تەرىساققان
قازاق تۋرالى جىر
اعارىستىڭ باسقا وزەندەردەن پالەندەي ايىرماشىلىعى جوق. كۇن شىعىستان سۋىرتپاقتالا باستاۋ الىپ، قۇبىلانى ماڭدايعا بەرە سان-سان يرەك جاساپ، جەر جارىقتىقتىڭ جون ارقاسىن قانقۇرتتاي جەپ، جەلە جورتىپ اعار ەدى. وزەن بولعان سوڭ، ول دا تابيعات انانىڭ بەل بالاسى جانە سول تابيعات انانىڭ ىرقىندا، بىردە توعايىپ، بىردە ازايىپ، قۇبىلمالى داۋرەننىڭ سان-ساپالاعىن باستان كەشتى. اعارىس قاشان جاراتىلعانىن، تەگىندە، قاي وزەننىڭ قورەك قوسار سالاسى، نە اعار ارناسى بولىپ، تەگىندە دە، ءدال بۇگىنگىدەي ەركە-شولجاڭ تەلەگەيلى ءارى شايقى-بۇرقى تەنتەك بولىپ پا ەدى — استە سەزىپ-بىلگەن ەمەس. كۇنى ەرتەڭ تانابى كەۋىپ، تاسى قاڭسىپ قالسا، امبە قۇدىرەتتى اسپاننان ىزگى نوسەر ءبىر تامباي ساۋىنسىز قىسىر قالسا، نە لاج — مۇنى جانە دە ويلاعان ەمەس. ءقازىر كوكتەم عوي، ەڭ داۋىرلەگەن، شاناعىنان اسىپ، شالىقتاعان شاعى وسى؛ قىستاي سىرەسىپ جاتقان كۇپسە قار، كوك تايعاقمۇز ەرىپ، ساي-سالا، جىلعا جىلعانى قۋالاپ، اعارىستا تابىساتىن؛ اعارىستىڭ ارىنى باياعىدان الدەقايدا تەگەۋىرىندى، ءوز قىنارىن — ءوز ساعاسىن ىرىپ-جىرىپ تەپسىنەتىن؛ ءبىر كەزدەگى ساف تازا مولدىرلىگىنەن جۇرداي بولعانىمەن، وسىناۋ اقبۇلا سىقپىتىنا اسا ءماز؛ ءماز بولماي ءقايتسىن — بۇرىندى-سوڭدى ءوز بولمىسىندا جوق كول-كەسىر داۋلەتكە يە، ونى ەندى ەش توسقاۋىل، ەش قۇدىرەت توعانداپ، بۇعالىق تاستاي الماسا كەرەك. بۇل وزەن جىلدا مامىردى ورتالاپ بارىپ تاسۋشى ەدى، بيىل كوكەك ايىنان-اق كارى جىنىن شاقىرعان، اسىرەسە، ءتۇن بالاسىندا دۇنيە جالقى ءسات بەيمەزگىل راقاتقا كەشىپ، ءتۇنى بويعى يۋ-قيۋدان شالدىققانداي مىزعىعان مەزەتتە، اۋمەسەر تولقىندارىن كوكپارعا سالىپ دولدانىپ، ءوز قۋاتىنا، ءوز قىلىعىنا ءوزى ءسۇيسىنىپ، جارىلقاۋشىسى — كۇن نۇرىنا سيىنباي، قايتا سول نۇردىڭ جوقتىعىنا مارە-سارە قۋانىپ، بار تىرشىلىكتى مازاقتاپ ساق-ساق كۇلىپ، ايتەۋىر، ءبىر كوزسىز ەرلىكتى، باس جارار بۇزاقىلىقتى اڭساعانداي، ارقىراپ سارقىراپ اعادى. كاپەرسىز وزەننىڭ شالكەم-شالىس مىنەزى مەن از كۇنگى ساۋىق-سايرانعا ەسىرگەن ەسسىزدىگىن تابيعات انا كەشىرسە كەرەك؛ ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنى باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداعاندا، باعى تايىپ، تالايسىز تاعدىر تاپالاعاندا، تاۋبەگە كەلىپ، اقىلى كىرەر دەگەنى شىعار؛ ەڭكۋ- ەڭكۋ جىلدار ءوتىپ، زامانا زاڭعار تارتقاندا، تالاي وزەن سۋالىپ، تالاي اعاش قۋارارىن — ال وسى سۋالۋ مەن قۋارۋ تىرشىلىكگىڭ اينىماس زاڭى ەكەنىن اعارىس زەردەلەگەن جوق. جازعىتۇرىمنىڭ از بازارىنا ەركەلەپ، دۇنيەنىڭ بار تىزگىنى ىرقىنا كەشكەندەي ماساتتاندى-اي... شىن نازار اۋدارىپ، قۇلىق قويعان ادام اعارىستىڭ وزگە وزەندەردەن اجەپتاۋىر ايىرماشىلىعىن بولجار ەدى. اعارىستىڭ ەنى قوزىكوش، ارناسى اۋقىمدى، جاعاسىنا قونعان ەل-جۇرتتىڭ كەنەزەسىن كەپتىرمەس مول سۋلى، جاعاسى جاز شىعا جاپ-جاسىل نۋعا بولەنىپ، قىپ-قىزىپ قىرمىزى گۇلدەرمەن جۇرىمدالىپ جاتىر. ەرنەۋىندەگى ءيىن تىرەسكەن قالىڭ جىڭعىلدى كوپسىيگەندەي، ءارى وسى كورىك بەرىپ كومكەرىپ تۇرار كۇيدىرگى مەن شاعان وسىمدىگىنە بەرەر اس-سۋسىنىن قىزعانعانداي — تاسىعان سايىن جايپاپ، وتاپ، ءوز دەنەسىن ءوزى جالاڭاشتايتىن. باسقا وزەندەردەن تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — اعارىستىڭ ارناسى تەرەڭ ەمەس، اپەرباقان تولقىنىمەن ەكى جاق ەزۋىن جىرا-جىرا جايپاقتالىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن، قايراڭعا اينالىپ تايىزدالىپ بارادى؛ سوسىن بەيبىت جاتقان جەر ەكەش جەردى دە تىنىشىن كەتىرىپ، جۇمىر جونىن سويعىلاپ، تىرتىقتاپ تاستايتىن... ونىڭ قاينار كوزىن قۇرار بىلدەي-بىلدەي ۇش سالاسى بار، ءۇش سالاسى تارامدالىپ، تامىرلانىپ، ۇساق بۇلاقتاردان قورەك الادى. ءبىراق ەڭ قىزىعى — كوكتەم تۋا بايىعان بۇلاقتار، ءتىپتى الگى ءۇش سالانىڭ ءوزى دە پىشىراپ، قۇيار ارناسىنان سىرعاقسي تۇس-تۇسقا قاشار ەدى؛ جىلعانى قۋالاپ، جىلعانى ساعالاپ، بەت-بەتىمەن لاعار ەدى؛ كوكتەم سۋىنا ماسايعان جاس بۇلاقتار كوگى جاڭا تەبىندەي باستاعان جەردى اققۇلا سۋىمەن لات قىلىپ، ءبىر قابات قۇيقاسىن سىپىرا قىزىل تاستاپ، لايساڭ ەتەر. تىنىشسىز ۇلدارىنىڭ ورىنسىز تۇشتاقايلىعىنا ابزال انالار قانشا كەيىگەنىمەن، ىشتەن شىققان شۇبار جىلان عوي دەگەندەي، كوپ-كوپ داراقى قىلىعىنا كەشىرىم جاساپ، ىشتەي تىنار بولار. ءبىراق ارداق انانىڭ دارقان جۇرەگىن، شىنشىل ءارى ىزگى پەيىلىن جىعا تانىماعان جەتەسىز ۇل تۋعان شەشەسىن كۇيىك وتىنا تاستاپ، ۇلىلىعىن، كىر شالماس ماحابباتىن ءراسۋا ەتەرى امبە راس.
ەندەشە، مىناۋ الجاسىلدانىپ، ەندى-ەندى كوكتەم كوركىنە بويسۇنىپ، جاسانا باستاعان بايان دالا ءتول ۇلى اعارىسقا دا وسىنداي — نۇرلى شۋاقتاي ەلجىرەگەن كەڭ پەيىل جاساپ جاتسا كەرەك. دالا، ايتەۋىر، تۇبىندە مىنا اقىلسىز وزەننىڭ تاۋبەسى ەسىنە تۇسەرىن سەزەتىن دە... اعارىستىڭ جاعاسىن ەلۋ جىل مەكەن ەتكەن كارى ەمەن بولۋشى ەدى، وزەننەن ءجۇز قادامداي جىراق وسكەنتىن. استىن تولقىن ۇرعان جارقاباق قۇلاپ-قۇلاپ، ەندى، مىنە، سۋعا مىنبەلەپ قالدى. كوشقۇلاش بولىپ تاراپ كەتكەن تامىرلارىنىڭ ءۇشى اشىلىپ، سۋعا مالىنىپ جاتىر. ەمەن قىر جاعىنداعى توپىراققا بەكىنگەن تامىرىنا عانا ءىلىنىپ تۇر. جىلدار بويى ابدەن بەكىگەن تۇعىرىن سۋ شايا باستاعان سوڭ، ءولىم اتتى تابيعات زاڭى قۇرىعىن وزىنە تاستاعانىن سەزگەندەي، ەرىكسىز ەڭكەيىپ ەدى وزەنگە، ەرىكسىز ءتاجىم ەتتى وزەنگە؛ سوندا دا سىڭىرتىك تا-مىرلارى بىردەن ءۇزىلىپ كەتپەي، تىرتىسىپ كوپ شىڭاعان. كۇن سايىن ءبىر تامىرى قوپسىپ، كۇن سايىن تاكاپپار باسى ەڭكىش تارتىپ، كۇن سايىن بويدان قۋات، تامىردان ءال، وزەكتەن ءنار كەتىپ، ولىمسىرەپ بارادى... بۇگىن تۇڭعىش رەت كۇن كۇركىرەپ، كوكتەمنىڭ نۇرلى، قاياتتى نوسەرى جاۋدى. العاشقى نوسەر نە دەگەن كەرەمەت دەسەڭىزشى: جەر-جاھان ءدۇر سىلكىنىپ، جان-جانۋار اۋىر جۇكتەن مۇلدەم ارىلعانداي ماسايراپ سالدى؛ بالامۇرتتانىپ تەبىندەگەن كوك جاپ-جاسىل ءبوپ ەدىرەيىسە قالعان؛ قالىڭ جىڭعىڭدان شىعا كەلگەن قۇلان تاناۋىن ءشۇيىرىپ كوككە قارادى-اي؛ كوكتەمنىڭ تۇڭعىش جاۋىنىن تەك قارعالار عانا جاقتىرعان جوق؛ بارىنەن دە قۇدايى جاساپ تاسىراڭداعان اعارىس بولدى؛ ۇرىن ءتۇسىپ قايتقان جىگىتتەي لەپىرمە كوڭىلدە شالەكەيى شىعىپ، ءتۇنى بويى توي تويلادى؛ سىركىرەگەن جاۋىندى قيعاشتاپ كوكتەمنىڭ كەرىمسال سامالى سوقتى؛ ەرتەڭىندە كارى ەمەن تۇراعىندا جوق بوپ شىقتى؛ ونىڭ ءجۇز جاساعان مەكەنىندە ايۇلاقتانىپ اعارىس اعىپ جاتتى؛ كارى ەمەندى قاقپاقىلداي قاعىپ، اعىزىپ اكەتۋتە وزەننىڭ قاۋقارى جەتپەگەن؛ ءبىر شاقىرىمداي ۇزاتىپ اپارىپ، سوقپا تۇسىنا قايرانداپ تاستاعان. جوسىلعان وزەن جاۋىننان سوڭ توسىن قىر كورسەتتى: ارناسىن كەڭەيتتى؛ تالاي-تالاي وسىمدىكتىڭ وبالىنا قالدى، ءتۇسى ابدەن لاستاندى، بەيبىت دالانىڭ بەرەكەسىن الدى، ءاربىر سوقتىرما سوقپاقتارى اقكوبىككە تولىپ، ايلاق-يىرىمدەرى تەرەندەي تۇسكەن. تاۋداي اق باس تولقىندار ءبىر-بىرىن تىقسىرتا ايداپ، سانىن شاپالاقتاي تۋلاپ، مىڭ بۇكتەلىپ، ءجۇز تولعانىپ، تولىقسي، ۇستىنە زاۋىدەعالام ىلىنگەن سالىندىلاردى لىقسىتا ارىندايدى. ازان-قازان ءۇن شىعارىپ، وسى ءۇن: بەينە ءۇيىرىن ىزدەپ ساندالعان ايعىردى، نە بولماسا باۋىزدالعان مالدىڭ قورقىراۋىن، مىڭ-ميلليون ارىستاننىڭ قان-جوسا قىرقىسقان كەيپىن ەسكە سالاتىن. كولدەنەڭ قاراعان كوزگە ونىڭ بۇل كوپىرمە كورىنىسى، ماز-مەيرام تىرلىگى مەن اسقاق اساۋلىعى اسا قىزىعارلىق، تانداي قاقتىرار تاماشا ەدى. ەمىن-ەركىن قىلىعى ءون بويىنا جاراسىپ، ۇنەمى ءبىر وسىنداي شام شاقىرعان شاتاق كۇيدە كورگىڭ كەپ، جۋاس، موماقان قالپىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى وتە سۇمدىق سەكىلدى؛ جىنىن العان باقسىداي سۇمىرەيىپ جاتسا، قانداي قورقىنىشتى. اعارىستىڭ جاعالاۋى ۇلىجىڭگىر بازار، قايشى الىسقان ءومىر: جاز جايلاۋعا كوشىپ، جاپپاي قونىستاپ ءسان-سالتاناتى تاسىعان ەل. بۇل ەددىڭ ءسان-سالتاناتى بەينە مىناۋ وزەننىڭ وزىندەي امبەبابىندا تۇرعان شاعىتىن قىستاي سۋىق سورىپ جۇدەگەن جۇرت العاشقى شۋاق، العاشقى كەك، العاشقى كۇركىرەگەن وزەنگە الاقانىن جايا تابىنىپ، جاراتقان يەسىنە تاساتتىق ارناپ جالبارىنادى. كوشتىڭ الدى اعارىسقا جەتىپ، ءتورت تۇلىك بىردەي سۋعا باس قويعاندا تاۋىسىپ-اق كەتەردەي قۇنىعا ءىشىسىپ ەدى، تەنتەك تەلەگەيدىڭ مۇرتى دا قيسايعان جوق، قايتا جومارتتىعىن ماسىلداعانداي سۋ كەشىپ تۇرعان قۇلىنتايدىڭ تىلەرسەگىن دىرىلدەتىپ ارس-ارس قاۋىپ قالادى... التى قانات، توعىز قانات اق وتاۋلار تىگىلىپ، ءار تۇستان جەر وشاق قازىلىپ، مال سويىلعاندا، كۇن تاس توبەگە كوتەرىلدى. قانعا تالاسقان يت ىرىلداستى، ءبىراق يتتەردىڭ ىرىلداعان داۋسىن وزەن كۇركىلى ەستىرتپەيدى، ءتىسى عانا اقسيادى. وزەننىڭ كۇركىلى ۋلاپ-شۋلاپ قونىپ جاتقان ەلدىڭ، الاكوز بوپ شابىسقان ايعىردىڭ ءۇنىن دە وشىرگەن، تەك ءوزى عانا وكتەم الىپ قۇلاق تۇندىرماق. ءوستىپ قاعاناعى قارق، جايلاۋعا قونىسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ءبىر توبى شۋ ەتە ءتۇسىپ وزەنگە تۇرا ۇمتىلدى. مىناداي جاعداي بولىپ ەدى: ەسىك پەن توردەي تۇرىقتى ماما بيەنىڭ قارا قاسقا قۇلىنى ويناقتاپ ءجۇرىپ وزەنگە كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتتى؛ اعىسى پەرەن اعارىس كومەيىنە ىلىنگەن جاس قۇلىندى تۇياقسەرپۋگە شاماسىن كەلتىرمەي، جۇلا جونەلدى. ءبىرتالايعا دەيىن ەربەندەتىپ باتىرماي اپاردى دا، زىم-زيا جۇتىپ قويدى. قۇلىنىنان ايرىلعان ماما بيە وقىرانىپ، سۋدى جاعالاي ىلگەرىلى-كەيىن شاپقىلاپ، تاڭ اتقانشا كىسىنەپ ءجۇردى. جەلىنى دە شەرتىپ، سىزداپ، جانىن شىعاردى. بۇل وقيعا قۋانىش قۇنداعىنا بولەنگەن جۇرتقا پالەندەي اسەر ەتكەن جوق، بىلتىر ارىستاي ەكى ازاماتتى جۇتقاندا دا، شىمىركەنىپ «قاندى سۋ» اتاماعان. باعانا قارا قاسقا قۇلىن اققاندا، ۇركەردەي وشارىلعان جۇرتتىڭ جارتىسى: «وبال بولدى-اۋ»، — دەپ ءىشىن تارتقان، جارىم-جارتىسى: «قۇلىن اققان قانداي قىزىق، تاعى ءبىرىن بايقاپ كورەر مە ەدى»، — دەسىپ، ءماز بولعان. وسى كۇنى كەشكە جۇرت كوپكە دەيىن دابىرلاپ ۇيقتاعان جوق: الدە بۇگىنگى قونالقىنىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلماعانى ما؛ الدە قاس قارايا قازانعا تۇسكەن ەتتى ۇركەر اۋا جەدى مە، مۇمكىن، كوكتەم جارىقتىقتىڭ كوڭىل قۇرتىن وياتقانى، كارى-جاس دەگىزبەي ىرىقتان تىس ىڭگا-ىڭگا سەزىممەن ۋلاعانى شىعار-اۋ. جاستار جاعى كۇركىرەگەن وزەننىڭ جاعاسىنا التىباقان قۇرىپ، وت جاعىپ، كەشە عانا قۇلازىپ جاتقان ءوڭىردى ساۋىق-سايرانعا بولەدى. تاڭ اپپاق اتقانشا، جۇرەك شىمىرلاتار نەشە سىقىلدى اندەر ايتىلىپ، ساي-سۇيەگىندى سىرقىراتار اۋەندى اعارىستىڭ شۋىلى انىق ەستىرتپەي، ءۇزىپ-جۇلىپ الا قاشىپ ەمىس-ەمىس جەتكىزىپ تاستايدى. شارشى توپتان وقشاۋلانىپ شىققان قىز بەن جىگىت ماڭگى ماساڭ اعارىستىڭ جاعالاۋىن قۇلداپ كەلەدى. سونسوڭ جىگىتتىڭ شاپانىن جايىپ، ۇستىنە وتىردى. ەكەۋى بىردەي ءور سەرپىپ جاتقان وزەنگە تەلمىرىپ كەپ وتىرعان. تەگى، قيالداپ، مىناۋ ءتۇننىڭ وزدەرى ءۇشىن ەڭ العاشقى، ءارى ەڭ اقىرعى ءتۇن ەكەنىن، كۇنى ەرتەڭ وسىناۋ سالتاناتتى جاستىق داۋرەن ىستىق-ىستىق سۇيىستەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا ادىرا قالارىن، كۇنى ەرتەڭ جالقى ءسات تە كورمەگەن الدەكىمنىڭ جەتەگىندە، مىناۋ زار زامانداعى بايلىقۇستەم قۇرعان ىرتىڭ-جىرتىڭ ءداستۇردىڭ بوداۋىندا كەتە بارارىن باعامداپ، باعامداعان سايىن وزگەشە قۇشتارلىق، الاپات سەزىممەن قاۋىشتى-اي... ولاردىڭ ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز كۇبىر-سىبىرىن الپارىسقان وزەن ۇرلاپ، بۇعان دەيىنگى كىر شالىپ، داق تۇسپەگەن ار-نامىستارىن قىسقا جىپتەي كۇرمەۋگە كەلمەيتىن ۋاقىت ەس جيعىزىپ، ەسەپ الدىرمايتىن قىتىقشىل مەزگىل تونادى عوي. تاسىعان قان قۇيىن-پەرەن اداعايلاپ، ءدال مىناۋ جايىن اۋىز وزەندەي دىزىلداپ، ەكى بەيباقتى سۇلاتىپ-اق تاستادى. ولار ەسسىز جاتىر، ولار ەگىز جاتىر، ويسىز جاتىر... بىلەسىز بە، ەگەر ادام قانى مىقتاپ تاسىسا، جىندى ەتەر، ءتۇبى جاقسىلىق ەمەس، الگى ادامدى قور ەتەر. ەندەشە، اعارىس پەن جايراپ جاتقان قىز-جىگىتتىڭ قازىرگى حالىندە ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق، وسى ساتتىك تاسقىندار ەدى. ءبىراق كىنا تاعىپ، ايىپقا بۇيىرا المايسىڭ — تابيعات زاڭى... الدەن ۋاقىتتا ەكى جاس باس كوتەرىپ، وز-وزدەرىنە كەلىپ، ەكەۋى دە تەرىس قاراپ اپىل-عۇپىل جينالدى. سوسىن وقشاۋلاۋ، تىزەلەرىن قۇشاقتاعان كۇيى ءۇنسىز وتىردى. ءۇنسىز وتىرا المادى: جىگىت ايتتى: كوكجيەك جاقىنداپ، اسپان بيىكتەپ كەتكەن ەكەن، شىق تا قالىڭ ءتۇسىپتى، ەرتەڭ كۇن اشىق، ءارى ىستىق بولادى. قىز ايتتى: ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ جىگىت جاۋاپ بەردى: — جىلقىشىلاردان... ەكى جاس كوكتەم تاڭىن ۇيقىلى-وياۋ دالادا قارسى الدى. ماۋسىم اياقتالىپ قالسا دا، ءتۇن سالقىن، ال وزەن جاعاسى سىزدى، قىرعا شالقىعان سۋىق جەلى بار-تىن. دەسەك تە، وسىنىڭ ءبارى: ەكى ەرنەۋىن جۇلىپ جەپ، كۇشكۇرەسكەن اعارىس، ءتۇننىڭ ىزعارى مەن جەردىڭ سىزى، — ءتىپتى قاي-قايسىسى دا الاڭ ەتە العان جوق عاشىقتاردى. ءسىز بىلەسىز بە، تاڭ راۋانىن قارسى الۋ قانداي تاڭعاجايىپ دەسەڭىزشى: مەڭدەگەن ۇيقى، شارشاۋ، جاۋراۋ ءيىن تىرەسە ەكى بەتىڭىزگە جينالادى، ءسىزدىڭ ەكى بەتىڭىز اناۋ اتار تاڭداي اعارىڭقى، ءارى قانى تامىپ تۇرعان ديدارىڭىز سۇپ-سۇر بولىپ جۇدەپ سالادى؛ جانىڭىزداعى سۇيگەنىڭىز ءسىزدىڭ بار ىرقىڭىزعا كوشىپ، تىزەسىندە جاتقان باسىڭىزدى ازداپ سالقىنداۋ الاقانىمەن سيپاپ، دىمقىل تارتقان شاشىڭىزدى ءسۇپ-سۇيىر ساۋساقتارىمەن سالالايدى؛ ءسۇپ-سۇيىر ساۋساقتان ىستىق، سۇپ-سۇيكىمدى ساۋساقتان قىمبات نارسە ءسىز ءۇشىن جوق، ويتكەنى ءسىز وسى جاسىڭىزعا دەيىن، وسى جاسىڭىزدان كەيىن دە ءدال وسىنداي ءىنجىل، ەرتەك سىندى ءتۇندى باسىڭىزدان وتكەرىپ، ءدال وسى ىسپەتتى ارايلى تاندى ەكى كوزىڭىز ءتورت بولىپ اتىرماق ەمەسسىز؛ ءيا، تالاي تۇندەر بولىپ، تالاي تاڭدار اتار، ويتكەنمەن عاشىعىڭىزبەن قارسى العان ساحارداي ارداقتى كۇندەر ماڭگى باقيدا ءبىر-اق رەت ەنشىڭىزگە تيمەك. قۇداي-اۋ، مىناۋ كوكتەم كىمدى جارىلقاماعان؛ مىناۋ كوكتەم جان-جانۋاردىڭ ولەردە كورگەن ءارى كەلتە، ءارى شولاق ىزگى شاعى عوي؛ ەي، الەم، جاسارىپ قال، جاسانىپ قال؛ ەي، اساۋ اعارىس، سەنىڭ ءبۇيتىپ مامىراجاي باز كەشۋىڭ قانداي تاكاپپار ءام سالتاناتتى بولسا، سونداي قىسقا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؛ اۋ، اعارىستى جاعالاي جايلاعان، جاميعات سەنىڭ دە توتىدايىن تارانىپ، سۇڭقاردايىن سىلانعان شاعىڭ وسى بولار؛ كوكتەم لايىمدىق پا ەكەن، كوكتەم جارىقتىق ۇشىقسىز عوي؛ عۇمىر بويى ماسايراپ وتەر مامىرستان ءومىر قايدا؟!. تاڭ سىبىزعىلاپ، شىعىس كوكجيەك ءبىرسىن-بىرسىن سوگىلە باستاعاندا، شولدەگەن قويدىڭ تەرىسىندەي بوپ اسپان ايقىندالا باستايدى. اجارلانا باستاعان اسپانداعى ءتۇنى بويى سىقسىڭداعان جۇلدىزدار مايداي ەرىپ، تىم-تىراقاي توزار... اعارىستىڭ ەسە الاتىن وجەتەكىرەك شاعى وسى — تاڭ اتار شاق. بۇكىل دۇنيە ۇيقىعا بەرىلىپ، بوتەن دىبىس ساپ بولعاندا، تەك ءوزى عانا ارقىراپ، اسپانعا شاپشىپ ايىزى قانار. باعاناعى كادىر ءتۇنىن كۇزەتكەن قىز بەن جىگىت اناۋ اعارىڭقى اسپانعا، اناۋ مامىرلاپ جاتقان ەلگە، اناۋ شىرىلداي باستاعان بوز-تورعايعا اقىرعى رەت قارادى، اقىرعى رەت ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاعان كۇيى اعىل-تەگىل جىلادى، اقىرعى رەت كوكىرەكتى كەرە ەركىن تىنىس الدى... سوسىن جۇبىن جازباعان قالپى اعارىستىڭ اق باس تولقىندارىنا سەكىرىپ ەدى... ءسىز قانشاما مىناۋ كوكتەمنىڭ سان الۋان سيقىرعا تولى توتىناما ۋاعى شەتسىز دە شەكسىز بولۋىن ءمىناجات وقىپ تىلەيسىز-اۋ؛ ءبىراق سول قاسيەتى مول قۇرعىردىڭ ءقايسىبىرى دە قامشىنىڭ سابىنداي شولاق-اۋ؛ بيىلعى كوكتەمدى قانشالىق كەربەز كەرىم ەدى دەسەك تە، ۋاعى بىتكەن سوڭ، حوش-حوشىن ايتىپ، ەندىگى ەسەنى شىجىعان جازعا بەرمەك... اعارىس ءۇشىن بۇل ءوڭىردىڭ جازى تاڭسىق ەمەس، كوكتەمگى جەلىگى ءالى دە باسىلعان جوق. ۇلكەن ءبىر مەرەكەنىڭ باستالارى قانداي قىزىق (ول — كوكتەم)، جاز — سول مەرەكەنىڭ قىزدى-قىزدى بولىپ، ءارى وسى قىزىق قايتالانا-قايتالانا مانسىزدەنە باستاعانى سەكىلدى. مەزگىل شىلدەدەن سارشاتامىزعا ويىسقاندا، الگى قاپەرسىز تىرلىك، مۇڭسىز، قامسىز كۇندەر ءتىپتى جالىقتىرىپ، مەزى ەتە باستاعان. اسا شارشاستىڭ تابى ەلدەن، جەردەن عانا ەمەس، اعارىستان دا سەزىلەتىن. اعارىس ابدەن ىستىپ، تاپ باياعىداعى ساۋىق-سايرانىن اڭساعانداي ويلى كۇيگە كوشكەن. اققۇلا ءتۇسى تازارىپ لىقسىپ، شاناعىنان ىركىلدەپ اسىپ-توگىلىپ جاتار جايساڭ سۋى قايتىپ ارنالانا، ءپاتۋاسىز جىندىلىقتان تۇسەر پايدانىڭ جوقتىعىنا ارلانا باستاعان-دى. اعارىستىڭ ارلانۋى — ارىنىڭ بارلىعىن تانىتتى. تامىز اياقتالا وزەن مۇلدەم وزگەردى. مولدىرلىگى سونشا — تۇبىندەگى تاسىن ساناپ، جاپ-جاسىل جالبىزىن جۇلىپ الۋعا بولۋشى ەدى. ءبىراق سۋى ءالى دە مول، بۇرىنعى داۋلەتتىڭ جۇرناقتارى ادالانعان جوق. اعارىستى قاۋمالاي قونعان ەل جازدايعى تورقالى شاقتىڭ ەتەك-جەڭىن جيناقتاپ، امبەسىندە كىلەڭ قارىن قامپايتۋ، كىلەڭ جىرتاقاي دىردۋ، قىمىزعا ماسايىپ، قىز اڭدۋ ەرقاشتى ەتتى بىلەم: كولەڭكەلەپ ءۇيدىڭ تاساسى، ورەنىڭ استىنان شىقپاي وتىر؛ ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، تابىن-تابىن سيىر ۇيەزدەي، اعارىستان ۇزاماي ءجۇزىپ ءجۇر. ءجۇزىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە بالا-شاعا، اناۋ قوعانىڭ دالداسىندا قىز-كەلىنشەكتەر بارتىن. سىمپىلداي ۇشقان ۇيرەك، قاڭقىلداعان قاز مامىرلاي ءجۇزىپ، قيقۋعا قيقۋ قوسىپ، وزەن بويىن سىرلى دا سىبىزعى دۋمانعا اينالدىرعان. بيىلعى جاز اعارىس بويىندا الا-بوتەن بەرەكەلى ءوتتى. جەر كۇيىسى جاقسى، وتى مول، ءتورت تۇلىك توڭكەرىلە سەمىردى. ەل ەسسىز قۋانىشتا ەدى. التى سان الاشتىڭ باسىن قوسىپ بىلتىر ولگەن ىرىسبايدىڭ اسىن وتكەردى، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتتى؛ كۇندە بايگە، كۇندە كوكپار، كۇندە كۇرەس، كۇندە ايتىس، ايتسە دە كۇندە تارتىس. ءبىراق قانداي بولماسىن قۋانىشتىڭ شەگى، تىرەلەر توسقاۋىلى بار-اۋ: قانداي بولماسىن جازدىڭ ۇلاسار كۇزى، قايتار قازى بار-اۋ؛ قانداي بولماسىن عۇمىردىڭ ۇزىلەر شاعى، ءھام قانداي دا اعاشتىڭ سارعايىپ، وزەننىڭ تارتىلارى راس-اۋ. تامىز اياقتالىپ، قىركۇيەك تۋعاندا، ەلدەن دە، جەردەن دە مەڭ-زەڭ ساندالىستى بايقاۋعا بولار، ساۋىردە باستالىپ، جازداي دىردۋمەن وتكەن قىزىقتان ابدەن شالدىعىپ ەدى. ءتىپتى، ەلدىڭ الدى جۇرت اۋىستىرىپ، جىلىستاپ، كۇزەمدەرىنە بەتتەسكەن. كۇز كۇزەمدەرىنە بەتتەسكەن قازاقتار ءالى ىرىق بەرمەي، ودىراڭ-ودىراڭ مىنەزدە ءجۇر. سويتكەنمەن ۇزاماي قوڭىر كۇز تۋىپ، قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلەرىن ىشتەي سەزەدى عوي، قىمىزعا قىزعان ساۋىقتى بوكىن-شۇكىن شارۋاعا ايىرباستاۋ سىڭايلى... اعارىس جاعاسىنان ەل كوشىپ كەتكەن سوڭ، قوڭىلتاقسىپ، قاڭىراپ-اق قالعان. كوكتەمدە يەمدەنىپ العان كەڭ ارنا كۇز جاقىنداعان سايىن، قۋىقتانىپ، كەشە عانا تاسقىن ءجۇرىپ وتكەن جەر ىرسيىپ-ىرسيىپ تاس قاۋىپ جاتىر. سەلدىڭ وسىلىپ قالعان سىلەمى قاڭسىعان سالىندىعا، ولگەن مالدىڭ قاڭقاسىنا تولى. تەگى، اعارىس ۇشان-تەڭىز جەر يەمدەنەم دەپ، ءبىر كۇنگى بازارىنا، تۋاسى، ساعاسىنا زار بولىپ قالعانداي. كەشەلەر عانا ءوز قۋاتىمەن جاۋلاپ العان كەڭ ارنانى ماڭگىلىككە شەمەندەي قاتىپ-سەمىپ جابىسار قارا تاسقا سىيعا تارتقان. وسى ءداۋ قارا تاستاردى اعىزىپ اكەلەردە، ءوزى سۋالىپ، اتالى ارنانى سولار — قارا تاستار باسىپ قالارىن مۇعدارلاعان جوق، مۇعدارلايتىن وي-ورە، جەتەلى جەتەكشى دە جوق... اعارىس بۇرىنعىداي كۇركىرەمەدى. كۇز تۇزاعى موينىنا ىلىنگەندە، شىنىمەن-اق جۋاسىپ ەدى.
جۋاسىماي ءقايتسىن، باستاۋ الار بۇلاقتاردىڭ تانابى كەۋىپ، اۋەلى بار سەنگەن ءۇش سالادان دا قايىر كەتتى: ءۇش سالا ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ نەيبەتكە قالدى؛ نوسەردىڭ ءبىر تامباعانىنا نەشە كۇن، قار سۋى الدەقاشان بۋ بولىپ ۇشىپ كەتكەن. قازان ايى تۋعاندا، اعارىس سىبىرلاپ اقتى: ويلانا باستادى، ەس كىرە باستادى. ءتۇن بالاسىندا سوناۋ ارتتا قالعان دىردۋلى شاعىن اڭساعانداي، سول دىردۋلى شاعى ويلاپ قاراسا بوسقا وتكەنىن سەزگەندەي، ەندى قايتىپ كەلەر-كەلمەسى ەكىتالاي كۇندەرى بۇلبۇلداي ۇشىپ، ءون بويىنداعى بار بازارى تارقاعان. ەرلىگىن دە، سەرىلىگىن دە قايتار قۇس قاناتىنا ءىلىپ الىپ بارادى، قايتقان قۇستىڭ كەلەر كوكتەمدە تاعى دا ورالارى حاق، اتتەڭ، اعارىستىڭ باق-داۋلەتىن جوعالتپاي الا كەلسە عوي؛ مۇمكىن، اعارىستىڭ ەڭ اقىرعى تاسۋى بيىل شىعار، مۇمكىن، اعارىس كەلەر جازعا ىلىكپەي قاڭسىپ قالار. كۇركىرەپ جاتار وزەننەن، اسقارالى اعىستان گورى، ابزال اقىلعا ءتان ساليقالىلىق اڭعارىلاتىن. ول ەندى ساق-ساق كۇلمەي، ىشتەي تىنىپ، كۇرسىنەر، دىمقوس قارياداي كۇرك-كۇرك جوتەلەر. بايقاپ قاراساڭىز، اعارىس پەن زامانى وزعان قارتتان الدەنەندەي ۇقساستىق تابار ەدىڭىز. كۇن ۇياسىنا قونسا بولدى، كۇن بۇلتتانسا بولدى، بەلى سىرقىراپ، دىمكاستانار، سوسىن تاڭ اتقانشا قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ جوتەلەر، شال ءولىم قۇرىعى تاقاعان سايىن، باياعىسىن ەسىنە الىپ، جاستىق سالتاناتىن، قىز اڭدىعان، كۇرەسكە ءتۇسىپ اتىن بايگەگە قوسقان قىزىعى بىرتىندەپ شىجىققا اينالارىن ويلاپ، ەڭكىلدەپ تۇرىپ جىلار ەدى؛ ءتۇن بويى كىرپىگى ايقاسپاي اۋناقشىپ كۇرسىنەر، كۇرسىنەر دە تۇڭىلەر... بۇگىن كۇن ايناداي اشىق، ىمىرت ۇيىرىلگەنشە تەڭگەدەي بۇلت جوق ەدى. تولايىم تابيعات جىم-جىرت: سىبدىرسىز، ايقاي-سۇرەڭسىز؛ اعارىستىڭ بەتى قاراۋىتىپ، تىپ-تىنىق بولىپ، قىل اياعى شولپىلداپ تىنىش تاپپايتىن اق شاباقتارعا دەيىن قىرىلىپ قالعانداي. ءتۇن قويۋلانعان سايىن، وسى ءولى تىنىشتىق باسا-كوكتەپ، بۇكىل ءوڭىردى ەندەپ الدى. وزەن تالىپ جاتىر... اسپان الاسا، كوكجيەك الىس... ەڭ قىزىعى: الا جازداي اعارىستىڭ جىڭعىلعا باي اڭعارىن ءبىر ءۇيىر قۇندىز مەكەندەيتىن. ەش الامانعا كورىنبەي ەرتەڭدى-كەش سۋدىڭ استىندا جۇرەتىن قۇندىز تىشقانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتىسى ەدى. مەكەن ءورىسى سۋ بولسا دا، تازا سۋدى لاستاماي، جاعاعا شىعىپ ءبىر جەرگە ساڭعىتاتىن. سول قۇندىز بۇگىنگى تىمىرسىق ءتۇندى جامىلىپ باسقا جاققا اۋىپ كەتتى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ، شۇباپ بارا جاتقان تىشقانداردى كورسەڭىز، «قۇندىزداي شۇباعان» دەگەن ماتەل ەسىڭىزگە ورالار. ايتەۋىر، بۇگىنگى تۇننەن سەسكەنىپ ءبىرى قالماي باسقا وزەنگە اۋىپ كەتتى. بۇگىنگى ءتۇنى اعارىستىڭ جاعاسى قانشالىقتى تىنىش بولعانىمەن، ۇركەر كوتەرىلە شاڭ-شۇڭ ايقاسقا تولدى، وڭ جاعاسى مەن سول جاعاسىنان بىر-بىرىنە تەبىتە كەلگەن جەر قايىسقان قول تاڭ اتقانشا شايقاستى. تاڭ اتقانشا، اعارىس ات تۇياعىنىڭ استىندا قان بوپ اقتى، كوزدىڭ جاسى بوپ اقتى. ۇركەر اۋا، ساپ بولعان سوعىس اعارىستىڭ بەيمەزگىل ۇيقىسىن قىزعانعانداي، تالاي ازاماتتىڭ باسىن تەرەڭىنە تاستاپ كەتتى. وزەن ادامداردىڭ قانىن جۋىپ اۋرە بولدى... ەرتەڭىندە اعارىستىڭ جاعاسىندا مىڭ-سان ولىك جايراپ جاتقان، مىڭ-سان ولىكتى ولجالاپ مىڭداعان قۇزعىندار ءجۇردى ۇشىپ-قونىپ. كۇنى بويى بۇلك-بۇلك اعىپ، قىزىل ىڭىردە قايعىلى كۇيگە كوشكەن وزەن تاعى دا بويى سۋىپ، تالىقسىپ تولعان. بەتى شىمىرلاپ، زاپىران جۇتتى. اعارىس ادام مىنەزدەس ەدى: ءبىز قانشا جۇتساق تا جانە ونسىز كۇنىمىز قاراڭ ەكەنىن بىلسەك تە، اۋانىڭ ءقادىرىن بىلمەيمىز، سول ىسپەتتى پەندە وزىنە تەگىن بەرىلەر ءومىردى دە ءراسۋالاپ، ابدەن قىل شىلبىر موينىنا تۇسكەندە، تاۋبەگە كەلەر بولار. ەگەر بىرەۋدى توسساڭ، ۋاقىتتان ۇزاق نە بار. ەگەر ءبىر جاقسى ءىسىڭ بىتپەي قالسا، ۋاقىتتان قىسقا نە بار. اعارىس وسىنىڭ ءبارىن ۋاز كەشتى، ءدامىن تاتتى. ەندى ول اششى-تۇششىنىڭ نە ەكەنىن زەردەلەي باستاعان... ۇركەر جامباسقا كەلگەندە، اي شىعىپ ەدى، ءولى كۇيدە جاتقان قارا بارقىن بەتى ايناداي جارقىراپ سالدى. اي كوتەرىلگەن سايىن، اجارى اشىلىپ، تولىقسىدى... ءوز سۇلۋلىعىنا تۇڭعىش رەت تاڭ-تاماشا قالىپ، ءارى سول سۇلۋلىقتى جاڭا عانا بايقاعان. اپىر-اۋ، وزەنگە ويلى، مۇڭدى كەلبەت قانداي جاراسىمدى. اي نۇرىمەن شاعىلىسقان مايدا تولقىندار كولكىلدەپ، وزگەشە وڭدەلگەن-دى. قىستاۋدا قالعان جەتىم شۇرەگەي سىزىپ جۇزە جونەلگەندە، ارتىنان ۇشكىلدەنىپ قوس سىزىق ەردى. قىنارىنداعى جىعىلماي سىرەسىپ تۇرعان توعايدىڭ سۇلدەسى بەتىندە كورىنىستەنىپ، ءتىپتى جارىقتىق ايدىڭ سۋرەتىنە شەيىن كەۋدەسىنە قوناقتاعان. ايتسە دە وزەن مۇڭلى... ۇلكەن ءقاۋىپ كۇتكەندەي قاسىرەتتى. بەتىنە اي ساۋلەسى تۇسكەندە، مەنى دە ەلەپ-ەسكەرەر دۇنيە بار-اۋ دەگەندەي اقىرعى رەت جىميعان. سونسوڭ ماڭگى تىنىشتىقتىڭ قۇشاعىندا تۇنشىقتى. تۇنشىعىپ جاتىپ الاي-دۇلەي داۋىلدى اڭساعانى: ايقاي-سۇرەڭگە ەتى ۇيرەنىپ قالعان قۇلقى تالىقسىعان تىنىشتىقتى تالاق ەتكىسى كەلگەنى بولار، ات جالىنداعى ءيتىس-تارتىس قىرقىسار داۋرەنىن اڭساعانى بولار؛ سول الىس-جۇلىس تاسقىننىڭ وپاسىز ەكەنىن تۇسىنبەگەنى بولار. ادامنىڭ ءوزى تابيعاتقا تارتقان-اۋ. ءبىزدىڭ اڭداۋسىز اتتار قادامىمىز قانشاما مول؛ تۇسىنە، بىلە تۇرىپ قاساقانا ىستەر جاۋلىعىمىز قانشاما؛ ءبىر كۇندىك توقتىققا ءماز بولار تويىمپازدىعىمىز قانشاما. ادامدار ءومىردىڭ كەلتەلىگىن بىلەدى، مۇمكىن، بىلگەندىكتەن دە ەش نارسەنى باس قاتىرىپ ويلاماي، امبە كۇنى ەرتەڭ نە بولارىن بولجاماي تاۋەكەلمەن عۇمىر كەشەر. تاۋەكەل ءتۇبى جەلقايىق... ول قايىقتى ايدار جەل جوق بولسا شە، ەسكەكسىز قاڭعىپ، قايراڭداپ قالماي ما... اعارىس ىشتەي سۋالدى، ارناسىنداعى سۋدى ورىنسىز جايىپ، ءراسۋالاپ الدى. وعان ارناسىن اۋقىمداماي، ءتۇبىن تەرەندەتۋ كەرەك ەدى، تەرەڭ سۋ ءارقاشان دا ءۇنسىز اعادى، تەرەڭ وزەن ءاماندا سۋالىپ، كەنەزەسى كەپپەيدى. تابانى زاڭعار وزەندى جاۋىن دا، داۋىل دا باسا-كوكتەمەك ەمەس. تايىز سۋدىڭ تاسۋى ءماز، قايتۋى تەز. ەكى كۇننەن بەرى تىمىق جاتقان وزەن ۇلكەن جاۋىن بولارىن سەزدىرگەن. تاڭ شەلدەنە، اۋەنى كۇزدىڭ سۇر بۇلتى تورلاپ، تۇستىكتەن جەل ەسىپ تۇرادى. اسپان كىشى بەسىنگە دەيىن قوقاي جاساپ، تۇنەردى، سونسوڭ اقجاۋىن بىرتىندەپ باستاپ ۇزاق شابار سىڭايىن اڭداتتى. كۇزگى نوسەر ءارقاشان دا ۇساق بولادى عوي، شىركەيدەي قاپتاعان تامشى
اعارىستىڭ بەتىن تەسكىلەپ، ساۋ-تامتىعىن قالدىرماستان شوقىلادى-اي. وزەن بۇعان جونە كاندىكتى. سۋى مولايادى عوي، كۇزگى لايساڭنىڭ قانشالىقتى بايانسىز ەكەنىن ەرتەدەن بىلەتىن كونىگى اعارىس ءمان بەرە قويعان جوق، از كۇندىك الدامشى تىرلىك دەپ ءبىلدى؛ ازداپ تاسىعانسىماق بولعانى راس، ءبىراق قۋانعان جوق، قۋانعاندا — ەلىرىپ-ەسىرگەندە جەتكەن مۇراتى قايسى. ولاي بولسا، دۇنيە، نە دەگەن قاتال ەدىڭ، نە دەگەن قاتال ەدىڭ... نوسەر تاڭ اتقانشا سىركىرەدى. تاڭ اتقانشا سىركىرەگەن نوسەر سۋى كۇزگى دالانى ىلجىراتىپ، قامىرداي يلەپ جاتتى. قاڭسىعان جىلعالار مەن كولشىكتەر سۋعا تولىپ، قىل اياعى وتكەلدىڭ تۇسىنان باستالاتىن جالعىز اياق سۇرلەۋدى قۋالاي بۇرقىراپ بۇلاق اقتى. ويداعى-قىرداعى سۋدىڭ ءبارى جامىراپ اعارىستا تابىستى. التى ايرىعىنان تەر سورعالاپ، كۇنى ەرتەڭ مۇز بوپ قاتار الدىندا اقىرعى رەت جىپسىگەن دالا اعىل-تەگىل جىلاعان دا؛ ەرتەڭ-اق سالاڭ ەتىپ كەلەر كەسەپاتى مول ىزعار شاشقان زاۋالدى سەزگەن دە. ساي-سالادان توعىلىپ، قۇيىلىپ جاتقان نوسەر سۋى اعارىستىڭ بۇرىنعى داۋرەنىن قايتىپ بەرە العان جوق: قايتا وسىنىڭ ءبارى ءبىر ساتتىك جادى ءومىر، تىنىش كۇيدى كوپتەن كوكسەپ، ەندى قولىم جەتە مە دەگەندە، بەيمەزگىل مازالانعان، ەندى كوز شىرىمىن الام با دەگەندە، جاساعان يتتىگى دەپ بىلمەك. قانشا موڭكىگەنىمەن، سوناۋ كورگەن تۇستەي بۇلىڭىتىپ ارتتا قالعان زامانى استە قايتا اينالىپ كەلمەيتىنىن، تەك سول قىرمىزى زامانى بىلايعى عۇمىرىنىڭ اسەم ءان، مۇڭلى جىرىنداي سىڭسىپ قانا وتەرىن، ال ءوزى دۇلەي قىستىڭ شەڭگەلىندە ىڭىرسىپ، باس كوتەرىپ الشاڭقاعا الماي ولەرىن اعارىس ەندى عانا توپشىلاپتى. اق جاۋىن ءبارىبىر كوكتەم سەلى ەمەس... سىركىرەگەن اقجاۋىن تولاستاعاندا، وزەكتى قۋالاي بۋىلتىق-بۋىلتىق بۋ كوتەرىلىپ، شۋدادايىن شۇباتىلىپ جاتقان. شۋداداي شۇبالانعان تۇمان وزەننەن تۋىنداپ، قىبىرلاپ قىرعا بەتتەدى؛ جەر باۋىرلاي سۋسىعان تۇماننىڭ قازىرگى سىڭايى ماڭگى باقي بالالاي
بەرەتىندەيتىن، اعارىس بۇل قوقايدى دا اسقان توزىمدىلىكپەن قارسى الدى. ازاندا پايدا بولعان اق تۇنەك بۋدى اۋەدەن قۇلاعان جەتىم تامشىلار تەسىپ ءوتىپ تۇر. وزەن امالسىز تاسىپ جاتىر، وزەن ەرىكسىز ەسىرىپ اباقتىعا قامالعان ازاماتتىڭ لاجسىز ىڭىلىنداي ىشقىندى ۇن شىعاردى... قۇن كوتەرىلە، تۇمان سەيىلىپ، اعارىس ەرەكشە جالاڭاشتاندى. جاۋىننان سورعىپ، بۋسانا سۇلاعان ساحارا دال-دۇل: ويپاڭىنا سۋ تولعان، قىرىنا قاق قاتقان. كۇننىڭ كوزى شىققاندا، اعارىس بۇرىندى-سوڭدى بولماعان كوركەم كورىنىسكە شومدى. ءبىر عاجابى، كۇرەستەن سوڭعى ۇرىس دالاسى ءارى قاسىرەتتى، ءارى كەرەمەتتەي تىلسىم دا مۇڭلى بەينەدە بولۋشى ەدى-اۋ، ءبىراق قانشاما ولىك ساسىعانىمەن، سول مايدان دالاسىنان ەرتەڭ تۋار يگى نىشان بايقالاتىن. اعارىس سونداي كەيىپتە. توسىندە قازباۋىر بۇلت جۇزگەن اسپان، جاعالاۋىنداعى ارسا-ارسا اعاشتار وزەنگە اۋىسىپ جانە كۇننىڭ قىزعىلت نۇرى ويناپ، ايتىپ جەتكىزگىسىز ماسايراعان سۇلۋلىققا ءبۇتىن دۇنيە ءتانتى بولعان. اينالايىن تابيعات قىزىق قوي، بىرنەشە كۇننەن بەرمەن ماۋىققانداي، ماۋجىراعانداي سار-كىدىرلەنىپ، كەبىر تارتقان ءوڭىردى ءبىر-اق كۇندە الەگىن اسپاننان كەلتىرىپ، ەسىنەن شاتاستىردى-اي... اعارىس اۋىر سوققىعا دۋشارلانعانداي ەداۋىر تالاۋراپ جاتتى، كۇن شىققان سوڭ عانا، قىبىر-جىبىر تىرلىككە كوشتى... اعارىس اقىرعى رەت جاساندى — تاڭىرگە سيىندى: «ەي، دالا، سەن ابزال انا بولساڭ، مەن ءسۇت بوپ اعار انارىڭ ەدىم؛ ەي، دالا، سەن ابزال ارۋ بولساڭ، مەن قولاڭ شاشىڭا تاققان التىن شاشباۋ ەدىم؛ ەي، دالا، سەن ەڭىرەگەن ەل بولساڭ، مەن كوز جاسىڭ ەدىم؛ سەن اقتاڭداق ءشول بولساڭ، مەن تاڭداي جىبىتەر سۋسىن ەدىم. ءتىسىم باردا تاس شايناعانىم راس، اتتەڭ، سول تاسقا كۇندەردىڭ كۇنىندە قاقالارىمدى بىلمەدىم-اۋ، ايتپەسە شايناماي قىلعىر ەدىم، نە قۋاتىم جەتكەنشە بىتىر-بىتىر ۇگەر ەدىم. جۇلدىزىم وڭىنان تۋىپ تۇرعان كوكتەمدە جولىما توسقاۋىل بولعانداردىڭ تولايىمىن ەكپىنىممەن تالقان ەتكەنىم راس، اتتەڭ، سول پارمەنىم تاعى ءبىر... تاعى ءبىر جارق ەتسە — ەڭ الدىمەن سەنىڭ بابىڭدى تابار ەدىم، قاراقۇم. قاراقۇم، سەن ولشەۋسىز مولسىڭ، مەنىڭ سۋىمدى جۇتىپ، قورىمدى ازايتىپ باراسىڭ؛ ساعان وكپەم جوق، ءتاڭىرىم، بەتتەن قاقپاي بەتىمەن جىبەرگەن كەنجە ۇلىڭ ەدىم، ۇلى ىسكە ماشىقتانباي، مىناۋ سارتاپتانعان ءوڭىردى كوك جەلەككە بولەمەي، ۇلىپ قالدىم. جو-جوق، مەن كىنالامايمىن، ە، دۇنيە، دەسەڭشى، مۇڭسىز-قامسىز قارىق بوپ وتكەن جىلدار شىنىمەن-اق ادىرا بولعانىڭ-اۋ. كەشىرىڭدەر مەنى، ادامدار. كەڭ ارنا جاساپ، كەربەزدەنگەنىم دۇنيەقوڭىزدىق ەمەس، كەڭ تىنىس الايىن دەگەنىم شىعار، كۇنى ەرتەڭ ءۇرىم-بۇتاعىم كوبەيىپ، داۋلەتىم اسىپ-تاسىپ جاتسا، قىمتىرىلماي ەسىلىپ اعايىن دەگەنىم شىعار؛ ارنامدى كەڭەيتكەنىممەن تەرەندەتە الماي، تەبىنگىم ءشىرىپ ارماندا كەتتىم. ارمانىم كوپ ەدى، ورىندالۋى قايدا؟ ەي، ادامدار، مەنىڭ ءقادىرىمدى سەندەر دە بىلمەدىڭدەر: تاسىدىم — جىندىعا بالادىڭ، سۋالدىم — كونى كەپكەن كون تۋلاققا بالادىڭ، ماعان كەلىپ جاۋ جارالاعان قانىندى جۋدىڭ، ماعان ءتۇن جامىلىپ تاعدىرىڭ لاستاعان ارىندى جۋدىڭ، قۇلان جورتپاس قۋ مەكيەندە ءبىر قاسىق سۋعا زار بولىپ وزەگىڭ ورتەنەردە، قوينىمدى اشىپ قول ۇشىن بەرگەن تاعى مەن، جىلاعاندى جۇباتىپ، كۇن كورە الماي بوس- قانىڭدى كاۋسار سۋىم مەن جاعاداعى نۋىمدى توسقان تاعى مەن، سەندەردە ەس بار ما، ءبىرىڭ اياق جاعىمنان سۋ ءىشىپ وتىرعاندا، ءبىرىڭ باس جاعىمدا سارىپ تۇراتۇعىنسىڭ؛ سەندەردە ەس بار ما، جاندارىڭ اشىسا، بەت-بەتىمەن كەتكەن ءۇش سالانى قايتا بۇرىپ، توعان قازىپ، پىشىراعان بۇلاقتى قاقپايلاپ، ارناما قايتا قوسار ەدىڭ، سۋالار تەك مەن عانا ما، كورەرسىڭدەر، تالاي ورمانىڭ قۋارىپ، تالاي كولىڭ سۋالار، سوندا عانا جەر انامنىڭ ىرىسىن، جەر-انانىڭ كۇيىسىن شىنشىل كوڭىلمەن سەزىپ، تابىناسىڭ... شابىلارسىڭ... راس، سەندەردى قويىپ، ءوز قاسيەتىمدى ءوزىم قادىرلەمەپپىن. ەگەر قادىرلەسەم، وتكەل بەرمەس داريا بۇگىڭدە قىزى- لاسىقتان اسپايتىن سارقىراما بولىپ قالماس قوي، بويدا بار قۋاتىمدى كودەلى ىسكە سارپ ەتە الماي باز كەشىپپىن؛ ءيا، مەن شىن اشىلىپ، ءىشىمدى تولىق تانىتقانىم جوق. كۇمىس تارالعىداي اي جۇزىنە شاعىلىسقان ديدارىم سارسىعان ۇيىققا اينالدى. سىڭسىعان اققۋ، قاز ەمەس، شىبىن-شىركەي ۇيىرسەكتەدى. مەن نالىتقان سەنگەن سالا — قايراقتى مەن شابدار، وسەر ءورىسىم، قۇيار ارنام جەرىگەندەي، باسىمنان باق-داۋلەت ۇشقان ساتتە، قۇيرىعىن تەرىسكە سالدى. ە-ە... كىنامشىل دە سەكەمشىل تەنتەك كوڭىلدى تەل وسكەن ۇزەڭگىلەستەر-اي، سۇرىنگەندە سۇيەۋشى بولۋعا جارامادىندار. ءبىراق وكپە-ناز ايتار قاي ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم بار، اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى جوق دەگەن سەز بەكەر دە. اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق... ارتىندا سوقپاق قالعان ەكەن، كۇندەردىڭ كۇنى، ايتەۋىر، ءبىر سۋدىڭ اعارى حاق، ايتەۋىر، ءبىر بۇلاقتىڭ ىزدەپ تابارى حاق. تاپتالعان جول جوعالمايدى. اداسقان جۇرتقا جول سىلتەپ ءنۇسقاۋشى بولار. اعارىس اققان ارنانىڭ اقتانداعى شىعىپ قالمايدى. تۋعان جەردىڭ ەركىنسىپ اققان ەركەسى ەدىم، ويناقتاعان بوتا وت باسار دەپ تابالاماڭدار، ادامزات؛ باتىر — اڭقاۋ، ەر — كۇدىك، كەش، كەش... بار نارسە جوعالمايدى، مەنىڭ ارقىراعان ارىندى ءۇنىمدى مىناۋ تالاق دالا تاعى دا ەستيتىن بولار، كورىسكەنشە، قوش، قوش... ەي، ادامزات، وزەن-كولدىڭ تاعدىرى سەنىڭ قولىندا! قوش، قوش...» — اعارىس اعىل- تەگىل جىلادى-اي! جىلاسىن، جىلاعانى جاقسى. وي تۇسكەن شىعار. ءبىراق اعارىس سوندا داۋىلدى، قىرىمنان تاياعان قيقۋدى اڭساعان. ۇلى داۋىلدى اڭساعان وزەن قاققا اينالا باستاعان جىلىمشى سۋىن مۇز قۇرساۋدىڭ استىندا قالادىعا جورىمادى. ول ويلادى: قارلى جاڭبىرلاتىپ جەل تۇرعاندا، قىسىلعان قىزىل سۋلار قاپتاپ، توعايامىن، ءارى ارنامدى جاڭارتامىن، نە مۇلدە كوك تايعاق بولىپ قاتارمىن — ەكىنىڭ ءبىرى. قاراشانىڭ ءولىاراسىندا اعارىستىڭ تىلەۋىن قۇداي بەردى. بۇل وڭىردە بۇرىندى-سوندى بولماعان اق تۇتەك داۋىل تۇرىپ، جەر-كوك قويىنداسىپ الدى. داۋىل پەرەن بولدى. پەرەن بولعاندىعى سونشا — اعارىس ەكى-اق كۇندە كوزى جىلتىراپ، كۇپسە قاردىڭ استىندا قالدى. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن قىر بورانى ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە مازاسىن ابدەن كەتىردى-اي. ازعانا ىقتاسىن، سۋاتتارعا تالاسىپ، بىر-بىرىمەن يتشە ىرىلداسقان اعايىن، ىقتاعان قوي، شۇرقىراعان جىلقىنىڭ سوڭىندا قانشاسى قىرىلدى. مال ءۇشىن قىرىلدى. ءتىپتى قىستىڭ قىستالاڭىنا شىداي الماي، وزگە ەل، وزگە جۇرتى پانالاپ كەتكەندەر ەرەسەن مول ەدى. قاپىلى وتىرعان، بەس قارۋى سايلار مەن ءتورت قۇبىلاسى تەڭدەر قار بورانى تۇگىل، قان بورانى بولسا دا ىرق ەتكەن جوق. ەرتەدەن اڭساعان دۇلەي داۋىل اعارىستىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزبەگەنى راس. ءور كوكىرەك، ءوزىمشىل وزەننىڭ قيساپسىز ءۇمىت-ماقسۇتتارى ساداعا كەتتى. العاشقى سىپىرا ءبىر اي وقاپ قاردىڭ استىندا ءۇن-تۇنسىز جىلىپ اقتى، جىلاپ اقتى. كۇن قانشا سۋىق بولسا دا، بەرىشتەنىپ قاتقان جوق-تىن. قۇتىرىنعان جەل قىراتتاعى بار قاردى ايداپ اكەپ وزەننىڭ سايلاۋىنا نىعارلاپ تاستاعان. قالىندىعى ءبىر مەتردەي قاساتتىڭ استىندا جاتقان اعارىس سوندا دا بولىمسىز ءۇمىتىن ۇزە قويمادى. اق قاردىڭ ءار تۇسىنان ءبىر جارق ەتىپ، جەپ-جەڭىل تىنىس الادى، تىنىس العان سايىن، جەپ-جەڭىل بۋ شىعاتىن. شىمبايىنا باتىرىپ ەكى وكپەسىن قىساتىنداي الاپات ۇسكىرىكتىڭ سىڭايى تانىلماعان سوڭ، ازداپ سەرگەكتەنگەن. تۋرا ءبىر اي ءوتىپ قاڭتاردىڭ سارىشۇناق شىڭىلتىر ايازى باستالعاڭدا، وزگەشە قىسىلدى، كۇنى كەشەگى قاسات قاردىڭ استى-ۇستىنەن سۋ اندىزداپ، جەنتەكتەلگەن كوك سوقتاعا اينالدىر-دى. اعارىس تاعى دا ءبىر رەت شاناعىنان اسىپ ەدى، ءبىراق بۇل رەتتەگى لايساڭنىڭ بولەكشەلىگى: وزەن ارناسىندا تازا ەكپىندى اعىس پايدا بولعان جوق، قار مەن مۇز ارالاسقان قىسىندى سۋلار عانا ءپىرىن شاقىرىپ نەشەمە شاپشيىن دەپ ارەكەتتەندى، ىلجىراعان قار تىزگىن بەرمەگەن. وزەن دىم شالعان شەكەرگە اينالىپ جاتتى... كۇننەن كۇنگە قاتايا تۇسكەن سۋىق اعارىستىڭ مىناۋ جىلبىسقى پوشىمىن كوپ كورگەندەي شىم-شىمداپ جۇقالاڭ مۇز قاتىرىپ سىرەستىرە باستادى. ەندى وزەن تولىق كوك تايعاق مۇزبەن قۇرساندى. شور بوپ قاتىپ قالعان مۇزدىڭ سۇمبەلەرىنەن كوپكە دەيىن كوزدىڭ جاسىنداي تامشى اعىپ، كەشىكپەي الگى تامشىنىڭ ءوزى ساۋساق ىسپەتتى ساۋسىعان ءمۇزعا اينالعان. دەگەنمەن، تەگىستەلىپ، جىپتىرلانا قاتقان جوق ەدى. ءيىن تىرەسە قوجىرقايلانىپ، الىستان بولجاعاندا: نايزا، ساداق ۇستاعان باتىرعا، جۇت بولىپ جاپپاي قىرىلىپ، اق قار، كوك مۇزدىڭ استىندا تىراپاي اسقان مالجانعا ۇقسايتىن. وزەن ماڭگىلىككە كوز جۇمىپ ولگەندەي ەدى، تاعدىردىڭ -تابيعاتتىڭ ىرقىنا ءبىرجولا كونگەندەي ەدى. قاپيادا كەلەر الاپات سويقاندى ساعىنا سىزداعان جۇرەك شايلىعىپ، امبە سول ىستىق قاندى اساۋ جۇرەك توقتاعانداي دا ەدى. ەندى ءقايتسىن، اۋىستىرىپ الا قوياتىن جۇرەك قايدا... دەمىككەندە دەمەۋ بولار وزەن-كولدەر، كەشە عانا سۋسىنداعان ادامدار قايدا. تىلەپ العان اۋرۋدىڭ داۋاسى بولماسا كەرەك، بولماس كەرەك... قانشا وكىنگەنىمەن، قانشا وكسىگەنىمەن كەلەر پايدا نە، قايتا جىلاپ-سىقتاعان سايىن، مۇز بولىپ قاتا بەرمەكسىڭ. الىستان انداساڭ، ااعارىستىڭ قازىرگى سىقپىتى كوز سۇيسىنەرلىك اسەم، اشىق اسپاننان قىزۋسىز نۇر توككەن كۇن جارىقتىقتىڭ ساۋلەسى كوك جالتىر مۇزدا ويناپ، كوز قارىقتىرادى. ەگەر ءتۇن بالاسىندا اي تۋسا دا، قارا بارقىلدانعان قاراڭعىلىقتى جاپ-جارىق ەتىپ، ۇزىننان-ۇزاق كوسىلىپ جاتار ەدى. اسىرەسە، اي ءجۇزى مۇزدا شاعىلىسقاندا، الىستاپ كەتكەن قيالىندى ساۋلەلەندىرىپ، بىقسي باستاعان ارمان وتىندى تۇتاتار؛ ايدىڭ اق ديدارىن كورەر ايناسى ىسپەتتى اعارىس قوش-قوشپەن سىڭسىتا ۇزاتىپ جىبەرگەن سالتاناتتى شاقتارىن ساعىنا ما، ءتۇنى بويى سارت-سۇرت ءۇن شىعاراتىن. سارت-سۇرت ايىرىلىپ جاتقان مۇز — سارت-سۇرت ءۇزىلىپ جاتقان بۇعاۋ دىبىسىنا وقشاسار... سىرەۋ بولعان وزەن بار جاقسىلىقتى كۇننەن عانا كۇتتى! ال كۇن بولسا قور بولعان پەندەسىن ۋاقسىز-ۋاق جارىلقاي المادى. تەك اندا-ساندا جانسىز ساۋلەسىن شاشىپ، «شىدا، شىدا، جارقىنىم» دەپ حابار جىبەرەتىن. توڭازىعان كوڭىلگە بۇل دا مەدەۋ. ءبىز وسى كوپ ۇشپاققا قاناتتانباي-اقۇشقىمىز كەلەدى، كوپ نارسەگە ورىنسىز، رەتسىز اسىعامىز، بىلە بىلسەك نەنىڭ بولسا ءوز كەزەگى، ءوز ءساتى بولادى ەكەن. تولعاق شاعى تۋماسا، شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشادىنىڭ كەبىن كيەسىڭ، بولمىسىنان تىس ەبەلەكتەۋدىڭ ءبارى جارعا جىعار جالعان، ءبارى بەكەر؛ اعارىسقا اقىل بەرگەن كۇن مەزگىل-مەزگىل جىلىنىپ قالعان سايىن، وسىنى ساباق ەتكەندەي ەدى. بۇل جازيرالى دالادا كوك قۇرساۋ مۇزدىڭ استە جىلدار بويىنا جاسانا دا، جاتا دا المايتىندىعى بەسەنەدەن بەلگىلى، اعارىس وسىنى ءتۇيدى. اعارىس كوپ زارىقتىرماي كوكتەم كەلەرىن، ال كوكتەم كەلسە، باياعى داۋرەنىنە، باياعى اۋەنىنە قايتا باسارىن، ءسويتىپ، مىناۋ مۇز تۇتقىندى پارشە-پارشەسىن شىعارىپ، ەڭىسكە ايدارىپ، ءسويتىپ، مۇلدەم قۇردىمعا كەتەرىن، ال ءوزى اقماڭداي دالانىڭ قوجاسى بولارىن سەزدى، سول دالانى جارىلقارىن سەزدى. مەيلى، نە ەرتە، نە كەش كەلسىن - كوكتەم ورالماي قويمايدى. كوكتەمنىڭ ورالعانى — ىرىس-باقتىڭ قوي بولىپ قوزىلاپ، جىلقى بولىپ كىسىنەرى، اققۋ، قاز بوپ سۇڭقىلدارى، قىردا ايتىلعان اندەي تامىلجىپ توگىلەرى، جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقانىڭ ماسايراۋى. كوكتەم، اينالايىن كوكتەم-اي، زارىقتىرماي — زار جۇتتىرماي كەلسەڭ ەدى؛ اينالايىن كوكتەم-اۋ، تەك سەن عانا اعارىستى مۇز تۇتقىننان قۇتقارا الاسىڭ... سوندا اعارىس اعىل-تەگىل جىلاپ — قۋانىشتان جىلاپ، سالاسىمەن تابىسادى، سالقار ءبىر كوك جويقىن تەڭىزگە ەڭىرەپ بارىپ قوسىلا-دى... جوسىلعان جورىقتىڭ شافحات شاعىندا ارنا جولىنداعى - ارمان جولىنداعى قوقىر-سوقىردى، ءيىس-قوڭىستى، شاڭ-توزاندى، ءام دالا ءجۇزىن سان سۇمدىقتان، سان ۋايىم-قايعىدان قۇلانتازا سەرگىتەر... سوندا ول: جاساسىن، وزەن-كولدەر، جاساسىن، ورمان-توعايلار، جاساسىن، تابيعاتتىڭ تەل ۇلدارى دەپ جار سالىپ، مىڭ بۇكتەلەر، كەشەگى تايعاق تاعدىرىنا ساق-ساق كۇلەر. سوندا ول، سوندا ول... سوندا ول... ءيا، كوكتەم تۋدى... اعارىس تاسىدى... قىزىق تاسىدى... بۇرىنعىشا قۇبىلاعا قۇلداماي، بابا ارناسىن تالاق تاستاپ، جاڭا جول، جاڭا باعىتتا، جاڭا ارنا جاساپ اقتى. قۇداي-اۋ، وزەن تەرىس اقتى، نە عاجاپ، جەر ءوستى مە، الدە ءبىر تىلسىم قۇدىرەتتى كۇش بۇرىپ جىبەردى مە، ەشكىمنىڭ ميى جەتىپ، بايىبىنا بارا المادى. ءبىراق وسى ءوڭىردىڭ ەلى وسى كوكتەمنەن باستاپ، اعارىستى «تەرىساققان» اتادى... تەرىساققان ەسىلگە قۇيادى... ەسىل نەگە قۇيادى؟.. اتتەڭ، تەرىساققانعا ەسىل قۇيسا عوي...
ەي، ادامدار، وزەن-ومىرىمىزدى ارداقتايىق!
You Might Also Like
-
بانان الىپ بەر دەپ مازالاعان نارالتايعا اكەسى اسپانداعى يمەك ايدى كورسەتىپ ونى الداۋسىراتپاق بولىپ:
