ساننىڭ حالىق دۇنيەتانىمىنداعى كورىنىسى مەن ماڭىزى
«ساننىڭ حالىق دۇنيەتانىمىنداعى كورىنىسى مەن ماڭىزى.»
جوبامنىڭ ماقساتى:
1) سانداردىڭ ءمانى مەن قاسيەتىن اشا وتىرىپ، ونى ومىردەگى ەلەۋلى رول اتقاراتىندىعىن دالەلدەۋ؛
2) ساندارعا بايلانىستى حالىق اراسىندا تاراعان ءسالت-داستۇرى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ ءتۇپ قازىعىن اشىپ كورسەتۋ؛
3) سانداردىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى تانىمدىق جانە رۋحاني بىرلىكتەگى كورىنىسىن تانىتۋ؛
4) سانداردىڭ ادامزات تاريحىنداعى، سونىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندەگى مانىزدى قىزمەتى مەن الاتىن ورنىن ايتۋ.
جوسپار
ءى كىرىسپە.
ءىى نەگىزگى ءبولىمى:
1 جاعىمدى جانە جاعىمسىز ساندار.
2 سيفر – تاعدىر.
3 شەشەندىك سوزدەردەگى سانداردىڭ ماعىناسى.
4 قاسيەتتى جانە كيەلى ساندار.
ءىىى قورىتىندى.
ءىV قولدانىلعان ادەبيەت:
جاعىمدى جانە جاعىمسىز سيفرلار
راس، سيفرلاردىڭ دا جاعىمدىسى، جاعىمسىزى بولادى. بۇل-قاتىپ قالعان زاڭدىلىق بوپ سانالمايتىنى بارشاعا ءمالىم. سويتە تۇرا قالىپتاسقان ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، ءقايسىبىر حالىقتاردىڭ ىرىم-جورالعىلارىنا وراي كەيبىر ساندار اسا قاستەرلەنەدى.
ماسەلەن، بىرەۋلەر سيفرلاردىڭ باسى دەپ 1 سانىن ايرىقشا قۇرمەتتەسە، ەندى بىرەۋلەر 3،7،8 سيفرلارىن جاقسى كورەدى. قازاق حالقىنىڭ جۇمىرىندا 7،9،31،41 ساندارى قاسيەتتى دەپ سانالادى. مىسالى، «جەتى جارعى»، «ءۇش توعىز»، «ءبىر توعىز»، «جەتى قازىنا». قازاقتار سارسەنبى دەپ 3،7،9،21 ساندارىن، ياعني تاق سانداردى قاسيەتتى دەپ سانايدى.
سونىمەن بىرگە ەلدەگى ەلەۋلى وقيعالار مەن داڭقتى داتالار دا ءاردايىم ەرەكشەلەنىپ، ەسكەرىلەدى. وسى رەتتە استانانىڭ بويتۇمارىنا اينالعان بايتەرەكتىڭ بيىكتىگى - 97م. ەلوردانىڭ ارقا تورىنە كوشكەن جىلىن بىلدىرسە، «قازاق ەلى» مونۋمەنتىنىڭ بيىكتىگى - 91م. تاۋەلسىزدىك جىلىن ايعاقتايتىنىن ايتقىمىز كەلەدى.
كەرسىنشە كەيبىر ەلدەردە 4،13 سيفرلارى جاعىمسىز سانالادى. شىعىس ەلدەرىندە 4 سانىن اۋىز-ەكى قولدانباۋعا تىرىسادى. ويتكەنى، بۇل سان «قاۋىپ-قاتەر»، «ءولىم» دەگەن ۇعىمداردى بىلدىرەتىندىكتەن كوپ قاباتتى عيماراتتاردىڭ رەتتىك سانىن اتتاپ كەتەتىن كورىنەدى. سونداي-اق، كەيبىر ىرىمشىل ادامدار وزدەرىنە جايسىز ەسەپتەيتىن كۇندەرى الىس جولساپارعا شىقپايدى، جاڭا ءبىر ءىستى باستامايدى، قوناق شاقىرمايدى.
تيبەتتەردىڭ فەن-شۋي زاڭدىلىعىندا 8 سانى قاسيەتتى دەپ سانالادى. سول كەزدەگى قاسيەتتى ساندار 8،18،28،8888.
ەجەلگى جىلنامالارىندا بولەكشە قۇرمەتتەلەتىن 8 سانىن جۇڭگو حالقىنىڭ قالاي قارايتىنىن جاقىندا عانا دۇركىرەپ وتكەن XXIX بەيجىڭ جازعى وليپياداسى كۋا. تورتكۇل الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ساڭلاقتارى باسقوسقان ءدۇبىرلى دودا سالتاناتتى جاعدايدا 2008 جىلدىڭ 8 تامىزىندا، كەشكى ساعات 8-دەن 8 مينۋت كەتكەندە اشىلعانى ەستە. ال وسى تاريحي كۇن-8 تامىزدا جۇڭگو ەلىندە 3100 جاس جۇپ نەكەگە وتىرىپتى. جاقسىلىقتىڭ نىشانىن بەينەلەيتىن بۇل رەكوردتىق كورسەتكىش «گيننەس» كىتابىنا ەنىپ وتىر.
سيفر – تاعدىر...
وسىنداي ءتۇىن جاساۋعا ماجبۇرلەيتىن تىكەلەي ادامدار ءومىربايانىنا قاتىستى بىرنەشە ەلەڭ ەتكىزەر دەرەكتەرگە نازار سالىڭىز. دۇنيە جۇزىندە ەشقاشان قايتالانباس قىزىقتى جاعدايدى كلينۆۋدادا تۇراتىن رالف پەن كەرولين كاميستىڭ وتباسىنان عانا ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى.
بالالاردىڭ ەسىمى تۋعان كۇندەرى
كەترين 1952ج. 20 اقپان
كەرول 1953ج. 20 اقپان
چارلز 1956ج. 20اقپان
كلاۋديا 1961ج. 20اقپان
سەسيليا 1966ج. 20اقپان
ىقتيمالدىق تەورياسىنا زاڭىنا سۇيەنسەك، مۇنداي بولجام ءوزى 17 797 577 730 جاعدايدا ءبىر رەت قايتالانۋى ءتيىس ەكەن. (17 ميلرد 797 ملن 577 مىڭ 730).
ال حەنريكسەندەردىڭ (نورۆەگيا) ءۇش بالاسى دا تۋعان كۇندەرىن ءجيى وتكىزە المايتىن كورىنەدى. ويتكەنى، حەيدي، ليف، مارتين 29 اقپاندا دۇنيەگە كەلىپتى.
قازاق ايەلدەرى اراسىنان بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ تۇڭعىش دوكتورى، اكادەميك ءنايلا بازانوۆانىڭ بۇكىل تاعدىرى 11 سيفرىنا قاتىستى باعانعا ۇقسايدى-11.11.1911 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. كورنەكتى عالىم 11.11.1993 جىلى ومىردەن وزعان.
ماگيالىق تاڭبالاردىڭ، ساندار مەن سيفرلاردىڭ جۇمباق قۇپيالارىنا دەن قويۋشىلار تالاي قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىرەدى.
پاۆەل I پاتشا بيلىك باسىندا 4 جىل، 4 اي، 4 كۇن وتىرىپتى.
ايگىلى تۇلعالاردىڭ ومىرلەرى مەن قىزمەتتەرىنە تىكەلەي قاتىستى دەرەكتەردىڭ، سيفرلاردىڭ ەش اۋىتقىماي، اراعا جىلدار سالسا دا بىر-بىرىنە ۇقساستىعىمەن، ۇيلەسىمدى دالدىگىمەن قايران قالدىرادى.
اقش-تىڭ پرەزيدەنتى اۆراام لينكولن دجون كەننەدي
تۋعان جىلى 1821 1921
بىتىرگەن وقۋ ورنى 1840ج.
ليسسابون ۋنيۆەرسيتەتى 1940ج.
ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتى
ۇلتتىق گۆارديادا 1842-1844 1942-1944
بيلىك باسىنا كەلگەن جىل 1860 1960
قازا تاپقان كۇنى 1863ج. 26 تامىز، سارسەنبى كۇنى اتىپ ءولتىرىلدى 1963ج. 25 تامىز، سارسەنبى كۇنى اتىپ ءولتىرىلدى
قاستاندىق جاساعان ادامنىڭ تۋعان جىلى 1827 1927
قاسىندا بولعان ايەلى ايەلى
حاتشىسىنىڭ ەسىمى كەننەدي لينكولن
سايلانعان جاڭا پرەزيدەنت ە.دجونسون ل.دجونسون
ەكى پرەزيدەنتتىڭ ومىرىنە قاتىستى جوعارىدا كورسەتىلگەن ەڭ باستى دەرەكتەردىڭ اراسىنداعى ۋاقىت تۋرا 100 جىل ەكەنىن بايقاعان شىعارسىڭدار. لينكولن قازا تاپقاننان كەيىن ە.دجونسون، ال كەننەدي قايتىس بولعاننان كەيىن ل.دجونسون اقش پرەزيدەنتتىگىنە سايلاندى. ەكى دجونسوننىڭ تۋعان جىلدارىنىڭ اراسى دا - ءدال ءجۇز جىل ەكەن.
شەشەندىك سوزدەردەگى سانداردىڭ ماعىناسى
بۇقار جىراۋدىڭ قارتايعان كەزىندە كوڭىلىن سۇراماق بولىپ قاز داۋىستى قازىبەك بي كەلەدى. توسەكتە جاتقان بۇقار جىراۋ:
- بىردەن ونعا دەيىنگى ساننىڭ ماعىناسىن ماعان ەشكىم ايتىپ بەرە المادى. قازىبەك، سەن ايتىپ بەرشى! – دەگەن. سوندا قازىبەكتىڭ بەرگەن جاۋبى:
- ءبىر دەگەنىڭىز – بىرلىگى كەتكەن ەل جامان.
- ەكى دەگەنىڭىز – ەگەسىپ وتكەن ەر جامان.
- ءۇش دەگەنىڭىز – ءۇش بۇتاقتى شىدەردەن شوشىنعان ات جامان.
- ءتورت دەگەنىڭىز – توردە توسەك تارتىپ جاتقان جامان.
- بەس دەگەنىڭىز – بىلىكتى ادامنان بەلگىلى بالا تۋماعان جامان.
- التى دەگەنىڭىز – ايماعىن بيلەي الماعان كىسى جامان.
- جەتى دەگەنىڭىز – جەتەم دەگەن ماقساتىنا جەتە الماعان جامان.
- سەگىز دەگەنىڭىز – سەركەسىز باستاعان قوي جامان.
- توعىز دەگەنىڭىز – تولعانعانىڭىز.
- ون دەگەنىڭىز - وتكەنىڭىز، و دۇنيەگە جەتكەنىڭىز.
قاسيەتتى جانە كيەلى ساندار
قازاق حالقى سانداردان مازمۇنى تەرەڭ ءمان، ءومىرى مەن تۇرمىسىنا تىرەك، جانىنا جالاۋ ەتكەن حالىق.
قازاق حالقىندا جەتى، توعىز، ون ەكى، قىرىق ساندارى قاسيەتتى، كيەلى ساندار دەپ ەسەپتەلگەن. ونىڭ سەبەبى ورتا عاسىر الحيميكتەرى مەن استرولوگتارىنىڭ جەتى كۇنگە، جەتى جۇلدىز اتىن بەرۋى، جەتى مەتالدىڭ (التىن،كۇمىس،تەمىر، سىناپ،قالايى،مىس،قورعاسىن) پايدا بولعان كۇنى دەپ، جەكسەنبى،سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى كۇندەرىنە ات بەرۋى. بۇل كۇندەردىڭ ىشىندە ءار كۇنگە ارنايى ىرىمدار جاساۋى (مىسالى، جولعا سارسەنبى – ءساتتى كۇنى شىعۋى، نەمەسە تويدى سارسەنبى كۇنى جاساۋى، جۇما اۋىر كۇن دەپ ەسەپتەپ جولعا شىقپاي، قۇدايى ساداقا بەرىپ، مەشىتكە نامازعا بارۋى). ولگەن ادامدى جۇما كۇنى جەرلەمەۋ، ولگەن ادامداردىڭ جەتىسىن بەرىپ، جەتى شەلپەك ءپىسىرىپ ەسكە ءتۇسىرۋ، بالانىڭ ەر جەتۋىن جەتى جاسپەن مولشەرلەپ، «جەتىگە كەلگەنشە جەردەن تاياق جەرسىڭ»، «جەتى قابات جەر استى» دەۋى، ت.ب. سونداي-اق ەرتە كەزدە ارابتار توعىز سانىن دا قاسيەتتى دەپ ساناعان. ولگەن ادام ءۇشىن، توعىزىن بەرىپ ەسكە تۇسىرگەن. سول ارابتار ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا ەنۋىنە بايلانىستى توعىز سانىنىڭ ەرەكشە قۇرمەت تۇتۋى دا بايقالادى. «توعىز اي، توعىز كۇن بالا كوتەرۋ»، «توعىز ايەلدىڭ تولعاعى ءبىر كۇندە كەپتى»، «توعىز جىلدىڭ تورابى»، «توعىز قابات قورقا كيۋ»، ت.ب.
بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا (ونىڭ نەگىزى ەرتەدەگى اراب كۇنتىزبەسىندە جاتىر) ون ەكى ايعا ارنايى جاندىكتەر مەن حايۋاناتتار ات بەرۋ (تىشقان،سيىر،بارىس،قويان،ۇلۋ،جىلان،جىلقى،قوي،مەشىن،تاۋىق،يت،دوڭىز)، ولاردى ون ەكى قازىنا دەپ اتاۋى، ون ەكى جىلدى ادامنىڭ ءبىر مۇشەلى-قاتەرلى جىل دەپ ارنايى اتاپ ءوتۋ، «ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسىن»، «ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى جوق»، «ون ەكى باۋلى وزبەك، توعىز باۋلى تۇرىكمەن» نەمەسە ليرو-ەپوس جىرلارىندا كەزدەسەتىن،
«وراي دا وراي وق اتقان،
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان!»
(«قوبىلاندى باتىر»)
«ون ەكى ايدىڭ جارتىسى جاز بولادى،
جاز بەلگىسى ۇيرەك پەن قاز بولادى.»
(«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»)
«ۇلكەندىگى باسىنىڭ،
ون ەكى قارىس قازانداي،» -
(«قامبار باتىر»)
دەگەن ءسوز تىركەستەرى ون ەكى سانىن ەرەكشە قاسيەت تۇتۋدىڭ بەلگىسى.
سونداي-اق «قىرىق كۇن شىلدەدە ماي توڭعىسىز جاز بولدى» دەگەن وي-پىكىر بالانىڭ قىرقىنان شىعۋى مەن مويىن،اياق-قول بۋىندارىنىڭ بەكىگەن كەزىنە، كوز توقتاتىپ الىس-جاقىندى اجىراتا باستاۋىنا ءدال
كەلەدى.
مىنە، ادام ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ، تۋعان بالانىڭ قىرقىنان شىعۋى تويىن جاساۋ نەمەسە ولگەن ادامنىڭ قىرقىن بەرىپ، ەسكە تۇسىرۋ-ەرتەدەن حالىق اراسىندا كەڭ ساقتالىپ كەلە جاتقان داستۇرلەر.
قازاقتىڭ ەجەلگى ادەتىندە قىز تۋعاندا «قىرىق جەتى» ۇل تۋعاندا «ات ۇستار» دەپ ءسۇيىنشى سۇرايتىنى نەمەسە «قالىڭ مالعا قىرىق جەتىنى ماتاپ بەردى» - دەيتىندەرى بار. بۇل ءسوز وتكەن عاسىرلاردا ءجيى ايتىلىپ، ومىردە ءجيى جاسالاتىن، قالىپتاسقان عۇرىپ بولاتىن. ارينە، قىرىق جەتى دەگەن سونشا مال ەكەنى اركىمگە بەلگىلى. ال ول نەگە قىرىق سەگىز نەمەسە ەلۋ ەمەس؟ قىرىق جەتىگە نەگە توقتاعان؟ دەمەك، بۇل جاي عانا قىرىق جەتى ەمەس، وزىندىك ءمان-ماعىناسى، سىرى بار قىرىق جەتى.
قازاق قىرىق پەن جەتى ساندارىن ەجەلدەن قاسيەتتى كيەسى بار سان دەپ قاراعان. مىسالى، قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم، قىرىق كۇن شىلدە، جەتى قازىنا، جىگىتكە جەتى ونەر دە از.
ومىردە سانعا بايلانىستى ماقال-ماتەلدەر، جۇمباقتار، جاڭىلىتپاشتار كەزدەستىرۋگە بولادى.
ماقال-ماتەلدەر
1) التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى،
تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى.
2) بىلىكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار.
3) ءجۇز سومىڭ بولعانشا، ءجۇز دوسىڭ بولسىن.
4) جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس.
5) ەر جىگىتتىڭ ەكى سويلەگەنى -ولگەنى.
جۇمباقتار
1) تاڭەرتەڭ ءتورت اياقتى.
تۇستە ەكى اياقتى.
كەشكە ءۇش اياقتى. (ادامنىڭ سابيلىك، جاستىق، كارىلىك شاعى)
2) ءبىر كولدە ون ەكىدەن قاز وينايدى.
السام دەپ ءبىرىن-بىرى ناز وينايدى.
كەلگەندە جاقىنداسىپ، قوجاڭداسىپ
ءبىر-بىرىن الماسىنا ەش قويمايدى. (دويبى)
3) بەس ءىن، بەس ءىنىنىڭ اۋىزى ءبىر ءىن (قولعاپ)
جاڭىلىتپاشتار
1) ءۇش كىشى ىشىك ءپىشتىم،
بەس ۇلكەن ىشىك ءپىشتىم.
نەشە كىشى ىشىك ءپىشتىم؟
2) ورالدان ورالعان ولاردان
ومارجان وڭ كورىپ،
ون بورىك، تون بەرىپ، تور العان.
3) ارقادا التى ارقار بار.
قىرقادا قىرىق ارقار بار.
قىرىق ارقاردا قارت ارقار بار،
التى ارقاردا مارقا ارقار بار.
ەجەلگى ولشەم بىرلىكتەرى
قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ولشەم بىرلىكتەرىن ەسكە تۇسىرەيىك.
حالىق ولشەمدەرى – ۇلت مادەنيەتى مەن ەتنوگرافيانىڭ قىزىقتى سالالارىنىڭ ءبىرى. «حالىق ايتسا - قالىپ ايتپايدى» دەگەندەي، حالىق ولشەمى – انىق ولشەم دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى ونى اتا-بابالارىمىز بىرنەشە عاسىرلار بويى قولدانىپ، سول ارقىلى ولشەم نەگىزدەرىن جاساعان.
حالىق ولشەمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى مىنالار؛
سالماق ولشەمدەرى: مىسقىل (0،4 گر)، قاداق (750 گر)، كەلى (1 كگ)، پۇت (16 كگ)
كولەم ولشەمدەرى: ءبىر شىمشىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ۋىس، قوس قۋىس، ءبىر ءتىلىم، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر قۇشاق،
ۇزىندىق ولشەمدەرى: ءبىر ەلى (1-5 سم)، سىنىق سۇيەم (14-15سم)، سۇيەم (17-18 سم)، كەز (50 سم)، ارشىن (75 سم)، قۇلاش (1،8-2 م)
قاشىقتىق ولشەمدەرى: ادىم (1م)، تاياق تاستام (10-15 م)، ءاي دەيتىن جەر (100م)، داۋىس جەتەتىن جەر (250-300م)، شاقىرىم (1كم)
مەرزىم ولشەمدەرى: ءبىر ءسات، قاس-قاعىم، ءا دەگەنشە(1 سەك)، ءسۇت ءپىسىرىم (5-10 مين)، بيە ساۋىم (1،5 ساع)، ەت ءپىسىرىم (2-3 ساعات)، تاۋلىك (24ساعات)، اپتا (7 كۇن)، اي (30-31 كۇن)
قورىتىندىلاۋ.
جوبامنىڭ نەگىزىنە زەرتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ، سانداردىڭ جاي قاراپايىم ماعىنا بىلدىرە تۇرىپ، كۇردەلى فيلوسوفيالىق وي- تالعامداردىڭ شەشۋشى ءتۇيىنى بولا الاتىندىعىن دالەلدەۋ.
ساندار ارقىلى ادامنىڭ وي-ساناسىنىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭىن، ومىرگە، قورشاعان ورتاعا، وزىنە دەگەن كوزقاراسىن بايقايمىز.
ساندار ارقىلى ادامنىڭ قابىلەتى، وي- ءورىسى كورىنەدى.
قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە جانە سالت–داستۇرىندە، دۇنيەتانىمىنداعى ساندارعا بايلانىستى ۇعىم–تۇسىنىكتەرىن جان-جاقتى زەردەلەپ، زەرتتەدىم.
You Might Also Like
-
كومپيۋتەر دەگەنىمىز نە؟ بۇل – اقپارات جانە مالىمەتتەرمەن جۇمىس ىستەيتىن ەلەكتروندى قۇرىلعى. ونىڭ اقپاراتتى ساقتاپ، وڭدەپ، الىپ، تاراتىپ جانە ت.ب. ارەكەتتەر ىستەۋگە مۇمكىندىگى بار. ءسىز كومپيۋت...
