InfoHub Logo

ساياسي ەليتا “ەليتا” تەرمينى سوزىنەن فرانسۋزدىڭ “ەlite” دەگەن سوزىنەن شىققان، سۇرىپتالعان، تاندالعان، ىرىكتەلگەن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. XVIII عاسىردان باستاپ ول سوزبەن جوعارى ساپالى توۆارلاردى اتادى. XX ع. باستاپ ساياساتتانۋ مەن الەۋمەتتانۋدا ءبىلىمى، بايلىعى، بەدەلى، بيلىگى جوعارى ادامداردىڭ ازعانتاي الەۋمەتتىك توبىن بىلدىرەدى.

تاريحي جاعىنان العاندا ادامداردى ەل بيلەۋشى تانداۋلىلارعا جانە ولاردىڭ دەگەنىن ىستەيتىن باعانىشتىلارعا ءبولۋ يدەياسى وتە ەرتەدەن باستاۋ الادى. مىسالى، كونفۋسيي (ب.ز.ب. 551-479) ادامداردى اسىل ازاماتتارعا (بيلەۋشى ەليتاعا) جانە تومەنگى (قاراپايىم) ادامدارعا ءبولدى. پلاتون بيلەۋشى فيلوسوفتارعا، اسكەرلەرگە، ەگىنشىلەر مەن كاسىپشىلەرگە اجىراتتى. الايدا ەليتارلىق تەوريانى كوزقاراستار جۇيەسى رەتىندە XX ع. باسىندا يتاليا عالىمدارى گ. موسكا، ۆ. پارەتو، نەمىس ر. ميحەلس جانە ت.ب. كالىپتاستىردى.

گاەتانو موسكا (1854—1941) ەليتا تەورياسىن “ساياسي عىلىم نەگىزدەرى” (1896) دەگەن ەڭبەگىندە نەگىزدەدى. وندا ول قوعام باسقارۋشىلار مەن باسقارىلۋشىلارعا بولىنەدى دەدى. وعان ۇيتقى بولا- تىن قاسيەتتەرگە اسكەري ەرلىكتى، بايلىقتى، ءدىني دارەجەنى (مارتەبەنى) جاتقىزدى. وسى ءۇش قاسيەت، ونىڭ ويىنشا، ادامعا باسقارۋشىلار (ەليتا) قاتارىنا كىرۋگە ەسىك اشادى.

“ەليتا” تەرمينىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن ۆالفرەدو پارەتو (1848-1923). “جالپىعا بىردەي سوسيولوگيا تراكتاتىندا” (1916) ول “ەليتالاردىڭ اينالۋ” تەورياسىن جاسادى. ول بويىنشا ەليتا بيلىك باسىنا الدىڭعى قاتارلى يدەيانى ۇسىنۋىنىڭ ارقاسىندا كەلەدى. ول يدەيا جۇزەگە اسقاندا ولاردىڭ ەنەرگياسى ازايىپ، ىزدەنىسى باياۋلاي باستايدى. ولاردىڭ ورنىنا جاڭا يدەيامەن جاڭا ەليتا بيلىك باسىنا كەلەدى. مۇنداي الماسۋ قوعامدا ءارقاشان بولماق. ياعني، دەيدى ولار، ءبىر ەليتا ەكىنشىنى الماستىرىپ، جاڭارىپ، قوعامدى العا جىلجىتىپ وتىرادى. روبەرتميحەلس(1876-1936)“ساياسي پارتيالار، دەموكراتيا-نىڭ وليگارحيالىق ۇردىستەرى تۋرالى وچەرك” (1911)دەگەن ەڭبەگىندە “وليگارحيانىڭ تەمىردەي زاڭىن” شىعاردى. ونىڭ ويىنشا، بۇكارا حالىقتىڭ وزىنە ءوزى ۇيىمداستىرۋعا جانە باسقارۋعا قابىلەتى جەتپەيدى. پارلامەنتتىك دەموكراتيا جاعدايىندا كەيبىرەۋلەر جۇرتشىلىقتىڭ كولداۋىنا يە بولدى. ءسويتىپ كاسىبي دايىندالعان ادامداردان تۇراتىن باسقارۋ اپپاراتى پايدا بولادى. ول كوپشىلىكتەن بىرتىندەپ الشاقتايدى، قوعامنىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىنە وزدەرىن قارسى قويادى. سونىڭ ناتيجەسىندە بيلىكتى ءوز قولدارىنان شىعارماي، ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىن توماعا-تۇيىق دوڭگەلەك، شەڭبەر پايدا بولادى. مۇندا ات توبەلىندەي بايلار ساياسي جانە ەكونوميكالىق بيلىككە يە بولادى. حالىقتىڭ ەگەمەندىگى، بيلىگى دەگەننىڭ ءبارى بوس كيال. “وليگارحيانىڭ تەمىردەي زاڭى” وسى دەيدى ر. ميحەلس.

امەريكانىڭ ساياساتتانۋشىسى رايت ميللس (1916—1962) “بيلەۋشى ەليتا” اتتى ەڭبەگىندە اقش-تىڭ XX ع. ورتاسىنداعى ەليتاسىنا تالداۋ جاسايدى. ول ەليتانى مارتەبەلەر جانە ستراتەگيالىق رولدەر اتقاراتىن توپ دەپ انىقتايدى. ونىڭ ويىنشا، قوعام ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري ينستيتۋتتار. سوعان وراي بيلىك ەليتاسىن مەملەكەت، كورپوراسيالار جانە اسكەري باسشىلار قۇرايدى.

فرانسيا ساياساتتانۋشىسى ر.ج. شۆارسەنبەرگەر “ابسوليۋتتىك قۇقىق” دەگەن ەڭبەگىندە قازىرگى ەليتانى جابىق كاستا رەتىندە سيپاتتايدى. فرانسيادا ول ساياساتكەرلەردەن، جوعارى اكىمشىلىكتەردەن جانە ىسكەر ادامداردان تۇراتىن بيلىكتىڭ ءۇشبۇرىشىن قۇرايدى. ولار ۇكىمەتتى كالىپتاستىرادى، مەملەكەتتى بيلەيدى، ءىرى كورپوراسيالار مەن بانكتەردى باسقارادى.

سوندا كوعامدا ساياسي ەليتانى تۋدىراتىن فاكتورلار قانداي؟ ولارعا مىنالار جاتادى: 1) قوعامعا ارنايى ءبىلىمى، تاجىريبەسى، قابىلەتى بار كاسىبي باسقارۋشىلار كەرەك؛ 2) ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق (تۋا بىتكەن) جانە الەۋمەتتىك (وقۋ، تاربيە بارىسىندا قولى جەتكەن) تەڭسىزدىكتەرى؛ 3) قوعامدا باسقارۋشى ەڭبەك جوعارى باعالانادى جانە ىنتالاندىرىلادى؛ 4) بۇقارا حالىقتىڭ ساياسي ەنجارلىعى، سەلقوستىعى (كۇندەلىكتى ومىردە اركىم ساياساتتان شالعاي ءوز جۇمىسىمەن اينالىسادى).

ساياسي ەليتا ستراتەگيالىق ماقساتتى ايقىندايدى، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەيدى، ءوز جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرىن تابادى، قوعام الدىنا قويىلعان ماقساتتاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا باقىلاۋ جاسايدى.

سونىمەن، ساياسي ەليتا دەپ قازىنا-بايلىقتى، قارجى-قاراجاتتى بولۋگە بايلانىستى جانە ت.ب. ساياسي ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداۋعا قاتىستى جوعارى مارتەبەسى مەن ىقپالى بار ۇيىمداسقان توپتى ايتادى. قازىرگى ساياساتتانۋ عىلىمىندا ءبىلىمنىڭ ەليتولوگيا دەگەن ارنايى سالاسى بار. ول ەليتالاردىڭ قالىپتاسۋ جاعدايىن، ونىڭ قوعامداعى ءرولىن، الەۋمەتتىك-ساياسي پروسەستەرگە ىقپال ەتۋ ادىس-تاسىلدەرىن جانە ت.ب. زەرتتەيدى.

 ساياسي ەليتالاردىڭ قالىپتاسۋى مەن جىكتەلۋى

ساياسي ەليتالاردى قالىپتاستىرۋدىڭ، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە ىرىكتەپ الۋدىڭ 2 ءتۇرى بار: انترەپرەنەرلىق جانە گيلديا جۇيەسى. انترەپرەنەرلىق تۇردە باسقارۋشى قىزمەتكە ۇمىتكەردىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى، كوپشىلىك جۇرتكا ۇناي ءبىلۋ قابىلەتى باستى ورىن الادى. مۇندا كانديداتتىڭ بايلىعىنا، كاسىبىنە، بىلىمىنە، ماماندىعىنا، ت.س.س. ونشا ءمان بەرىلمەيدى. ول ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىن، جاسامپازدىعىن، بەلسەندىلىگىن كورسەتە ءبىلۋى قاجەت. مىسالى، اقش-تا اكتەر بولعان رونالد رەيگان دا پرەزيدەنتتىككە سايلاندى. ەليتانى قالىپتاستىرۋدىڭ بۇل ءتۇرى ءوزىنىڭ اشىقتىعىمەن، دەموكراتيالىعىمەن، ۇمىتكەرگە كويىلاتىن شەكتەۋلەردىڭ ازدىعىمەن سيپاتتالادى. سوندىقتان تۇراقتى دەموكراتيالىق ەلدەردە بۇل تۇر كەڭتاراعان.

ساياسي ەليتالارعا سۇرىپتاۋدىڭ مۇنداي ءتۇرىنىڭ كەمشىلىگى — ساياساتقا سىرتتاي جاعىمدى كورىنگەنىمەن شىن مانىندە كەزدەيسوق، ءپرينسيپسىز، ۇرىنشاق، اۆانتيۋريست ادامداردىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى. ونداي ادامداردىڭ ىس-ارەكەتىن بولجاپ، ءپىشىپ بولمايدى. سوندىقتان قوعام ومىرىندە داۋ-جانجالدار، ساياسي شيەلەنىستەردىڭ مۇمكىندىگى كوبەيەدى.

گيلديا جۇيەسىندە ۇمىتكەر بيلىك ساتىسى بويىنشا باياۋ بولسا دا انىق كوتەرىلىپ وتىرادى. مۇندا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە ۇمىتكەرگە كوپتەگەن تالاپتار كويىلادى. وعان كانديداتتىق ءبىلىمى، ادامدار اراسىنداعى جۇمىس تاجىريبەسى، پارتيالىق ستاجى جانە ت.س.س. جاتۋى مۇمكىن. تالاپكەرلەر بەلگىلى ءبىر تاپتىڭ، توپتىڭ، تەكتىڭ، پارتيانىڭ مۇشەلەرىنىڭ اراسىنان شىعۋى كەرەك. سوندىقتان بيلىك باسىنا تانداۋدىڭ بۇل ءتۇرى جابىق بولىپ سانالادى.

گيلديا جۇيەسى باسەكەلەستىككە جول بەرمەيدى، بيلەۋشىنى تۇيىق قوعامدىق توپتان ىرىكتەپ الاتىن، كەرتارتپا ءتۇر. ونىڭ ار- تىقشىلىعى — ساياساتكەردىڭ بولاشاق ىس-ارەكەتىن الدىن الا بولجاۋعا، سوعان وراي شارا قولدانۋعا بولادى. بيلەۋشى ەليتانىڭ اراسىندا داۋ-جانجالدىڭ مۇمكىندىگىن كەمىتەدى. وسىنداي جۇيەنىڭ ءبىر تۇرىنە بۇرىنعى سوسياليستىك ەلدەردە كەڭ تاراعان نومەنكلاتۋرالىق ەليتا جاتادى.

قالاي بولعاندا دا قوعام ساياسي ەليتاسىز، كاسىبي ماماندانعان باسقارۋشىلارسىز ءوز قىزمەتىن تولىق اتقارا المايدى. ورىس فيلوسوفى ن. ا. بەرديايەۆ قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيى مەن ساياسي ەليتا سانىنىڭ اراسىندا ءوزارا بايلانىس بارلىعىن اشىپ، “ەليتا كوەففيسيەنتىن” شىعاردى. ول جوعارى زەردەلى، زياتكەرلىك بولىگىنىڭ حالىقتىڭ جالپى ساۋاتتى سانىمەن سالىستىرعاندا ءبىر پايىزىن قۇراسا، ول قوعام ءومىرىن توقىراۋعا اكەلەدى. ال ەليتانىڭ كوەففيسيەنتى 5 پايىزدان اسسا، قوعام دامۋىنىڭ جوعارى مۇمكىندىگى بارلىعىن ايعاقتايدى دەيدى عالىم.

ساياسي ەليتا ءار ءتۇرلى كەلەدى. سوندىقتان ول جىكتەلەدى، توپتاستىرىلادى. بيلىككە يەلىگىنە قاراي باسقارۋشى جانە وپپوزيسيالىق ەليتا دەپ بولەدى. باسقارۋشى ەليتا دەپ مەملەكەتتىك بيلىككە يە، ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەردى كابىلداۋشىلاردى ايتادى. ولاردىڭ كاتارىنا ەنە الماي قالعان، ءبىراق سول ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزەتىندەر بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ىس-ارەكەتىن سىناپ، ول قىلىقتارىن تاۋىپ، قاتەلىكتەرىن كورسەتەدى. ولاردى وپپوزيسيالىك نەمەسە كونترەليتا دەپ اتايدى. ساياسي ەليتانىڭ جاڭارۋ، قايتا جاساقتالۋ تاسىلىنە ساي اشىك جانە جابىق ەليتا دەپ بولەدى. اشىق ەليتادا بارلىق الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرىنە ەسىك اشىق. جابىق ەليتادا ول بەلگىلى ءبىر تاپتان، تەكتەن شىققاندارمەن عانا تولىقتىرىلادى. مىسالى، گيلديا جۇيەسى.

ينديا ساياساتتانۋشىسى پ. شاران بيلىك ەتۋ قورىنا بايلانىستى ەليتانى ءداستۇرلى جانە قازىرگى دەپ بولەدى. ءداستۇرلى ەليتاعا ءدىن، سالت، جول-جوراعا بايلانىستى ءبولىنۋدى كىرگىزەدى. وعان جوعارى ءدىن باسىلارىن، اقسۇيەكتەردى، دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردەگى اسكەري باسشىلاردى جاتقىزادى. قازىرگى ەليتاعا زاڭعا، فورمالدى ەرەجەلەرگە سۇيەنۋشىلەردى جاتقىزىپ، ولاردى ءوز كەزەگىندە 4 توپقا بولەدى: 1) بيلىك قۇرىلىمدارىن باسقاراتىن، ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدايتىن جوعارعى ەليتا؛ 2) مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جوعارى جىگىن (مينيسترلىكتەر، ۆەدومستۆولار، كوميتەتتەر باسشىلارى) قۇرايتىن اكىمشىلىك ەليتا؛ 3) بەلگىلى ءبىر تابىسى، كاسىبي مارتەبەسى جانە ءبىلىمى بار ادامدار (جوعارى كىزمەتكەرلەر، مەنەدجەرلەر، عالىمدار، زياتكەرلەر)؛ 4) جوعارىدا كورسەتىلگەن ءۇش كورسەتكىشتىڭ (تابىسى، كاسىبي مارتەبەسى، ءبىلىمى) بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى جەتىسپەيتىن ارالىق (مارگينالدىق) جاعدايداعى ادامدار. قوعامنىڭ تولىققاندى وركەندەپ، قارقىندى دامۋى ءۇشىن ەليتامەن كەرەعارلىققا كەلىپ، كۇرەسپەي، قۋدالاماي، شەكتەۋلەر قويىپ، شەڭبەرىن تارىلتپاي، زيالى زەردەلى قاۋىمنىڭ، دارىندى تۇلعالاردىڭ ءوزىن-وزى كورسەتىپ، حالىققا، ەلىنە قىزمەت ەتۋىنە جاعداي جاساپ، ساپاسىن ارتتىرا تۇسكەن ابزال.

ءبىزدىڭ قازاقستانداعى ەليتاعا كەلسەك، ەلىمىز ەگەمەندىگىن العانىمەن بيلەۋشى توپ ونشا وزگەرە كويعان جوق. ولاردىڭ كوبى كەڭەس وداعى كەزىندە نومەنكلاتۋرالىق قىزمەتتەر اتقارىپ، كوممۋنيستىك پارتيا ىدىراعاننان كەيىن مەملەكەتگىك ينستيتۋتتارعا (پرەزيدەنت، ۇكىمەت اكىمشىلىگىنە) قىزمەتكە كوشتى. 1993 جىلعى كونستيتۋسيا بويىنشا بيلىكتىڭ 3 تارماعى تەڭ دەلىندى. الايدا شىن مانىندە بيلىك اتقارۋشى ورگاننىڭ قولىنا ءتيدى. 1995 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى پرەزيدەنتتىك بيلىكتى بەكىتىپ، اتقارۋشى بيلىكتىڭ مارتەبەسىن ارتتىرا ءتۇستى. جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە حالىقتىڭ ەڭبەگىمەن جاسالعان مۇلىككە يە بولدى.

قازاقستان قازىرگى ەليتاسىنا كىمدەر جاتادى دەسەك، وعان پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ قۇرامى (پرەزيدەنت، ونىڭ اكىمشىلىگىنىڭ باستىعى، ورىنباسارلارى، ءبولىم باسشىلارى، كومەكشىلەرى، كەڭەسشىلەرى)، پارلامەنت، مينيسترلىكتەر باسشىلارى مەن ورىنباسارلارى، ديپلوماتيالىك ەليتا كىرەدى. ولاردىڭ اراسىندا ءتيىمدى نەسيەلەر الىپ، بيزنەسپەن اينالىسىپ، بايىعاندار بارشىلىك. ولار قارجى-كاراجات، ەكونوميكالىق قورلار، قاجەتتى ماعلۇماتتارعا يەلىك ەتەدى.

ايماقتىق ەليتاعا وبلىس اكىمدەرى جاتادى. بيلەۋشى ەليتاعا تارتۋ، ولاردى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، جوعارى باسشىلارعا بەرىلگەن نەمەسە سولاردىڭ بالالارىمەن تولىعۋدا. ولار ورىندارىنان بوساتىلسا، كەلەسى لاۋازىمدى ورىنعا وتىرادى. سونىڭ سالدارىندا ول “سىرتتان كەلەتىن” ادامدارعا جابىق ەليتاعا اينالدى. شىنايى كوپ پارتيالىق بولماعان سوڭ، ساياسي بيلىككە ولاردىڭ ىقپالى شامالى. سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سانى كوبەيۋدە. بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كوبى ءوز كۇنىن كۇيتتەپ، جالپى حالىقتىڭ جاعدايى تومەندەپ، جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الۋدا.

مۇنداي جاعدايدى بولدىرماي، تىعىرىقتان شىعۋ، ساياسي ەليتانىڭ سانى مەن ساپاسىن كوتەرۋ ءۇشىن ولاردى اشىق، جاريالىلىق جاعدايىندا، زەردەلى، ءبىلىمدى، بىلىكتى، ەلىنە، حالقىنا شىنايى جانى اشىپ، قىزمەت ەتەتىن ازاماتگاردان تانداعان ءجون.

---