ساعىنىش ەكەن بالا كەز...
كوكەك پەن قازان
... ەڭ الدىمەن مەنىڭ ەسىمە يەسىز دالاداعى قىستاۋلار ورالادى. شىركىن، سول قىستاۋلاردىڭ كىرپىشى التىننان قالانسا كەرەك-تى، جىلۋلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن سەزىنەمىن. اياعىمدى باسىپ جۇگىرىپ كەتكەن كەزىم-اۋ دەيمىن، ويتكەنى، مەنى دالاعا كوتەرىپ شىعارىپ جۇرگەن جاندى ءالى دە ەلەستەتە المايمىن. دالا شۋاق بولاتىن، سوعان قاراعاندا، جەردىڭ بەتى ەندى عانا قىزا باستاعان كوكەك ايى. ال كوكەكتەردىڭ داۋىسىن سول ماڭايدان ەستىپ "بۇلار قاي جاقتان دىبىس بەرىپ تۇر" دەپ توڭىرەگىمدى شولا قارايتىنمىن. كوكەك زامانىندا بايدىڭ قىزى ەكەن، سۋعا بارا جاتقان اكەسىنەن الدەنەلەردى سۇراپ "ايتشى، كوكە، ايتشى، كوكە" دەپ مازاسىن الىپ قويماعاسىن: "ءوي، كوكەك بولعىر" دەپ ۇرىسقان سوڭ اتشاكوكەككە اينالىپ كەتكەنىن كەيىنىرەك ءبىلدىم. سول كەزدەرى ەل اراسىندا:
ءبىر قۇس بار اۋىلىمدا كوكەك دەگەن،
الدىمدا تەرەزەمنىڭ سەكەكتەگەن، — دەگەن ءان ەستيتىنمىن.
مەنىڭ ءسابي كەزىمنەن تاسالاپ تۇرىپ، جانعا جايلى اۋەنىن قايتالاي بەرەتىن سول كوكەكتەر قايدا ءجۇر ەكەن؟
كوكەكتەن دە اسىپ تۇسەتىن دۇنيەنىڭ قىزىعى مول بولۋشى ەدى. ءبارىن دە بايقاپ كورۋ ءۇشىن كۇندە-كۇندە ءۇي اۋلاسىنان شەتكەرىلەۋ جاتقان قازانعا كەلەمىن. قازاننىڭ ءبىر جاعى سىنىپ، توقىمداي ورنى ويىلىپ ءتۇسىپ قالعان. ادام ءتارىزدى، سەلتيگەن قوس قۇلاعى بار، جانى بار ماقۇلىقتاي. ماعان سونادايدان قاراپ تۇراتىن. قولىما قانداي تەمىر تۇسەتىنىن قايدام، الگى قازاندى بۇيىرىنەن ۇرسام بولدى دىڭىلداعان دىبىس شىعادى دا شىم-شىمداپ توڭىرەككە تۇگەل تاراي باستايدى. قازاندى ۇرعان سوڭ ىزىنشە ىڭىلداي كوتەرىلىپ، توبەمنەن تۇسپەي قوياتىن سول ءبىر عاجايىپ دىبىسقا قۇشتارمىن. مۇمكىن مەنىڭ عاشىقتىق سەزىمىم قازاننىڭ ۇنىنە دەگەن ناركەس سەزىمنەن باستاۋ الىپ، سول دىبىستىڭ ءوزى سياقتى ارىگە ۇلاسىپ كەتكەن شىعار. ول — جەر بەتىندە جوق ادەمى اۋەن-دى، اتىلعان مىلتىقتاي تارس ەتىپ كەڭ دالاعا جىم-جىلاس ءسىڭىپ تە كەتپەيدى، كوز الدىڭدا، قۇلاعىڭنىڭ تۇسىندا ىلگەرى-كەيىندى تولقىنداپ اتكەنشەك تەبەدى. جارىق دۇنيەگە كوز اشىپ قاراعاننان ەسىمدە قالعان كوكەك پەن وسى قارا قازاننىڭ سالعان العاشقى ءانىم مەنىڭ، سوندىقتان دا كۇن سايىن ەرىنبەي-جالىقپاي كەلىپ قۇلاق قويا تىڭدايتىنىم. ءقازىر دە ءتۇرلى قالالاردىڭ مۇنارالى باسىنداعى ۇلكەن قازانداردى ۇرعىلاپ، ونىڭ داۋسىن قالا حالقىنا تاراتىپ جاتقانداردى كورگەندە سابيلىك شاعىم كوز الدىما ەلەستەيدى. سوندىقتان دا جەر بەتىندە مەن ءۇشىن قازان مەن كوكەك ۇنىنەن كيەلى دە، كەپيەتتى ەشتەڭە جوق.
قاڭىراعان قىستاۋلار
اينالامىزدا ەل كورىنبەيدى، ولار قايدا كەتتى دەپ سۇراپ جۇرگەن مەن دە جوقپىن. اپامنىڭ اتىمدى اتاپ، وقتا-تەكتە شاقىراتىنى بار.
— سەرجان قايداسىڭ؟..
سوندايدا الگى قاڭىراعان قىستاۋلار دا: "سەرجان قايداسىڭ؟ سەرجان قايداسىڭ؟" دەپ جان-جاعىمنان اڭگىرلەپ قويا بەرەدى. شەشەم ەكەۋمىزدى داۋسىن مازاق ەتكەندەي اينىتپاي قايتالايتىن قورقىنىشتى قىستاۋلاردىڭ قالايشا سويلەيتىنىنە تاڭمىن. ۇرەيىم ۇشقاندىقتان اياعىمدى اپىل-تاپىل باسىپ، ۇيگە قاراي قالتاقتاي جۇگىرەم. ءۇي ەكى بولمە-اۋ دەيمىن، اكەم سونىڭ ءتور جاعىندا توسەكتى قالىڭ سالدىرىپ تىرپ ەتپەي جاتادى دا قويادى. بۇعان دەيىن اكەمنىڭ باسىمەن ارپالىسقان بوز ايعىرى بولعان؛ ەردىڭ قاسىندا باۋىنان ىلىنگەن دوربا بار، دوربانىڭ ىشىندە جىلاعان كەزدە قولىما قىستىرا قوياتىن ءتاتتىنىڭ نەشە ءتۇرى بار. ءوزى توسەك تارتقاننان بەرى بوز ايعىر كورىنبەيدى، تاتتىلەر دە كوزدەن عايىپ بولدى. كەيىنىرەك سۇراستىرسام، اكەم اسپىگە شالدىعىپ، باسقارمالىعىنان تۇسكەن. بوز ايعىردى ارقىراتىپ جاڭا باستىق ءمىندى، قيىنى — بوز ايعىردىڭ ۇستىندە ۇمىت كەتكەن دوربا. ناۋقاستىڭ قيمىلداۋعا سەلى كوتەرمەگەسىن، كوشكەن جۇرتتا جالعىز ءۇي قالا بەرگەنبىز.
ءالى كۇنگە دەيىن ەلسىز-سۋسىز جەردە نەنى قورەك ەتىپ وتىرعانىمىز مەن ءۇشىن ءالى جۇمباق، سوكەت تە بولسا ايتايىن، ءوزىم ەمشەك ەمەمىن. دەگەنمەن وسى كەزەڭ ءبىزدىڭ وتتىڭ باسى ءۇشىن ۇلكەن اۋىرتپالىقتى بەينەلەيتىندەي. ويتكەنى، الگى ەسكى قىستاۋلاردىڭ اراسىندا مەنى قولتىعىنا قىسىپ الا قاشۋ ءۇشىن تىعىلىپ جۇرگەن ۇبىجىكتەر بار.
اپالارىم
كىندىكتەن جالعىز ەمەسپىن، مەنىڭ ءبيبىنۇر، بيبانار ەسىمدى اپالارىم بولدى. بيبانار ەكى جاستاي ۇلكەن، ايلا-تاسىلدەن قۇرالاقان ەمەس، الدەنەگە تالاسا قالساق، بەتىمدى تىرناپ الادى. سوندىقتان، ءشوپ-شالامنان قۇراستىرعان ويىنشىققا جارماسپاس بۇرىن، كەيىن شەگىنشەكتەي وتىرىپ، ءبىر قولىممەن بەتىمدى باسامىن دا، ەكىنشى قولىممەن تارتىسا باستايمىن. كۇشىم جەتپەگەندىكتەن كۇنىبۇرىن جەڭىلەتىنىمدى ءبىلىپ، اۋزىم بىلجىراپ جىلايتىنىم جانە بار؛ ەستىگەن جان بولسا السىزگە كومەكتەسەدى، ايتپەسە قولىمداعىدان ايرىلىپ قالا بەرەمىن.
ءبيبىنۇر قامقور، بىلەگىمنەن ۇستاپ جەتەكتەيدى، جۇرە الماسام، ارقاسىنا سالىپ الۋعا دا قاۋمەتى كەلەدى. بىردە مەنى ارقالاپ، اق قاباقتىڭ باۋرايىنا جايىلىپ جۇرگەن بوتانى نوقتاسىنان جەتەكتەپ تۇسە بەرگەندە، ويناقتاپ كەلىپ بەرسىن... ەكەۋمىز دە ەكى جاققا قۇلاپ تۇستىك، جىلاپ ءجۇرمىز، بىرىمىزدىڭ-بىرىمىزگە جانىمىز اشيدى... ۇرەيىمىزدى ۇشىرىپ، دەگەنىنە جەتكەن بوتا، باس ءجىبىن سۇيرەتكەن كۇيى ەسىك الدىنا بارىپ، ءالى ەسىمىزدى جيا الماي جۇرگەن بىزدەرگە "مەنىمەن ويناعان قالاي بولادى ەكەن؟" دەگەندەي ماساتتانا قارايدى.
ماعان سۋ توپىراقتان قابىرعاسىن تۇرعىزىپ، ءۇستىن مالدىڭ ساعىمەن جاۋىپ، ءۇي جاساپ بەرەتىن ءبيبىنۇر كوپتەن بەرى جوق. ەلەگزىپ، باۋىرىمدى ىزدەيمىن، ءبىراق ونىڭ ىزىنەن سۇراۋ سالۋعا شامام قايدا؟ ەر جەتىپ، ەس بىلگەن كەزدە بايىبىنا جەتسەم، قاني دەگەن اتامىزدىڭ اقتىلەۋ دەگەن جالعىز بالاسى ورتەنىپ ءولىپتى. اكە-شەشەسى جىلاپ-سىقتاپ ۇيدەن شىقپاي:
— ءبيبىنۇر، بىزگە ەرمەك بولسىن بالامىزدىڭ ورنىنا... اسىراپ الدىق دەمەيمىز، كەيىنىرەك وزدەرىڭە قايتارىپ بەرەمىز، — دەيدى.
اجەمنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، تۋىستارىنىڭ كوڭىلدەرىن قيماعان اكەم مەن شەشەم ءبيبىنۇردى: "بار، سول ۇيگە بالا بول" دەپ بەرگەن دە جىبەرگەن. ورتەنگەن بالانىڭ كۇيىگى سول ءبىر وتتىڭ باسىنا وڭايعا سوقپاعانى راس، ءبىراق ۇلكەن اپامنىڭ ۇيدەن قول ءۇزىپ كەتكەنى ماعان دا اۋىر سوقتى. ساعىنىپ سەبەپسىزدەن سەبەپسىز كوپ جىلادىم.
ءبيبىنۇر بارعان تۋىسقانىمىزدىڭ ۇيىنە دە "ەرمەك" بولا قويماعان، سيراعى مايىسىپ بارىپ قۇدىقتان سۋ اكەلۋ، ساماۋرىننىڭ تۇتىنىنە قاقالىپ-شاشالىپ ءجۇرىپ شاي قويۋ سياقتى جۇمىستار - كىشكەنە قىزدىڭ موينىنا مىنگەن. وسى حاباردى ەسىتكەنمەن، بالاسىن الىپ قايتۋعا اكەمىز قۇدايدان قورقىپتى. ءبىراق، ءبىرىنشى كلاسقا بارعان جىلى كانيكۋلدا ءبيبىنۇر ءبىزدىڭ، ياعني، ءوزىنىڭ ۇيىنە قاشىپ كەلدى. ەسى كىرىپ قالعان قىز تۋىسىمىزدىڭ ۇيىنەن كورگەن اقىرەت-ازارلارىن جىلاپ ايتقان سوڭ، "بارىپ، بالا بول" دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامادى.
قورقىنىشتى ءتۇن
...ءبىز سول باياعى ەسكى جۇرتتا وتىرمىز-اۋ... ءۇيىمىز كۇتپەگەن جەردەن قۋانىشقا تولدى دا، ءبيبىنۇر مەن بيبانار ءماز-مايرام. مەن ەس بىلگەننەن بەرى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جەلپىنىپ وتىرعانىن كورگەنىم سول، وقىس قۋانىشتى توسىرقاپ قارايمىن. ابىر-سابىردان بويىمدى اۋلاعىراق سالماققا اكەمدى اينالىپ، قولتىعىنىڭ استىنان كوز تاستاعام. ءبيبىنۇر وقۋدان ورالعان ەكەن، شاشىنىڭ اراسىن ايرىپ ورگەندىكتەن، جاتىرقاپ ءجۇرمىن. مەنى قۋالاپ ۇستاپ العىسى كەلەدى. ازار دا، بەزەر شىعا قاشامىن. ويتكەنى، جانىندا بەيتانىس ادام بار. ول — مەنىڭ اسكەردەن دەمالىسقا شىققان كوكەم.
كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتكەن پەشەنەي-كامپيت وتباسىمىزعا ويىن-ساۋىعىمەن ورالدى، اپالارىم ولەڭ ايتتى دا، مەنىڭ تاتتىدەن اۋزىم بوسامادى. ءتىپتى، كامپيت وراعان قاعازداردىڭ ورنەكتەرىنە دەيىن جۇتىپ قويعانداي ادەمى، سوندىقتان ونى دا تىسكە سالىپ شاينايمىن. سەبەبى، ادەمى نارسە ءتاتتى دە بولۋى كەرەك قوي.
كوكەم كوپ بولمادى ۇيدە. مەن سولدات كيىمدەرىن كيىپ، قۇمارىمنان شىعىپ ۇلگەرمەدىم، ويانعان كەزدە توردەگى توسەگىنەن تابا المادىم.
— كوكە-ە!..
— كوكەڭ كەلەدى كۇنىم... جاڭا عانا قالا جاققا جاياۋ-جالپى كەتتى، — دەپ شەشەم تۋ الىستا ساعىمدارى ويناپ، تەڭىزدەي تولقىعان كوكجيەكتەردى كورسەتەدى. ءبىراق، "كەلەدى" دەگەندى تۇسىنبەيمىن، كوكەم ماعان ءقازىر كەرەك ويتكەنى.
— كوكە-ە!..
ءبىرىنشى كلاسقا بارعانى بولماسا ءبيبىنۇر دا الداعانعا سەنە سالاتىن بالا ەمەس پە، ءبىز ۇشەۋمىز ۇبىرىپ-شۇبىرىپ، اپامنىڭ كوزىن الا بەرە، دالادان كوكەمدى ىزدەپ تاۋىپ الۋعا شىقتىق.
— قالايدا كوكەمدى قۋىپ جەتەمىن، — دەيدى ءبيبىنۇر ارقاسىنداعى ماعان.
اۋىلدان ۇبىرىپ-شۇبىرىپ ورىسكە شىعاتىن مال جوق بولعاندىقتان، يەسىز قىستاۋلاردىڭ توڭىرەگىنە ءتۇز شوپتەرى قاۋلاپ ءوسۋشى ەدى، ال ەركەكتەي باستاعان جانتاقتىڭ بويىنان ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كورمەيتىنبىز.
— كوكەم، انا بۇتانىڭ ارعى جاعىندا تىعىلىپ وتىرعان شىعار، — دەيدى كىشكەنتاي بيبانار جان-جاقتى قولىمەن نۇسقاپ. ارىرەكتە بىردەڭە قاراۋىتىپ قيمىلدايدى...
— كوكە، كوكە!
سولاي قاراي تۇرا جۇگىرەمىز. بارساق، جەلمەن شايقالعان قۋراعان جانتاقتىڭ ساياۋداي-ساياۋداي تۇبىرشىكتەرى بولىپ شىعادى. كەشە عانا ارامىزدا جاتقان كوكەمدى ەلەگزي ىزدەپ ءجۇرىپ، ءبىراز جەرگە بارىپ قالعانىمىزدى بايقامادىق، توڭىرەكتى قاراڭعىلىق پەردەسى تۇمشالاي باستاعانمەن، قانشا داۋىستاساق تا كوكەم جاۋاپ قاتپادى.
ۇستىمىزدەن قاناتى سۋسىلداپ، ىلگەرى-كەيىندى قارلىعاشتار ۇشا باستادى ما، تۇنەرگەن اسپاننىڭ توسىنەن بەلگىسىز نارسەلەر ۇرەي ءۇيىرىپ بىزدەردى جان-جاعىمىزدان قاۋمالاي ءتۇستى. يەسىز قىستاۋلاردى باسىما كوتەرىپ جىلاۋعا كىرىسىپ ەدىم، ەكى اپام ماعان قوسىلدى. قىزىل ءىڭىردىڭ كەزىندە جەتىمسىرەگەن ۇشەۋمىز قوڭىر قوزىداي بولىپ ماڭىراپ تۇرمىز. داۋسىمىزدى ەسىتكەن اپام ارتىمىزدان جۇگىرىپ كەلدى.
— قۇلىنىم، قۇلىنىم!.. — قويۋ قاراڭعىلىقتان قورقىنىشىم بار، قارنىمنىڭ اشقانى ايىرباس، اپامنىڭ ومىراۋىنا باسىمدى تىعىپ، بۇرىسە وتىرىپ وكسيمىن. اپام باسىمنان سيپايدى.
— قارعالارىم-اۋ، تۇرعان جەرلەرىڭ ميداي جازىق قۋ مەكيەن دالا عوي، ... ەلسىز جەردە ۇبىجىك جۇرەدى... بۇل جاقتا نە عىپ جۇرسىڭدەر، قاڭعالاپ؟
— كوكەم، كوكەم قايدا؟.. — مەن ودان ارعىسىن ايتا الماي، ەڭىرەپ قويا بەردىم. — كوكەمدى ساعىندىم...
دۇلەي
قاراقۇلاق سىرتتان جونىندە جۇرتتىڭ اۋزىنان ءجيى ەستيمىن. قاسقىردى كورمەسەم دە اتىنان-اق قورقام، سوندا دا بولسا اجەمنەن قايتالاپ سۇرايمىن.
— اجە، اجە، قاسقىر قىز كورسەم قايتەم دەيدى؟
— قىز كورسەم قىزىل وڭەشىمە سالىپ الامىن دەيدى.
— كەمپىر كورسەم قايتەمىن دەيدى؟
— كەڭك-كەڭك كۇلەمىن دەيدى.
— شال كورسەم قايتەم دەيدى؟
— شالقامنان ءتۇسىپ جاتامىن دەيدى.
— ال، ۇل كورسە شە؟..
— ۇلى قاباقتان اسىپ قاشامىن دەيدى...
— اجە، اجە، سەرجان ۇل عوي...
— ۇل! سەرجاننان قاسقىر قورقادى، ونى كورگەننەن زارەسى قالماي، قاباق-قاباقتاردان اسىپ قاشىپ كەتەدى.
مەن تۇرعان جەردە قاسقىردىڭ جولامايتىنىن ەستىپ اپالارىم ءماز بولادى، ءوزىم دە مارتەبەلەنىپ قوقيلانىپ قالامىن.
اپام ايتادى: "قورالى بالا-شاعامىزبەن ءۇيىرىلىپ قاشانعى وتىرايىق، اكەڭ تاياق سۇيەنىپ جۇرۋگە جاراعاسىن-اق ەسكى قونىستان كوشتىك" دەيدى. ول كەزدە جەردىڭ ىزاسى بەتىنە جاقىن جاتا ما، الدە تابيعاتتا سونداي ءبىر بەلگىسىز قۇدىرەت پايدا بولدى ما، كوكتەمگى جاۋىننان تۇرىپ قالعان كول اۋماعىنداي قاق سۋى جىل ون ەكى ايدا جەرگە سىڭبەي مولدىرەپ جاتادى ەكەن. حالىق سول سۋعا ەگىن سالىپ، قاۋىن، قاربىز، تارى، جۇگەرى ەگەدى.
ءبىز دە سونداي ءبىر اۋىلعا كوشىپ بارىپپىز. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى: جازدىكۇنى جاعالاي تىگىلگەن ۇيلەر، دابىرلاپ سويلەگەن قىز-كەلىنشەك، ەگىس باسىنا اتتانىپ بارا جاتقان ەر ادامدار. اكەم مەنى الدىنا وتىرعىزىپ ەگىنگە الا كەتەدى. مىنە، وسى كەزەڭنەن ءبىزدىڭ اۋىرمالىقتى ءبولىسىپ ارقالاعان اجەمنىڭ بەينەسى مەنىڭ ەسىمدە ۇمىتىلماستاي ساقتالىپتى. كەنەتتەن اۋىل ءۇستىن الاساپىران قىلىپ، قازان-اياققا دەيىن توڭكەرىپ، بۇكىل الەمدى الاي-تۇلەي ەتكەن الاپات داۋىل كوز الدىمدا. مەن قورىققاننان اجەمنىڭ ماڭايىنا بۇعىپ جاتا كەتتىم، باسىمدى كوتەرسەم، توبەمىزدە ءۇي جوق. قاسىمىزداعى جۇكاياق ۇستىمىزگە قۇلاپ، اجەمدى باسىپ قالعان، شىرىلداپ ۇشىپ تۇردىم. مەنەن ءسال عانا قاۋمەتتىرەك كەمپىردى قولىنان تارتقىلاپ، جۇكاياقتىڭ استىنان سۋىرىپ الا الماي اۋرەمىن. قايدان جۇرگەنىن كىم ءبىلىپتى، قاسىمدا وڭىرەپ-موڭىرەپ بۇزاۋ تۇر.
ەل ايتادى: ءبىز ەگىندە ءجۇر ەدىك، سوناۋ قۇم قولتىعىنان ايداھار سياقتى قارا بۇلت كوتەرىلدى دە، اۋىلدىڭ توبەسىنە قاراي شىرقاپ شىعا بەردى. سول كەزدە ەگىندىككە تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي بۇرشاقتار تاسىرلاپ تۇسە باستادى. ەگىس باسىنداعىلار، كۇن سايابىرسىعان كەزدە، بالا-شاعالارىن ويلاپ اۋىلعا قاراي شاپتى. كەلسە، كيىز ۇيلەر جوق. ءار جەردە شاشىلىپ ۋىق-كەرەگە، شاڭىراقتار جاتىر. شەتىنەن جاۋ شاۋىپ كەتكەندەي جايراپ قالعان. ەلدە ايمان دەگەن ىسىنە مىعىم، ءار ۋىقتى شەگەدەي قاداپ، باس قۇردى شىرەپ بايلاپ، بوساعاسىنا دەيىن قازىقتاپ كومەتىن جەسىر كەلىنشەك بار ەدى. سونىڭ ءۇيىنىڭ جۇرتى عانا قالىپتى. اۋىل ادامدارى اتقا ءمىنىپ ءىزىم-قايىم جوعالىپ كەتكەن ءۇيدىڭ ىزىنە ءتۇسسىن. بىر-ەكى قىر اسقان كەزدە بيىك قاباقتىڭ ىقتاسىنداۋ جەرىندە ەش جەرى بۇلىنبەي تىكەسىنەن تۇرعان ءۇيدى كورىپ، جۇرتتىڭ ءبارى ايماننىڭ مۇقياتتىعىنا جاعالارىن ۇستاپ، تاڭ قالىپ كەلدى. ال، قالعان ۇيلەردىڭ ءبارى كەرەگەلەرىن قايتا كوكتەپ، شاڭىراقتىڭ كۇلدىرەۋىشتەرىن جاماپ-جاسقاپ جاڭادان سالىپ، تامتىعى قالعان اعاش ءۇيدىڭ سۇيەكتەرىن قۇراستىرىپ باسپانا جاسادى. ەسىمدى ەمىس-ەمىس بىلەتىن كەزدە كورگەن تابيعاتتىڭ الاساپىران كۇيىن كوز الدىما ەلەستەتۋ ءالى قيىن.
بۇنىڭ اۋىرمالىعى ەلگە ءتيدى. قاربىزدار قاق-قاق ءبولىندى، باسىلعان تارىلار جاپىرىلا جاتىپ قالدى، ەل ىشىندە بەي-بەرەكەتشىلىك باستالىپ، اۋىلدا ۇلكەن توبەلەس بولدى. كىم-كىمدى ۇرىپ جاتقانىن بىلمەيمىن، بىرەۋدىڭ ەسىگىنىڭ الدى اپىر-توپىر بولىپ، ءوزارا قىرقىسقان دۇرمەكتى كوردىم. اراشاعا اۋرۋدان تۇرعان اكەم دە بارعان، سولاردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالسا كەرەك، ويبايىمدى سالايىن. شەشەم اكەمدى قولتىعىنان دەمەپ، ۇيگە قايتىپ كەلەدى ەكەن:
— ايىرۋ بەرمەسە، ءبىرىن-بىرى ءتۇتىپ جەسىن، — دەپ كەلەدى.
ساتسىزدىكتەر
ءبىز قىستاۋعا كوشتىك. ۇيدە داۋىل كەزىندە اجەمدى باسىپ قالاتىن كەبەجە بار ەدى، سونى كوشكەن كەزدە تۇيەنىڭ ءبىر جاعىنا قومداپ، ىشىنە بيبانار ەكەۋمىزدى موينىمىزدان قىلقيتىپ وتىرعىزىپ قوياتىن. باراتىن قىستاۋىمىزدىڭ تۇبىندە وزەكشە سور بار، سوعان جەتە بەرە، تۇيە باتپاقتان اياعىن تارتىپ الا تەڭسەلىپ تۇرىپ، قۇلاي كەتتى. قورشاۋ ىشىندە وتىرعان اجەم بايعۇس دومالاپ سوردىڭ ۇستىنە ءتۇستى. ونى كورگەسىن ۇيالاس بالاپانداي بيبانار ەكەۋمىز كەبەجە ىشىندە جىلاپ قويا بەردىك.
كۇن جاۋىن-دى. اكەم مەن شەشەم ءبىرىمىزدى جەتەكتەپ، ەكىنشىمىزدى قولتىقتاي ءجۇرىپ، اجەممەن بىرگە وزەكتىڭ بەرگى بەتىندەگى يەسىز قىستاۋعا اكەلىپ تاستاپ، تۇيە مەن زاتتاردى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەيىن قايتتى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايا باستاعان. ءار جەردە سۇڭقىلداپ بىردەڭە دىبىس بەرەدى.
— بۇل نە؟ — دەيمىن.
— بايعىز عوي، — دەيدى اجەم قىزدىرمانىڭ اۋزىنا جالعىز قولىمەن شوپشەك جيىستىرا ءجۇرىپ، ءسىراسى، وت جاققىسى كەلەدى. تامىزىق تۇتانىپ، بولمە ىشىنە جارىق ءتۇستى، ءبىراق پەش تارتپادى ما، بولمە ءىشىن كوك ءتۇتىن كەرنەپ كەتتى. ءبىز قيقىلداپ جوتەلگەسىن، اجەم ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ قويعان. سال-پالدەن سوڭ، پەش گۇرس ەتىپ، وپىرىلا قۇلادى. پەش تۇبىنە ىڭعايلاسىپ ورنالاسقان اجەمنىڭ وت ۇستەمەلەيمىن دەپ تۇرەگەلىپ كەتكەنى ءابۇيىر بولدى. امان قالدىق.
تالاي رەت ءتونىپ كەلگەن قاتەردىڭ قولىن پەرىشتە قاقتى ما، وت پەن سۋدىڭ ورتاسىنان امان قالىپ، ىلگەرىگە موينىمىزدى سوزدىق. ءتۇن ىشىندە بالشىققا مالشىنعان تۇيەسى مەن سىنعان-بۇلىنگەن ساندىقتارىن ارتىپ، اكەم مەن شەشەم كەلەدى ەكەن.
العاشقى ماشينا
سول جىلعى قىس مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق الا كەلدى. اۋلىمىزدان تۇڭعىش رەت ماشينا كوردىم. توقتاعان سوڭ، قورعالاقتاپ قاسىنا بارعام - القىنىپ قالعان توبەتتەي ىرس-ىرس دەمىگىپ، ىشەكتەرى شۇرىلدايدى.
— ادام-اي، ورىستىڭ ويلاپ تاپپايتىنى جوق! — اجەم دە الگى ماشينانى قولىمەن ۇستاي ءجۇرىپ، ءبىر اينالىپ شىقتى. كەتەر كەزىندە ءدۇر ەتە قالعان ماشينا قالش-قالش ەتىپ، شىمىرقانعان ات سەكىلدى تابانىنىڭ استىن تارپىپ، بىر-ەكى ۋىس توپىراقتى اتىپ-اتىپ جىبەردى دە، زىرىلداپ الا جونەلدى.
— ادام-اي، ورىستىڭ ويلاپ تاپپايتىنى جوق-اۋ...
ەسىگىمىزدىڭ الدىندا بىر-ەكى توبەتىمىز بولاتىن، الگى ماشينانى تىراعايلاتا قۋىپ، قىر اسىپ كەتتى، ارينە، ولاردىڭ قانداي شارۋا ءبىتىرىپ قايتقانىن بىلمەيمىن، ءبىراق مەن سودان كەيىن ماشيناعا ۇقساپ، ازاندا وت الىپ ويانىپ، جۇرسەم، باشپايلارىممەن توپىراق شاشا جۇگىرىپ، ۇيىقتار كەزدە دە پىسىلداپ جاتىپ كوزىم ءىلىنىپ كەتەتىن. ماشيناعا ۇقساپ شەگىنەمىن دەپ ءجۇرىپ، شەلەك تولى سۋعا ءتۇسىپ كەتتىم. شەلەكتىڭ ىشىنە دەنەممەن بۇكتەتىلە سيىپ كەتكەنىمە قاراعاندا، ءتىپتى كىشكەنتايمىن-اۋ دەگەن وي تۇسەدى.
كۇمىس تيىندار
قىستىڭ سۋرەتى بارىنەن دە عاجاپ، ءبىراق سونى قاسىنا بارىپ ءوز قولىممەن ۇستاپ كورەيىن دەسەم، مەنىڭ اياق كيىمىم جوق. سوندىقتان اجەمنىڭ سۇيرەتىپ جۇرگەن ەسكى گالوشىن ءىلىپ ەسىكتى اشىپ تۇرامىن دا، توڭىرەككە كوز سالامىن. اسىرەسە، اۋىلدان اتتى قوناق شىقسا بولدى، ولاردىڭ ىزىنەن ابالاپ يتتەر دە ۇرە ۇمتىلادى، سولارمەن قات-قابات جالاڭ اياق مەن دە جۇگىرەمىن... سەبەبى، ۇيدەگى قوناقتار اتىن جەمدەپ-سۋلاپ ساسكەلىكتە اتتانادى. بۇل كەز قاردىڭ بەتى كۇن ساۋلەسىمەن قۇبىلىپ جاتاتىن عاجايىپ ۋاقىت. جەر بەتىنە اق ءتۇستى قار ەمەس، نارتتاي جايناعان قىزىل ماساتى توسەپ تاستاعانداي قۇلپىرادى. سول قىزىل ماساتى سىدىرتقان اتتىڭ تۇياعىنان بۇرقىلداي كوتەرىلىپ، شاشاسىنا دەيىن قىزىل بوياۋعا كومىپ جىبەرگەندەي مە... ايتەۋىر ات اياعىنىڭ تۇبىنەن كوتەرىلگەن قىزىل شۇعىلانىڭ ىشىنەن جىلتىلداپ، كۇمىس تيىندار شاشىراپ ۇشقانداي بولادى. تيىندى جاقسى كورەمىن، ول مەنىڭ ومىراۋىمدا دا، اپامنىڭ شاشباۋى مەن اكەمنىڭ قالتاسىندا دا كەزدەسەدى. سوندىقتان شىعار: "ە-ە، قوناقتىڭ قالتاسىنان ساۋدىراپ تيىن ءتۇسىپ جاتىر ەكەن عوي" دەپ ويلايمىن. سولاردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي تەرىپ العىم كەلىپ، اتتىلىنىڭ ىزىنەن تۇرا جۇگىرەمىن. وپپا قاردى ويىپ تۇسكەن تۇياقتارىنىڭ ءىزى انا جەردە، مىنا جەردە كىشكەنتاي شۇقىر بولىپ جاتادى. قالتىراپ-دىرىلدەپ تۇرسام دا، سول ىنگەشەكتەرگە قولىمدى دەندەتە جۋان بىلەككە دەيىن تىعىپ سۇڭگىتىپ، الگى تيىنداردى ىزدەيمىن. قولىما، ساۋساعىمنىڭ باسى تيىسىمەن ەرىپ جۇرە بەرەتىن مۇزداي قار ىلىنەدى. قانشا رەت ەڭبەگىم زايا كەتىپ، قۇر الاقان قايتىپ جۇرسەم دە، قوناقتىڭ ىزىنەن ەرە جۇگىرۋدى اۋىلداعى يتتەر دە، مەن دە قويمادىم. سول كەزدەرى كوزىمە ەلەستەپ كەتەتىن كۇمىس تيىندار شىنىمەن قارعا شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسى مە ەكەن، الدە نەمەنە؟ ءسابي جۇرەگىمە قىلاڭ بەرىپ جاتقان ەلەڭنىڭ العاشقى ۇشقىنى ما؟ سەبەبى، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قىس ايلارىندا قار بەتىنەن سول كۇمىس تيىنداردىڭ جارقىلىن كورگەندەيمىن.
قابىلباي
ۇيگە وتكىنشى جۇرگىنشىلەر ءجيى سوعادى. وندايدا مەنىڭ جۇرەگىم وزىمدە جوق، كىمنىڭ دە بولسا الدىنا جاتىرقاماستان وتىرىپ الامىن. بۇل ادەتىم كولدەنەڭ كەلگەن كوك اتتىلاردىڭ بارىنە بىردەي ۇنامايتىن شىعار، ايتەۋىر مەنەن قۇتىلعانشا اسىعاتىنداي. بۇيىرىندە اتشا شاۋىپ وتىرعان بالانى قولىنىڭ سىرتىمەن بايقاتپاي ىعىستىرىپ كورەدى. وعان تاپجىلاتىن مەن جوقپىن. اقىر بولماعاسىن الگى كىسىلەر دە باس بىلگەن تايداي جونگە كەلىپ، ىڭىرانعاننان باسقا ءۇن شىعارمايتىنداي بولادى.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە ءتىلى ساقاۋ، كۇلدىرگىلەۋ سويلەيتىن، جەلكەسىندە شوتتيىپ شىققان شيقانى بار قابىلباي دەگەن كىسى كەلدى. جانتايىپ جاتقان الگى اعانى ات قىلىپ مىنەيىن دەسەم، شيقانىما ءتيىپ كەتەدى دەپ ويلاي ما، باسىن بۇعىپ زار قاقسايدى.
— اتىڭدى ەستىپ ءجۇي ەدىم، بايا، مەن ساعان ويەڭ ۇييەتەيىن، — دەدى ءبىر كەزدە. ءتىلىن قىزىقتاپ تۇردىم دا، بۇل ۇسىنىسىنا قۋانا كەلىستىم.
— ۇيرەت.
— دومبيا باي ما؟
ءبىزدىڭ ءۇرىم-بۇتاعىمىزداعى ۇلكەن كەمشىلىك سول، بىرەۋى دومبىرا شەرتىپ، "ءاۋ" دەپ ءان ايتۋدى بىلمەيدى، سوندىقتان ونداي اسپاپ ۇيىمىزدەن تابىلا بەرمەيتىن. قابىلباي قاتتى قىسىلعانداي بولدى. — اپيماي، ءا... شاشپا، بايا، — سودان كەيىن قازان-اياق جاققا جۇگىرىپ بارىپ، قولىنا وقتاۋ الىپ ورالدى. وقتاۋدىڭ دا قۇلاعىن بۇراپ، كۇيىن كەلتىرگەندەي شەرتىپ ءبىراز وتىردى دا:
— ويەڭ شيكىڭدى ايتپاعانىما كوپ بولىپ ەدى. مىنا بايانىڭ تاۋى شاعيماسىن دەپ...
ۇيدە وزگە دە ادامدار بار ەدى، "دۇرىس، دۇرىس" دەپ جاتىر.
— شۋ باي ما، - دەدى قابىلباي، — قازيي تاماعى تۇشكيي كەۋىپ قايادى عوي.
— بار، بار...
— قىزىل شاي اكەل، — دەدى اكەم ەسىك جاقتاعى شەشەمە.
قابىلباي شايدان ءبىر ۇرتتاپ الدى دا، بار داۋسىمەن ايقايعا سالدى؛ قولىنداعى وقتاۋى شۇناڭ-شۇناڭ ەتەدى. جۇرتتىڭ ءبارى قىران-توپان كۇلكى، "جىراۋدىڭ" ونىمەن شارۋاسى جوق.
پاياۆوز...
ايقىلدا،
سايقىلدا،
جانعان وتتاي جايقىلدا...
بالا دا بولسام، كۇلكى شاقىراتىن ءبىراز ولەڭ ايتقىزىپ، ءتۇن جارىمىنا جەتكەنشە وتىرعان شىعارمىز. مەن ۇيىقتاپ قالىپپىن، ءبىراق ويانىسىمەن قابىلبايشا قولىما وقتاۋ الىپ، "پاياۆوز، ايقىلدا، سايقىلدا، جانعان وتتاي جايقىلدا" دەپ ولەڭ ايتۋعا كىرىستىم. بۇرىنعىشا قوناقتاردىڭ مازاسىن الماي، قايتا ساقاۋلانىپ ولەڭ ايتىپ كوڭىلىن كوتەرەمىن.
"ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن"
تاعى دا جاز. ءبىز قونعان شۇڭقىردا ءۇي از، بالا باسى دا ساناۋلى. ويىندارىنىڭ باعىتىن كەيدە ۇقپاي قالامىن، سوندا دا بولسا قاتارلارىنا قوسىپ الادى. ءوزىم دە ۇزاقتى كۇنگە ءۇي كورمەي، اينالما بولعان قويعا ۇقساپ، سولاردىڭ جانىنان شىقپايمىن. كوبىسى جاسى ۇلكەن قىزدار، مەنى ءجيى-جيى تۇرتپەكتەۋىنە قاراعاندا، اسا سۇيكىمدى ەمەسپىن. كەيدە ەسەمدى جىبەرگىم كەلمەي ويىنشىققا تالاسىپ تا كورەمىن، ءبىراق ەشكىمگە ءالىم جەتپەيدى.
ءبىر كۇنى ءبارىمىز شۇبىرىپ اۋىل ماڭىنداعى اي تاقىرعا باردىق. سول تاقىردىڭ بەتىندە ۇلكەندى-كىشىلى تاستار جاتاتىن، سولاردى جينايمىز. وعان مەن دە قاتىسامىن. ءبارىمىزدى باستاپ جۇرگەن ءنازيرا دەگەن قىز:
— ال، ەندى ءۇي سالامىز، — دەدى.
— قالاي، قالاي؟..
— ءقازىر كورسەتەمىن.
شىنىمەن ادام وتىراتىنداي كەڭ بولمەلى ءۇي سوعار دەپ ويلادىم با، تەرگىشتەگەن شاقپاق تاستاردى ەتەگىمە سالىپ ۇيە بەردىم. ءنازيرا تاستاردى قاتارلاستىرىپ ءتىزىپ، ءتورت بۇرىشتىڭ نوبايىن كەلتىردى دە، "ءتور ءۇي" دەپ بىرەۋىن بولەكشە قورشادى. مەن سارالاپ ءجۇرىپ جيناعان تارعىل تاستاردى وسى تورگى ۇيگە جۇمسادى. سوسىن، اۋىز بولمە، شىلاڭ، قورا — ءبارى سالىندى. ەسىك دەپ قالدىرىلعان اشىق جەرمەن كىرىپ-شىعىپ ءجۇرمىز. ءنازيرا ءبارىمىزدى تارتىپكە كەلتىردى.
— مەن ءقازىر كەلىنشەك بولامىن، سوسىن شەلەگىمدى الىپ بارىپ، تۇيە ساۋىپ كەلەمىن. — بۇل ارادا "تۇيە" دە — تاس، "شەلەك" تە — تاس ارينە، ءبارىنىڭ ورنىن بەلگىلەپ قويدى. ءبىر قىز — كەمپىر، ءبىر قىز — بەسىكتەگى بالا، ىڭگالاپ جىلايدى، ونى تاس "تاباقپەن" جاۋىپ، قىلقىلداتىپ ءسۇت ىشكىزەدى. ارا-اراسىندا، بالانى ەمىزىپ تە الۋ كەرەك، ءنازيرا "ەمشەك" بەرەدى. بايقاپ وتىرمىن ءۇي ىشىندە ورنىن تاپپاي قۇر قالعان مەن سياقتىمىن.
— مەن نە بولامىن؟ مەن شە؟ — ءنازيرانىڭ قىڭقىلداپ قاسىنان كەتپەدىم.
— سەن ماعان باي بولاسىڭ.
— ءورا، ءورا! — بۇنداي وڭايدان تابىلعان اقىلعا قالعان قىزدار قولدارىن شاپاتتاپ قۋاندى دا، مەن ەندى "باي" بولۋعا كىرىستىم.
— سەن وتىر، — دەپ الدىما تاس "داستارحان" جايدى دا، "ساماۋىردان" "كەسەگە" شاي قۇيىپ بەرىپ وتىر. — ەندى سەنىڭ جاتۋىڭ كەرەك.
— مىناۋ توسەك، — دەپ "تورگى بولمەدەگى" تاقىردىڭ ءۇستىن قولىمەن سيپاپ جىبەردى دە، باسىما جاستىق دەپ ءبىر تاستى سالدى. مەن سول تاسقا، شەكەمنىڭ ويىلعانىنا قاراماستان قۇلاي كەتىپ، "قور" ەتە ۇيىقتاۋىم كەرەك. باسىمدى دا، جامباسىمدى دا جاڭاعىداي "قۇس توسەك" جەپ بارادى. ويىننىڭ ەرەجەسىن بۇزباسقا سىر بىلدىرمەيمىن، اياعىمدى ايقاستىرىپ شالقامنان تۇسكەنمىن.
تۇرىپ-اق كەتەر ەدىم، "كەلىنشەگىم" جۇگىرىپ كەلەدى دە قۇلاعىما بىلدىر-بىلدىر سىبىرلايدى دا:
— ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەيدى.
— ءتۇسىندىم. — مەن قاۋاقتاي باسىمدى يزەپ بەلگى بەرەمىن.
— شاي ءىشىپ، دومبىراڭدى تارتىپ جات، — دەيدى.
مەن ايتقاندارىن ەكى ەتپەي ورىندايمىن ول: — كەشكىلىك كەلەمىن عوي، — دەپ شىعىپ كەتەدى. ءبىراق ونىڭ بۇل ارەكەتتەرىن تۇگەل ۇقپاعاندىقتان، باسىمدى كوتەرىپ:
— شاي قايدا؟ — دەيمىن.
— سەن دە ءبىر بالە بولدىڭ-اۋ، — ءنازيرا مەنى شىنىمەن نەكەلى كۇيەۋىندەي كورىپ، شاپتىعىپ سويلەيدى. — قۇمىڭدى ىشكىر، ىشسەيشى ءما، قاقساي بەرمەي... ءوزىمنىڭ قولىم تيمەي جاتسا، ءبىر جاعىنان بالا، — دەپ الدىما ءىرىلى-ۋاقتى بىرنەشە تاستى لاقتىرىپ جىبەرەدى.
ە-ە، بەلگىلى، مەن شىنىمەن كادەلەپ شاي ىشەمىز دەپ ويلاسام، تاس كەسەنى ەرنىممەن يەكتەپ سوراپتاۋعا ءتيىس ەكەنمىن. توبەمنەن كۇن ءوتىپ، مىج-مىجىم شىعىپ وتىرعاندىقتان، "شاي ىشەسىڭ" دەپ الداعانىنا نارازىلىق بىلدىرەمىن. ءنازيرا بولسا تاعى دا:
— مىنا بالاعا قاراي تۇر دەپ — تاعى ءبىر تاستى ۇستاتىپ كەتتى. ءوزى سيىر ساۋۋعا تىسقا بەتتەدى.
مەن "كەلىنشەگىمە" ءتىپتى ريزا ەمەسپىن. ونىڭ ۇستىنە شەكەمە باتقان قىرلى تاستىڭ ورنى زار قاقساپ بارادى، قولىمداعى "بالانى دا" ەرەجە بويىنشا سەلكىلدەتىپ جىلاتپاۋىم كەرەك، كۇننىڭ استىندا قالعىپ-مۇلگىپ باسىم اۋىرايىن دەدى مە، جىلاۋعا اينالدىم. "باي" بولۋدىڭ قيىن مىندەت ەكەنىن سول جولى ءبىلدىم.
مالدى بايلاپ، شارۋاسىن ءبىرىڭعايلاپ، ۋھىلەپ ۇيگە كەلگەن "كەلىنشەگىم":
— ءقازىر كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ءتۇن بولدى. توسەك سالامىن، — دەپ تاقىردىڭ ءۇستىن تاعى دا سيپالاپ-سيپالاپ. — جاتۋىمىز كەرەك، — دەيدى. "الدىمەن سەن جات" دەدى دە، باياعى كوپشىك دەپ قويعان ۇپ-ۇلكەن تاسىن نىعارلاپ كورسەتەدى. مەنىڭ مۇنداي وتىرىك ومىرگە جىنىم تىرىستى.
— جاتساڭ ءوزىڭ جاتا بەر! — مەن دە ەرەگىسىپ الدىم. باعانادان بەرى ۇستىندە جاعدايسىز جاتقان تاسقا قۇلاي كەتۋگە قۇلىقتى ەمەسپىن. — ءبىرىنشى سەن باستا.
"ەرلى-زايىپتى" ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا كيكىلجىڭ وسىلايشا ءورىس الىپ كەتتى. ەسىكتىڭ الدىندا جايىلىپ جۇرگەن قوي-ەشكىلەر قايتادان ادام قالىپتارىنا كەلىپ، ءبىزدىڭ "شاڭىراقتىڭ" قالاي قاراي قيساياتىنىن باعىپ، ەكىنشى جاعىنان ءنازيراعا بولىسادى.
— جاتسايشى، ويىن عوي، جاتسايشى...
مەنىڭ ءتىپتى، ءسوز وتپەيتىن ميعۇلا ەكەنىمدى كورگەن ءنازيرا، ەرتەلى شاي بەرىپ وتىرعان كوك تاستى الدى دا، ونسىز دا اۋىرىپ تۇرعان شەكەمە توقىلداتا ۇرا باستادى. ءبىراق مەن قوس قولداپ ۇستاعان "بالادان" ايرىلعان جوقپىن، وعان ارينە باۋىر ەتىم ەلجىرەپ بارا جاتقان جوق، ويتكەنى تاسى تۇسكىر ءۇي مۇلىكتەرىنە ءوز قولىممەن قوسقان "ۇلەسىم" ەدى. سول ءۇشىن ءنازيراعا تۇقىرايىپ وتىرسام دا، ءوز دەگەنىمەن قايتپايتىن قاركەستىلىگىمە ابدەن كۇيدى مە، "قالاپ العان بايى" ەكەنىمدى دە ۇمىتىپ، بىردەن جەلكەمە ءمىنىپ، جەلكەمە تىزەسىن تىرەي تاقىرعا قاراي باسسىن. ءولىپ بارامىن، كوزىم مۇرنىمنىڭ تۇسىندا تاقالىپ تۇرعان سيراعىنا ءتۇسىپ كەتتى دە، اۋىزدى سالدىم كەلىپ.
— ويباي ءولدىم، ويباي!..
جىبەرەر بالەڭ مەن ەمەسپىن، ءتىستى باقاداي جابىسىپ، باسىما تيگەن تاسقا دا قارامادىم. ازەر دەگەندە بوسانعان ءنازيرا اياعىن ۇستاپ وتىرا كەتتى. بۇدان ءارى قاراي تاياق جەپ قالماۋ جاعىن قاراستىرىپ، اۋىلعا قاراي قاشا جونەلدىم. "كۇيەۋىنىڭ" وپاسىز بولىپ شىعىپ، سازعا وتىرعىزعانىن كورگەن ءنازيرا اتىپ تۇردى دا، باعانا "بالا" دەپ ۇستاپ وتىرعان تاستى وزىمە قاراي جىبەرىپ قالدى. ابىروي بولعاندا "بالا" باسىمنان اسىپ قاڭعالاپ كەتتى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ "شاڭىراق ورتاسىنا ءتۇستى"، مەن باسىمدى قايتتاپ، "نەكەلى ايەلىمدى" سونادايدان كورسەم قاشقالاقتاپ ءجۇرىپ، اقىرى "اجىراسىپ" تىندىم.
قىزىلشا
سول جىلعى قىس ءبىزدىڭ كورشىمىز تولىباي دەگەن شال، ايەلىنىڭ اتى قاعاز ەدى. اتى قاعاز بولعانمەن، زاتى قاعاز ەمەس، كومىردەي قارا، كوزى الارعان، تايپاق بەت ۇلكەن ايەل. مەن ول كىسىدەن تايسالامىن. قاعازدىڭ مەنەن ۇلكەن بالاسى بار، شەشەسىنەن ءتۇر-تۇسى اۋماعاندىقتان، ونىمەن ويناۋ دا ءقاۋىپتى ءتارىزدى. سوندىقتان جالعىز ءوزىم ماشينادان قالعان ءىرىلى-ۋاقتى دوڭگەلەكتەردى تاۋىپ الىپ، جەر جەتپەگەندەي كۇل-قوقىستاردىڭ اراسىندا زاۋلاپ جۇرەمىن. ەزۋىم كوپىرگەنشە گۇرىلدەپ، تيتىقتايتىنىم سونداي، ءبىر كۇنى جايما قورانىڭ شۋاعىنا ماۋجىراپ، دالادا ۇيىقتاپ قالىپپىن. تولىباي قويدى قوراعا قامايىن دەسە، ءبىر بۇرىشتا پىشىلداپ جاتقان "قۇبىجىقتى" كورىپ، دۇرلىگىپ كەيىن تولقيدى دەيدى. "ىشىنە يت كىرىپ كەتكەن بە؟" دەپ نازارىن سالسا، اۋزىنان سۋ اعىپ، دوڭگەلەگىن قۇشاقتاي قۇلاعان مەنى كورگەن. سودان كەيىن ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى قورقىتىپ-ۇركىتىپ، ءار ءتۇرلى قۇبىجىقتار جايلى ايتا باستادى.
— دالاعا ۇيىقتاپ قالساڭ، شايتان قاعىپ كەتەدى...
— قاققاندا قايتەدى؟
— اۋزىڭ جەلكەڭە شىعىپ، كوزىڭ تاس توبەڭدە جانىپ تۇراتىن بولادى؟
— ال، بۇرىنعا اۋزى-مۇرنىمنىڭ ورنى تاس بولىپ بىتەلىپ قالا ما؟
— ول اراعا قالقيعان قۇلاق شىعادى، سوسىن قۇلاعى سالبىراپ كەۋدەڭە سوعىپ، كۇندىز-تۇنى دوڭگەلەگىڭدى قۋا بەر.
شىنىمەن قورقىنىشتى. وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردى كوز الدىما ەلەستەتىپ وتىرىپ، وتكەن جولى امان قالعانىما قۋانام. ولار ءالى دە مەنىڭ ساناما سىڭىرە تۇسكىسى كەلەدى.
— دالاعا ۇيىقتاعان كەزىڭدە پەرىنىڭ قىزى بەكتورى اڭدىپ تۇرىپ، جەپ كەتەدى سەنى.
— سودان سوڭ نە بولادى؟
— سوسىن ءبۇيتىپ يرەلەڭدەي وتىرىپ. — ساۋساعىن قيمىلداتىپ كورسەتەدى. — بەكتورىنىڭ تاماعىنان وتەسىڭ دە، ىشەگىمەن ءجۇرىپ قارنىنا تۇسەسىڭ.
— قارنىنان كەيىن قايدا بارامىن؟
— ودان كەيىن بە؟ — ولار دا ويلانىپ قالدى. — سوسىن قويدىڭ قۇمالاعىنداي جۇمالاپ-جۇمالاپ جەرگە تۇسەسىڭ دە، سەنى "اپ" دەپ قاسقىر جەيدى.
قاسقىردىڭ اتىن ەستىسىمەن ءۇنىم شىقپاي قالادى. وسىدان سوڭ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ۇيدەن ۇزاپ كەتپەيتىن بولدىم.
ءبىر كۇنى اۋلىمىزعا بەتى قيسايعان ءبىر كىسى كەلدى. اۋزى جەلكەسىنە شىعا قويماعان، ءبىراق جاعىنىڭ قاپتالىندا تۇر. سول ارادان تاماقتانىپ، سول ارادان كۇلەدى.
— اعا بالا كەزىڭدە دالادا ۇيىقتاپ قالعان با؟ — دەدىم. اكەم ماعان "ءوشىر ءۇنىڭدى" دەگەندەي كوزىن الارتقاسىن، اڭتارىلىپ قالدىم.
***
اندا-ساندا توبەسىن كورسەتىپ، ەسىكتىڭ قىر كوزىنەن كەيىن قايتاتىن قاعازدىڭ بالىقتاي قارا بالاسى ءبىر كۇنى، قىر ىزىمنەن قالمادى. مەن ونى ونەرىممەن تاڭقالدىرۋ ءۇشىن، ورتاسىنا وتكىزگەن دوڭگەلەگىمدى قاتتىراق ايداپ، ءشي-شيدىڭ اراسىنداعى سيىر سالىپ كەتكەن قاتقىل جولمەن توڭقاڭداپ جۇگىرەيىن. اناۋ ويىن قىزىقتاعانداي، الىسقا ۇزاپ كەتسەم دە سوڭىمنان بورساڭداپ، ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلەدى. ونىڭ ماعان سونشالىق ءمان بەرگەنىنە ماساتتانىپ، بۇرىنعىدان دا قاتتىراق ءجۇرۋ ءۇشىن جان دارمەنىمدى جۇمساپ، وي-قىر دەمەي ۇرىنامىن. ابدەن جۇگىرە-جۇگىرە سىلەسى قاتىپ شارشاعان بالا، قايتار كەزىندە ماي قۇيرىعىمنان تۇرتەدى. يمانىم تاس توبەمنەن شىقتى، باعانادان بەرى كورشىمنىڭ تاڭ-تاماشا قالىپ جۇرگەنى ونەرىم ەمەس، بالاعى توبىعىنا تۇسەتىن ۇزىن دامبالىم بار ەدى، سونىڭ تۋ سىرتىنداعى تىگىسى سەتىنەپ كەتىپتى. مەن دوڭگەلەك ايدايمىن دەپ ەڭكەيگەن كەزدە، قاعازدىڭ بالاسى كينو كورگەندەي شۇقشيىپ ىشەك-سىلەسى قاتا شيقىلدايتىن ەدى-اۋ. ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارعاسىن قالعان ابىرويىمدى الاقانىممەن باسىپ، ۇيگە قاراي تۇرا جۇگىردىم.
سودان كەيىن ءبىراز مەرزىم ۇيدەن شىقپادىم، ۇيالعاننان ەمەس، توسەك تارتىپ ۇزاق ۋاقىت اۋىردىم. كۇندىز-تۇنى كۇيىپ-جانىپ جاتامىن دا، كوزىمدى جۇمسام، قۇدىققا قۇلاپ سۋدىڭ تۇبىنە كەتىپ بارا جاتقانداي الاسۇرام. كوپ ۇزاماي دەنەمنىڭ ءار جەرىنە قىزارىپ تارىداي-تارىداي داقتار پايدا بولدى دا، بارا-بارا كيىزدەي ۇيىسىپ تۇتاسىپ قالدى.
— اقۇداي، اقۇداي، ەندى ءتاۋىر بولاسىڭ. — مەن ءۇشىن كوزدەرى قۇرعاماي وتىرعان اكە-شەشەم ءار جەرىمدى سيپالاپ كورەدى. — بۇل قىزىلشا عوي.
ولار ايتقانداي بىردەن كەلەگە كەلە قويعام جوق، قىزۋىم قايتپاي ۇيقىلى-وياۋ تىرلىكتىڭ اراسىندا ماڭگىرىپ جاتتىم. ءۇي ىشىندە بولىپ جاتقان اڭگىمەنى تۇگەل ەستيمىن.
— قاعازدىڭ بالاسى دا قاتتى جىعىلعان ەكەن. قىزىلشاسى بەتىنە شىقپاعاسىن با، دەنەسى ورتەنىپ جاتىر، — دەيدى شەشەم.
— ىندەت قوي، — جالعىز ۇلىنان ۇزاماعان اكەم ماڭدايىمدى ۋقالايدى. — بۇل ءوزى دوعدىرعا كورسەتەتىن اۋرۋ ەمەس...
ەرتەڭىنە دە سامسىرەپ ءوڭ مەن تۇستەي ءبىر كۇيىمدە جاتىر ەدىم، قۇلاعىما ەمىس-ەمىس شەشەمنىڭ ءۇنى كەلدى.
— قاعازدىڭ بالاسى شەتىنەپتى-اۋ...
— جاڭا عانا كوزىن اشا الماي جاتقان...
— كونە قونىستا بارلىق بالانى باۋداي ورىپ جاتىر دەيدى، ءبىزدىڭ جايىمىز نە بولادى ەكەن؟.. — شەشەم ءۇنسىز جىلاپ وتىر. اكەم دىبىسىڭدى شىعارما دەيتىن بەلگى بەرسە كەرەك، سىڭسىعان ءۇن الدەقايدا جوق بولادى.
— قۇدايعا سيىنا بەر، — اكەم ءجاي عانا سىبىرلادى. — سەن وسى ارادا باقاۋىلداپ وتىر، مىنا ۇيگە كوڭىل ايتىپ، كىرىپ شىعايىن.
ءبىر كۇنى قۋىعىم بايلاندى. دوڭبەكشىپ، توسەگىمدە بۇكتەتىلىپ، جىلاپ جاتىرمىن. اكەم مەن شەشەم "نە جازدىم" كۇيگە ءتۇسىپ، قۇدايىنا "اق سار باس" ايتتى، ءبىراق ءبىزدىڭ ۇيدە ونداي اتاۋلى مال قايدان بولسىن.
— دۇنيە-مۇلكىم سەنىڭ جولىڭا ساداعا، — اكەم ەسىكتەن باس جىبىنەن جەتەكتەپ تورپاق الىپ كىردى، قۇيرىعىنىڭ ۇشىنان كەسىپ وتقا كوڭىرسىتتى. — وسىنى ءارۋاقتارعا اتادىم.
نە قۇدىرەت كۇشتىڭ اسەر ەتكەنىن بىلمەيمىن، بۋىنىم بوساپ، بايلانعان قۋىعىم ءجۇرىپ كەتتى. اۋليە-امبيەلەرگە جالىنا-جالبارىنا، الىس اۋىلداعى اتىشۋلى ءتاۋىپ بولعان كىسىنىڭ ۇرپاعى دەپ، ادام شاقىرىپ، جاڭاعى تورپاقتى بەردىك. تاعى دا قوي سويىلدى. سول كەشتەن باستاپ، ماعان الدەقايدان كۇش ەنە باستادى. كەلگەن قوناقتاردى قىزىقتاپ جاتىپ، جان-جاعىما الاڭدايمىن. كۇلدىم. اكە-شەشەم مارە-سارە قۋانىپ، تاباندارى جەر يىسكەمەي زىر جۇگىردى.
كورەتىن جارىعىم بار ەكەن، كوزىم ۇڭىرەيىپ، تىزەم-تىزەمە سوعىپ، قالتىراپ-دىرىلدەپ ورنىمنان تۇردىم. تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنان تىرمىسىپ تىسقا قاراپ ەدىم، دالا سامالاداي جاپ-جارىق. كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن كۇن، "قالاي ءتاۋىرسىڭ بە؟" دەگەندەي كۇلىپ قارايدى، مەن تۇنجىراپ تومەن قارادىم.
تولىبايدىڭ كوز جاسى
اۋرۋدان ايىقپاستان بويىم سەرگىگەنگە، دالاعا شىققىم كەلدى. ونىڭ ەكىنشى سەبەبى بار. مەن جانىممەن ارپالىسىپ جاتقان كۇندەرى، كوڭىلىمدى اۋلاعىسى كەلدى مە ەكەن، الدە "جالعىز ۇلىمىزدىڭ ءۇستىن بۇتىندەمەيتىندەي نە كۇن تۋدى؟" دەپ ويلادى ما، اكە-شەشەم ۇستىندە جولاعى بار، سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبار اكەلىپ كورسەتكەن. سونى تەزىرەك يىعىما ءىلىپ، اۋىل ماڭىنداعى ماشينا جولدىڭ بويىمەن، ودان ءارى شەگەن قۇدىققا قاراي جۇگىرگىم كەلەدى. "ءالى ساعان جۇرۋگە بولمايدى، ءالسىزسىڭ" دەگەنىنە قاراماي قىڭقىلداعىسىن، شەشەم ۇستىمە كوستيۋم-شالبارىمدى كيىندىرىپ، ەسىكتىڭ الدىنا شىقتى. جاڭا كيىمنىڭ بۋى ما، نەمەسە شىنىمەن ساۋىعىپ كەتتىم بە، ۇشاتىن قۇستاي قومدانىپ، ارلى-بەرلى كوپ ءجۇردىم. كيىمدەرىم قۇيىپ قويعانداي ەكەن، جەڭىمە بالاعىما قانشا قاراسام دا كوزىم توياتىن ەمەس، وسى قالپىمدا ۇيگە كىرمەي جۇرە بەرگىم كەلدى. "سالقىن تيەدى" دەگەن شەشەمنىڭ سوزىنە قۇلاق اسپادىم. تۇندە جاپالاقتاپ قار جاۋدى دەگەن؛ دۇنيە كىرشىكسىز تازا، ءارى جاپ-جارىق ەكەن، سونى امان-ەسەن كورگەنىمە ءسۇيىنشى سۇراعانداي شاپقىلاپ قورانىڭ سىرتىن ءبىر اينالسام دەيمىن. دەگەنمەن، بۋىن-بۋىنىم قالتىراعاسىن، ءسابي كوڭىلىم وز-وزىنە ءالى دە سەنىمسىز.
قورا جاقتان "ىرقايت، ىرقايت" دەپ قوي قايىرعان تولىبايدىڭ داۋسى قۇلاعىما كەلەدى. ەسىك الدىنان ۇزاپ شىعىپ، بويىم توسىرقاعان تىرلىككە كوز سالىپ ەدىم، سوناداي جەردە بىر-بىرىمەن يىقتاسىپ ورىسكە قاراي بەتتەگەن قوي-ەشكىلەر اققان سۋداي تولقىنداپ بارادى. مەنىڭ نازارىما وتار ىشىندە دارا جۇرەتىن "ەدىلباي قوشقار" ىلىكتى. اياعىن ىرعاڭ-ىرعاڭ باسىپ، شاباتىن اتتاي كەربەزدەنىپ، ماڭعاز ءجۇرىپ بارادى. قىزىع-ە-ەپ كەتتىم! بىر-ەكى اتتاپ قۋىپ جەتىپ، قىر ارقاسىنا سەكىرىپ ءمىنىپ السام، جاڭا كوستيۋم-شالبارىم جارقىلداپ، اۋىلدىڭ ورتاسىمەن جورعاداي تايپالتىپ تارتىپ كەتەتىندەيمىن. قيالداپ تۇرىپ، ءوزىمنىڭ اي جارىمداي سال بولىپ جاتقانىمدى، ءالى دە بويىمدى بيلەگەن السىزدىك بارىن، ءتىپتى داۋسىما دەيىن قالتىراپ شىعاتىنىن ويدان شىعاردىم. بار كۇشىمدى جيناپ، تاياق تاستام جەردەگى قوشقارعا ۇرلانا جاقىندادىم دا، "قولىم جەتەدى-اۋ" دەگەن شامادا، كوكشۋلان جۇندەرىنە قوس قولداي تاپ بەردىم. قوشقار مەنەن مۇنداي ابجىلدىكتى كۇتپەگەن ەكەن، وسقىرىنا اتىلىپ قاشا جونەلدى. تابانىم-تابانىما تيمەي زىرىلداپ، ميىم سولقىلداپ، "ەدىلباي قوشقارعا" ەرىپ قانشا جۇگىرگەنىمدى بىلمەيمىن. ابدەن ەلىرىپ العان، ءمۇيىزى قاراعايداي قىزۋلى قوشقار بەت الدى قۇلا ءدۇز شاپقىلامادى، توپىرلاعان قويدىڭ ورتاسىنان بۇرىلاتىنداي قالتارىس تاۋىپ، جالت بۇرىلدى. جەردىڭ ۇستىنە تۇندە تۇسكەن قار بار، ءبىر وتار قويدىڭ تۇياعىمەن ەزىلىپ، ميى شىققان قويدىڭ قۇمالاعى بار، سولاردىڭ ۇستىمەن اسپان مەن جەردى قوسا قۇشاقتاپ الدەقالاي قاراي دومالاپ بارامىن، دومالاپ بارامىن. ەسەڭگىرەپ قالىپپىن، قولىمدى جۇرەلەي جەرگە تىرەپ تۇرەگەلىپ بەرە كيىمدەرىم ويىما ءتۇستى. جاڭا عانا ينەنىڭ كوزىنەن وتكەندەي سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبارىمنىڭ ساۋ تامتىعى قالماعان، وڭىرىنەن باستاپ، بالاعىما دەيىن ساعال-ساعال بەت كورگىسىز. ءىشىم ۋداي اشىپ كەتكەننەن باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم. تولىباي اتتىڭ ۇستىنە قونىپ ۇلگەرسە كەرەك، قورا جاقتان دۇرسىلدەتىپ شاۋىپ كەلدى دە، مالمانداي بولىپ اياق باسا الماي تۇرعان مەنىڭ قاسىما دومالانىپ تۇسە قالدى.
— اينالايىن-اي، جىلاعانىڭ قارتبايجاننىڭ داۋسىنان اينىمايدى ەكەن عوي... وزەگىمدى ورتەپ جىبەردىڭ عوي... سول ما دەپ ەدىم... — تولىباي ەڭكىلدەپ كەلىپ، تونىنىڭ ءوڭىرىن ايقارا اشىپ، باۋرىنا باسىپ الدى. ۇلكەن كىسىنىڭ جىلاعانىن ءبىرىنشى كورۋىم بە، قورىققانىمنان ءۇنىم شىقپاي قالدى. ونىڭ ءجۇزىن جۋعان جىلى جاس سۋىماستان بۇرشاقتاپ كەلىپ بەتىمە تامادى. ماڭدايىمنان، قولىمنان، مۇرنىمنان ءسۇيدى.
مەن تولىبايدىڭ قۇشاعىنان بوساعان سوڭ، شەشەم بەسىك جاسىنداعى بالاداي كوتەرىپ ۇيگە اكەلە جاتىر.
— قاراعىم-اۋ، قاراعىم، ساۋدىراپ قۋ سۇيەگىڭ قالىپتى عوي... شىقپا دەپ ايتقانىڭدى نەگە تىڭدامايسىڭ؟..
مەنى مازالاپ كەلە جاتقان وي مۇلدە باسقا، ونىڭ ساۋالىن اپامنان ىزدەيمىن.
— اپا، تولىباي اتام نەگە جىلايدى؟
— سەن نەگە جىلادىڭ؟
كوكىرەگىمدى ءالى دە وكسىك بۋىپ تۇر. كوزىمنىڭ الدىندا ساپ-سارى الا بولىپ ەسىلىپ قالعان كوستيۋم-شالبارىمدى ساۋساعىممەن شۇقىپ كورسەتەمىن.
— ...مىناعان...
شەشەم مەنى سول ايعىز-ايعىز، سابالاق كۇيىمدە باۋرىنا باستى.
— تولىباي اتاڭنىڭ بالاسى سەن اۋىرىپ جاتقاندا قىزىلشادان ءولىپ قالدى عوي... قارتباي شە؟.. ونىڭ دا جالعىز بالاسى ەدى، قارتايعاندا كورگەن...
— نەگە ءولدى، اپا؟..
— قىزىلشا دەگەن بالە وزىمەن الا كەتتى عوي... قۇداي قاراسىپ، سەن امان قالدىڭ... سونى نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟..
— بالاسى ولگەن ادامدار جىلايدى ما، اپا؟..
— قوي ايتا كورمە بالەنىڭ اتىن. — اپام مەنى ايقارا قۇشاقتاپ، باۋرىنا قاتتى قىستى. — بالاسى امان ادام جىلاۋشى ما ەدى؟
مەن مۇنان كەيىن دە جۇگىرىپ ويناپ كەتە الماي، ءۇيدىڭ ءىشىن توڭىرەكتەپ كوپ ءجۇردىم. ءالسىزبىن. اكەم الدەبىر شارۋالارمەن قالا جاققا بارىپ قايتىپ ەدى، ماعان ءتۇرلى-تۇستى بوياۋلى قالامدار اكەلىپ، ونى وتكىر شاپپاسىمەن ۇشتاپ بەردى. ەندىگى ەرمەگىم سۋرەت... اق پاراق جوق-اۋ دەمەيمىن، ءۇيدىڭ قابىرعاسى، ەسىكتىڭ جاقتاۋى، كىشكەنە ورىندىعىمىزدىڭ اياعى دەمەيمىن، قولىم قالت ەتسە سۋرەت سالامىن. وزىمە وپىق جەگىزگەن "ەدىلباي قوشقار" دا وسىندا... وعان جۇگىرىپ بارا جاتىپ، تىراڭ اسىپ قۇلاپ جاتقان ءوزىم دە بارمىن. اتىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەبىل-دەبىل شىعىپ جىلاپ وتىرعان تولىبايدى دا اينىتپاي بەينەلەسەم كەرەك. كوزىنىڭ الدىنان سورعالاعان جاسىن سۇيرەتىپ اكەلىپ تونىنىڭ ەتەگىنە جەتكىزدىم، وعان دا مىسە تۇتپاي، كىشكەنە كولشىك جاسادىم. باسىنا تىماعىن كيگىزدىم، ساقالىن ۇمىتقام جوق، بايپاعىن قوسا كورسەتەمىن دەپ ەكى اياعىن جانە كەلىدەي قىلدىم. كوپتەن بەرى كوز الدىمنان كەتپەي جۇرگەن كورىنىستى سۋرەت ارقىلى جەتكىزگەننەن كەيىن، جانىم تىنشىعانداي جايباراقاتتانعام.
اكەم ەسىكتىڭ بەتىنە سالىنعان بۇل سۋرەتكە قاراپ تۇرىپ، ۇقساتا الماسا دا مەنىڭ ويىمدى تەرەڭنەن تۇسىنەدى.
— ءوشىرىپ تاستا، ۇلكەن كىسىنى الەمەشتەپ ەسىككە سالىپ قويۋ ۇيات بولادى.
ال، شىن مانىندە، تولىبايدى مازاق ەتۋ نيەتىمدە جوق ەدى، بۇل مەنىڭ ءومىر تۇرعىسىنداعى تىرناقالدى تۋىندىم بولاتىن، ول سەزىمىمدى جەتكىزە الماعان سوڭ، اكەمنىڭ ايتقانىن قىلىپ، الگى سۋرەتتى ۇستىنەن باستىرا بوياپ تاستادىم.
سىرتتاننىڭ اجالى
اكەم اسپىدەن قۇلان-تازا ايىعىپ كەتپەگەنمەن، ىڭقىل-سىڭقىلىنا قاراماي تىرشىلىكپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتتى. ول كىسىنىڭ جوقشىلىق زاماننان ۇيرەنگەن ءبىر كاسىبى — اڭشىلىق. اشارشىلىق زامانىندا اۋلەتىمىزدى امان الىپ شىققان اكەمنىڭ قاندىاۋىز قاقپاندارى مەن جۇگىرتكەن ءيتى شىعار. ءبىر وكىنىشتىسى — اكەم وسى اڭقۇمارلىعىن جاقسى زاماندا دا قويا المادى.
— وبالى بار عوي... قويان-كيىك دەمەيسىڭ، تۇيەگە تەڭدەپ ارتىپ كەلەسىڭ... ءبىر العان تەكەڭ دە ءبىر ايلىق ازىعىمىزعا جەتەدى عوي... جۇرتقا ۇلەستىرمەسەڭ، كوڭىلىڭ كونشىمەي مە، قويسايشى وسى ادەتىڭدى، — دەپ شەشەم ەكى كۇننىڭ بىرىندە قۇدايدىڭ زارىن قىلادى. وعان قۇلاق اساتىن اكەم جوق، قىسى-جازى دالاعا قاراي ەلەڭدەيدى دە وتىرادى. اڭشىلىقتى مەن دە تەرىس كورمەيمىن، قاقپان قاراۋعا ىلەسىپ بىرگە شىعىپ ءجۇرمىن. "سارىقۇس" دەگەن تازى مەن "قۇتتوبەت" دەگەن كۇشىگىمىز بار. مەن ەس بىلەر كەزدە "سارىقۇس" قارتايعاندىقتان ابدەن الجاستى دا تابانىنىڭ استىنان قاشقان قوياندى كوزى كورمەي، الدىمەن ءيىس تارتىپ الىپ، سول ءيىستى قۋالاپ شالامىن دەپ جۇرگەندە ايدالاعا قاڭعالاپ كەتەتىن. ءناتى يتتەن دەگەنمەن "سارىقۇستى" قاڭعىرتىپ جىبەرۋگە اكەمنىڭ كوزى قيمايتىن بولسا كەرەك، قىستىڭ سۋىعىندا دا كارى تازىنى اياعىنىڭ استىنا الىپ ۇيىقتايدى. اقىرى، ونىڭ اجالى كوشكەن ەلدىڭ يتتەرىنەن كەلدى. جۇلىم-جۇلىمى شىعىپ تالانعاسىن، قوستىڭ قاسىنداعى كەپەسىنەن شىقپاي ءۇش كۇن جاتقان. "سارىقۇسقا" تاماق قۇيۋعا بارسا، ءولىپ قالىپتى. بيشارانىڭ تاعدىرى ايانىشتى بولدى. ەندىگى جەردە "قۇتتوبەتتى" ەرتىپ ءجۇرىپ اڭ اۋلايمىز.
"قۇتتوبەتتى" — اكەم ءيتتىڭ سىرتتانى دەپ باعالايدى. راس شىعار، قاسيەتى كوپ ماقۇلىق ەدى. جايۋلى تۇرعان ەتكە نازارىن سالمايتىن، وتكەن-تۇرعان جولاۋشىلارعا ءجون-جوسىقسىز ۇرمەيدى، ءبىراق اۋىلدىڭ ماڭىنا ۇرى كوزدەنىپ سوعاتىن بۇرالقى يتتەردى جولاتپايدى.
— اكە، ءيتتىڭ سىرتتانى دەگەن نە؟ - دەيمىن، قۇرعان قاقپاندارىمىزدى جاعالاي كورىپ كەلە جاتقاندا ءسوز قاشىرىپ.
اڭشىلىق تۋرالى اڭگىمە بولعاندا اكەمنىڭ اشىلىپ كەتەتىنى بار.
...ەرتەدە ماعان تۋىستىعى جاعىنان ناعاشى، قيلىباي دەگەن كىسى ءومىر ءسۇرىپتى. ءوزى ءسىڭىرى شىققان قۋ كەدەي ەكەن، تىرشىلىك ەتۋى قيىنداعاسىن الىستا قالعان اعايىندارىن ىزدەپ، ەل تەنتىرەپ كەلە جاتادى. ابدەن شارشاپ، قارنى اشىپ، جۇرۋگە شاماسى قالماي قالجىراعان كەزدە ميداي جازىق دالادا كوشكەن اۋىلدان قالعان جابىق قوراعا كەزدەسىپتى. سونىڭ ىشىنە كىرگەن قيلىباي كوز ءىلىندىرىپ، ال-دارمەنىن جيناپ الماقشى بولىپ قيسايسا، ۇيىقتاپ كەتەدى. الدەن ۋاقىتتا ساتىرلاعان داۋىستان ويانسا، توڭىرەك تۇگەل قاراڭعىلىق، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ءتۇن ەكەن دەيدى. ءبىراق قورانىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان بۇعان قاراپ، شوقتاي جانعان كوزدەر كورىنەدى. قيلىباي مۇنىڭ قاسقىرلار ەكەنىن ءبىلىپ، ءدۇز ءبورىسىنىڭ وتتان عانا سەسكەنەتىنىن ويلاپ، قالتاسىنان شىرپىسىن الادى. قورانىڭ قابىرعاسىنا ورگەن قىزىل دۇزگەندەردەن الدىنا ۇيەدى دە، شەتىنەن شىرپى تيگىزىپ، وت قويادى. قورا ءىشى سامالاداي جارقىراپ، بۇعان قاراي بۇرىش-بۇرىشتان كوزدەرى جايناپ جىلىستاي جاقىنداعان ون قارالى قاسقىردىڭ كۇجىرەيگەن جوتالارى كورىنەدى. قيلىباي جەتەدى-اۋ دەگەن جەرگە كەلىپ قالعاندارى بولسا، توماردى جايلاپ الىپ، سولاي قاراي لاقتىرا باستايدى. ءبىراق، اشتىقتان كوزى قارايعان قاسقىرلار مۇنىڭ لاقتىرعان شوعىن ءبۇيىم كورمەستەن، ءبىر قىڭسىلاپ الىپ، مۇنى قۇرساۋلاۋعا اينالادى. تۇگەل توڭىرەكتەن جانۇشىرا جاردەم سۇراعانمەن ەستيتىن قۇلاق جوق. قيلىبايدىڭ جانى القىمعا كەلەدى. ءبىر مەزەت قورانىڭ توبەسىن ساتىر ەتكىزىپ، بۋىلدىرىقتان تاعى ءبىر ءبورى سىلاڭ ەتىپ ىشكە تۇسەدى. قيلىباي "شارۋام ەندى بىتكەن شىعار" دەي بەرگەندە، باعانادان بەرى جەر تابانداپ جاتقان قاسقىرلار اتىپ تۇرەگەلەدى دە، مۇنى اينالىپ، جانى قىدىرا ىشقىنا قاشادى. شىعارعا تەسىك تاپپاي قينالعانداردى كوك جەلكەسىنەن ۇستاپ العان تايىنشاداي الپاۋىت ءبىر شايناپ لاقتىرا بەرەدى. بۇل ءيتتىڭ سىرتتانى ەكەن، بورىلەر ونى بىردەن تانىپ قالىپ باستارىن ساۋعالاعان.
اپ-ساتتە قاسقىرلاردىڭ ءبارىن جايراتىپ سالعان سىرتتان قيلىبايعا قاراپ تۇرىپ، قۇيرىعىن بىلاڭداتىپ مۇنىڭ الدىنا تۇسەدى. كوپ جۇرمەي-اق ۇيلەر كورىنەدى. جىلقىلارى شۇرقىراپ، قويلارى ماڭىراپ، مالى مىڭعىرىپ جاتقان بايدىڭ اۋىلى ەكەن. كوزى قارايىپ اشىعىپ جەتكەن قيلىباي بوز وتاۋدىڭ جانىنا تاياي بەرە، ەسىك الدىنداعى استاۋشانىڭ ىشىندەگى قۋىرداققا كوزى ءتۇسىپ، باس سالادى. ونى كورگەندەر: "بۇل ەتتى جەۋگە بولمايدى، بۇل سىرتتانعا ارنايى قۋىرىلعان" دەپ جولاتپاعان ەكەن.
قيلىباي ءسويتىپ سىرتاننىڭ ارقاسىندا اشتىقتان دا، اجالدان دا امان قالىپتى.
ءبىزدىڭ "قۇتتوبەتتىڭ" دە سىرتتان بولۋى عاجاپ ەمەس، ول "توقتا"، "الدىڭدا قاقپان بار"، "انە قويان قاشتى"، "كيىك"، "جات، تۇر" دەگەن سوزدەردى قالپەلسىز ۇعادى. وسىلايشا اكەم ەكەۋمىز ساياتتاپ ءجۇرىپ ءبىر عاجاپ اڭعا كەزىكتىك.
بەلگىلى ورىننان سۇيرەتپەسىمەن قاقپانىمىزدى تابا المادىق. بىزدەن بۇرىنىراق جەتكەن "قۇتتوبەت" تە الدەنەگە اقىرىن قىڭسىلايدى. اكەم تۇيەدەن ءتۇسىپ، اۋەلى اڭنىڭ ءىزىن قارادى.
— شاشاسى سۇيرەتىلە ءتيىپتى، ءسىراسى شوشقا بولار، — دەدى قىزىل تۇزگەننىڭ جۇدىرىقتاي جىگەرىنەن شوقپار جاساۋعا كىرىسىپ جاتىپ. — الىسقا ۇزاي المايتىن اڭ.
مەن قورقىپ كەتتىم. شوگەرۋلى تۇيەنىڭ ۇستىندە قالعىم كەلمەي، قيعىلىق سالامىن.
— اعا، ۇيگە قايتايىقشى.
— قاقپاندى قايتەمىز، شوشقاعا بەرەمىز بە؟ — اكەم مەنىڭ ۇرەيلەنگەنىمە جايباراقات كۇلدى. — ەگەر كورەم دەسەڭ، ءقازىر ىزىمە ەر.
امالىمنىڭ جوقتىعىنان، كوستيۋمىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىلىپ ۇستاپ، ءبىر ەلى قالماي كەلەمىن. اكەم شوشقانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ اياعىن جايمەن باسىپ ەپپەن جۇرەدى. تومار، بايالىشى ۇيىسىپ وسكەن قالىڭدىق ەكەن، ءاربىر بۇتانىڭ تۇبىنەن ومىرىمدە كورمەگەن اڭىم ءبىزدى اڭدىپ، اتىلۋعا وقتالىپ جاتقانداي ەلەستەپ كەتەدى. سالدەن سوڭ توقتادىق، اكەم قولىمەن بيىك وسكەن توماردى نۇسقادى. قارايمىن، كولەڭكە بەتىندە بىردەڭە ىسىلداپ دەمالاتىن ءتارىزدى. ەندى سولاي قاراي اكەمنىڭ ءوزى بەتتەدى. جۇرەگىم جارىلىپ كەتۋگە ءسال-اق تۇر. كۇتپەگەن جەردەن بىردەڭە سارت ەتە قالدى. مەن قورىققان كوجەكتەي، بۇك ءتۇسىپ وتىرا كەتكەنىمدى بىلەمىن.
— قورقىپ كەتتىڭ-اۋ دەيمىن، مىنە، كور شوشقانى، — دەگەن داۋىستان سوڭ باسىمدى كوتەردىم.
كەلسەم، ءتىسى سويديعان، تايىنشاداي، تۇكتى بالە تابانىمىزدىڭ استىندا سۇلاپ جاتىر. شوقپار قارا تۇمسىقتان تيگەن-اۋ، تاناۋىنان جىلىستاپ قان اعىپ جاتىر، تۇياق سەرىپپەي جان تاپسىرعان. اندا-ساندا قيق-قيق ەتىپ، ءىشىن تارتادى. قۇتتوبەت شوشقانىڭ ماڭايىنا كەلمەي، مۇرنىن كوتەرىپ كەيىنىرەك قالدى.
— بۇل ماكىرۋ زات قوي، جامان ءيىسى بولعاسىن يتكە دەيىن جولامايدى. ەتى حارام، — دەيدى اكەم.
اكەم قاقپاننىڭ سەرىپپەسىن دە ورامالىمەن سىرتىنان ۇستاپ، قانداۋىزىن توپىراقپەن ىسقىلادى. ورامالدى لاقتىرىپ جىبەرگەن سوڭ عانا، سۇيرەتپەسىنەن كوتەرىپ كەرى بۇرىلدى. وسىدان سوڭ "قۇتتوبەتتىڭ" سىرتتاندىق قاسيەتىنە ءشۇبام قالماعان. الايدا، قۇتتوبەت تە يتتىگىن جاسادى. باسىنا نوقتا كيگىزىپ، ۇستىنە اتشا ءمىنىپ وينايتىن ادەتىم بار ەدى. كۇننىڭ ىستىعىندا الدەقايدان شارشاپ كەلىپ، حوشى بولمادى ما، ءبىر جولى "ارس" ەتىپ بەتىمە شاپتى. ءجۇزىمدى قان جۋىپ كەتتى. كوزىمنىڭ الدىنا تىرتىق پايدا بولىپ، جاقسى كورەتىن يتىمنەن قالعان ەسكەرتكىشتەي ءالى ءجۇر. وسىدان سوڭ-اق ءۇي ءىشىنىڭ وعان دەگەن ىقىلاسى سۇلق ءتۇستى، ولىمىنە دە سول سەبەپشى بولدى-اۋ دەيمىن.
مي قايناعان شىلدەنىڭ ىستىعىندا اڭعا كەتتەن اكەم، اۋىلعا شاۋىپ كەلدى.
— تەزدەتىپ شاينەككە ءقۇيىپ سۋ بەرىڭدەر...
— و، نە بولدى؟
— قۇتتوبەت شولدەن السىرەپ، بۇتانىڭ تۇبىندە قالجىراپ قالدى.
اكەم كەلگەن ىزىمەن قايتا شاۋىپ كەتكەن، بارسا باسىن تومەن سالعان "قۇتتوبەت" قىلجيىپ جاتىر ەكەن.
ءيتتىڭ بۇل قازاسىنا ۇي-ىشىمىزبەن قاتتى وكىندىك، ونىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان ادامشا، كوپ ۋاقىتقا دەيىن كىنالى بولىپ ءجۇردىم.
***
ۇيىمىزدەن بەلسەنىپ جۇمىسقا ادام شىققاننان كەيىن، وتباسىنا شىر اينالايىن دەدى. اكەم ماعان نيەت ەتىپ، بۇلكىلدەگەن جول جورعاسى بار قۇلا بيە ساتىپ الدى. ىزىندە "سۇر كوجەك" دەگەن قۇلىنى بار ەكەن، ءبىز الماس بۇرىن قاسقىرعا الدىرىپتى. سودان كەيىن تۋعان قۇلىننىڭ اتىن "تارتا شاپ" قويدىق. ءوزى مۇسىندەي سۇلۋ، ءارى جورعا. جەمدى قولداپ بەرەمىن، تاڭەرتەڭنەن كولەڭكەگە كەلىپ، مەنى تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ وياتىپ الاتىن. شەكەر، نان دەمەيدى، تالعاماي جەيدى. جالىنان تارتىپ، ۇستىنە سەكىرىپ مىنسەم دە، سەلت ەتپەيتىن قاسيەتى بار، قايتا بۇلكىلدەپ جول جورعاسىنا باسادى. "الداعى جازدا "تارتا شاپقا" سالاتىن اشاماي سوقتىرىپ بەرەمىن" دەپ جۇرگەن اكەم. ەسىل-دەرتىم قۇلىنعا اۋىپ، وزگە دۇنيەدەن بەيحابار جۇرگەنىمدە، مەكتەپ جاسىنا جەتىپپىن.
اۋىلدا قامىسباي دەگەن تۋىسىمىزدىڭ بالاسى بار، جاسى ون بىرگە كەلسە دە، وقۋ دەسە ات-تونىن الا قاشاتىن، ەركەلەۋ تەنتەك بالا ەدى. قوي اۋىلدا، قىستاۋ باسىندا بىرگە وينايمىز. مۇعالىمدەر جايلى قيلى-قيلى اڭگىمە ايتاتىن قامىسباي، جۇرەگىمدى شايلىقتىرىپ تاستاعان.
— مۇعالىمدەر ىزدەپ كەلگەن كەزدە اۋىل قاباعىنداعى كەبەنگە كىرىپ كەتسەڭ، تابا الماي كەيىن قايتادى. — دەيدى.
— ال، ۇستاپ السا شە؟ — دەيمىن.
— ۇستاپ السا، قۇلاعىڭنان بۇراپ، اتقا وڭگەرىپ الادى دا، بىردەن مەكتەپكە الىپ كەتەدى. سوندا بارعاسىن ساباعىڭدى وقىماساڭ، قاراڭعى بولمەگە اپارىپ قامايدى، تاماق بەرمەيدى، باسىڭنان تىقىماي الادى.
اكەمنىڭ مۇعالىمدەر جونىندەگى اڭگىمەسى بولەك ەدى، مەن ەندى ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي ءتان-تانمىن. ونىڭ ۇستىنە بوياۋ قالامنىڭ تۇقىلىمەن كەيبىر ارىپتەردى جازىپ، جۇزگە دەيىن ساناۋ بىلەتىنمىن. قوسىپ، الۋ دا قولىمنان كەلەدى، الايدا، سايلاۋبايدىڭ ايتقان "ۇبىجىك" مۇعالىمدەرىنەن سوڭ وقۋعا جۇرەگىم داۋالار ەمەس. كانيكۋلعا كەلگەن اپالارىمنان مۇعالىمدەر جايلى سىر تارتىپ كورەمىن. شىنىندا ساباق وقىمايتىن بالالاردى قۇلاعىنان تارتىپ، جەلكەلەپ، قاماپ تاستايتىنى راس سياقتى، "ءبىراق جاقسى وقىعاسىن بىزگە تيمەيدى" دەپ تاعى قويادى. ەندىگى جىلى قانداي كۇي كەشەتىنىمدى بىلمەي ءارى-سارى بولساق تا، اق قاباقتىڭ باسىندا ويناپ جۇرگەنبىز. قامىسباي:
— ويباي، قۇرىدىق، اۋىلعا ءمۇعالىم كەلە جاتىر، — دەپ، كەبەنگە قاراي تايراڭداپ قاشا جونەلدى.
شىنىندا، قىر باسىندا اتتىلى ەكى ادامنىڭ قاراسى كورىنەدى، ىزدەرىندە جەتەكتەۋلى تۇيەسى بار ما، الدە نە قاراۋىتىپ جەلگىشتەگەندەي بولادى. ول كەزدە مۇعالىمدەردىڭ وقۋشىلاردى وسىنداي كولىكپەن جيناپ كەتەتىنىن ءبىلۋشى ەدىم. شىنداپ ساسايىن دەدىم. ءتىپتى، بولماعاسىن قامىسبايدىڭ ىزىنەن تۇرا قۋىپ، بيىك شوقىدا كولبەگەن كەبەنگە مەن دە قويىپ كەتتىم. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ ءشوپتىڭ اراسىن ۇڭگىپ قازا بەردىك، قازا بەردىك. الدەن ۋاقىتتا شومەلە اراسىنان تەرەڭ قۇدىق ءتارىزدى شىڭىراۋ پايدا بولدى دا، ءبىز سوعان ءتۇسىپ، ءىزىمىزدى جاسىرىپ جاۋىپ، تومەنگە كەتتىك. وسى قالپىمىزبەن جىلجي-جىلجي كەبەننىڭ بۇيىرىنە جەتىپپىز. سول ارادان ساڭلاۋ جاساپ الىپ اۋىل جاقتى تورۋىلداپ وتىرمىز.
كەلگەن قوناقتار كولىكتەرىن بايلاپ ۇيگە كىرىپ كەتتى دە، ۇزاق ۋاقىت شىقپاي قويدى. كوزىمىز تالعانشا قاراپ وتىرىپ، قالاي ۇيىقتاپ قالعانىمىزدى بىلمەيمىز. داۋىستان ويانىپ كەتسەم، ايقايلاپ جۇرگەن اكەم. ودان ءارى وتىرۋعا ءداتىم شىدامادى. ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزدى ءويىننىڭ ءتۇرى دەپ توپشىلاعان اكەم ەشقانداي ءمان بەرگەن جوق. تەك، ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە:
— سەنىڭ "تارتا شابىڭدى" بىرەۋ قاتەلەسىپ، سوعىمعا سويعان ەكەن، وزىنىكى ەمەس ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ەتىن تۇيەگە ارتىپ كەلدى، — دەيدى.
قۇلاعىم قاعاس ەستىدى مە، "ول نە؟" دەگەندەي سەلتيىپ جۇزىنە قارايمىن. اكەم جاڭا ايتقاندارىن قايتالاپ بەردى. باسىم مەڭ-زەڭ. ۇيگە كەلسەم، "تارتاشاپتىڭ" تەرىسىن جايىپ، ەتىن جىلىكتەپ، تۇزداپ تاستاپتى. توردە دابىرلاعان قوناقتار بار، اس ۇيدە بۋى بۇرقىلداعان قازان قايناپ جاتىر. "تارتاشابىمنىڭ" جانعا جايلى قۇلىن ءيىسى مۇرنىما كەلدى.
— بۇلارىڭ نە؟ — دەپ جىلاپ جىبەرىپپىن...
— ەندى قايتەمىز؟ — دەيدى اكەم. — اعايىنىمىز عوي، اڭداماي سويىپ تاستاعان. ايتپەسە، "تارتا شابىڭا" ءتىرى پەندەنىڭ قولىن تيگىزەر مە ەدىم.
— "تارتا شاپتى" دا سويا ما ەكەن؟ — بەتىمدى باسىپ جاستىعىما قۇلاي كەتتىم. تۇكتى تۇسىنەتىن ەمەسپىن، ەڭ بولماسا كيىك، قويان ەمەس، باسقا جىلقى بولسا ءبىر ءسارى، تەڭ-قۇربىمداي بىرگە وسكەن اقىلدى قۇلىننىڭ تاماعىن ورىپ وتكەن وتكىر پىشاقتىڭ ۇشى مەنىڭ دە جۇرەگىمدى ءتىلىپ وتكەندەي... ءتىپتى، قاتەمەن سويىلعاندا دا سول جەردە قالماي ما، ونىڭ ەتىن ارتىپ ءبىزدىڭ ۇيگە اكەلگەنى نەسى؟
مەن "تارتا شاپتىڭ" ەتىنە دە، ونى اسقان قازان مەن تۇسىرگەن تاباقتى كورسەم دە تەرىس اينالام. اكە-شەشەم مۇنى سەزدى. جانىمداي جاقسى كورەتىن، قۇيرىق-جالى كۇلتەلەنگەن "تارتا شابىما" دەگەن ادالدىعىمدى وسىلاي دالەلدەدىم، ودان ارىگە قولىمدا قايرانىم جوق ەدى.
مۇعالىمدەر وسى دۇرمەكتەن سوڭ كوپ ۇزاماي كەلدى. مەن قاشىپ ۇلگەرە المادىم. الداعى جىلدىڭ وقۋشىلارىن تىزىمدەپ ءجۇر ەكەن، مەنى بىرەۋى قاسىنا شاقىرىپ، جۇزگە دەيىن ساناتىپ كوردى. اپالارىم ۇيرەتكەن ارىپتەرىمدى دە، شاما-شارقىم جەتكەنشە ساناپ بەردىم. ساندى سانعا قوسقىزىپ، ءبىراز نارسەدەن حابارىم بار ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەننەن كەيىن جاڭاعى اعا ارقامنان قاقتى.
— كەلەر جىلى وقيسىڭ... ءوزىڭ قوي اۋىلدا ءجۇرىپ، ىشتەن وقىپ تۋعانسىڭ با؟ — دەدى.
قۋانىپ كەتتىم. وسى سوزدەردەن كەيىن قولىما سومكە ۇستاتىپ جىبەرسە، ءقازىر-اق مەكتەپكە ءجۇرىپ كەتۋگە ءازىرمىن. مۇعالىمنەن ەستىگەن ماقتاۋ ءسوزىمدى قامىسبايعا ايتايىن دەپ ۇيىنە جۇگىرىپ كىرسەم اكەسى توپاتايعا سالىپ ناسىباي ۇگىپ وتىر ەكەن.
— ول ۇيدە جوق، ءبىر جاققا كەتىپ قالدى، — دەدى.
قامىسبايدىڭ قايدا كەتكەنىن ءىشىم سەزدى. مۇعالىمدەر دە تابا الماي، سارساڭ كەسەككە ءتۇسىپ جۇرسە كەرەك، "كوردىڭ بە؟" دەپ سۇرادى. مەن "بىلمەيمىن" دەگەندەي باسىمدى شايقادىم. شىنىندا، مەنىڭ ونى كورمەگەنىم راس قوي.
You Might Also Like
-
مىڭ سان كەدەرگىگە ۇشىراي ءجۇرىپ، ۋاقىت ەكىنتىگە ەنتەلەي بەرە قالادان ارەڭ سىتىلىپ شىققان شاعىن اۆتوبۋس كۇرە جولعا تۇسە سالىسىمەن، ءبىر جۇلقىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلدى.
