InfoHub Logo

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كىشى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اقتوبە فيلالى.
اقتوبە قالاسى №23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ «سوزيداتەل» وقۋشىلار عىلىمي قوعامى.

تاقىرىبى: «پيراميدانىڭ قۇدىرەتى»
باعىتى: عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس، ەكونوميكالىق ءوسۋدىڭ نەگىزگى بۋىنى
ءبولىمى: فيزيكا

دايىنداعان: تەمىربەك ايجان، №23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ 9 «ءا» كلاسس وقۋشىسى.

عىلىمي جەتەكشىسى: نابييەۆا م.س، №23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ ءمۇعالىمى

اقتوبە، 2014 جىل

اقتوبە قالاسى، №23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ 9 «ءا» كلاسس وقۋشىسى تەمىربەك ايجاننىڭ «پيراميدانىڭ قۇدىرەتى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىنا

پىكىر

وقۋشى تەمىربەك ايجان «پيراميدانىڭ قۇدىرەتى» اتتى زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا پيراميداعا جالپى تۇسىنىك بەرە وتىرىپ ولاردىڭ تارالۋ جانە كەزدەسەتىن جەرلەرىنە توقتالىپ وتكەن.
ەكىنشى تاراۋىندا پيراميدانىڭ جاعىمدى ەنەرگيالارىنىڭ اسەرلەرىن تاجىريبە ارقىلى زەرتتەپ كوز جەتكىزە بىلگەن. پيراميدا تۋرالى باسقا دا پىكىرلەردى تالقىلاي كەلە ءبىر توقتامعا كەلدى.
جۇمىستىڭ ءاربىر تاراۋى لوگيكالىق تۇردە قورىتىندىلانعان. تاقىرىپ وزەكتى جانە ودان ءارى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. جۇمىس ناتيجەلەرى كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ العى شارتى بولىپ تابىلادى.

№23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ
فيزيكا جانە ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى: نابييەۆا م.س.

مازمۇنى

كىرىسپە......................................................................................................3
ءى نەگىزگى ءبولىم
1 تاراۋ پيراميدا تۋرالى بىلەتىنىمىز................................5

1.1 حەوپس پيراميداسىنىڭ سىرلارى......................................................5
1.2 پيراميدالار.......................................................................................8
1.3 تاڭعالارلىق دەرەكتەر...................................................................... 10
1.4 حەوپس پيراميداسىنىڭ ىشىندەگى قۇپيالار......................................13
2 تاراۋ. پيراميدانىڭ قۇدىرەتى.............................................15
2.1 پيراميدانىڭ قۇدىرەتى......................................................................15
2.2 پيراميدانىڭ جاسىرىن كۇشى........................................................ 17

ءىى. قورىتىندى.....................................................................................20
ءىىى. ادەبيەتتەر ءتىزىمى ....................................................................22

ابستراكت

ادامزات العاش جارالعالى بەرى قورشاعان ورتا-الەمنىڭ جۇمباك قۇبىلىستارىن ءوز ءومىرىن جەڭىلدەتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋمەن كەلەدى.الايدا ادامزات تەحنوكراتيالىق دامۋ جولىن تاڭداپ ، اقىل مەن سەزىمدى قاتار الىپ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا ولاردىڭ اراسىن الشاقتاتىپ، ءبولىپ جىبەرگەندىكتەن تالاي ءجايتتار سىڭار جاقتى زەرتتەلىپ، كوپتەگەن قۇبىلىستار عاسىرلار بويى جۇمباك سىرىن جاسىرىپ ۇستاپ، اشىلماي-اق كەلەدى.سولاردىڭ بىرى-الەمنىڭ جەتى كەرەمەتتەرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن ەجەلگى ەگيپەت پيراميدالارى تۋرالى ايتىلماعان گيپوتەزا،بولجامدار سيرەك بولار. بۇل بولجامداردىڭ دەنى پيراميدالار - بىزگە جاتنىساندىقتاردان قالعان سىي-مۇرا دەگەنگە سايادى.

عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، پيراميدانىڭ وزىندىك قاسيەتى بار. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا اۋەلى چەح ونەرپازى ك.دربال، ودان كەيىن باسقا دا عالىمدار «پيراميدانىڭ ارەكەت-اسەرىن» زەرتتەپ، ناقتى بار بولعانىمەن، تۇسىنۋگە كەلمەيتىن ءبىرقاتار توسىن جاعدايلاردىڭ بەتىن اشقان-دى. سونىڭ ءبىر شوعىرى مىنانداي: ەرىتپە كوفە پيراميدانىڭ استىندا ءبىراز تۇرسا، تابيعي كوفە ءتارىزدى ءدامى شىعادى، ارزان سيگارەتتەر حوش يىستەنىپ، ەڭ باعالى سيگارەتتەردەن اجىراعىسسىز بولىپ شىعادى، بالىق، ەت، جۇمىرتقا سياقتى ونىمدەر بۇزىلماي، تەك قاتىپ، سەمىپ قالادى، سۋ بورسىمايدى، ءسۇت كوپكە دەيىن اشىمايدى، سىر كوگەرمەيدى، پيراميدا استىندا سۋ قۇيىپ تۇرسا، قيىپ سالعان گۇل وتىز ەكى كۇنگە دەيىن سولمايدى، كىر، توت باسقان زەرگەرلىك زاتتار وز-وزىنەن تازارادى، «پيراميدا» سۋىمەن جۋسا شاشتاعى اق كەتەدى. كۇنىنە ەڭ بولماسا ون بەس مينۋت پيراميدا استىندا تۇرعان ادامنىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ، سەرگىپ، تىڭايىپ قالادى.

پيراميدا مۇنداي كەرەمەت قاسيەتكە نە سەبەپتى يە بولىپ وتىر؟ بۇل ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق سىرى اشىلماعان قۇپيا. پيراميدانىڭ ءبىز جوعارىدا اڭگىمە ەتكەن تاڭعاجايىپ قاسيەتتەرىنە ءتانتى بولعان باتىستاعى كوپتەگەن فيرمالار ءقازىر قۇرىلىمى الۋان ءتۇرلى «تۇرمىستىق پيراميدالاردى» جاساپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتۋدا.


كىرىسپە

پيراميدا – ارحيتەكتۋرادا تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت تاراپىنا تۇگەل قاراپ تۇراتىن، ءتورت بۇرىشى تۋ بيىكتەگى ءبىر نۇكتەدە تۇيىسەتىن الىپ قۇرىلىس. پيراميدا تاريحىن زەرتتەۋشى كەيبىر ادامداردىڭ پىكىرىنشە، پيراميدا ءتورت بۇرىشىنىڭ ءبىر نۇكتەدە ءتۇيىسۋى ءاۋ باستا ادام اتا (ع.س.) مەن حاۋا انادان تاراعان ادامزاتتىڭ بىرلىگىن بەينەلەيدى. نەگىزىنەن، پيراميداعا ۇقساس قۇرىلىستار (عيبادات-حانا تۇعىرى، كوسمولوگيالىق قۇرىلىستار) ورتالىق جانە وڭتۇستىك افريكا جەرىندە (ءبىزدىڭ زاماڭىمىزدىڭ 1-مىڭجىلدىعى) دە كەزدەسەدى. حالىق اراسىندا: «تىرشىلىك ۋا-قىتتان قورقادى، ۋاقىت پيراميدادان قورقادى»، - دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بۇل پيراميدانىڭ ماڭگىلىك ەسكەرتكىش ەتىپ سالىنعانىن، ونىڭ ۋاقىت تەزىنە بوي بەرمەي، ادامداردى اھ ۇرعىزىپ، ساحارانىڭ كۇزەتشىسى، تاريحتىڭ كۋاگەرى رەتىندە تاپجىلماي تۇرا بەرەتىندىگىن تانىتادى.

الەمنىڭ العاشقى جەتى كەرەمەتىنىڭ ەڭ عاجايىبى – ەگيپەت پيراميداسى. ول – ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 27 عاسىر بۇرىن سالىنعان ەگيپەت پاتشالارىنىڭ مازارى. ەڭ بيىگى – 146 مەتر. ۆيزانتيالىق فيلون جازىپ كەتكەن الەمدەگى جەتى كەرەمەتتىڭ ءبىرىنشىسى وسى ەگيپەت پيراميداسىنىڭ ءبىز بىلەتىن تاريحى: مۇنان بەس مىڭ جىلداي بۇرىن، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 2700 جىلدارى پەرعاۋىن حەوپستىڭ بۇيرىعىمەن العاشقى پيراميدا قۇرىلىسى باستالىپ، كەيىننەن ۇلكەندى، كىشىلى بىرنەشە پيراميدا سالىندى. پيراميدا ەجەلگى مىسىر پەرعاۋىندارىنىڭ قابىرىنە ەسكەرتكىش بەلگى رەتىندە (گيزاداعى حەوپس پيراميداسى جانە تاعى دا باسقالارى) تۇرعىزىلعانىمەن، كەيبىر پيراميدالار عيباداتحانا، قازىنا قويماسى ءرولىن دە اتقاردى.

قاي حالىق تا مەموريالدىق ساۋلەت قۇرىلىستارىن ءوزىنىڭ سول كەزدەگى ءدىني تۇسىنىگىنە جانە قوعامداعى الەۋمەتتىك جاعداي-عا بايلانىستى سالىپ وتىرعان. الەمدەگى دامىعان مادەنيەت وشاعى بولىپ سانالاتىن كونە مىسىردا ءدىن قۇرىلىستارعا دا اسەر ەتىپ، مۇندا مادەنيەت دىنمەن بىرگە وركەندەدى. بۇرىن مىسىرلىقتار ۇيىندە دە قۇلشىلىق بولمەسىن جاساپ قويىپ، قالادا دا، كوشەدە دە، ەگىستىكتە دە، اۋىلداردا دا عيباداتحانالار جۇمىس ىستەپ تۇردى. مۇندا ءدىن مىسىرلىقتار-دىڭ وي-پىكىرىن باسقارىپ، ولار ولگەننەن سوڭ قايتا تىرىلەتىنىنە قاتتى سەندى. حالىق زۋريس – ءنىل وزەنىنىڭ ءتاڭىرى، را – كۇن ءتاڭىرى دەپ ويلادى. ءدىننىڭ اسەر ەتۋىمەن پەرعاۋىنداردىڭ ءقابىرى رەتىندە پيراميدالاردى سالىپ، ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن اقىرەتكە دەيىن ساقتاۋ ءۇشىن مۋميانى ويلاپ تاپتى.

ءيا، ەگيپەتتەگى كونە زامانعى دىندە و دۇنيەدەگى ءومىر جونىندەگى نانىم-سەنىم ەرەكشە ءمان-ماڭىزعا يە بولىپ، ول پيراميدالار مەن عيباداتحانالاردىڭ ءستيلىن قالىپتاستىرۋعا، دامىتۋعا، ەجەلگى ەگيپەتتەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە يگى ىقپالىن جاسادى. ەجەلگى ەگيپەتتىكتەردىڭ ءدىني ءىلىمى بويىنشا، ادامنىڭ جانى بىرنەشەۋ بولادى دەپ ەسەپتەلەدى.

ۆيزانتيالىق فيلون الەمدەگى كەرەمەتتەردىڭ قاتارىندا «مەمفيستەگى پيراميدالاردى» اتاسا، پيراميدالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى – مۇنان بەس مىڭ جىلداي بۇرىن تۇرعىزىلعان دجوسەر پەرعاۋىننىڭ پيراميداسى. ونى تۇرعىزۋشى پەرعاۋىننىڭ كەڭەسشىسى بولعان ساۋلەتكەر ءارى دارىگەر، استرونوم، جازۋشى، ەجەلگى زاماننىڭ اقىلگويى يمحوتەپ. مىسىرلىقتار يمحوتەپتى ءتىپتى ارباۋشى ءارى سيقىرشى ساناعان، ءسويتىپ كەيىن ونىڭ قۇرمەتىنە حرامدار تۇرعىزىپ، مۇسىندەر دە ورناتقان. جاسىراتىنى جوق، كەيبىرەۋلەر الەمدەگى كەرەمەت دەپ گيزاداعى حەوپستىڭ ۇلكەن پيراميداسىن جاتقىزادى. قالاي بولعاندا دا پيراميدالاردىڭ اۋەلدەگى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى – ىشىنە جاسىرىلعان مۋميانى كەز كەلگەن دۇشپاننان، كەز كەلگەن شابۋىلدان، مارقۇمنىڭ «تىنىشىن» الۋدان ساقتاپ تۇرۋ بولاتىن.

1-تاراۋ. پيراميدا تۋرالى بىلەتىنىمىز

1.1 حەوپس پيراميداسىنىڭ سىرلارى
مىسىردىڭ عاجايىپ ونەرى الەمدەگى باسقا مادەني ەسكەرتكىشتەرگە قاراعاندا وزىندىك سيپاتىمەن، كونەلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسىر جەرىندە ونەر وشاقتارى، ءتۇرلى كەشەندەر مەن قورىمدار جاقسى ساقتالعان. سولار ارقىلى كونە مادەني-رۋحاني بايلىق جونىندە ءبىرشاما تولىعىراق مالىمەت الۋعا بولادى.

مىسىرداعى قاشقىندار
مىسىر مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ بىزگە جەتكەن العاشقى بەلگىلەرى، شامامەن، ب. ز. د. IV مىڭجىلدىقتاردا پايدا بولعان. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس ىدىراپ، بىرتىندەپ ءقۇل يەلەنۋشى مەملەكەتتەر قۇرىلا باستادى. عاسىرلار بويى مىسىرلىقتاردىڭ اسىراۋشى اناسى بولىپ كەلگەن ءنىل دارياسى ەندى ءقۇل يەلەنۋشىلەردىڭ مەنشىگىنە اينالدى.
ب. ز. د. IV مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارىتىسىندا مىسىر جەرىندە ەكى قۇل يەلەنۋشى مەملەكەت — وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك پاتشالىعى ىرگە كوتەردى. ب. ز. د. III مىڭجىلدىقتا سولتۇستىك پاتشالىعى ۇزاق جىلعى سوعىستان كەيىن وڭتۇستىك پاتشالىققا باعىنىپ، تۇتاس مىسىر مەملەكەتى قۇرىلدى. وسى كەزەڭدە مادەنيەت پەن ونەر ءبىراز دامىدى. تاسقا ويىلىپ، قاشالىپ جاسالىناتىن بەدەرلەۋ ونەرى بارىنشا ءورىس الدى.

سىزۋ مەن سۋرەت سالۋعا بەيىمى بار ادامدار ءوز زامانىنداعى قوعامدىق قۇرىلىستى، سوعىس قيمىلدارىن، پاتشا جورىقتارىن قايراك تاستارعا بەينەلەپ ءتۇسىرىپ وتىردى. ءبىر جاعىنان، تاريحي جىلنامالىق بەلگى بولىپ تابىلاتىن، ەكىنشىدەن، ونەردىڭ وزىق ەسكەرتكىشى سانالاتىن بەدەرلەمە سۋرەتى بار تاقتا تاستىڭ ءبىرى — نارمەر تاقتاسى.
بۇل ونەر ەسكەرتكىشى سول داۋىردە بولعان بەلگىلى تاريحي كەزەڭدى اشىپ كورسەتەدى. تاقتادا سولتۇستىك پاتشالىعىن تىزە بۇكتىرگەن نارمەر پاتشانىڭ اسكەري جورىعى، جەڭىسى ايشىقتى بەينەلەرمەن شەبەر بەرىلگەن. تاقتاداعى ءمۇسىنشىنىڭ قۇرىلىمدىق شەشىمى، تاقتا بەتىندەگى ۇتىمدى بەينەلىك ءتاسىل كورگەن ادامدى بىردەن باۋراپ الادى. بۇل تاريحي ونەر كوزى - ەجەلگى مىسىر ونەرىنىڭ ەڭ ءبىر ايتۋلى ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى.

گيزاداعى حەوپس پيراميداسى. ب.ز.ب 2560 جىلى سالىنعان. الەمدەگى ەڭ ەجەلگى پيراميدالاردىڭ ءبىرى.
وسىدان كەيىنگى كەزەڭدەردە دە مىسىر پاتشالىعى نىعايىپ، پەرعاۋىندار بيلىگى ارتا ءتۇستى. بار بايلىقتى قولدارىنا جيناعان پاتشالار اۋلەتى مىسىردا ءىرى قالالار، اۋقىمدى ساۋلەت كەشەندەرى گيباداتحانالار اشۋدى قولعا الدى. مۇنداي مادەني وزگەرىستەر پەرعاۋىن جوسەردىڭ تۇسىندا كەڭ ەتەك الدى. سول كەزدەگى مىسىر پاتشالىعىنىڭ ورتالىعى، الەمدەگى ەڭ كونە قالانىڭ ءبىرى مەمفيس گۇلدەنىپ، وركەندەدى. مەمفيستە ساۋلەت ونەرىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى پايدا بولدى. ءدال وسى كەزەڭدە مىسىر ادەبيەتىنىڭ التىن تامىرى بولىپ تابىلاتىن "پتاحا" قۇدايى تۋرالى جازىلعان ءدىني-فيلوسوفيالىق شىعارما ومىرگە كەلدى. ءسويتىپ، عىلىمى مەن ونەرى، ادەبيەتى، جاڭا تۇرپاتتاعى ينجەنەرلىك قۇرىلىستارى بارىنشا دامىدى. سول زامانداعى وركەندەگەن مادەنيەت پەن ونەردىڭ جەمىسى رەتىندە جوسەر پيراميداسى سالىندى. جوسەر پيراميداسى مىسىر كلاسسيكالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشى بولىپ تابىلادى. بۇل ساۋلەت ونەرىنە ۇلكەن بەتبۇرىس اكەلىپ، تىڭ ينجەنەرلىك جۇيەنىڭ پايدا بولۋىنا جول اشتى. ەگەر بۇرىن مىسىر ساۋلەت كەشەندەرى ءبىر قاباتتى ماستابالاردان تۇراتىن بولسا، بۇل پيراميدا باقانداي جەتى ماستابادان تۇراتىن ءزاۋلىم ساۋلەت كەشەنىن قۇرادى. سوندىقتان دا ونى "ساتىلى پيراميدا" دەپ اتادى. پيراميدانىڭ بيىكتىگى 60 مەترگە دەيىن جەتتى. مىسىردا مۇنداي الىپ قۇرىلىستاردىڭ سالىنۋى ءدىني نانىمعا دا بايلانىستى بولدى. بۇدان ەرتەرەكتە دە مىسىردا اتاقتى، ايبىندى ادامداردىڭ، پاتشالاردىڭ باستارىنا الىپ ەسكەرتكىشتەر قويۋ كەڭ تارالعان. ولاردىڭ سەنىمى بويىنشا پاتشالاردىڭ باسىنا قانشالىقتى باعالى ەسكەرتكىش قويسا، قاراپايىم حالىققا، بۇكىل ەلگە ونىڭ راقىمى ءتۇسىپ، ۇدايى جەلەپ-جەبەپ وتىرادى-مىس.

ەكىنشى جاعىنان، پەرعاۋىندار قاراپايىم حالىققا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تانىتۋ ءۇشىن دە وسىنداي ەسكەرتكىشتەر سالۋعا مۇددەلى بولدى. وسى ءداستۇر مىسىردىڭ ساۋلەت ونەرىن ءورى قاراي دامىتىپ، اتاقتى پيراميدالار ءداۋىرىن تۋدىردى.

جوسەر ساۋلەت كەشەنىنەن باستاۋ العان "پيراميدالار ءداۋىرى" ب.ز. د. VII عاسىردا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. پيراميدالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلى ءورى اتاقتىسى حۋفۋ (حەوپس) جانە حافرا (حەفرەن)، مەنكاۋرا (مەكەرين) تۇرعىزىلدى. ءنىل جاعاسىنداعى گيزە جازىعىندا ورنالاسقان وسى ءۇش پيراميدانى "گيزە پيراميدالار قورىمى" دەپ اتايدى. پيراميدالار قورىمىنداعى ەڭ اتاقتىسى — حۋفۋ (حەوپس) عيباداتحاناسى ۇلكەن ساۋلەت كەشەنى. ونى مىسىر پەرعاۋىنى حەوپس (ب.ز.د. III مىڭجىلدىقتىڭ ءبىرىنشى جارتىسى) سالدىرعان. پەرعاۋىن ءوزىنىڭ ءومىر بويى جيناعان بار قازىناسىنا وسىنداي كەرەمەت قۇرىلىس سالعىزىپ، تۇرعىندارعا تارتۋ ەتكەن. پيراميدانى سالدىرۋ ءۇشىن ون جىل بويى ءنىل دارياسىنىڭ ىشكى جازىعىنا دەيىن جول توسەلگەن. مىڭداعان قۇلداردىڭ اۋىر ەڭبەگى جۇمسالعان ۇلكەن كۇرىلىس جيىرما جىل بويى جۇرگىزىلگەن دەگەن بولجام بار.

1.2 پيراميدالار
پيراميدانىڭ اۋماعى مەن ءزاۋلىم كۇرىلىسىنا تەڭ كەلەر تاس قۇرىلىس بۇكىل الەمدە جوقتىڭ قاسى. ونىڭ بيىكتىگى 147 مەترگە جەتسە، ال قىرلارىنىڭ ۇزىندىعى 235 مەترگە جەتەدى. عالامات تاس كەسەكتەردەن ادەمىلەپ ورىلگەن ساۋلەت ەسكەرتكىشى بەس مىڭ جىل بويى ءالى مىزعىماي سول كۇيى ساقتالعانى ءمالىم. وسىنداي الىپ كۇرىلىستى باسقارعان ساۋلەتشى Xەميۋن ەڭبەگى وراسان زور بولدى. مىسىر ەلى كەيىنگى عاسىرلاردا دا دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت ءپان ونەرگە ولمەس مۇرا قالدىردى. سونداي ساۋلەت ونەرىنىڭ ءبىرى — ب.ز. د. XX—XIII عاسىرلاردا سالىنعان قارناق گيباداتحاناسى. ونى سول كەزدەگى ەل باسقارعان ۇلى پەرعاۋىن III امەنحوتەپ سالدىردى. پاتشا ساۋلەتشىلەردەن بۇل عيباداتحانانىڭ ەشبىر قۇرىلىسقا تەڭدەۋسىز ەرەكشە بولۋىن تالاپ ەتتى. شىنىندا دا، عيباداتحانا بۇرىن-سوڭدى جەر بەتىندە بولماعان اۋقىمدى قۇرىلىس بولدى. امون — كۇن قۇدايىنا ارناپ تۇرعىزىلعان حرام — بىرنەشە عاسىرلار بويى سالىندى. ادام سەنگىسىز، بيىكتىگى 20 م، ديامەترى 4 م بولاتىن تاس باعانالاردان تۇرعىزىلعان گيپوستيل — كولوننالى زالدان تۇراتىن عيباداتحانانى تىرشىلىكتەن تىس ءبىر كۇش تۇرعىزعانداي اسەر بەرەدى. ونىڭ سۇستىلىعى مەن كەرەمەت زاۋلىمدىلىگى، باعانالار مەن كەرەگەسىندەگى، ماڭدايشالارىنداعى شىمشىتىرىق كوپتەگەن جازۋ مەن بەدەرلەمە سۋرەتتەرى كورگەن ادامداردى تاڭداندىرىپ، تۇڭعيىق قيال-ويعا باتىرىپ، وزىنە تابىندىرىپ، قۇدىرەتتىلىگىنە باس يگىزەدى. عيباداتحانانىڭ نەگىزگى سارايىنىڭ ۇزىندىعى — 103 م، ەنى — 53 م، بارلىعى 140 باعانالاردان تۇرعىزىلعان. قارناق قۇرىلىسى وزىنەن كەيىنگى الەمدەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ تاريحىنا ۇلكەن بەتبۇرىس اكەلدى، باعانالى كۇرىلىستاردىڭ دامۋىنا جول اشىپ، ۇلگى بولدى. كەيىنگى داۋىرلەردە تۇرعىزىلعان ساۋلەت ونەرىنىڭ قايتالانباس مارجاندارى سانالاتىن افينى اكروپولى، پارفەنون، گەرا حرامدارى سونىڭ ايعاعى.
مىسىر تاريحىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، قاي داۋىردە بولماسىن ونداعى ساۋلەت عيماراتتارى مەن ءمۇسىن ونەرى بىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ، بىرگە دامىپ وتىرعان. گيزە پيراميدالارىن، ونىڭ كورعاۋشىسى سياكتى ايبىندى دا اسقاق حەفرەن سفينكسىنسىز، قارناك، لۋكسور الدىنداعى قۇداي بەينەلى مۇسىندەرسىز ەلەستەتۋ ەشبىر مۇمكىن ەمەس. ولار ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، جاراسىم تاۋىپ تۇرعان عاجاپ دۇنيەلەر.

ءمۇسىن ونەرىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ كونەلىگىمەن دە، اسقاقتاعان اۋقىمدىلىعىمەن دە حەفرەن سفينكسى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. دەنەسى ارىستان بەينەسىندە سالىنىپ، باس جاعى پەرعاۋىن حەفرەن كەيپىن ەلەستەتەتىن اسىل ەسكەرتكىشتىڭ نەگىزى تابيعي گرانيت تاستان قاشالىپ جاسالعان. وسىناۋ حەفرەن مۇسىنىنەن باستاۋ العان مىسىردىڭ مونۋمەنتالدى ەسكەرتكىش بەلگىلەرى جان-جاقتى دامىپ، جايداق بەدەرلەمە ونەردە دە، كەرەگەلىك-روسپيستىك ونەردە دە ءوزىنىڭ كانوندىق ەرەكشەلىك ولشەمدىلىگىن قاتاڭ ساقتاپ وتىرعان. اسىرەسە بەدەرلەمە، كەلبەتتىك ونەر تۋىندىلارىندا بەينەلەۋ اعىمى ەرەكشە جەتىستىكتەرگە جەتكەن. ونى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى III مىڭجىلدىقتا جاسالعان ساۋلەتشى حەسيردىڭ بەينەسىنەن بايقاۋعا بولادى. وندا مىسىر ونەرىنە ءتان قاسيەت، ناقتى ەرەجەلەر تولىق ساكتالعان.

بۇل بەينەلەۋ ءتاسىلىنىڭ ومىرشەندىگى سونداي، بىرنەشە عاسىرلار بويى جان-جاققا تاراپ، ءار ەل ونەرىنىڭ دامۋىنىڭ تاريحىنا يگى ىقپالىن تيگىزدى.
ەجەلگى مىسىر تاريحى بىرنەشە كەزەڭدەردەن تۇرادى.

1.3 تاڭعالارلىق دەرەكتەر

پيراميدانى ادام سالعانى راس پا؟
حەوپس پيراميداسى سالىنعالى بەرگى 4 مىڭ جىل بويى وسى ءبىر سۇراق كىمدى دە بولسىن مازالاۋىن قويار ەمەس. ول تۋرالى اڭىز دا كوپ. «وسىنشالىق الىپ دۇنيەنى ادام سالۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ كۇمانداناتىندار دا كەزدەسەدى. بىرەۋلەرى «جىندار سالعان بولۋى ىقتيمال» دەسە، بازبىرەۋلەرى «بۇل - جەر بەتىندە بولعان باسقا وركەنيەتتىڭ بەلگىسى» دەيدى، ەندى ءبىرى «جوق، مۇنداي كەرەمەتتى بوتەن عالامشاردان كەلگەندەر سالعان» دەگەن بولجامدارىن ۇسىنىپ باعادى. نەگە ولاي؟ سەبەبى، بۇگىنگە دەيىن جانە تەحنولوگيا دامىعان قازىرگى زاماندا دا ءدال وسىنداي تەڭدەسسىز قۇرىلىستى ادامدار ءالى ءوز قولىمەن سالا العان جوق. مىسالى، 1989 جىلى پاريج قالاسىنداعى لۋۆر مۇراجايىنىڭ جانىنا سالىنعان ساۋلەتشى پەيدىڭ شىنى پيراميداسىنىڭ بيىكتىگى 22 مەتردەن اسپايدى. 1972 جىلى اقش-تىڭ سان-فرانسيسكو قالاسىندا پيراميداعا ەلىكتەپ سالىنعان حالىقارالىق شتاب-پاتەردىڭ الىپ قۇرىلىسى بار. 48 قاباتتان تۇراتىن عيماراتتىڭ بيىكتىگى 260 مەتر بولعانمەن، كولەمى حەوپس پيراميداسىنىڭ جارتىسىنا جەتپەيدى. سوندىقتان دا، حەوپس پيراميداسى - ادامزات تاريحىنداعى 7 كەرەمەتتىڭ ءبىرى. گرەك تاريحشىلارى 7 كەرەمەتكە: وليمپياداداعى زيەۆستىڭ ستاتۋياسىن، گاليكارناستاعى ماۆزولەيدى، يراكتاعى سەميراميدانىڭ اسپالى باعىن، رودوس ارالىنداعى 32 مەترلىك گەليوس الىپ ءمۇسىنىن، الەكساندريا ماياگىن، ەفەستەگى ارتەميدا عيباداتحاناسىن جاتقىزادى. ءبىراق، وسىلاردان بۇگىنگە دەيىن امان جەتكەنى وسى حەوپس پيراميداسى عانا. اڭىزدارعا قاراماستان ونى سالعىزعان يەسى مەن قالاي تۇرعىزىلعانى جونىندەگى دەرەكتەردىڭ انىقتالعانى راس. ەندى سول تىلسىم قىزىقتارعا كەزەك بەرەيىك.

مىسىردىڭ گيزا جازىعىندا تۇرعان حەوپس پيراميداسىن «ۇلى پيراميدا» دەپ تە اتايدى. سەبەبى، 4 مىڭ جىلدان امان جەتكەن جالعىز جادىگەر - بيىكتىگى 147 مەترگە جەتەتىن الەمدەگى ەڭ الىپ عيمارات. ءارى وتە ءدال قۇراستىرىلعان، ەڭ ءىرى تاستان جاسالىنعان بىردەن-بىر قۇرىلىس. حەوپس پيراميداسىنىڭ جالپى سالماعى 5 ملن. تونناعا جەتەدى. بۇكىل قۇرىلىستى سالۋعا 2 ملن. كۋب تاسبلوك جۇمسالعان. پيراميدانىڭ ىرگە كولەمى 5،15 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. وعان 200 تەننيس الاڭىن، ريمدەگى اۋليە پەتردىڭ ەكى شىركەۋىن ورنالاستىرۋعا بولار ەدى. كەزىندە ناپولەون گيزاداعى باستى ءۇش پيراميدانىڭ تاس بلوكتارىمەن فرانسيانىڭ بارلىق شەكاراسىن 3 مەتر بيىك، 30 سم قالىڭ قورعانمەن قورشاۋعا جەتەدى دەگەن قىزىق ەسەپ شىعارعان ەكەن. وسىنداي اقىلعا سيا بەرمەيتىن الىپ دۇنيەنى IV اۋلەتتىڭ ەكىنشى باسقارۋشىسى پەرعاۋىن حۋفۋ ب.ە.د 2551-2528 جىلدارى ءنىل وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋىنا ءوزىنىڭ بولاشاق مولاسى ەتىپ سالعىزعان. پيراميدادان بۇگىنگە جەتپەي جوعالعانى - قۇرىلىستىڭ ۇشار باسىنان كوز شاعىلىستىرىپ تۇراتىن ءۇشبۇرىشتى سوم التىن، پيراميدانىڭ سىرتىن تۇگەلدەي قاپتاپ، الىستان اپپاق قارداي ەتىپ كورسەتەتىن اكتاس تاقتالار.
پيراميدالار قالاي سالىندى؟

ەڭ اۋەلى پيراميدالاردىڭ وتە دالدىكپەن سالىنعانى تاڭعالدىرادى. سونشاما كوپ تاستاردىڭ قانداي جولمەن وڭدەلىپ، قالاي جەتكىزىلىپ، قالايشا قالانعانى دا جۇمباق. گەومەتريالىق ورنالاسۋى دا عاجاپ: ونىڭ ءتورت جاعى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا باعىتتالعان، بار-جوعى 8 مينۋتتىق اۋىتقۋ بايقالادى. (20 سم). ال، حەوپسكە كورشى 143،5 مەترلىك بيىك حافر پيراميداسى، كەلەسى 65 مەترلىك مەنكاۋر پيراميداسى ۇشەۋى بيىكتەن قاراعاندا، باتىسقا قاراي ءدال ولشەممەن شۇبىرتا باعىتتالىپ سالىنعان .حەوپس پەن مەنكاۋر پيراميدالارىنا قاتارلاسا قاز-قاتار ءۇش-ۇش كىشى پيراميدالار ورنالاسقان. ول پەرعاۋىنداردىڭ ايەلدەرى مەن اپا-قارىنداستارىنا ارنالعان مولالار بولعان. ولاردىڭ دا ءوزارا ولشەم ۇقساستىقتارى ەگىز تامشىداي. حافردىڭ تۇسىنا تامان سالىنعان ادام باستى، ارىستان دەنەلى 20 مەترلىك ايگىلى الىپ سفينكس تۇتاس جارتاستان قاشالىپ جاسالىنعان قاراپايىم قۇرال-سايماندارمەن مۇنشاما سۇستى دۇنيەلەردى قالاي سالعانى تۋرالى دالەلدى بولجامدار عانا ايتىلادى. ايتپەسە، سىرلى جۇمباقتار سول الىپ تاستارمەن بىرگە قالانىپ، ۋاقىت قويناۋىنا ماڭگى جۇتىلىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. پيراميدالاردى سالماس بۇرىن ونىڭ تۇراتىن ورنى تەگىستەلگەن. ءمىنسىز تەگىستەۋ ءۇشىن قۇرىلىس الاڭىنا سۋ جىبەرىلگەن. قۇرىلىس الاڭى دىمقىلدانىپ، جىبىگەن سوڭ توركوز جىرالار قازىلعان. جىرالاردىڭ تەرەڭدىگى بىردەي بولۋ ءۇشىن ارنايى تاياقتارمەن ولشەپ تەڭەستىرىپ وتىرعان (3-سۋرەت). سۋ تارتىلعان كەزدە جىرالاردا شامالى سۋ قالدىرىلعان. وسىلايشا سۋدىڭ كومەگىمەن جىبىتىلگەن تاستى قىرتىستاردى تۇگەل تەگىستەگەن. ءارى جىراداعى قالدىرىلعان سۋدىڭ دەڭگەيىن ءبىر تەگىس ولشەم ءۇشىن قۇرال رەتىندە قولدانعان. وسىلايشا تەگىستەلگەندىكتەن پيراميدا ءبىر سىزات ءتۇسىپ جارىلماي، ءسال قيسايىپ اۋىتقىماستان مىزعىماي تۇر. حەوپس پيراميداسىن سالۋعا پايدالانىلاتىن تاستار گيزادان وڭتۇستىككە قاراي 300 مەتر قاشىقتىقتا بولعان. جۇمىسشىلار جارتاستاردى ءبولىپ الۋ ءۇشىن ونىڭ جارىقتارىنا اعاش قازىقتار قاعىپ، سۋ قۇيعان. ىسىنگەن قازىقتار جارتاستاردى وڭاي ءبولىپ جىبەرەتىن. بولىنگەن تاسبلوكتاردى قۇلاتۋ ءۇشىن اعاش يىنتىرەكتەر مەن بەرىك ارقاندار پايدالانىلعان (5-سۋرەت). الىپ تاسبلوكتار اۋناپ تۇسكەن كەزدە، جىلجىتىپ اكەتۋ ءۇشىن استىنا تىزىلگەن جۇمىر اعاشتار قويىلعان. تاستى وندىرۋگە 1200 جۇمىسشى قاتىسقان. تاستار ءنىل وزەنى جانە ارنا ارقىلى قۇرىلىس الاڭىنا جەتكىزىلىپ وتىرعان. بۇل تاستار جاعادا وڭدەۋدەن وتكىزىلىپ اعاش شانالارعا تيەلەتىن. پيراميدانىڭ بيىكتەۋىنە سايكەستىرە وتىرىپ، بالشىق كىرپىشتەردەن كولبەۋ ساتى-جولدار جاسالعان. وعان جۇمىر اعاشتار توسەلىپ، تاس تيەلگەن شانالاردىڭ ءاربىرىن ەكى قاتار تۇرعان 24 جۇمىسشى ارقانمەن تارتىپ بيىككە شىعارعان (4-سۋرەت). قالايتىن الاڭعا جەتكىزگەن سوڭ اعاش يىنتىرەك، ارقان، توسەلگەن جۇمىر اعاشتار ارقىلى كەرەك جەرگە تاستى ورنالاستىراتىن. مۇنداي قۇرىلىسقا ءبىر كەزەكتە 20 مىڭداي ادام جۇمىلدىرىلعان. پيراميدانى سالۋعا حەوپستىڭ ۇلى حافر ءوزى باسشىلىق ەتتى، ال ساۋلەتشىلەر، ەرەكشە تالانتتى ونەرتاپقىشتار تاڭدالىپ وتىرعان.

1.4 حەوپس پيراميداسىنىڭ ىشىندەگى قۇپيالار
حەوپستا باسقا پيراميدالارعا قاراعاندا ىشكى اۋا جولدارى مەن كامەرالار وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارى فوتوكامەرا-روبوتتار ارقىلى زەرتتەلسە دە، جۇمباق نارسەلەر ءالى دە جەتەرلىك. پيراميدانىڭ ءدال ورتاسىنا پاتشا كامەراسى ورنالاستىرىلعان. ونىڭ ۇزىندىعى - 10،6 م، ەنى - 5،3 م، بيىكتىگى - 5،9 م. ونىڭ ۇستىندە جانە 5 شاعىن كامەرا بار. ولار ءقابىر كامەراسىن باسىپ تۇرعان سالماقتى جەڭىلدەتەدى جانە ونى بۇزىلۋدان قورعايدى. كامەرالاردىڭ ارالىعىنداعى گرانيت تاقتالارعا حۋفۋدىڭ ءوز اتى جانە شەبەرلەردىڭ اتى ويىلىپ جازىلعان. حۋفۋدىڭ مايىتىنە ارنالعان تاس ساركوفاگىن كامەرادان شىعارىپ اكەتۋ مۇمكىن ەمەس، ونىڭ كولەمى كامەراعا كىرەتىن ەسىكتەن ۇلكەن. بۇل ونىڭ الدىن الا ورنالاستىرىلعانىن كورسەتەدى (6-سۋرەت). پاتشا كامەراسىنا اۋا اعىنى سولتۇستىكتەن جانە وريون جۇلدىزى باعىتىنان كەلىپ كىرەدى. بۇل فاراوننىڭ جانى جۇلدىزعا كوتەرىلسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان. فاراوننىڭ ءمايىتى 43،3 مەترلىك كەمەمەن مولاعا اكەلىنگەن. پيراميدانىڭ ىرگەسىندەگى عيباداتحانادا جەرلەۋ ءراسىمى جاسالعان سوڭ، ءمايىت جەراستى جولىمەن پاتشا كامەراسىنا جەتكىزىلگەن. وعان كىرگەن جۇمىسشىلار مەن ابىزدار جەراستى جولىنا قاراي تۇسكەن سوڭ، قايتاردا شىعار جەردى گرانيت تاقتالارمەن بىلىنبەيتىندەي ەتىپ بەكىتىپ كەتەتىن. ال، پاتشا كامەرامەن جالعاسىپ جاتقان «ۇلكەن گالەرەيا» دەپ اتالاتىن ۇزىندىعى 46،7 م، ەنى 2،1 م ۇزىن ءدالىزدى قاراقشىلاردان قورعاۋ ءۇشىن ءۇش گرانيت تاقتامەن بوگەپ قويعان. وعان سولتۇستىك جاقتان كەلىپ كىرەتىن ەسىك اكتاستى قاپتاۋىشتىڭ استىندا قۇپيا جاسىرىلعان. پاتشا كامەراسىنان تومەنىرەكتە حانشايىم كامەراسى دا بولعان. وعان دا 2 اۋا جولى جانە جەر استىنا تۇسكەن سوڭ ەكىگە ايىرىلاتىن بولەك ءدالىز جاسالعان. ءبىراق، وعان حانشايىمنىڭ ءمايىتى قويىلماعان، فاراوننىڭ ءمۇسىنى ساقتالعان. بۇل دا - شەشۋى جوق جۇمباقتاردىڭ ءبىرى. ءقازىر بۇل پيراميدالار قالاشىعى ساياحاتشىلاردىڭ سۇيىكتى مەكەنىنە اينالىپ وتىر. تۇنگە قاراي وندا سيقىرلى مۋزىكالار وينالىپ، ءتورت جاعىنان كوز تارتارلىق لازەر ساۋلەسى ءتۇسىرىلىپ تۇرادى. پيراميدادا ءالى دە قازبا مەن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارى ءبىر تولاستامايدى
پيراميدانى نە ءۇشىن سالعان؟

عاجايىپ پيراميدانى سالدىرعان قانداي كۇش؟ ارينە، وسىنداي يدەيانى ەڭ الدىمەن ومىرگە اكەلگەن ادامنىڭ ءوز رۋحى ەكەنى تالاسسىز. ال، ادامنىڭ رۋحىندا ماڭگىلىككە دەگەن قۇشتارلىق بار. ول - ادامعا جاراتۋشىدان بەرىلگەن. ماڭگى دۇنيەنىڭ بار ەكەندىگىنىڭ نىشانى وسىدان بىلىنەدى. ياعني، وتپەلى مىناۋ دۇنيەنى ەمەس، اقىرسىز اقيرەت دۇنيەسىن ادام ءوز رۋحىنان تانۋىنا جول اشىلعان. الايدا، ادامدار ماڭگىلىكتى بۇ دۇنيەدەن ىزدەگەن. «ولمەستىڭ سۋى»، «قورقىتتىڭ كورى»، «سامۇرىق قۇس»...وسىدان شىققان. پەرعاۋىن سەكىلدى جارتى الەمدى بيلەگەندەر دە جانتالاسىپ، ماڭگى جوعالىپ كەتپەۋدىڭ امالىن ىزدەگەن. ءبىراق، وسىنداي رۋحتىڭ يەسى بولعان مارتەبەلى فاراوندار وزىنە رۋح دارىتقان ۇلى يەسىن تاني العان با؟ راس، ونى تاني العاندا، ماڭگىلىككە قالۋدىڭ امالىن بۇل دۇنيەدەن شارق ۇرىپ ىزدەمەس ەدى. جانى شىعىپ كەتكەن ءمايىتىن مۋميالاتىپ اۋرەگە تۇسپەس ەدى. ءجۇز مىڭداعان جۇمىسشى قۇلداردىڭ قان مەن تەرىن اعىزىپ، تاس ءزاۋلىم سالعىزباس ەدى. «ماڭگىلىك» دەپ ءوزىن الداۋسىراتقان اسقان بەرىك گرانيت تاستاردىڭ تەرەڭ قۋىسىنا ءوز اتىن جازعىزىپ، زەرگەرلەردى ازاپقا سالماس ەدى.

2 تاراۋ. پيراميدانىڭ قۇدىرەتى
2.1 پيراميدانىڭ قۇدىرەتى
عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، پيراميدانىڭ وزىندىك قاسيەتى بار. ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعىندا اۋەلى چەح ونەرپازى ك.دربال، ودان كەيىن باسقا دا عالىمدار «پيراميدانىڭ ارەكەت-اسەرىن» زەرتتەپ، ناقتى بار بولعانىمەن، تۇسىنۋگە كەلمەيتىن ءبىرقاتار توسىن جاعدايلاردىڭ بەتىن اشقان-دى.

باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە سوڭعى جىلدارى ەگيپەت پيراميدالارىنىڭ ادامنىڭ اقىل ساناسىنىن تىس ، تىلسىم كۇشتەرىنە سەنەتىن ءارتۇرلى اعىم، سەكتالار جۇمىس ىستەۋدە.سونىڭ ءبىرى – «كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اتلانتتار» دەپ اتالاتىن سەكتا.
پروفەسسور، دارىگەر، فيلوسوف، سوسيولوگتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن بۇل سەكتانىڭ مۇشەلەرى وزدەرىن بار جوعى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە جەر بەتىنەن عايىپ بولىپ ، سىڭگەن ەجەلگى اتلانتتاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ ەسەپتەيدى.اپاتتان امان قالعان اتلانتتار ەگيپەت جەرىنە قونىس تەۋىپ، ىلىم-بىلىمدەرىن پايدالانا وتىرىپ ،ەگيپەت پيراميدالارىن سالىپ ، «ۇلى پيراميدا»-حەوپس پيراميداسىنىڭ تۇبىندە ءوز وركەنيەتتەرىنىڭ كىلتى بولىپ تابىلار قۇپيا سىر-قۇدىرەتتى كۇشتى چاتقا ءتۇسىرىپ تىعىپ كەتكەن دەپ سەنەدى سەكتا مۇشەلەرى.جالپى ، حەوپس پيراميداسىنا قاتىستى قيلى-قيلى بولجامداردىڭ ءبىرى پيراميدانى كورگەن جانداردىڭ تاعدىرىنا ، جان-دۇنيەسىنە ونىڭ جاسىرىن تۇردە ءوز اسەرىن تيگىزەتىنى تۋرالى بولجام.ۇلى پيراميدادان تەك قىزىق ياكي دۇنيە-مۇلىك، بايلىق ىزدەگەن جاندار ونىڭ جازاسىنا ۇشىرايدى دەي كەلىپ، كەيبىر شەتەلدىك عالىمدار XIX-شى عاسىردىڭ بەلگىلى كوللەكسيونەر، كونتروباندىلارى بولعان دروۆەتت ، بەلسوني ، سولتا ت.ب. قايعىلى تاعدىرلارىن مىسال رەتىندە كەلتىرەدى.ءيا ، ەگيپەت پيراميدالارىنىڭ جاسىرىن جۇمباق سىرلارى كوپ. سول سىرلارعا كىلتتىڭ ءبىرى ولاردىڭ قۇرىلىس ،قۇرىلىمىندا جاتقان ءتارىزدى. ال ونىڭ اۆتورلارى، ارحيتەكتورلارى كىمدەر بولعانى بالكىم، بولاشاقتا شەشىلە جاتار.

1959 جىلى كارەل دربال ەسىمدى چەحوسلاۆاكيالىق راديوينجەنەر حەوپس پيراميداسىندا كەزدەيسوق ۇمىت قالدىرىلعان كونەرگەن ۇستارا ءجۇزىنىڭ نەبارى ءبىر-اق تۇندە سۋ جاڭا ءارى قىلشىلداعان وتكىر بولىپ شىعا كەلگەنىن كورىپ ،تاڭ-تاماشا قالعان-دى.عالىمعا ءتاڭ اۋەسقويلىقپەن بۇل قۇبىلىسقا بىردەن دەن قويىپ ، ەكسپريمەنت جاساۋعا كىرىسكەن كارەل دربال بۇل جاڭالىقتى وندىرىسكە ەنگىزىپ، حەوپس پيراميداسىنىڭ ۇلگىسىن جاساپ ،ۇستارا ءجۇزىن قايراۋعا قولدانۋ ارقىلى ءوز جاڭالىعىن «ۇستارا ءجۇزىن حەوپس ادىسىمەن قايراۋ»دەپ اتاپ ،كوپ ۇزاماي وعان چەحوسلوۆاكيا ۇكىمەتىنەن ارنايى پاتەنت الىپ ۇلگەرگەن ەدى.ءبىر عاجابى ،بۇنداي ادىسپەن قايراعان ستاندارتتى ۇستارا ءجۇزى 200 رەتتەن ارتىق قولدانۋعا كەلەدى ەكەن.ۋاقىت وتە كەلە پيراميدانىڭ بۇدان دا باسقا قاسيەتتەرى اشىلدى.الايدا ولارعا ولارعا توقتالماس بۇرىن ءبىر ءجايتتى ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك دەيمىز.پيراميدانىڭ اقىلعا سىيماس تاڭعاجايىپ قاسيەتتەرىن پايدالانىپ ،ءوز يەلىگىنە جاراتۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس.بۇل ءۇشىن پيراميدانىڭ ۇلگى-بەينەسىن قولدان جاساپ ،ءۇي ىشىنە نەمەسە اۋلاگا ورنالاستىرساڭىز بولعانى.كولەمى اركىمنىڭ قالاۋىنا بايلانىستى جانە ونى بەلگىلى ءبىر شارتتى ماتەريالدان ەمەس ،اعاش ،تەمىر ،پلاستماسسا ،قاتتى قاعاز ت.ب.زاتتاردان جاساي بەرۋگە بولادى.قولدان قۇراستىرىلعان پيراميدانىڭ ىشىنە ەنگەن ادام وزگەگە ۇقسامايتىن ،ەرەكشە الەمگە ەنگەنىن سەزىنەتىنىن ءجيى ايتادى. «پيراميداعا كىرگەن بەتتە بەي-جاي ءبىر راحات سەزىم بويىندى بيلەپ ،سىرتقى الەممەن بايلانىسىن ءۇزىلىپ جۇرە بەرەدى.كوڭىلىڭ جايلانىپ ،جان-جاعىڭنان قورشاپ ،قورعاپ تۇرعان ەنەرگەتيكالىق ءورىستى ايقىن سەزىنەسىڭ.ول ءورىس، اسىرەسە پيراميدانىڭ قاق ورتاسىندا اسا قاتتى اسەر ەتىپ ،بويىڭا تىڭ كۇش-قۋات قۇيادى.ونىڭ ىشىندە نەبارى بىرەر ساتكە مىزعىپ العاننىڭ وزىندە ۇيقىڭ قانىپ ، تىڭايىپ وياناسىڭ»،-دەيدى ولار ءوز اسەرلەرىمەن بولىسە كەلىپ.پيراميدادا بولعان جاندار كوزگە كورىنبەيتىن قورعاۋشى پەرىشتەلەردىڭ قاستارىندا بولعاندارىن باسا ايتادى. «ونىڭ ىشىندە قورقىنىش، ۇرەي ،اشۋ-ىزا اتاۋلىدان ءبىرجولا ارىلىپ جۇيكەڭ تىنىعىپ دەم الىپ شىعاسىڭ»-دەيدى ولار.

2.2 پيراميدانىڭ جاسىرىن كۇشى
«پيراميدالاردىڭ جاسىرىن كۇشى» اتتى كىتاپتا كوپجىلدىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرىن قورىتىندىلاي ،تۇجىرىمداي كەلىپ ۆيل شال مەن ەد پەتيت ونىڭ سۋعا ،وسىمدىكتەرگە جانە كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن تاعامدارعا تيگىزەر اسەرلەرىنە ايرىقشا توقتالادى.پيراميدادا 10-14 كۇن كولەمىندە ساقتالعان سۋ ءارتۇرلى قاسيەتتەرگە يە بولادى –دەپ جازادى ولار.ونىڭ مىسالى بەتكە جاعاتىن لوسوننىڭ ورنىنا قولدانسا ،ادامنىڭ ءوڭى جاسارىپ ،جايناپ جۇرە بەرەدى ،ال شاشىڭىزدى جۋساڭىز ،تولقىنداعان جۇمساق ءارى قالىڭ ،قولاڭ شاشقا اينالاتىنى سونداي، ءوزىڭىز تانىماي قالاسىز.پيراميداعا قويىلىپ، وندەلگەن سۋمەن سۋارىلعان وسىمدىكتەر ادەتتىگە قاراعاندا جەدەلىرەك وسەدى جانە ولاردىڭ ساپاسى دا جاي سۋمەن قورەكتەنگەن وسىمدىكتەردەن الدەقايدا جوعارى.بۇل تەكتەس ەكسپەريمەنتتەردى جانۋارلارعا ،اڭدارعا ،اكۆاريۋمداعى بالىقتارعا قولدانىپ، پيراميدا سۋىنىڭ ولارعا تيگىزەر اسەرىن باقىلاپ كورۋگە بولادى.سونداي-اق ساعاعىنان ۇزىلگەن گۇلدەردى گۇل ساۋىتقا سالىپ ،پيراميداعا قويسا ولار ۇزاق ۋاقىت كولەمىندە سولماي ساقتالىپ تۇرا بەرەدى.پيراميدادان الىنعان سۋ كادىمگى سۋعا قاراعاندا دامدىرەك، تۇششىراق ەكەنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە اسقازانعا اس كورىتۋ ورگاندارىنا اناعۇرلىم پايدالى،-دەپ جازادى امەريكاندىق عالىمدار.ول ومىرلىك قۋات (ەنەرگيا) بەرەدى.سۋعا قاتىستى ايتار سوڭعى مالىمەتتىڭ قالا تۇرعىندارىنا جاردەمى ءتيۋى دە عاجاپ ەمەس، پيراميدادا 10 كۇن نەمەسە 2 اپتا كولەمىندە ساقتالعان سۋ حلور تارىزدەس ادام اعزاسىنا زياندى قوسىلىستاردان تازارىپ ،تابيعي قالپىنا قايتا ەنەدى ەكەن.پيراميدانىڭ بۇل قاسيەتى تەك سۋعا عانا ەمەس سونىمەن قاتار تاعامدارعا دا قاتىستى تالاي رەت بايقالعان-دى.پيراميداعا سالىنعان تاعامدار ۇزاق ۋاقىت كولەمىندە ساقتالىپ قانا كويماي ساپاسىن، ءدامىن ارتتىراتىنى جايلى دا ءجيى جازىلۋدا.بىرەر كۇندە بۇزىلىپ اشىپ كەتەتىن ءسۇتتىڭ ءوزى وندا بىرنەشە اي بويى بۇزىلماي تۇرىپ ،تەك سوسىن عانا ءتىل ۇيىرگەن ءدامدى ايرانعا اينالادى ەكەن.ءبىر عاجابى تەمىر ىدىسقا سالىنعان نە قۇيىلعان تاعام كوپكە شىداماي بۇزىلىپ كەتەدى ەكەن.تەمىر قىشقىلى پيراميدا ەنەرگياسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن وزىنە تارتىپ جۇتىپ الاتىن سياقتى ،-دەپ شامالايدى ەكسپەريمەنت جاساۋشىلار.پيراميدانىن ىشىندە شىنى ،پلاستماسسا ،كازەين ت.ب. ىدىستارعا سالىنعان تاعامدار ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالا بەرەدى.تەك اليۋمينيي نەمەسە تەمىر بولماسا بولعانى.سونداي-اق ونى توڭازىتقىش رەتىندەدە پايدالانۋعا بولادى.سونىمەن قاتار پيراميدانىڭ دارىگەر-ەمشىنىڭ ءرولىن اتقارىپ، دارىگەرلەر كەسپەكشى بولعان ساۋساقتىڭ شىندە ءباز-باياعى ساۋ قالپىنا كەلتىرگەنى تۋرالى وقيعا دا بەلگىلى.بۇل وقيعا «پيراميدالاردىڭ جاسىرىن كۇشى» كىتابىنىڭ اۆتورلارىنىن ءبىرى ەد پەتيتتىڭ باسىنان وتكەن ەدى.
نازار اۋدارۋعا تۇراتىن تاعى ءبىر ءجايت، پيراميداعا ۇشىپ كىرگەن جاندىكتەر وندا ءبىر ساتكە دە بوگەلمەي بىردەن كەرى ۇشىپ شىعادى ەكەن.بۇنىڭ سىرىن انىقتاۋ ءۇشىن امەريكاندىق عالىمدار ارنايى ەكسپەريمەنت جاساپ ،ەكى ىدىسقا ءسۇت قۇيىپ ،ونىڭ ءبىرىن پيراميدانىڭ ىشىنە، ەندى ءبىرىن سىرتىنا قويىپ قۇمىرسقالاردى ەكى توپقا ءبولىپ، ءبىرىن پيراميدانىڭ ىشىنە، ءبىرىن سىرتىنا جىبەرەدى.ىشتەگى قۇمىرسقالار ءسۇتتى ءبىر يىسكەپ، تىسقا شىققاندا ەكىنشى توپقا قوسىلعان.بۇل قۇبىلىستىڭ دا ءدالالدى ،دايەكتى تۇسىندىرمەسى تابىلماي كەلە جاتسا دا عالىمدار پيراميدانىڭ جاندىكتەردى كەرى تەبەتىن كۇشى بار-اۋ دەپ جوبالايدى.بولمەدە ورناتىلعان پيراميدانىڭ سول بولمەنىڭ ەنەرگەتيكا-قۋات ءورىسىن ايتارلىقتاي وزگەرتەتىنى دە كوپتەن بەرى بايقالىپ كەلە جاتقان جاعداي.ول ءورىس اسىرەسە ،پيراميدانىڭ ۇشار باسىندا قاتتى اڭعارىلادى –دەيدى زەرتتەۋشى عالىمدار.پيراميدانىڭ ىشىندە قۋات ءورىسى كۇشەيگەندە ونىڭ جوعارعى جاعىندا جارقىراعان ساۋلە پايدا بولاتىنىن دا باقىلاعان جاندار بار.
سونىمەن ،پيراميدا دەگەنىمىز نە ؟
ونىڭ جاسىرىن قۇپيا كۇش قۋاتىنىن تۇپ-توركىنى نەدە.بۇل سۇراققا پيراميدا قۇرىلىمىن ونداعان جىلدار بويى زەرتتەگەن كارەل دربال بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى. «ءبىزدىڭ كوڭىل كۇيىمىز، جۇمىس قابىلەتىمىز، دەنساۋلىعىمىز قانداي بەينەلى ۇيدە ءومىر ءسۇرىپ، ۋاقىتىمىزدى وتكىزەتىنىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. كۋب بەينەلى (ءتورتبۇرىش) ۇيلەردەن گورى پيراميدا بەينەلەس ۇيلەردە ءومىر ءسۇرۋ ءتيىمدى بولماق.راسىندا دا تورعا سالىنعان اڭداردى پيراميداعا كوشىرىپ باقىلاۋ جۇرگىزگەندە ولاردىڭ كۇش قۋاتى كوبەيىپ، كوڭىل كۇيى كوتەرىلىپ، تابەتتەرى ارتقانى اڭعارىلعان.ال سول توردى ءدال سول ماتەريالدان جاسالىنعان كۋب بەينەلى بولمەگە اۋىستىرعندا اڭدار اياق-استى وزگەرىپ، تابەتتەرى جوعالىپ، كوڭىل كۇيلەرى تومەندەپ كەتكەن.وسىنىڭ ءوزى كارەل دربالدىن كوپ جىلعى زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن تۇجىرىمىن دالەلدەپ، دايەكتەپ تۇرعانداي.
جوعارىلاپ بيىكتەگەن سايىن سۇيىرلەنىپ، ۇشكىرلەنە بەرەتىن پيراميدا قۇرىلىمىنىڭ ءوزى تازا قۋات، ءورىستى كوپ مولشەردە جيىپ الىپ ، توعىستىرىپ، تاراتار اككۋمۋلياتور ءارى گەنەراتور ءرولىن اتقارۋعا نەگىزدەلگەن بولار.
ماسكەۋدەگى پۋشينسك زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى «ءار ۇيگە –كىشى پيراميدا كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلىپتى. شىنىلى پلاستيكادان قۇراستىرىلعان مۇنداي پيراميدا ادام اعزاسىن ساۋىقتىرۋعا بىردەن-بىر كومەكشى ەكەن، ودان دا باسقا جاڭالىقتارى جەتكىلىكتى.
پيراميدانىڭ ىشكى كەڭىستىگى، اۋا قىسىمىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى ، بۇرىشتارىنىڭ ولشەمى، سيممەتريالى كەسكىندەمەلەرى ەجەلگى مىسىر پيراميدالارىنىڭ كىشى ۇلگىسىندەي.وڭ زاريادتتى ەنەرگەتيكالىق قۋاتى دا ۇقساس.تەك قۋات كۇشىنىڭ دارەجەسى ونىڭ بيىكتىگىنە قاراي ءارتۇرلى. ماسەلەن ، 11 مەترلىك پيراميدانىڭ ەنەگەتيكالىق قۋاتى 44 مەترلىك پيراميدانىڭ قۋات كۇشىنەن 4 ەسە كەم.
ماسكەۋلىك دارىگەر ۆ.ا.گرويسمان كىشى ۇلگىدەگى پيراميدالاردى ناۋقاستاردى ەمدەۋگە پايدالانىپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
قانىنىڭ قۇرامىندا اق تۇيىرشىگى كوبەيگەن نەمەسە يممۋنيتەتى تومەن يا بولماسا تەرى اۋرۋلارىنا شالدىققىش جاندارعا پيراميدا تاپتىرمايتىن كومەكشى دەيدى دارىگەر.ول ءۇشىن شاعىن پيراميدانى ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋ ستولى ۇستىنە نەمەسە توسەگىنىڭ جانىنا قويسا جەتكىلىكتى.

شىنىلى پلاستيكالىق پيراميدا ءتورتبۇرىشتى تۇعىردا تۇرادى.ونى قولدانۋ ءۇشىن اۋدان كولەمىن ناقتى ءبىلۋ شارت.ماسەلەن، ساياجاي توڭىرەگىنە قويىلعان 11 مەترلىك پيراميدا قۋاتى شامامەن 50 مەتردەي قاشىقتىقتى تۇگەل قامتيدى.توپىراقتىڭ قۇنارلىعى جاقسارادى.جەمىس اعاشتارى جىلداعىدان مول سالا باستايدى. گۇلدەر جايقالا كوتەرىلىپ ، ەمدىك شوپتەردىڭ ساپالىق ماڭىزى كادىمگىدەي ارتاتىنى انىقتالعان.

ورتالىق تەلەديداردان سويلەگەن عارىشكەر-ۇشقىش گ.م.گرەچكو دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىمەن الىپ پيراميدانىڭ ماڭىندا بەلگىلى ۋاقىت بويى ءجۇرىپ تۇرۋى ناتيجەسىندە شاشىنىڭ قالىڭداپ، قارايعانىن ايتىپ كورسەتتى.تولىق قارايۋى ءۇشىن ەمدى ءالى دە جالعاستىرۋىم كەرەك،- دەيدى عارىشكەر.
قورىتىندى

يماندىلىق باعىتىنداعى ەڭبەكتەردە ەجەلگى مىسىر جەرىندەگى پيراميدانى ءتورت بەتىن عالامدى جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءتورت قىرىنا ۇقساتۋى دا كەزدەيسوق ەمەس.ادامزاتتىڭ ۇشقىر ويىنا ءنار بولار بۇل ۇقساستىقتار كەلەر ۇرپاق لەگىنە جاڭا مىڭدەتتەر جۇكتەيدى.
پيراميدانىڭ تاڭعاجايىپ قۇپيا سىرعا تولىلىعى، ونىڭ قۋىستارىنىڭ، بولمەلەرىنىڭ قۇپياسىن اشقان عالىمداردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ ەش سەبەپسىز كوز جۇمعاندىعى.
4 مىڭ جىل ادامزات تاريحى ءۇشىن ۇزاق كورىنگەنمەن زامانا ءۇشىن قاس قاعىم ساتتەي عانا. ءارى اسقار شىڭداي تاس پيراميدانىڭ شىن مانىندە پەرعاۋىننىڭ جانىمەن دە، رۋحىمەن دە ەش قاتىسى جوق. اسىلىندا، ول تاس ەسكەرتكىش ماڭگىلىكتى اڭساۋدىڭ ءرامىزى بولىپ قانا قالعان. ولاي بولسا، ماڭگىلىكتى ءپاني دۇنيەدەن تابام دەۋ اداسۋشىلىق. الەمنىڭ پاتشاسى، مەيلى كوشەنىڭ قايىرشىسى بولسىن، يمانعا كەلمەسە، ماڭگىلىككە دەگەن ارمانىن قاناعاتتاندىرا المايدى. باقي دۇنيەگە سەنبەگەن سوڭ، ماڭگىلىكتىڭ دە ءمانى جوق. كىم بولسا دا پيراميدانىڭ يەلەرىنە ۇقساپ، «بۇ دۇنيەلىك ماڭگىلىكتەردىڭ» جەتەگىندە اداسۋمەن تورىققان كۇي كەشەدى. ال، باياعىدا سالىنىپ، بىزگە جەتكەن بۇل پيراميدالاردان ءبىز ادام ءومىرىنىڭ دە، دۇنيەنىڭ دە وتپەلى ەكەندىگىن پايىمدايتىن عيبرات الساق دەيمىز.

استانا قالاسىندا سالىنعان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايى پيراميدا پىشىندەس. استانا قالاسىنداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىنا اينالعان بۇل پيراميدا عيماراتى يدەياسىنىڭ ءتۇپ اۆتورى – قازاق ەلىنىڭ باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ. ءقازىر بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا باي اكۋستيكاعا نەگىزدەلگەن 1500 ورىندىق وپەرا زالى مەن ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول قويىلاتىن اسپالى زال، مۇراجاي، كورمە زالى، كىتاپحانا، بارلىق ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ كەڭسەلەرى جۇمىس ىستەيدى. الەمدىك جانە ءداستۇرلى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرى وتكىزىلىپ جۇرگەن زال نيۋ-يوركتەگى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى وتىرىستارىنىڭ زالى ۇلگىسىندە جوبالانعان. بۇل عيمارات حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قاي شارانى وتكىزۋگە دە وتە قولايلى.
بوتانيك عالىمدار مۇنداي پيراميدالاردى ورمان-توعاي، دالالى جەرلەرگە قويىپ ، قاتارى سيرەپ نەمەسە مۇلدەم قۇرىپ كەتۋ ءقاۋىپى بار وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە پايدالانۋدى ءجون كورۋدە.

سىرتتا 40 گرادۋس سۋىق بولسا دا ، ورتاسىنا قويىلعان سۋ قاتپايتىن پيراميدالاردىڭ ەكىنشى ۇلگىسى قىزىل عالامشار (مارس) بەتىندە دە بار ەكەنى بەلگىلى بولدى.
قالاي دەسەك تە بۇل تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، زەرتتەۋگە تۇراتىن قۇبىلىس.

ادەبيەتتەر


1. قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى. 6-توم.
2. «زەردە» جۋرنالى. 1994ج. №7،9
3. ەجەلگى دۇنيەجۇزى تاريحى
4. م.ستينگل. «تاينى يندەيسكيح پيراميد» م. «پروگرەسس» 1982.
5. نەنسي دجەنسكينس. «لاديا پود پيراميدوي» م. «ناۋكا» 1986.
6. پەتەر ەلەبراحت. «تراگەديا پيراميد» م. «پروگرەسس» 1984
7. ا.دوماشنيەۆ. ت.دروزدوۆا. «يز گلۋبينى ۆەكوۆ» م. «مولودايا گۆارديا» 1985.
8. «قازاقستان»: ۇلتتىق ەنسكلوپەديا / باس رەداكتور ءا. نىسانبايەۆ – الماتى «قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1998 ISBN 5-89800-123-9، X

---