭ كەسەلىمنىڭ كوبىسى سوزدەردە بولاتىن. تۋرالىقتىڭ سوڭى نەمەن تىنارىن ەشكىم دە بىلمەگەن ەدى. ءساتى ءبىر كەلگەندە، اسپازشى كوڭىلى ءتۇسىپ، بىرەر سۇيەكتى ورتالارىنا لاقتىرىپ تاستايدى-اۋ دەگەن دامەلەرىن ۇزبەستەن قازان-وشاقتى توپ-توبىمەن اينالشاقتاپ جۇرگەن يتتەردەي.
بىردە ءبىر ءيتتىڭ سوماداي پىسكەن ەتتى ۇرلاپ جىمقىرىپ بارا جاتقانىن جانىندا جۇرگەن يتتەر بايقاپ قالادى، دەگەنمەن دە ول يت تە ءوز سىباعاسىن العان دا ەكەن، — اسپاز ونىڭ قۇيرىعىن كۇيدىرىپ ۇلگىرىپتى. سوندا دا ول، ءوزىنىڭ تاپقان كەرەمەت دۇنيەسىمەن توبىرىنا قوسىلىپ ۇلگەردى.
يتتەر تاڭىرقاپ: «كوردىڭدەر مە، قايتكەندە دە اسپاز بۇنى جاقسى كورەدى ەكەن. قاراڭدارشى، قانداي ءدامدى تاعاممەن ونى سىيلاعانىن!» ول بولسا ولارعا: نەسىنە سونشاما قۋاناسىڭدار. سەندەر مەنىڭ الدىما، ءتاپ-تاتتى ەتتى كورىپ، تاڭىرقانىپ تۇرعان بولۋلارىڭ كەرەك. ەگەر دە مەنىڭ ارت جاعىمدى كورسەڭدەر، — مەنى باقىتتى جان ەكەن دەپ ايتپاس ەدىڭدەر» — دەيدى. نە بولعان ەكەن سونشالىقتى؟ — دەپ قاراعان ەدى. كورە سالا يتتەر قورقىپ تا كەتتى — ونىڭ ارتى قاتتى كۇيىپ قالعاندارىنان جۇندەرى تۇگەل ءتۇسىپ، تەرىسى قىزىل شاقا بولىپ ءبۇرىسىپ قالىپتى. سودان سوڭ بىردە-بىر يت اسحانا جاققا بەتتەي الماي قالادى. ءبارى دە تۋىستارىن جايىنا قالدىرىپ، باسى اۋعان جاقتارىنا تاراپ كەتەدى... باس يەم! بۇل دەگەنىڭىز پەس، پاسىقتار تۋرالى مىسالداردىڭ ءبىرى. ەگەر دە باسىنا ءبىر ءىس تۇسە قالعانداي جاعدايدا — دوستارىڭدى تابا الماي قالاتىنىڭ راس.
ونىڭ اۋىزىنا كۇنى بويى قاراۋمەن بولادى: سەبەبى ونىڭ اۋىزىندا ەت بار عوي! كىمدە-كىم ونىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ مازدەنبەسە، وندا ول كوپ نارسەدەن قۇر قالادى. ءبارى دە ونىڭ تەرىس جاساعان تىرلىكتەرىن ۇمىتىپ، ونىڭ ىستەگەن ىستەرىن دارىپتەپ، ماداقتاپ، ماقتاي بەرۋلەرى كەرەك. يا، كوپ جاندار ەشتەڭەنى دە ويلاماستان، وسىنداي ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. بۇنداي جاعدايلاردا كوبىسى قايعىلى وقيعالارعا دۋشار بولىپ — بيلىكتەرىنەن ايىرىلىپ جاتادى. سودان كەيىن ولاردى، ولاردىڭ ەسكى دوستارى تەرىسىنەن ءتۇسىپ جاتقان جۇندەردەي، ەشبىر جان دا سىيلامايتىن بولادى: ۇلكەنى دە، كىشىسى دە ونان قاشقالاقتاپ، — ءسويتىپ ولار جالاڭاش قالادى. سول ايتقانداي-اق، ونىڭ دەنەسىندەگى ءبىر تۇتام ۋىستاي بولىپ كۇيىپ قالعان تەرىسىن كورگەن ءبىر توپ يتتەر دەمدە كوزدەن ۇشقانداي عايىپ بولدى...
و باس يەم، كەلىسەتىن بولارسىز: رەينەكە-تۇلكى تۋرالى مۇنداي اڭگىمەلەر بولۋى مۇمكىن ەمەس. دوستارىم مەنى ۇياتقا قالدىرماس. ءسىزدىڭ جاساعان جاقسىلىعىڭىزدى ەش ۇمىتپاستان، ەگەر دە ءسىزدىڭ ماقسات ويىڭىزدى بىلەتىن بولسام، وندا مەن ونى بۇلجىتپاستان ورىنداۋعا ارەكەت جاساعان بولار ەدىم».
«ارتىق ايتۋدىڭ قاجەتى كەرەك ەمەس. مەن ءسىزدى وتە مۇقيات تىڭداپ وتىرىپ، ءسىزدىڭ ويىڭىزدى انىق ءتۇسىندىم. ءسىزدى، قۇرمەتتى مىرزانى، بۇرىڭعىداي، ارنايى قۇرىلعان قۇپيا كەڭەستىڭ قۇرامىندا كورسەم دەيمىن. بارلىق مەكەمەلەردە ەركىن بولۋىڭىزعا رۇقسات ەتەمىن. مەن سىزگە بۇدان بىلايعى كۇندەرى بيلىك پەن قۇرمەت جاساۋدى تولىق قايتارىپ بەرەمىن جانە دە ءسىزدىڭ تولىق اقتالاتىنىڭىزدى قالايمىن. سىزگە كوپ ىستەردى تۇزەتۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى. ءسىزسىز مەنىڭ اقسارايدا قىزمەت ەتۋىم مۇمكىن ەمەس. ەگەر دە ءسىز اقىلىڭىزدى جاقسى ىستەر ءۇشىن جۇمسايتىن بولساڭىز، وندا ءسىز سياقتى قايسى ءبىر جان بىزگە دۇرىس جولعا سالىپ، جاقسى كەڭەسىن بەرە الار-اۋ دەيسىز؟ ال، ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن ايتىلعان ارىز-شاعىمداردىڭ بىردە-بىرىن ەندى تىڭدامايتىن بولامىن. مەنىڭ اتىمنان، قايدا بولساڭىز دا، كەرەك دەسەڭىز، ۇكىمەتىمىزدىڭ جاۋاپتى حاتشىسى رەتىندە دە، بۇيرىق بەرىپ، تاپسىرمالار ايتۋىڭىزعا رۇقسات بەرەمىن. سىزگە مەن بۇگىننەن باستاپ ءوزىمنىڭ ءمور بەلگىمدى بەرىپ، بار ماسەلەلەردى قاراپ، قۇجاتتارعا قول قويىپ، شەشىمدەر قابىلداۋىڭىزعا مۇمكىندىك بەرەمىن...»
مىنە، ءسويتىپ، قاراپتان-قاراپ تۇرىپ، ەڭبەگىنە ساي، رەينەكە قايتادان دەمدە قۇرمەتتى جان بولىپ، بۇرىڭعىداي كۇشىنە ەنىپ، بارشا ءدۇيىم جۇرتتىڭ ۇستىنەن شەشىم قابىلداپ، دۇرىس تا بولسا دا، بۇرىس تا بولسا دا بۇيرىق بەرە الاتىن لاۋازىم يەسى بولىپ شىعا كەلدى.
تۇلكىگە العىستار ءۇستى ۇستىنە جاۋىپ شەكسىز قۋانىشتارعا بولەنىپ، ءتىل قاتتى: «مەنىڭ ءامىرشىم! سونشالىقتى ۇلىع قۇرمەتىڭىزگە قالايشا مەن يە بولا الدىم دەسەڭىزشى؟ ءسىزدىڭ ماعان جاساعان بۇل جاقسىلىعىڭىزدى، مەن اقىل ەسىمنىڭ بار كەزىندە، ءومىر بويى ۇمىتپاسپىن...»
بۇل جەردە ازداپ بولسا دا قاسقىر تۋرالى ايتىپ كەتپەكشىمىن. ول، جەڭىلىس تاۋىپ، بۇكىل دەنەسى جاراقاتتانعان كۇيدە، مايداندا جاتقان ەدى. ونىڭ جانىندا ايەلى، دوستارى، گينسە مەن سۇلتان (مىسىق پەن ايۋ)، بارلىق اعايىن-تۋىستارى، بالا-شاعالارى، بارشا ءۇي-ىشى بىرگە بولاتىن. ولار جىلاپ-سىقتاۋمەن بايعۇس قاسقىردى ۇرىنىپ قالماسىن دەپ سابان توسەلگەن ساتىعا ابايلاپ جاتقىزدى دا الىپ كەتتى. دەنەسىندەگى جاراقاتىن ساناپ كورگەن-دى، — جيىرما التى جەرىنەن جارالانىپتى. قانشاما دارىگەرلەر جينالىپ، بەيشارانىڭ جارالارىن تاڭىپ، دارىلەرىن بەرىپ جاتتى. ونىڭ بارلىق مۇشەلەرى ىستەن شىققان ەدى. دارىگەرلەر ونىڭ قۇلاعىنىڭ اينالاسىن ارنايى دايىندالعان كۇشتى كوك شوپپەن ۋقالاپ سۇرتكەن كەزدە — اۋىزىنان دا ارتىنان دا تۇشكىرىپ، پىسقىرىپ جاتتى. دارىگەرلەر اعايىن-تۋىستارىن جۇباتقانداي بولىپ جىلى سوزدەر ايتىپ جاتتى: «مايلاپ، ىسقىلاپ، شومىلدىرىپ، ەمدەۋدىڭ قولىمىزدان كەلگەن بار امالىن جاسايمىز» — دەپ. دارىگەرلەر ونى ءبىرشاما ۇيىقتاپ، دەمالسىن دەپ توسەككە جاتقىزعان ەدى، ءبىراق تا كوپ ۇيىقتاي الماستان، — كوزىنىڭ الدى قوڭىر قوشقىل بولىپ، بىردە قارايىپ، بىردە تۇنەرىپ، جاتقان ورنىنان ويانىپ كەتتى دە، بار دەنەسىن اۋىر جۇك، ءزىل باسقانداي كۇيگە ءتۇستى: ماسقارا ۇياتقا قالعاندىعى مەن قاسىرەت-قايعى قوسىلا ونىڭ دەنە جۇيكەسىن قۇمىرسقا شاققانداي جەۋمەن، ىزادان ءوزىن-وزى ەش جۇباتا الماعان جاعدايدا جاتتى.
گيرمۋندا ايەلى بولسا كۇيەۋىنىڭ و جاعىنا ءبىر شىعىپ، بۇ جاعىنا ءبىر شىعىپ، باستارىنا تۇسكەن اۋىر زۇلماتتى قايعىرا كوتەرۋمەن زار يلەپ ءجۇر. وتە اۋىر قايعىعا ول دۋشار بولدى. كۇيەۋىمنىڭ مۇشكىل ءحالىن كورىپ، ءوزى دە، بالالارى دا، دوستارى دا ايانىشتى جاعدايدا بولاتىن. جوق، ول كوپكە شىداماس! ول اۋرۋىنا شىداماستان جىندانا باستادى. سوڭىندا اۋىر وكىنىشتى جاعدايعا دۋشار بولدى...
رەينەكە بولسا قۋانىپ ءجۇر. دوستارىمەن بىرگە ول ازىلدەسىپ، ونى-مۇنى ايتىپ، ماقتاۋ-ماداقتاۋلار ەستىپ، كوڭىل-كۇيى كوتەرىڭكى جاعدايدا كەتىپ بارا جاتتى. پاتشا ونىڭ جانىنا كۇزەتشىلەردى قوسىپ بەرىپ، قوشتاسىپ جاتىپ: «ءسىزدىڭ تەزىرەك قايتا ورالۋىڭىزدى شىن نيەتپەن كۇتەمىن» — دەدى. رەينەكە تىزەرلەنە وتىرا قالىپ: «سىزگە، مەنىڭ باس يەم، مەنىڭ پاتشازاداما، ءسىزدىڭ ۋازىرلەرىڭىزگە، وسىنداعى بارشا مىرزالارعا شەكسىز العىسىمدى بىلدىرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر! و، باس يەم، ۇلكەن، ۇلى جەڭىستەرگە جەتۋ جولىندا، سىزدەردى ءبىر قۇدىرەتتىمنىڭ ءوزى قولداپ، جارىلقاپ، قورعاپ ءجۇرسىن! ءسىزدىڭ كورسەتىپ بەرگەن تۋرا دا، سارا جولىڭىزدا جۇرگەنىمە مەن شەكسىز قۋانىشتىمىن. مەن ءسىزدىڭ الدىڭىزدا باس يەمىن. ءسىز، ەگەردە ماعان رۇقسات بەرسەڭىز — ۇيىمە بارىپ، ايەل، بالا-شاعامدى كورىپ قايتسام با دەيمىن» — دەدى.
«نە دەيىن، اق جول، ەشتەڭەنى دە ويلانباڭىز» — دەدى پاتشا. وسىدان كەيىن رەينەكە، ۇلكەن قۇرمەت سىيعا يە بولىپ، ابىرويمەن جولعا شىعادى. بۇل اۋلەتتىڭ كوبى وسىنداي ايلاكەر جاندار. ەگەر دە ولاردىڭ ساقال-مۇرتتارى سارعىش قوڭىر تۇستە بولماسا، — وندا بوياپ العان دەي بەرىڭىز. رەينەكە ءوزىنىڭ ءبىر توپ (قىرىق شاقتى) اعايىن-تۋىستارىمەن كوتەرىڭكى كوڭىلدە اقسارايدان شىعىپ بارا جاتتى. ولاردىڭ ءبارىن دە اسا قۇرمەت، ىزەتپەن شىعارىپ سالۋدا. تۇلكى، اعا سۇلتاندارشا قودىرايىپ، جانىنداعىلارى ونى قولپاشتاپ، ارتىنان ەرىپ كەتىپ بارا جاتتى. ول بولسا قۋانىشتان ءجۇزى جارقىراپ، ۇلپىلدەگەن قۇيرىعىن ولاي دا، بۇلاي دا جاراسا بۇلاڭداتىپ كەلەدى: ول بۇگىندە پاتشانىڭ قۇرمەتىنە يە بولعان! قايتادان ول كەڭەسكە مۇشە بولدى، بۇل دەگەنىڭ قول جەتە بەرمەس مۇمكىندىك قوي!
«مەنى قولداپ، قورعاعان دوس جانداردىڭ جاقسىلىعىن ەش ۇمىتپاسپىن، قولىمنان كەلگەنشە كومەك بەرەرمىن» — دەپ ويلادى ول. — يا، اقىل دەگەنىڭىز التىن، گاۋھار-مارجاننان دا قىمبات!»
سولاي دەدى دە، ول ءوزىنىڭ تۋعان ولكەسىنە، مالەپارتۋسقا جول تارتتى، بار دوستارى ونىڭ سوڭىنان ەرە ءجۇرىپ كەلەدى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ونىڭ جانىندا بولىپ، وعان قولداۋ جاساعاندارعا ول ۇلكەن راحمەت ايتىپ، ءوزىنىڭ قول ۇشىن بەرەتىنىن جاسىرمادى. بارىمەن دە ىستىق ىقىلاستا حوش ايتىسىپ، ولار بولسا ءار جاققا قاراپ تارقاپ جاتتى، بۇل بولسا ءوزىنىڭ تۋعان مەكەنىنە باعىت الدى.
ۇيىنە بارعاندا ونى ايەلى امان-ەسەن، قۋانىشتى كۇيدە كۇتىپ الىپ، قالايشا امان-ساۋ قالعانىنا تاڭىرقانا سۇراعان سۇراعىنا، ول كۇلە جاۋاپ قاتتى: «كورىپ تۇرسىڭ عوي، جانىم، ساۋ-سالاماتپىن! يا، تاڭ قالارلىق ءىس بولدى دەرسىڭ: اسا ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولدىم! مەن قايتادان كەڭەستىڭ بەلدەي مۇشەسى بولدىم، و دەگەنىڭ اعايىن-تۋىستار الدىندا ۇلكەن ابىروي دا، پايداسى دا مول دەگەن ءسوز. مەن بارلىق ۋازىرلەردىڭ ۇستىنەن قارايتىن جاۋاپتى حاتشى لاۋازىمدى قىزمەتكە دە تاعايىندالدىم! ماعان ۇكىمەت باسشىسىنىڭ، پاتشانىڭ ءمورى دە سەنىپ تاپسىرىلدى! ول ارنايى: «رەينەكەنىڭ بارلىق بەرگەن بۇيرىقتارى — اۋىزشا نە بولماسا جازباشا، مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس. وسى ايتىلعان سوزدەرىمدى ەستەرىڭدە ساقتاڭدار!» — دەپ بۇيرىق بەردى. قاسقىرمەن مەن تەز ارادا وتە ءساتتى ەسەبىمدى الدىم. ونىڭ بارلىق ارىز-شاعىمدارى جەردە قالىپ، ءوزى ابدەن تاياق جەپ، كوزىنەن ايىرىلدى. ونىڭ بارشا تۋىستارى ماسقارا بولىپ، ابىرويلارىنان ايىرىلدى. مەنىڭ وعان سالعان تاڭبامدى ەندى وشىرە الماس! ومىرىندە ەندى ونىڭ ەشقاشاندا جولى بولمايدى. ءبىز ەكەۋمىز جەكپە-جەككە شىعىپ توبەلەستىك — مەن جەڭىسكە جەتتىم. ەندى ول جازىلىپ كەتەدى دەپ ويلامايمىن. قايتكەندە دە، مەنىڭ وندا قانداي شارۋام بار؟ نە دە بولسا — بۇدان بۇلاي مەن وڭكەي وڭەشتىلەر تۇقىمداستارىنىڭ ءبارىنىڭ دە ۇستەرىنەن بيلىك جاسايتىن بولامىن».
تۇلكىنىڭ ايەلىنىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى، ونىڭ ەكى تەنتەگى، ءبىزدىڭ اكەمىز بارىنەن دە كۇشتى! بىر-بىرىمەن قۋانا سويلەسىپ: «التىن ارايلى كۇندەرىمىز تۋاتىن بولدى: ءبىز بۇدان بىلاي ەندى ۇي-مەكەن جايلارىمىزدى ۇقشاتا سالىپ الىپ، ءسويتىپ ەشبىر ۋايىم-قايعىسىز راحات ءومىر سۇرەتىن بولامىز» — دەپ ماز-مەيرام بولىپ جاتتى.
مىنە، ءسويتىپ رەينەكە دەمدە بيىك تورگە شىعا كەلدى!
اقىل-وي، پاراساتپەن، جاماندىقتان الشاق بولىپ، جاسالعان ءاربىر ءىس ءسوزسىز جاقسىلىققا جولىقتىراتىنى انىق!
بۇل كىتاپتى ساتىپ الىپ وقىعانداعى وقىرماندارعا ايتارىمىز، ونداعى ولەڭدەردەگى ويدان تۋىنداعان ماسەلەلەردىڭ بولمىستارىن، بۇگىندە ومىردە بولىپ جاتقان تىرشىلىكتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، وي تارازىسىنان سارالاپ وتكىزىپ، كۇندەلىكتى ومىرگە تۋرا كوزبەن قارايتىن بولسا ەكەن دەگەن ماقساتپەن وسى كىتاپ جازىلدى. قالاي دەگەنمەن دە بۇنداي جاعدايلار، وقيعالار ومىردە بولعان دا، بولىپ تا جاتىر، بولا دا بەرمەك.
وسىمەن رەينەكە-تۇلكى تۋرالى ونىڭ نەبىر ارەكەت پەن ماشاقات ءومىرى مەن ىستەرى تۋرالى اڭگىمەمىزدى اياقتاۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.
ال بىزدەرگە، قۇدايىم، جارىق تا، جارقىن دا كۇندەرىڭىزدى ماڭگىلىك بەرە بەرىڭىز! اۋمين!
You Might Also Like
-
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ «№ 90 گيمنازيا» كمم
