InfoHub Logo

كۇن ەڭكەيىپ بارادى. مەن قىزىلقايىڭ سارقىراماسىنىڭ جاعاسىنداعى كارى قايىڭنىڭ تۇبىندە ويعا باتىپ وتىرمىن.

I

جازاتىردان ەلەڭ-الاڭنان شىققان قوس اتتى كۇن ەكىندىككە تايانعاندا، ارشاتى اۋىلىنا كەلىپ ءتۇستى. جۇرىستەرى سۋىت ەمەس، اتتارىن سيپاي قامشىلاپ قاتتى اياڭ مەن بۇلكەك يت جەلىستەن وزدىرعان جوق-تى. سوندىعى ما، مىنىستەرىنىڭ القى- مى مەن قۇلاعىنىڭ ءتۇبى عانا ءجىپسىپتى. وزدەرى سەرگەك. دىك-دىك تۇسە-تۇسە قالىستى دا، اتتارىن بۇعىنىڭ قاتىپ-سەمىپ قال عان ءمۇيىزى قاعىلعان كەرمەگە بايلاي سالدى. اعاشتان قيىپ سالىنعان قوس بولمەلى ۇيگە بەتتەدى. اينالا سىڭسىعان قالىڭ تايگا. قيا بەتكە ورنالاسقان جيىرما شاقتى كيىز ءۇي ەتەككە دومالاپ كەتەردەي. بويلارىن كوككە ماڭعاز سوزىپ، اسا تاكاپپارلىقپەن جايلاپ قانا تەربەلىپ تۇرعان اعاشتىڭ ۇشار باسىنا قاراساڭ، بوركىڭدى قولىڭا الاسىڭ، قازباۋىر اقشا بۇلت تورلاعان اسپاندى كورەسىڭ. شايىردىڭ ءيىسى قولقاڭدى اتادى. التاي تابيعاتىنىڭ وسى ءبىر وقشاۋ كورىنىسىن قىزىقتاعىسى كەلدى مە، دوڭگەلەك ءجۇزدى، سۇڭعاق بويلى، قۇبا شۇبارلاۋ جىگىت قاپساعاي دەنەلى قاۋعا ساقال شالدى وزدىرىپ جىبەرىپ، ءوزى ءجۇرىسىن ىركە بەردى. سالت اتتىلاردىڭ بوتەن سىڭايىن تانىعان ءبىرلى-جارىم ادام جاسقانىسسىز بەدىرەيىپ تەسىلە قارادى. شي بورباي ايران بەت ءۇش-تورت بالا قۇيرىعىن سابالاپ قۇيعىتىپ كەپ قالدى دا، بوتەن بولعان سوڭ، سىلەۋسىن كورگەن ەلىكتەي ەدىرەيىپ قالت تۇرا قالىستى. قاپساعاي شال «ناسىباي بار ما؟» — دەپ، جورتا تاپ بەرىپ ەدى، باجباڭ ەتىپ ىرجيىستى دا، بەت الدى تىراڭداي جونەلدى.

— اقساقال، ءسىز ۇيگە كىرە بەرىڭىز. مەن سىرتتا تۇرا تۇرايىن، — دەپ قۇبا جىگىت شالعا قارادى. شال بۇرىلعان دا جوق.

— مەيلىڭ.

جىگىت شاعىن عانا اۋىلدىڭ جۇدەڭ قالپىنا كوز جۇگىرتە تۇرىپ، قاباعىن كىرەۋكەلەندىرە تىق-تىق جوتەلدى. كۇندىزگى ءجۇرىس جون ارقاسىن قۇرىستىرىپ تاستاپتى. سالت كوپ جۇرمەگەندىگى بولار. باعانا ەت قىزۋىمەن بىلمەپتى. ەكى يىعى مەن قارا سانى تالىپ، ادىمىن اشتىرمايدى. كۇن الىپ ءداۋ شوقىلاردىڭ قالقاسىندا قالدى. مۇندا ەرتە باتادى ەكەن. ءبىراق ۇيىعان قوڭىر بارقىت كەشى ۇزاققا سوزىلىپ بارىپ، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كوز بايلانادى. التاي تابيعاتى قانشاما اسەم بولعانمەن، اۋىل ادامدارىن ابدەن جالىقتىرعان سەكىلدى. جولاۋشى جىگىتتىڭ ءۇن-تۇنسىز اينالاعا كوز تاستاپ، بالاشا اڭتارىلعان جۇمباقتى تۇرىسىنا بىرەر جالتاقتاستى دا، ۇيلەرىنە بەتتەدى. سونان سوڭ ءار تۇڭدىكتەن بولار-بولماس جەتىمەك ۇشقىندار ۇشتى. تاۋ كەشىنىڭ وزگەشە سىرىن ۇققىسى، زەردەلەپ العىسى كەلدى مە، جولاۋشى جىگىت سوناۋ باتىپ كەتكەن كۇننىڭ ارتىندا قالعان قىزىل باتسايى جالقىنعا قاراپ تۇر. كوڭىلى بەيجاي. كوڭىلىن تاتار انىندەي مۇڭدى دا زارلى سەزىم باسقان. «تاعدىر تارانتاسى قايدا اكەلىپ تاستادى. ەندى قايدا اپارادى. ادام بۇل پانيدە تەك جۇرە بەرۋى كەرەك شىعار. ادام بۇل تەرتەدەي عانا شولاق ومىردە تەك كۇلىپ قانا ءوتۋى كەرەك ەمەس پە ەدى. ءبىراق مەندە ءجۇرۋ بار دا، كۇلۋ جوق. ءومى- ءرىمنىڭ ورلەرىن بۇتىندەي وقۋعا، ءبىلىم الۋعا باعىشتاماق ەدىم. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەدى. قىرسىقتىڭ قۇرىعى ۇزىلمەدى. «مىنە، باقىت ۇشپاعىنا شىعارار باسپالداق»، — دەپ كىم ۇسىنار الدىڭنان يگىلىكتى. شوقپىتتىڭ قايدا قالماعان ءبىر ۇلى. ەگەر ەرتەڭگى كۇنى كوزىڭ جۇمىلىپ كەتسە، باتا وقىلىپ، بەت سيپالادى. قىرىق كۇننەن سوڭ ۇمىتىلاسىڭ. قانداي سورلى ءارى ايانىشتى پەندە دەگەن. مىناۋ جاھانعا كەلىپ-كەتكەنىڭدى كىم بىلەر، كىم سەزەر. مەڭدەگەن سىرقاتىم كۇندەردىڭ كۇنىندە الىپ جەسە، ارتىمنان اڭىراپ قالار كىمىم بار؟ ە... ە... ماقىش، اقىن ەمەس، ءدارۋىش بولعانىڭ وسى».

جىگىت اۋىر كۇرسىندى. كوزىنە اششى جاس ىركىلدى. تاۋدىڭ كەشكى سالقىن لەبى بويىن ۇستاپ توڭدىرا باستادى. جەلبەگەي جامىلعان كەۋدەشەسىن قاۋسىرىنىپ، قونالقى ۇيگە كىردى. سىعىرايعان ماي شامنىڭ جارىعى بورەنە-بورەنەنىڭ ارا- سىنان مۇگى ساپسيعان اعاش ءۇيدى قارا كولەڭكەلەپ تۇر. ءتور الدىندا دوڭگەلەك تاقتاي ستول. ستول ۇستىندە ورتا تەگەنە قىمىز. سىڭايى — ءىشىپ ورتالاسا كەرەك. قاۋعا ساقال شال توردە ءبىر شىنتاقتاي جاتىر دا، وڭ جاعىن الا اعاش توسەككە ارقاسىن سۇيەي، ءبىر جاق كوزىنىڭ تارىداي اعى بار تاعى ءبىر قارت وتىر مالداس قۇرىپ. ماحمۇتتىڭ سالەمىن ساقالىن ساۋمالاي ىلتيپاتپەن قابىل الدى.

— ۋاعالايكۇماسسالام، جول بولسىن، بالام! تورگە شىق. بىلاي، انا جولسەرىك اتاڭنىڭ ار جاعىنا شىعىپ كەت. سىرتتا كوپ ايالداپ قالدىڭ-اۋ.

— ماحمۇتتىڭ ول ادەتىن جاقسى بىلەم، ورەكە. كەش بولسا، كۇبىرلەپ تۇزدە جۇرەدى. الگىندە قىمىز ىشۋگە شاقىرتتىرماعانىم دا سول. ويدىڭ ادامى عوي. كەشكى كوكجيەككە كوز جىبەرمەسە، ۇيىقتاي المايدى بىلەم، — دەپ ماحمۇتتىڭ ورنىنا جاۋاپتى قاۋعا ساقال بەردى. كوزى شەگىر، شاۋشيگەن سارى بايبىشە قىمىز قۇيىپ بەرىپ وتىر. كيمەشەگىنىڭ جاقتاۋىن قايتا-قايتا سوزعىلاپ، سامايىنان قۇلاعىنا ىسىرا بەرەدى. تەگى، تار تىگىلگەن سەكىلدى. «شۇكىر» دەگەن ەسەندىكتەن سوڭ، ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق. تۇقىرعان كۇيى جالىن شالعان اعاش وجاۋمەن ۇيىرىلگەن سارى قىمىزدى دامىلسىز سور-سور ساپىرادى. ىشىندە جالىن جاتسا دا، بالا جىلاپ جاتسا دا، سەزدىرمەيتىن مەرەز ادام سىڭايلاس. الگى اڭگىمەنىڭ اقىرى شولاق قايىرىلدى دا، قىلق-قىلق قىمىز ءىشىسۋ ءبىراز ۇنسىزدىك جايلاتتى. تورگى ۇيدە نە بارى بەيمالىم. الدىڭعى اۋىز ۇيدە قازا- قى قارا سىقىرلاۋىق توسەك، بىرەر بوستەك، جەز قۇمان، ورتاداعى دوڭگەلەك ستول مەن ءۇي يەسى شالدىڭ ەسكى ىشىگىنەن وزگە ءجا دەگەن زات جوق. وڭ جاق بوساعادا كۇمىس ماڭدايى جالتىراپ، قاسقايىپ جاتقان قازاقى شاپقان ەر-تۇرمان عانا، زاۋدەعالام ۇرى تۇسسە، قولىنا ىلىگەرى. بۇل ءۇيدىڭ بار بايلىعى وسى — ەر، بار شايلىعى — قىمىز سەكىلدى. ەربەڭ ەتكەن بالا كورىنبەيدى. ماحمۇتتىڭ جاي-كۇيىن شاعيمان شال تانىستىرسا كەرەك، ءۇي يەسى «باياناۋىلدىڭ ازاماتى ەكەنسىڭ عوي» دەگەننەن باسقا قادالىپ ەشتەڭە سۇرامادى. ءتىپتى سۇراسا دا ماحمۇتتىڭ اڭگىمە ايتار رەتى جوق-تىن، داۋىلدەكتى سۋقانى سۇيمەي، مىنا وتىرىستان ەرقاشتى بولايىن دەگەن. كۇندىزگى ۇزىن-سونار ىركىلدەك ءجۇرىس سوقتى ما، اسا شارشاستىڭ رايى بار جۇزىندە. قىمىزعا دا زاۋقى شاپپايدى. دەل-سال ماۋجىراپ وتىر. وسى رەتتە سارى كەمپىر شەگىر كوزىن باقشايتىپ ءبىر قارادى دا، كۇڭك ەتتى:

— بالام، شارشاساڭ جات، توسەك ساپ بەرەيىن، — دەدى ماحمۇتتىڭ مىنا كۇيىنە شىنىمەن جانى اشىعانى ما نەمەسە قۋسىرىلىپ بارا جاتقان قىمىزدىڭ قامى ما، ونشاسىن اجىراتۋ قيىن.

— ءسويتىڭىزشى، اجە. دەمالعانىم دۇرىسىراق بولار.

جاتۋىن جاتسا دا ماحمۇت كوپكە دەيىن كوز ىلمەدى. ەرتەڭىنە ءبىر ءسات كوز جۇگىرتكەن جوق، وتكەنىن ەسىنە الا بەردى اۋىق-اۋىق. قىمىزعا قىزعان ەكى شال دۇرىلدەسىپ اڭگىمەگە كىرىستى. سارى كەمپىردە ءۇن جوق، توبىق جۇتقانداي تومپايىپ وتىر-اۋ.

«قاراتاي قازاقتارىنىڭ مىنەزى قىزىق ەكەن، — دەيدى ماحمۇت ىشىنەن، — عاجاپ، تىلسىم مىنەزدى ادامدار. ادامدار سىرىن ۇعۋ قيىن عوي». ماحمۇت التايدىڭ ءور قويناۋىنا كەلگەلى، وسىنداي تايتالاس ويدىڭ ۇشىعىنان ۇستاي الماي جۇرگەن. مىنا ءوزىن شاڭگىشتايعا بالا وقىتۋعا اپارا جاتقان شاعيمان شالدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، قىسىلماي قايقايتىپ تۇرىپ دۇڭك ەتكىزەتىن سوزدەرى، كەرەك جەردە كادەگە جاراتاتىن اقىر زامان ىلپىڭ-جىلپىڭ قۋلىعى، نار جىعار قارۋى مەن وتكىر، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي امىسە جايناپ تۇراتىن كوزى اسا تاڭىرقاتقان-دى. بولىس ەكىنىڭ بىرىنە تاپسىرمايدى عوي جاۋاپتى شارۋاسىن. ءبىراق شاعيمان — ماحمۇتتىڭ سيرەك جولىقتىرعان شالى. قارا ءدۇرسىن ورىسشاسى مەن تام-تۇمداعان موڭعولشاسى، شۇلدىرلەگەن قىتايشاسى بار. شارۋاسىن ىڭعايلاۋعا كەلگەندە، قاي ۇلتپەن بولسىن تىلىنە تيەك ساپ كورگەن جوق. ارقانىڭ ەلىندەي ەمەس، ءدىندارلىعى دا بوساڭ. تاماقتىڭ الدى-ارتىنان «قۇداي جارىلقاسىن» دەپ بەت سيپاعانى بولماسا، كۇنىنە بەس ۋاقىت شوڭقاڭداپ ناماز وقىپ، قۇمانىن سۇيرەگەن كەزىن كەزىكتىرمەگەن. ماحمۇت بۇعان دا قايران قالدى. ءار نارسەنى تەز سەزىپ، ءمان-ماعىنا تاستاي قارايتىن ءجىتى كوڭىل التاي قازاقتارىنىڭ عۇرپىن جىعا تانىماي سارساڭ. ءقازىر دە ەرتەڭىن ەمەس، بۇگىنىن ويلاپ جاتىر. وسىناۋ تاۋ حالقىنىڭ جايساڭ دا جابىڭقى، ەركىن دە قاتىگەز، قاھارلى دا جاسقانشاق، شاتتىقتارى مەن سورلىلىقتارى اۋما-توكپەلەنە بەرەتىن وقشاۋ تىرلىگىن باعامداپ جاتىر. وزدەرى تاقىلداعان تاقۋالىعى، سوراپتاپ كەتەر ءدىلمارلىعى جوق، تۇيىق جۇرت. وسىنىڭ ءبارى ماحمۇت كوڭىلىنە بۇرىنعىشا ورنەكتى جىر ۇيالاتپاعان، توپىرلاپ كەپ توعىتىلىپ قالعان عالامات اسەر، ءتۇپسىز وي جىر كوزىن تۇمشالاپ، جىگىت سەزىمىن بۋىپ تاستاعان-دى. التايدا تۋاتىن ولەڭ ادەتىنشە لاق ەتپەي، شىم-شىمداپ، سىزدىقتاپ، سىرنەلەنىپ شىعاتىن-اۋ...

سىعىرايعان جالعىز تەرەزەدەن تۇسكەن ساۋلە تاڭنىڭ اتقانىن ايگىلەي المادى بۇل ۇيگە. بوزامىقتانعان جارىقتان ءار زاتتىڭ نوبايى عانا بۇلدىرايدى. ۇركەر تاس توبەگە شىققانشا، كوز ىلمەي جاتقان ماحمۇت تالىقسىپ بارىپ، قاتتى ۇيىقتاپ كەتىپ ەدى. اسىرەسە، ءقازىر ماڭدايى ءجىپسىپ، ەسسىز، ەركىن ءھام ءتاتتى ۇيقىدا جاتىر. مىناۋ جاربيعان اعاش ءۇي ورتەنىپ كەتسە دە، سەزبەس ەدى. تۇندەگى انتالاعان كوپ ويدىڭ كەسىرى مە، ايتەۋىر، ساندىراق ءتۇستىڭ سان-ساپالاعىن كوردى.

...باياناۋىلدىڭ شىڭايتى مىنا التايدان الدەقايدا بيىكتەپ، كوك كۇمبەزىنە بوي سوزىپ كەتكەن ەكەن. ۇشار باسى بارىپ-بارىپ شىڭىلتىر كوك تاسقا اينالىپ، نايزالانىپ بىتكەن. قاپ-قارا بۇلتتان بولار-بولماس قانا بولجانادى. دۇنيە ىزىڭ-شۋدان ادىرا قالعان تۇل، الەم-تاپىرىق داۋىل الدىنداعى تىلسىم تىنىشتىق سەكىلدى. ءمۇبادا كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تۇنگە اينالدى. تەك باياناۋىلدىڭ تاۋى عانا كوزگە شالىنار. ماحمۇت وسى تاۋدىڭ ەتەگىندە ەدى، ەندى ءبىر ۋاقىتتا قوڭىرقاي وبا تاستاردان جەڭىل ىرعىپ-ىرعىپ ءوتىپ، بايانعا تىرمىسا باستادى. قوڭىرقاي تاستار ءبىتىپ، كوك تايعاق جىلتىر شىڭعا ۇلاستى. ماحمۇت جان دارمەن ورمەلەي بەردى، ورمەلەي بەردى. ۇستىندەگى لىپاسىنىڭ تۇگى قالماعان. تىرناعىنىڭ كوبەسىنەن، قوس تىزەسىنەن سورعالاعان قان اقتى. قۇر سۇلدەرى.

— باياننىڭ باسىندا اكەڭنىڭ قۇنى قالعان جوق، ەتەككە ءتۇس! — دەپ الدەكىم اقىرىپ ەدى، ماحمۇت قۇلاعىنا دا ىلمەدى ونى. الگى الدەقايدان كۇڭىرەنىپ شىققان سايقىمازاق داۋىس ءاجۋا كەلەكەگە اينالا بەرگەندە:

— ورمەلە، ماحمۇت! شىنار باسىنا شىقپاساڭ، شىندىق قۋعانىڭ نەتكەنىڭ! — دەپ داۋىستادى. «مىنە، قاراڭىز، ماحمۇت باياناۋىلدىڭ اسپانمەن تىلدەسكەن شىڭىندا تۇر. اسپاندا كۇن جوق، تەك ماحمۇت قانا. الگىندەگى تۇلان تۇتقان قا- راڭعىلىق سەيىلگەن، دۇنيە ماحمۇتتان تاراعان نۇردان قۋات الىپ، شۇعىلاعا شومىلىپ تۇر. قازاقتىڭ دارقان دالاسى گۇل-بايشەشەككە بولەنىپ، يران باعىنداي قۇلپىرادى. ماحمۇت قولىندا — نايزا. نايزا ەمەس-اۋ، قالامساپ. سوعان سۇيەنىپ تۇر ول. الدەن ۋاقىتتا، الدەقايدان وزگەشە تەگەۋرىندى قول ماحمۇتتى شىڭ باسىنان بورىكتەي ءىلىپ الدى دا، ءتۇپسىز شىڭىراۋعا تاستاپ جىبەردى. شىبىن جانى شىرقىراي زۋلاپ، جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتقاندا، شاعيمان شال قاعىپ الدى».

ماحمۇت بۋلىعىپ بارىپ، كوزىن اشىپ ەدى، شاعيمان شال جىپسىگەن ماڭدايىنان سيپاپ تۇر ەكەن.

— ەسىڭدى جيشى، بالام، شارشاپ وياندىڭ-اۋ. شوشىنىپ قالا ما دەپ، ماڭدايىڭنان سيپاپ وياتتىم، — دەدى مايدا قوڭىر داۋىسپەن. ماحمۇت شاعيماننىڭ ۇلكەن ۇيالى كوزىنەن اكەلىك قامقورلىقتىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز يگى رايىن بايقادى. باسى زەڭگىپ، اۋىرىپ قالعان ەكەن، تاۋدىڭ سۋىق سۋىمەن ۇزاق جۋىندى. كۇن سوناۋ ءاپايتوس تاۋلاردىڭ باسىنان ەندى-ەندى عانا قىلتيىپ كەلەدى. اۋىل ادامدارىنىڭ كوبىسى ۇيقىدا. قولىندا جۇگەنى بار الدەكىم جالعىز اياق سوقپاقپەن ورمانعا بەتتەدى. شاعيمان شال اتتاردى ەرتتەپ قويىپتى. ەرتەڭگىلىكتىڭ تازا جۇپار ءيىسى سارايىڭدى سالقىن تارتتىرىپ، بوي سەرگىتەدى. تاۋ ساھارى سونشالىق سۇلۋ. ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ. تابيعات تولايىم بار ءىنجۋىن ءدال وسى وڭىرگە توگە سالعانداي. ءتىپتى اۋدەم جەردە جەر وشاقتىڭ وتىن كوسەپ، كوك ءتۇتىندى بىقسىتىپ وتىرعان سارى كەمپىردىڭ انا قاراكەتى وزىنە ءبىر ءتۇرلى جاراسىمدى، اسا ۇناسىمدى ىسپەتتى. ارشاتىنىڭ كەشىنەن تاڭى، تاڭىنان كەشى ارتىق، ءوزىڭدى ەسسىز قۇمارلىققا، ىنتىزارلىققا يتەرمەلەيدى ەكەن. ماحمۇت وسىنى باجايلادى. كۇن كوكجيەكتەن كوتەرىلە بەرە، ەكى جولاۋشى اتقا قوندى. ءبىرى — التايدىڭ كومپىس سۇڭعىلا شالى دا، ەكىنشىسى — بولايىن دەپ بولا الماي، تولايىن دەپ تولا الماي تىراشتانىپ جۇرگەن سارىارقانىڭ بوزداعى. ءبىرىنىڭ ەندىگى ءۇمىتى، كورەر تاڭى — ازىرگى تىرلىگى. شىعانداپ كەتەر ءورىسى جوق بار بولعانى — ابدىكەرىم بولىستىڭ تاۋانىن شاقپاۋ. ءوز يەسىنە ءادىل، ادال نيەتىمەن قىزمەت قىلۋ، شاۋ تارتقان شالدىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى وسىعان كوگەندەۋلى. ال جەلكىلدەپ شىققان كوك شوپتەي جاڭا عانا قاۋاشاعىن اشىپ كەلە جاتقان جاسامىستىڭ وتكەنى اياۋلى، ەرتەڭى بۇلدىر دا ارايلى. ەكەۋىنىڭ تىرلىگى ەكى باسقا. ەكى باسقا بولعانىمەن — مامىلەلەس. ەكەۋىنىڭ تالاپ-تالعامى، وي-ارمانى ەكى باسقا. ەكى باسقا بولعانىمەن — وزەكتەس. ول وزەكتەستىك جالپى ءيىسى قازاق بالاسىنا دەگەن ۇلى ماحاببات، ىستىق ىقىلاس، جاماندىق اتاۋلىنى مانسۇق ەتىپ، مىناۋ تۇرلاۋى جوق پانيگە ادامنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى — ادامگەرشىلىكتىڭ ۇرىعىن سەبۋ. سايىپ كەلگەندە، ولاردان بۇدان زور ەرلىك، بۇدان اسقان ينابات دامەتۋ — بەكەرشىلىك بولار. قوس جولاۋشىنىڭ ازىرگى ويى توقايلاس كەلەدى. مىناۋ قاتىگەز دالانىڭ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان بەيبىت، بەيقام جومارت تاڭى، نەتكەن عاجاپ ەدىڭ! ورەلدىڭ ورىنە كەلگەندە، ماحمۇتتىڭ قىلاڭ قاراگەرى شاعيمان شالدىڭ توبىلعى تورىسىنان وق بويى وزىپ، سار جەلىپ كەتتى.

II

ماحمۇتتىڭ ابدىكەرىم بولىستىڭ قول استىنا كەپ بالا وقىتقانىنا جىل ۋاعىنان اسقان. تۋ سەمەيدەن قاجىعاندىقتان ەمەس، قامىققاندىقتان، اشۋ مەن ىزانى اۋىزدىقتاي الماعاندىقتان، پارىقسىز قازاق اراسىنا تارتىپ بەرگەن جاس جىگىت الاڭسىز ءارى بەيقام ءومىر قۇشاعىنا ەنگەندەي ەدى. شاھاردا كەم كورىنىپ جۇرگەنشە، ىزىڭ-شۋدان ادا قاتونقاراعايدا دەم الىپ، بالا وقىتىپ جۇرگەنىن ارتىق ساناعان. ابدىكەرىم بولىستىڭ بۇعان دەگەن كوزقاراسى ەكى ۇشتى. سىر بەرمەيتىن سىرباز باي ونى دا ال دەگەندە-اق سىناي قارسى الىپ ەدى. ءالى كۇنگە ءوز پىكىرىن سەزدىرمەگەن. بولىستىڭ العاشقى جۇزدەسۋى ماحمۇت كوڭىلىنە دە ادەمى اسەرىن قالدىرعان. سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەن قالاشا كيىنگەن جىگىتتى ابدىكەرىم:

— ە... ە، اقىن جىگىت، سەن ەكەنسىڭ عوي. تورلەت، شىراق. اتىڭ سۇلتانماحمۇت پا ەدى؟ التاي — باياناۋىل ەمەس، ماحمۇت بولساڭ دا جارار، سۇلتان بولا الماسسىڭ، — دەپ قاقتاعان كۇمىستەي اپپاق ماڭدايىنا اسا جاراسىمدىلىقپەن قيىلا ورنالاسقان قارا قاسىن كەرە كەڭك-كەڭك كۇلىپ العان. — اناۋ-مىناۋ ادام ەمەسسىڭ عوي. ءسوز توركىنىن تۇسىنەتىن بولارسىڭ. اتاڭنىڭ ءازىلىن كوڭىلىڭە اۋىر الما، — دەپ ۋىتتى قالجىڭنىڭ ارتىن بىقسىتپاي مايپازداي سالعان. ءبىراق ءسوز استارىن اڭعارىپ قالعان ماحمۇت ءجۇزىنىڭ جايدارى قالپىن بۇزباستان:

— الاشقا بارىپ سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭە بارىپ ۇلتان بول دەگەنىڭىز-اۋ بۇل، اقساقال. ءمۇبادا مەن التايعا سۇلتان بولايىن دەپ تە، ۇلتان بولايىن دەپ تە كەلمەگەنىم راس. ءمورىڭىز دە، ءتورىڭىز دە وزىڭىزدە قالادى. سەكەم الماڭىز. مەنىكى دە قالجىڭ، ابەكە. ءازىلىڭ جاراسسا، اتاڭمەن وينا دەگەن، — دەپ كۇلە جاۋاپ بەرگەن. توعىز قانات اق وتاۋ. قاراتاي ەلىنىڭ يگى جاقسىلارى تۇگەلدەي وسىندا جينالعان ەكەن. ابدىكەرىم ورىس عۇرپىنشا جاعالاي تانىستىرىپ ءوتتى. كۇزگە اينالا باستاعان مەزگىلدىڭ كۇشتى سارى قىمىزى قىزدىرىپ دۇرىلدەسىپ، كوڭىلدى ءماجىلىس قۇرىپ وتىر. قالتاسىنان اق تورعىن بەت ورامالىن الىپ، جىپسىگەن ماڭدايىنا باستى بولىس. بىرشىپ تەرلەپ، قالجاسى ابدەن جاعىپ وتىر. ەسەندىكتەن سوڭ ءبىر ءسات ۇنسىزدىك باسىپ ەدى، ابدىكەرىم:

— ۋا، مۇسا! احمەتبەك پەن جانمىرزانىڭ اراسىندا بىتىسپەي جۇرگەن نە داۋ ەدى؟ شاقىرتشى مۇندا! سەن شەشە الماساڭ، كومەيىنىڭ جەلى بار مىنا اقىن جىگىت شەشەر، — دەپ شاعالاداي اپپاق ءتىسىن اقسيتا كۇلدى. مۇسا ەسىك جاقتاعى بادىراق كوز جىپىلىق قارا بۇجىر جىگىتكە يەك قاقتى. بۇل ءۇيدىڭ ءار ىم-جىمىن قاس قاقتىرماي سەزۋ قادەتىنە قالىپتاسىپ كەتكەن جىگىت سىرتقا تۇرا اتىلدى. ەسىكتەن ەكەۋ كىردى. الدىڭعىسى — جاپ-جاس جىگىت تە، ەكىنشىسى — ورتا جاستان اسقان كەميەك شال. ماڭداي ءتىسى تۇگەلىمەن جوق، وپىرىق اۋىز. تەگى، قارتتىقتان ەمەس، قانقۇرتتان ءتۇسىپ قالعان سەكىلدى. اناسى — احمەتبەك تە، مىناسى — جانمىرزا ەكەن.

— سويلە، جانمىرزا! — بولىستىڭ ءۇن قاتۋى مۇڭ ەكەن، الگىدەن بەرى تاسپيعىن ساناعانداي مۇلگىپ جۇرەسىنەن وتىرعان وپىرىق اۋىز شال كەمسەڭدەي جونەلدى.

— مىنا احمەتبەك تەنتەكتەرىڭىز تالشىق ەتىپ وتىرعان جالعىز تازى ءيتىمدى ءولتىردى. مىنە، باقانداي ەكى جۇلدىز اۋىستى، سىرعاقتاپ قۇنىن تولەمەي ءجۇر. ايىبىن الىپ بەرسەڭىزدەر ەكەن، ءادىل قاۋىم.

جىگىت ءلام دەگەن جوق. جىميادى. الپەتىندە مىسقىل بار. ابدىكەرىم: — راس پا؟ — دەگەندە، — راس، — دەدى. — ال، اقىن، ءبىزدىڭ ءبيدىڭ تورەلىك بەرە الماي جۇرگەنى — وسى يت داۋى. ءتۇيىنى وزىڭدە. — وتىرعان قارا ساقال، اق ساقالدار مىرس-مىرس كۇلىستى. بوتەننەن كەلگەن ادامدى ورتالارىنا الىپ سىناپ، ءسوز كوكپارىنا سالاتىنىن سەزگەن ماحمۇت ىركىلگەن جوق.

— قاراتاي ەلى، بارشاڭنىڭ ۇكىمىن ايتا الماي سارساڭعا تۇسكەندەرىڭ جالعىز يت بولسا، جەر داۋىن، جەسىر داۋىن قالاي ءبىتىرىسىپ كەلگەن ەكەن، قايرانمىن. اقساقال، ءيتىڭىز تازى يت دەدىڭىز بە؟

— ءيا، قاراعىم. ءيتىم يت-اق ەدى.

— جىگىت، سىزدە قۇنىكەرگە بەرەر كۇشىك بار ما؟

— بار. الامويناق كۇشىكتەگەلى ەكى اي بولدى. كوبىن ەلگە تاراتىپ جىبەردىم.

— ءقازىر قولىڭدا قالعانى نەشەۋ؟

— ەكەۋ.

— قۇنىكەر اقساقال، مىقتاساڭىز، ءيتتىڭ باسى — ەكى-اق كۇشىك. ەكەۋى ءوسىپ ءبىر ءيتتىڭ باسىن تولتىرار. ايىپكەر جىگىت، ەكى كۇشىگىڭدى شالعا بەر، — دەگەندە، وتىرعاندار دۋ كۇلىستى. كەميەك شال ماحمۇتقا كوزىن اقشيتا ءبىر قارادى دا، ءۇنسىز شىعىپ كەتتى. جىگىت تە ىلە-شالا جونەلە بەرىپ:

— ۇقتىڭىز با، وتاعاسى. مىقتاسا، ءيتتىڭ باسى — ەكى-اق كۇشىك، — دەدى داۋىستاپ. وسى ءبىر ءسوز قاقتىعىسىنان كەيىن احمەتبەك جاڭا كەلگەن جاس جىگىتتى ءىش تارتىپ كەتىپ ەدى. ماحمۇتتىڭ قايران قالعانى: ورتا جاستان اسىپ كەتسە دە، ءوڭىن بەرمەگەن ابدىكەرىمنىڭ كەلبەتتىلىگى. توستاعانداي دوڭگەلەك بوتا كوزدى، جۇقالتاڭ ءجۇزدى، اپپاق سازانداي كىسى ەكەن. نە ۇزىن، نە كەلتە ەمەس، قارا ساقالى وزىنە وزگەشە جاراسادى. كىرپياز، ءارى تالعامپازدىق جاعىنان بىرەگەي. نەگە بولسىن كوزىن كۇلىمسىرەتە تۋرا قاراپ، ۇكىمىن ايتادى. بۇل وڭىردە تۇڭعىش رەت بۇدان جەتى جىل بۇرىن ورىس-قازاق مەكتەبىن اشتىردى. وندا ورىس ۋچيتەلدەرىن ۇستايدى ەكەن. كىشى ۇلى شابدان پەتەربوردا وقيدى. باسقا ۇل-قىزدارى دا بىلىمنەن كەندە ەمەس. وزدەرى شەتىنەن سۇلۋ. ماحمۇت وسىنىڭ ءبارىن باعامداپ، كوڭىلىنە توپشىلاپ جۇرەتىن. ءوزىن انا ىرگەدەگى ورىس-قازاق مەكتەبىنە ونشا ارالاستىرماي، بوتەن ءۇي تىگىپ، بولاشاق مولدالاردى جيىپ بەرگەنىنە ريزا بولماسا دا، «قانشا جۇرەم دەيسىڭ. ءبىر جىلعا قوياننىڭ تەرىسى دە شىدايدى» دەپ، ءوزىن-وزى الداۋسىراتىپ قويادى. ايتسە دە ورىس ءتىلى پانىنەن ساباق بەرەتىن ميحايل كوماروۆ دەگەن ورىستان اندا-ساندا ءتىل سىندىراتىن. ماحمۇتتىڭ ءتىپتى ەرتەرەكتە قايتىپ كەتكىسى بار-دى. قاسقىر مەن قويدىڭ عۇمىرى دوس بولمايتىنىن دا بىلەدى. قالىڭ جۇرت قازاقتىڭ دەرتىنە ەم ىزدەپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان اقىن ءومىر ايدىنىنداعى تاۋ تولقىندارىمەن ايقاسىپ، ءۇمىتىن جەلكەن، جىگەرىن قايىق ەتىپ جۇرگەندە، تەك جىر عانا كەۋلەگەن جۇرەگى سەڭدەي بۇزىلىپ، التاي تالىنا جارماسقان ەدى ساۋساعى. ول ءالى ءوزى عانا بىلەتىن، ءوزى عانا دەيمىز-اۋ، ۇشەۋى عانا بىلەتىن، جۇمباقتى سىر. ءار ءۇمىتتىڭ ءتۇنى بويى ۇيىقتاتپاي، بەيمازا ەتەتىن قيالدى ساۋلەلەرى يىندەسە كەلىپ، ۇلكەن ارمانعا، ىستىق ماحابباتقا ۇلاسقانداي ەدى. ءبىر كەزدە لەپىرىپ ب ا ق ىزدەپ، الباتىدان جار ىزدەگەن كوڭىلى اق ەركە سۇلۋ تاۋىپ، بايىزدانعان. سۇيمەيتىن ءبىر سۇلۋدى ساتىپ الىپ، «ءسۇي» دەپ زورلايتىندارعا تۋمىسىنان قانى قارسى ماحمۇت ءوزىنىڭ جۇمباقتى ءارى مۇڭلى سۇيىسپەنشىلىگىن وزگەنى قويىپ، وزىنە قيعىسى جوق. قىزعانادى. ول، اسىرەسە، سوڭعى كۇندەرى سەڭدەي سوعىلىسقان ازاپتى سەزىمنىڭ قۇرساۋىندا ءجۇر. بۇرىندا اۋىل شەتىندەگى قاراعاي تۇبىنە التىباقان قۇرىپ تاستاپ، وسىناۋ مەڭىرەۋ ءوڭىردى ءان مەن كۇيگە بولەگەن شاتتىقتى شاقتارى بۇلدىراپ، كۇن جىلجىعان سايىن، ارتتا قالىپ بارا جاتقانداي. باعانا احمەتبەك كەلىپ:

— ماحمۇت، بۇگىن التىباقان قۇرايىق دەپ ەدىك. سەنسىز جيىنىمىزدىڭ ءسانى بولماس. كەلىپ گارمون تارتىپ بەر، — دەگەندە: — ماقۇل، — دەپ كەلىسىمىن بەرىپ قويعان. وندا دا باعيلا بارادى دەگەن سوڭ، ديدارلاسۋدىڭ ىڭعايى كەلە مە دەپ ءۇمىت ەتكەن. بالا وقىتۋدان قولى بوساسا بولدى، قىزىلقايىڭ سارقىراماسىنىڭ جاعاسىنا كەلەدى. ونىڭ بارار جەرى، وتىرار ورنى بىرەۋ-اق — سۋ جيەگىندەگى كارى قايىڭنىڭ ءتۇبى. وسىندا ۇزاق وتىرىپ، داپتەرگە الدەنەنى سارىلا جازاتىن. ءبىراق نەگە وتىراتىنىن، كوز مايىن تاۋىسىپ نە جازاتىنىن ءتىرى پەندە بىلمەيدى. كەيدە كۇن تالاسىپ باتىپ بارا جاتقاندا، ەكى قولىن باسىنا جاستاپ كوك كۇمبەزىنە تەلمىرەتىن. اسپاندا قالقىپ بارا جاتقان بۇلتتارعا قاراپ كۇبىرلەيتىن. مۇمكىن، ول كىندىك جۇرتى باياناۋىلىنا الا كەت، مىنگەستىرە كەت دەپ نەمەسە سارىارقانىڭ جاڭبىرىن قۇيا كەت دەپ سالەم جولدايتىن شىعار. نە، مۇمكىن، بۇگىن تۇندە اق ەركەممەن جولىققانداي بولسام، ايدىڭ بەتىن جاپ، قورعالا ءبىزدى، ءتۇننىڭ قۇشاعىندا تەربەت دەي مە ەكەن. الدە «جاندى مال ءۇشىن جاراتىپ جۇرگەن» مىناۋ ەلگە دەگەن وكپە-نازىن، ىشىندەگى قازانداي قايناعان قۇسا ويىن، ەل تاعدىرىن كەمەڭگەرگە ەمەس، ەزگە، مالعا وڭگەرىپ بەرگەن زامان زارىن ەنشىلەس دەي مە. كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر، ۇزاق ويلانادى، ايتەۋىر، جالىقپاي جازادى. «كىم جازىقتىنىڭ» مىناۋ كارى قايىڭنىڭ تۇبىندە تۇساۋى كەسىلگەنىن قايدان ءبىلسىن مىناۋ بەيباق ەل. ءالى ەسىندە: ماحمۇت بولىستىڭ ۇيىنە بارعان سايىن، ابدىكەرىمنىڭ ۇلكەن قىزى باعيلاعا كوز قىرىمەن قاراي وتىراتىن. ال سەزىمتال قىز بولسا جىگىتتىڭ وزىنە دەگەن نيەتىن قىمىز ۇسىنىپ وتىرىپ-اق اڭعاراتىن-دى. ەكەۋى بىر-بىرىنەن بالاشا ۇيالاتىن. نەگە قىسىلاتىنىن وزدەرى دە سەزبەيتىن. بۇل ءۇنسىز جۇمباق سۇيىسپەنشىلىكتەرىن بىر-بىرىنەن قىزعانا دا جاسقانا جاسىراتىن. بىر-بىرلەرىن ويلاماسا دا، جۇرەكتەرىندە ءارقايسىسىنىڭ بەينە ءبىر بۋالدىر كولەڭكەلەرى ءتارىزدى ءبىر ساعىم كەزەتىن. ماحمۇت بۇل ۇيگە كەلگەن سايىن، كەلۋىن زارىعا كۇتكەنىن قاشان بولسا دا جاۋدىرەگەن مويىل كوزىنەن تانيتىن، ونىڭ ءوزى دە ەرتەدەن-اق بوتەن سەزىنگەندەي، ونىڭ كەلەتىنىن بىلگەندەي، اڭساپ كۇتكەندەي بولىپ جۇرگەنىن قيمىل-قىبىرىمەن-اق اڭعارتاتىن. ءبىر-بىرىن جان-تانىمەن قيىلا سۇيەتىنى اشىلماسا دا، اۋىزەكى سۇحباتتاسۋدان الدەقايدا كۇشتى قۇدىرەتتى سەزىم جەتكىزىپ قويعان. بۇل ءۇنسىز سۇيىسپەنشىلىكتەرى بوي بەرمەي بيلەپ اكەتسە، ءتۇبى نەگە اپارىپ سوعاتىنىن، مىنا باعيلانىڭ اكەسى نە دەيتىنىن ويلاۋدىڭ ءوزى اسا سۇمدىق ەدى. «قىز مەنىڭ ەتەگىمنەن ۇستادى دەلىك. ونى وسىناۋ جىلى قونىسىنان ءبولىپ قايدا اپارىپ، قانداي ۇشپاققا شىعارار ەدىم. قارا باستى قاڭعىرتىپ، ەل كەزىپ جۇرگەن ماحمۇت، جار كۇتەرلىك جالاقىڭ بار ما؟ جارايدى، وعان دا مويىمايمىن. سوندا باعيلانىڭ قۇداندالاسقان جەرى بار عوي، ابدىكەرىم سالت باستى، ساباۋ قامشى ساقا جىگىتتىڭ قولىنا جەتەكتەتىپ جىبەرەر دەيمىسىڭ قىزىن». مىنە، وسى ءبىر تاستاياقتاي قاقتىعىسىپ تىنشۋ بەرمەيتىن ءتۇپسىز وي ماحمۇت جۇرەگىنە اقپاندى ازىناتىپ جۇرگەن. نۇرماش قىزدان بەرىپ جىبەرگەن العاشقى حاتىنا وزگەشە نازبەن سازدى جاۋاپ بەرىپتى. بۇل دا جىگىتتىڭ كۇيرەۋىڭكى جانىنا ۇلكەن مەدەۋ بولدى. باعانا باعيلانىڭ جاۋابىن كوكىرەگىنە مىقتاپ قىسقان كۇيى ۇيرەنشىكتى ورنى — قايىڭنىڭ تۇبىنە كەلگەن. ەتپەتىنەن جاتىپ الىپ، جالپاق كوك تاستىڭ ۇستىندەگى قاعازعا الدەنەنى بەرىلە جازۋدا. نۇرماشتىڭ كەلگەنىن سەزگەن جوق. ەركە قىز سىرالعى جىگىتتەن جاسقانبايتىن. ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى موردەي تىركەلىپ جاتقان ولەڭ جولدارىن ءۇنسىز وقىپ تۇر:

كەلدى حاتىڭ مەن شارشاپ،

وتىرعاندا قامىعىپ.

حابارىڭا بەك اڭساپ،

سوزىلىپ كوزىم تالىعىپ.

سوزىڭنەن كورىپ ءوزىڭدى،

قۇشاقتاي الدىم جامىعىپ، — دەگەن جەرىنە كەلگەندە، قىز شىداي الماي سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى. ماحمۇت سەلك ەتە تۇسكەن. اتىپ تۇرىپ، داپتەرىن جاسىرا قويدى.

— ە، سەن ەكەنسىڭ عوي، نۇرماش.

— اقىن جىگىت، ساعىنىشتان ابدەن بىتكەن ەكەنسىز. قۇشاقتاپ جاتقانىڭىز باعيلا ەمەس، كوك تاس قوي. ونى نەگە ولەڭگە قوساسىز؟

— اداسقان قازداي قاڭقىلداپ ابىگەرى شىعىپ، جار ىزدەگەن جابىڭقى جۇرەك ويدا جوقتا تۋلاسا، ەسەڭگىرەتىپ تاستايدى ەكەن، نۇرماشجان. تۇيىق اعاڭنىڭ تۇتقيىلدان تۋعان ماحابباتى تۇمشالاعان تۇماندى ويدىڭ تۇنىعىن تىلىمەن ەمەس، جىرىمەن جەتكىزۋگە تالپىنعانى دا. نان ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ، جار تاپتىم با دەپ ەدىم، ءۇمىتىم ەسكەكسىز قايىققا اينالدى.

— قامىقپاڭىز، ماحمۇت اعا، باعيلانىڭ سىزگە دەگەن ىقىلاسى وڭ. تىنشۋ بەرمەي ءسىزدى قيناپ جۇرگەن سەزىم ونىڭ باسىندا دا بار. ءتۇبى قايىرلى بولسىن دەڭىز. — الگىندە عانا بۇلتىڭداپ قۋاقىلانىپ تۇرعان قىز ماحمۇتتىڭ بەت-الپەتىندەتى مۇڭايىستىڭ اۋىر تابىن اڭداپ، موماقان كۇيگە كوشتى. بەلىن قىناي تىككەن ءپۇلىش كامزولىنىڭ ارقاسىندا شاشباۋلاپ ورگەن قوس ءورىم كۇرەڭ شاش قىزدىڭ قارا تورى وڭىنە وزگەشە جاراسىمدى، باسىن پىسكەن الماداي ءيىپ، جىگىتتىڭ الدىندا بەينە ءبىر ءوزىن بورىشكەر ادامداي سەزىنىپ تۇر.

— قولىمنان بار كەلگەنى — حاتتارىڭىزدى بىر-بىرىڭىزگە تابىس ەتۋ بولسا، ونىڭ ءوزى دە قيامەتكە اينالىپ بارا جاتىر. باعيلانىڭ ءۇي-ىشى سەكەم الادى بىلەم. باعانا باعيلا شاقىرتتى دەگەن سوڭ، كىرىپ شىعىپ ەدىم، شەشەسى جەر-جەبىر، جەكەن سۋىما جەتتى. — سەن قىز بۇل ۇيگە سۋماڭداي بەرمە، — دەيدى.

— ءتاڭىرىم-اۋ، سەنگەنىم سەن بولساڭ، سەنىڭ جولىڭدى دا جىڭىشكەرتكەن ەكەن. اللادان مەدەت تىلەگەندەي، نامازشام اراسىندا قىرعا شىعىپ قايتاتىنمىن. سوندا سەنىڭ تىلەۋىڭدى باعيلادان كەم تىلەمەيتىنمىن، نۇرماش. سەن مەن بەيباققا ۇلكەن جاقسىلىق جاسادىڭ. قايدا جۇرسەم دە ۇمىتپاسپىن. بوداۋىن قايتارۋ قولىمنان كەلمەيدى. تىلىمە تيەك، جىرىما ورنەك بولارسىڭ.

كۇن تالاسىپ بارادى. شاڭگىشتايدىڭ بار مالى ورىستەن قۇلاپ كەلەدى. كەشقۇرىمعى اۋا سالقىن. ازداپ جەل بار. ماحمۇت جەل وتىنە ءتوسىن بەرىپ تۋرا قاراپ تۇر. ءجۇزى سىنىق. نۇرماش قايتۋعا ىڭعاي ءبىلدىردى.

— ماحمۇت اعا، جەلگە بۇلاي قارسى قاراپ تۇرماڭىزشى، سۋىق تيەر. كەشكە التىباقانعا بارارسىز. باعيلا اكەم ۇلكەن نارىن جاقتان كەلىپ قالماسا، ءبىر سوعىپ قايتارمىن دەيدى. ءساتى كەلسە، جۇزدەسىپ، تىلدەسىپ قالارسىز.

— اينالايىن، نۇرماش-اي، كوڭىلىمنىڭ كوك مۇزىن جالعىز سوزىڭمەن-اق ەرىتتىڭ-اۋ. ىمىرتتىڭ تەز ۇيىرىلگەنىن تىلە دەسەڭشى.

ماحمۇت شولپىسى تىلەرسەگىنە سوعىلىپ، ىرعالا باسىپ، اسىقپاي وقشاۋ جۇرىسپەن اياڭداپ بارا جاتقان نۇرماشتىڭ ارتىنان ۇزاق قاراپ قالدى. جۇرەگىن الدەنەندەي جاقسى ءۇمىتتىڭ ساعىمى شارپي باستاپ ەدى، بۋلىعىپ كەپ ۇزدىگە ۇزاق جوتەلدى. الىستا، قىزىل الا كەڭىستىكتە ءبىر توپ جابايى ۇيرەك قونالقىعا بەتتەي ۇشىپ بارادى...

III

كوز بايلانعان ۋاق. تاۋ سىلەمدەرى اۋىر سىبىرلەنگەن مۇناراعا بوگىپ تۇر. كۇنباتىس كوكجيەكتە اقشىلتىم جولاق بار. الەمدى ءتۇننىڭ كەيۋانا تىنىشتىعى باسا-كوكتەپ جايلاپ العان سەكىلدى. انشەيىندە تاعات تاپپاي بەزىلدەيتىن شەگىرتكەنىڭ ءۇنى دە ءدال بۇگىنگى كەشتە سەمگەندەي، وقتا-تەكتە ۇيىرىنەن اداسىپ قاپ كىسىنەگەن جىلقىنىڭ ارقىراعان قوڭىراۋ داۋسى ىمىرت تىنىشتىعىن ءتىلىپ وتەدى. اۋىلدىڭ تۇنگە اينالعان ۋاعى ءبىرجولا مەڭدەپ بارا جاتقان مەڭىرەۋ تىنىشتىقتىڭ قۇشاعىنا ويىسا بەرىپ ەدى. ۇزاق تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى شوق قاراعايدىڭ تۇبىنەن جارق ەتكەن جالىن مەن سىڭعىرلاعان كۇمىس كۇلكىلەر مازاسىن الدى. قاتار تۇسپا-تۇس وسكەن قوس قاراعايعا التىباقان قۇرعان اۋىل جاستارى لاۋلاتىپ وت جاققان ەدى. توپتىڭ توپانى مول. بۇگىنگى كەشتىڭ باسالقاسى احمەتبەك تە، گ ۇلى — ماحمۇت. ول نۇرماشپەن ارى-بەرى التىباقاندا تەربەلدى دە، «گارمون تارت» دەپ قىزدار جاعى قولقالاپ بولماعان سوڭ، ءتۇسىپ كەتكەن. ءار ءاننىڭ باسىن ءبىر شالىپ كەلدى دە، الدەنەندەي تىلسىم جانىڭدى جانناتقا باستايتىن مۇڭدى كۇيدى تەرمەلەپ كەتتى. ورتاداعى ساتىر-سۇتىر لاپىلداپ جانعان وتتى قاۋمالاي تۇرعان قىزدار مەن جىگىتتەر ءجۇزى بال-بۇل جايناپ، شادىماندى ءارى مۇڭلى كۇيگە كوشكەن. اركىم ءوز ارمانىن ايالاپ تۇر، اركىم ءوز جۇرەگىنىڭ سىرىن ماحمۇت تارتقان مۋزىكا ۇنىمەن بىر-بىرىنە جەتكىزىپ تۇر، اركىم وزدەرىنىڭ بۋالدىر بولاشاعىن بولجاۋدى تىيىپ، ءبىر ساتتىك ءتاتتى مينۋتتىڭ جالقىندى قۇشاعىندا انتەك تەربەلىپ تۇر. بىرەۋ اۋىر كۇرسىنگەندەي بولدى. ماحمۇت گارموندى زارلاتىپ بارىپ شۇعىل ۇزە قويعاندا دا، قاۋىم بىرەر مەزەت ءالى دە تۇرىپ قالعان-دى. تەك احمەتبەكتىڭ «تۋساڭ تۋ، اقىن اعا!» — دەگەن ءور داۋسى شەڭبەرلەنگەن توپتى بال ۇيقىسىنان وياتقانداي ءدۇر سىلكىندىردى. جان-جاقتان:

— ماحمۇت اعا، ولەڭ وقىڭىزشى!

— اقىن اعا، عاشىقتار جايلى قيسسا ايتىڭىزشى!

— ماحمۇت اعا، اقىن اعا... — دەپ جامىراعان داۋىستار تۇس-تۇستان اندىزداپ كەتتى. ال ماقىش بولسا الىسقا، اقجولتايلانىپ تۇرعان كوكجيەككە كىرپىگىن قاقپاستان تەلمىرگەن قالىپتا جۋىقتا جازعان ولەڭى «التى اياقتى» قوڭىر داۋىسپەن باستاي جونەلدى دە، مىنا ءبىر تۇسىنا كەلگەندە، وت-جالىنىنا شاعىلىسقان ەكى كوزى جايناپ، ەكىلەنە ماقامداپ كەتتى:

تايداي تولقىن تاعى كەپ،
ۇشتى قايىق اسپانعا.
ازىرەيىل تۇر «بولشى» دەپ،
قايدا بارام قاشقاندا.
جانتالاستىم تۇنشىعىپ،
ءبىر باتىپ سۋعا، ءبىر شىعىپ.
مىنە، سول ۋاقىتتا:
التايدان ءبىر تال، بىلمەيمىن،
ءتۇستى نەعىپ قولىما؟
كەز قىلدى ما قۇدايىم،
اجالسىزدىڭ جولىنا.
تالدان ۇستاپ قارمانىپ،
سۋدان شىقتىم اللالاپ.
سۋىق وتكەن، شارشاعان،
بولا ما ادام، بولماي ما؟
سوققى جەگەن قانشادان،
داۋاسى ياكي قونباي ما.
داۋا تەگىن، ەم تەگىن،
قايتار اللا ەڭبەگىن.

جاستار شوعىرى جانە دە وز-وزدەرىنە كەلە الماي، الگى ءبىر ساتتەگى شاتتىقتى شاقتارىنان ايرىلىپ قالارداي سىلەيىسىپ قالعان. تاڭدايدا قالىپ قويعان ءتاتتى اسەرلەرىن جۇتۋعا قيماعانداي. وسىناۋ قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعىنداعى شاعىن عانا جۇتاڭ اۋىلدىڭ سىرتىنان قاراپ استە تون پىشۋگە بولمايدى ەكەن. اسىرەسە، جاستار جۇرەگى امىسە جاقسىلىققا، جاڭالىققا، ويىن-كۇلكىگە قۇشتار-دى. ماحمۇت مۇندا كەلگەلى، وسىنداي ويىن-جيىن تىم-تىم جيىلەپ كەتكەن. جاستار جاعى تەز ۇيىرىلگەن.

— ءسىزدى باعيلا بۇقتىرمانىڭ جاعاسىندا كۇتىپ تۇر، — دەپ سىبىر ەتە ءتۇستى. ماحمۇت قايىرا سىبىرلادى. — قاي جەرىندە؟ — دوڭگەلەك توعايدا. — ال، قۇربىلارىم، ايىپ ەتپەڭىزدەر مەنى، — دەدى ماحمۇت، — سەندەرمەن تاڭ اتقانشا سەيىل قۇرۋعا شىدايتىن ءتۇرىم جوق. قازىرگى كۇيىمدى وزدەرىڭ دە تۇسىنەسىڭدەر عوي. كۇزگە اينالعان ماۋسىمنىڭ ءتۇنى سالقىن. رۇقسات ەتسەڭدەر، مەن قايتايىن. ساۋىقتارىڭدى جالعاستىرا بەرىڭدەر. — رۇقسات، رۇقسات... — راقمەت، ماحمۇت اعا! — ريزامىز سىزگە، اقىن اعا! دوڭگەلەك شىلىكتىڭ ىشىنە كىرە بەرگەندە، ماحمۇتتىڭ دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، يەك-يەگىنە تيمەي ساقىلداپ كەتتى. باعيلا سۋ جيەگىندەگى كولدەنەڭ جىعىلعان اعاشتىڭ ۇستىندە شىنتاعىن تىزەسىنە قويىپ، جاعىن تايانىپ وتىر ەكەن. ماحمۇتتىڭ العاشقى سىبدىرى شىققاندا، سەلك ەتىپ شوشىنىپ قالعان.

— مەن عوي، باعيلا.

— ءتۇۋ، جۇرەگىم اۋزىما تىعىلعانى، اڭدۋشى بىرەۋ مە دەپ.

بۇرىن-سوڭدى جىگىتتەرمەن وڭاشا جولىعىپ كورمەگەندىكى مە، جوق بولماسا ماحمۇتتان شىنداپ قىسىلعانى ما، باعيلانىڭ سويلەگەن ءسوزى، قيمىلى ءبىر ءتۇرلى ەبەدەيسىز. ءبىراق ماحمۇتقا وسىنىڭ ءوزى اسا سۇيكىمدى، عۇمىرى قايتالانبايتىنداي. ءتىپتى جايشىلىقتاعى جىر كەستەلەيتىن ءسوز مارجانىنىڭ ءبىرى تۇسسەشى اۋزىنا. بار بولعانى قاتارىندا اققۋداي قونىپ وتىرعان قىزدىڭ تال بويىنا، بەت-الپەتىنە تەلمىرىپ قايتا-قايتا قاراي بەردى. باعيلا ودان سايىن قىمسىنا تۇسەدى. ءيا، بۇلار بىر-بىرىنە جالعىز اۋىز ءتىل قاتا المادى. ءتىل قاتسا بولدى، وسى وتىرىستارىنىڭ شىرقى بۇزىلىپ، كوڭىل ايدىنىنا قونعان باقىت شۇرەگەيىن ۇركىتىپ الار ما ەدى. بۇقتىرما ارقىراماي، سارقىراماي دا باياۋ اعىپ جاتىر. بەتى قاراۋىتىپ، شولجاڭ تولقىن جاردى شولپ ەتكىزىپ ءسۇزىپ وتەدى، ءسۇيىپ وتەدى. جاعاداعى ءتۇبى قوپارىلىپ، باسىن سۋعا مالا جىعىلعان قىزىل تالدىڭ بۇتاقتارىن سۋ قاعىپ، تاعاتسىز انتەك دىرىلدەتەدى. بەينە سەزىم قاعىپ دىرىلدەگەن ەكى جاستىڭ قوس جۇرەگىندەي. ولار ءالى ءۇنسىز وتىر. ءۇنسىز وتىرسا دا تىلدەسىپ وتىر. ولار ءالى وقشاۋلاۋ وتىر. وقشاۋلاۋ وتىرسا دا ىشتەي ءبىر-بىرىن ويلاپ، ءبىر-اق نارسەنى ارمانداپ وتىر. تۇنگى اۋا دىمقىل تارتتى. ءشوپ باسىن شىق شالدى. وزەننەن جەڭىل بۋ كوتەرىلدى دە، تۇمانعا اينالىپ، ماحمۇت پەن باعيلانى تۇمشالاپ الدى. باعيلا جەڭىل كيىنگەن. ماحمۇت تا. ولار ءالى ءۇنسىز، ءارى وقشاۋ وتىر. باعيلا تىتىركەنگەندەي بولدى. ماحمۇت تاماعىنا تاياپ قالعان جوتەلدى باسپاق بولىپ جوتكىرىندى. باعيلانىڭ توڭا- زىعانىن ماحمۇت سەزگەن. ماحمۇتتىڭ بويىن سۋىق ۇستاي باستاعانىن سەرگەك كوڭىلدى سەزىمتال قىز باعانادان اڭعارعان. قىز جىگىتكە تاقالا تۇسكەندەي بولىپ ەدى. جىگىت پەنجاگىنىڭ تۇيمەسىن اسىعىس اعىتتى دا، قىزدىڭ تۋ سىرتىن قاۋسىرا قۇشاعىنا الدى. تۇماننان ەشتەڭە بولجانبايدى. وقتا-تەكتە بىتپىلدىق شىرىلدايدى. ەكى جاس جابىسىپ ءبىر-اق ادامنىڭ نوبايىنا كىردى. ءبىراق بىر-بىرىنە جاقىنداعان سايىن، الىستاپ بارا جاتقانداي. ەكى جاس ءلام دەپ اۋزىن اشقان جوق. ىشتەي ۇعىنىستى. ءتىلسىز تابىستى: «جاس جۇرەك»، «سۇيەم-كۇيەم»، «ارماندامىن»، «ەندى قايتتىك، قۇدايا» دەمەدى. بار بولعانى ىستىق-ىستىق ءسۇيىستى. بار بولعانى ءتۇننىڭ اسا قاۋىپتىلىگىنە، سالقىنىنا قاراماي ۇزاق وتىرىسىپ، تاڭ قىلاڭ بەرە، كەرى ورالدى. ولار جەردىڭ شىق ەكەنىن دە سەزگەن جوق، ەرتەڭ الدارىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن جانە دە ويلاعان ەمەس. وسىنىڭ ءبارى-بارىن وزدەرى ەمەس، الدەكىم، الدەبىر توتەنشە سيقىرلى كۇشپەن ىستەپ جاتقانداي. ۇزاق تاۋىنىڭ ەتەگى جاعىنان:

ەلىمنىڭ ءبىر جايلاۋى قۇرىمباي ساز،
جايلاعان التى اي جازدا سارالا قاز.
شولپانداي تاڭ الدىندا تۋىپ، باتقان،
قايتەيىن، ۋا، داريعا-اي، عۇمىرىڭ از، — دەپ شىرقاپ سالعان ءان ەستىلدى، ەستىلدى دە تىنا قالدى. تىنا قالدى دا، ەشبىر ءان قايتالانعان جوق، بەيباق تىنىشتىق ورنادى. شولپان جۇلدىز قازان تۇبىندەگى مايداي ەرىپ بوزعىلتتانىپ سەمىپ بارادى ەكەن. شىعىس جاقتاعى بوزامىقتى قىزىل اراي ساۋلە تىقسىرا باستادى... بۇل ماحمۇتپەن باعيلانىڭ تۇڭعىش تا اقىرعى جولىعىسۋى ەدى. ماحمۇت جوتەلدى... باعيلا كۇرسىندى...

* * *

ءبىر ايدان سوڭ باعيلانى اتاستىرعان جاعى — شۇيگە ۇزاتاتىن بولدى. ابدىكەرىم قىزى مەن ماحمۇت اراسىنداعى حيكايانى بىلسە دە بىلمەگەنسىدى. اككى بولىس ماحمۇتقا دەگەن ءىلتيپاتىن سوڭعى كۇنگە دەيىن وزگەرتكەن جوق. باعيلا اتتاناتىن كۇنى:

— ماحمۇت كەپ، قارىنداسىنىڭ ۇزاتۋ تويىن باسقارسىن، — دەپ بالا جىبەرتكەن ەكەن. ادەيى سايقالدىقپەن شاقىرتىپ وتىرعانىن سەزگەن اقىن مورت كەتتى:

— بارمايمىن. عابدىلكارىم مىرزا سوزىندە تۇرماعانى قالاي؟ قاراتاي ەلىندە ايەلگە كەڭشىلىك بەرۋ ءھام جەسىر داۋىن جوعالتۋ قاقىنداعى ادەيى باس قوسقان كەڭەستەگى سوزىنەن تانىپ، قايتا كۇيسەگەنى نەسى؟ شاقىرۋشىعا «ايتا بار» — دەپ قاداپ جىبەردى بۇل ءسوزدى. ءوزى بارعان جوق. نۇرماشتان باعيلاعا ۇزاق حات جازىپ جولدادى. باعيلا كەتكەننەن سوڭ، ءبىر جۇمادان كەيىن زايسان جاعىنا اتتانباققا جينالدى. جىگىتتىڭ كەتەتىنىن ەستىگەن ابدىكەرىم «كەتپەسىن» دەپ تە، «كەتسىن» دەپ تە ءتىل قاتقان جوق. ادەتىنشە ءۇنسىز ەكى ۇداي ساق قالپىن ساقتادى. ماحمۇتتىڭ قالاي، كىممەن جۇرەتىنىن، ارعى ەلگە نەمەن كەتەتىنىن دە اشىپ، تياناقتاپ ايتپادى. كۇن الا بۇلتتى بولاتىن. ماحمۇت ول-پۇلىن ءدارىس بەرگەن شاكىرت بالا كوكسەگەنگە جيناتىپ، اتتانىس قامىنا كىرىسىپ جاتقان. اياداي عانا ەسىكتەن ەڭگەزەردەي بولىپ بىرەۋ كىردى. شاعيمان شال ەكەن.

— ءسىز ەكەنسىز عوي، اقساقال. تورلەتىڭىز.

— نەمەنە، جۇرمەكشىمىسىڭ؟

— ءيا، اقساقال، ونداي وي بار.

— وي بولعانى — جول بولعانى. سەزەم، شىراعىم، جاي-كۇيىڭدى. نەمەنە، مىنا شالدىڭ قاۋقيعان بويى عانا دەپ ويلاما. جۇرەك دەگەن قىج-قىج قاينايدى، كۇرەسۋتە دارمەن جوق دەگەن. ءوزىمنىڭ قۇلاي ۇناتقان بالام ەدىڭ. جالعىزدىق باسىڭا تۇسكەندە، قول ۇشىن بەرە المادىم.

— و، نە دەگەنىڭىز، شاكە. سىزگە نە دەپ وكپە ايتايىن. ءتىپتى قاي-قايسىڭىزعا دا وكپە-نازىم جوق. تىلەۋىم اق، كوڭىلىم پاك. اۋنادىم، قۋنادىم. ءبىر قاۋىم شارۋامدى ءبىتىرىپ الدىم.

— ءاي، ماحمۇت-اي، سيپاقتاپ قايتەسىڭ. ماڭدايىمىزعا سىيدىرا المادىق قوي. الاشتىڭ الا-قۇلاسىنا جەم بولىپ جاتقان قىزىمىزدى ارقانىڭ ارداگەرىنە قيمادىق. بىلمەستىك ەمەي نەمەنە، بۇنىمىز. بىلمەستىك. ءجا، اتتانام دەيسىڭ، استىڭدا اتىڭ جوق. كۇن بولسا مىناۋ جاۋعالى تۇرعان. باياعىدا جازاتىردان ءوزىم اكەلىپ ەدىم، ەندى بارار جەرىڭە اپارۋ دا مىندەتىم سەكىلدى. ايتپەسە قازاق بولىپ تۋعانىم قايسى. باس امان بولسا، اياق ارتار تابىلادى. اتاڭنىڭ اتىن ءمىنىپ كەت، ماحمۇت.

— جوعا، و نە دەگەنىڭىز، اقساقال. تالشىق تاۋىپ وتىرعان جالعىز تورىڭىزدى ماعان ءتۇسىپ بەرىپ...

— ۋا، ساداعاڭ كەتەيىن! ءسوزدى قوي، شىراق. ءمىنىپ كەت. اتاڭ ەكى سويلەمەيدى. — ودان ءارى ءسوز بۇيدالاسا، شال شاتاق شىعاراتىنىن سەزگەن ماحمۇت ءۇنسىز كەلىستى. نوسەر قۇيىپ بەردى. جول لايساڭ. التاي كۇزىنىڭ باستالىسى قاتتى. تاۋ باسى اپپاق، قار جاۋىپ قالعان. اعاش باسىندا سارعايىپ ءىلىنىپ تۇرعان ءبىرلى-جارىم جاپىراق، تامشى سابالاعان سايىن، ەسى شىعىپ قالبالاقتايدى. كۇز نوسەرى ءۇنسىز، كۇركىرەمەي جاۋادى. تەرەك باسىندا قارعالار ءجۇر قارقىلداپ. جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە دە مىناۋ اتامەكەنىن قيىپ تاستاپ ەشقايدا ۇشىپ كەتپەي، تۋعان جەردىڭ ق ۇلى بولسا دا قالبالاقتاپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى دە عانيبەت-اۋ. ماحمۇت اتقا قوندى. ءبىر كەزدە ورەلدىڭ ورىندە ءوزى وزىپ كەتكەن شاعيمان شالدىڭ تورىسى بۇل. شاعيمان ماحمۇتتىڭ كىتاپ تولى قورجىنىن قانجىعاعا بوكتەرىپ تۇرىپ:

— شىراعىم، بۇل ارى-بەرى ۇشىرتىپ بارىپ بولدىرىپ قالاتىن ۇشقىر ات ەمەس. بۇلكەك جەلىسپەن-اق جەر تابانىن قۋىراتىن شارۋانىڭ تورىسى. بارماعان جەر، باسپاعان تاۋى قالماعان كومپىس ات. ۇزاق ءجۇرىستىڭ، الىس جولدىڭ، وي-قىردىڭ سوقتىرماسىنا شارشاپ-شالدىقپايتىن جولاۋشىنىڭ اتى. ءما، قامشى. ال، جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ قىدىر بولسىن، بالام. ارتىڭنان اي، الدىڭنان كۇن تۋعاي.

— قوش بولىڭىز، ماحمۇت اعا! — بۇل — شاكىرت بالا كوكسەگەن ەدى.

— قوش، اياۋلى اعا! — بۇل — نۇرماش ەدى.

— قوش، التايدىڭ ابزال ادامدارى، اي ماڭدايلى اق ەركەلەرى! — بۇل — ماحمۇت ەدى. جاۋىن ۇدەپ سالدى. جول لايساڭ. الدا ۇزاق ءجۇرىس بار. كۇننىڭ تولاستار سىڭايى بىلىنبەيدى. ءبىراق سونا باتىس كوكجيەكتىڭ تاۋمەن استاسقان ەتەگى تۇرىڭكى ەكەن... باسىلار. التايدىڭ سىركىرەپ تۇرعان اق نوسەرى سۇلتانماحمۇتتىڭ كوز الدىنا سارىارقانىڭ جاڭبىرىن ەلەستەتتى... جول لايساڭ. تايعاق. الدا ۇزاق ءجۇرىس بار...

* * *

اق جاۋىن سىلبىلەپ تۇر. مەن قىزىلقايىڭ سارقىراماسىنىڭ جيەگىندەگى كارى قايىڭنىڭ تۇبىندە تاڭ الدىنداعى شولپان جۇلدىزداي تۋىپ-باتقان اياۋلى اعانى ەمىرەنە ەسىمە الىپ، ءالى وتىرمىن.

---