سەيىتتىڭ سىرى
... مەن سەيىت تاڭاتاروۆپىن، قازىرگى فاميليام سەيىت قۇدايقۇلوۆ؛ قۇدايقۇل مەنىڭ ءتورتىنشى اتام. ودان بەرگىسىنە جولاۋعا بولمادى. تاڭاتار، ساعىمبايەۆتار زامانىندا قىر مەن سىرعا ايگىلەنىپ بولعان اتتار عوي. «تاڭاتاروۆ» دەگەن فاميليا ءبىر كەزدە جۇرتقا قۇدايداي كورىنۋشى ەدى. جاس كەزىمدە مەن دە قولدانىپ كوردىم. ەكىنىڭ ءبىرى «مىناۋ تاڭاتاروۆ!» — دەپ سىرتىمنان تاڭدانىپ قاراپ تۇرۋشى ەدى...
وزگەرىس بولعاننان كەيىن «ساعىنبايەۆ» اتاندىق. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ساعىنبايەۆ دەگەن اتاقتا جۇرتقا ايگىلەنىپ كەتتى. «ساعىنبايەۆ» اتاعىن كوتەرگەن ستۋدەنت اعام ەدى. كەڭەس ادامى بولىپ، دوكەي-دوكەي قىزمەتتەردى اتقاردى. ءبىر ۋەزد ەلدى اۋزىنا قاراتتى... ءبىراق ارتى قايىرلى بولمادى، اعامنىڭ تابانى تايا باستادى. «باي بالاسى» بايشىل دەگەن اتاقتى ەكىنىڭ ءبىرى تاپتى. «قازىنا مۇلكىن جەپ قويىپتى...» دەگەن وسەكتى دە تاراتتى. ءبىز قايدان بىلەيىك، جالون جانى كوپ الاتىن شىعار دەۋشى ەدىك. ەكى-ۇش جىل قىزمەت قىلىپ دۇرلەپ تۇرعان كەزىندە ۇيدەن مال ساتتىرىپ كورگەن جوق ەدى... مال ساتتىرماۋ تۇگىل، نەشە ءتۇرلى قىمباتتى شارۋاشىلىق سايماندارىن ۇيگە الىپ بەرىپ تۇردى... وسىنىڭ كەسىرى ءتيدى مە، قايدام، اعام اقىرىندا قىزمەتتەن شىعارىلىپ، باسى سوتتى بولدى...
... مەن بۇل دۇنيەدەن بوس قالعان ادام سياقتى ەدىم. جاسىمدا مولدادان ساباق وقىدىم. ەكى بالانى بىردەي ورىسشا وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ اكەم مەنى قازاقشا وقۋعا سالدى. بىر-ەكى جىل يشان قازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە وقىدىم. وقىدىم دەگەن ات بولماسا، شىنىندا مەنىكى قۇر ۋاقىت وتكىزۋ ەدى عوي. قالانى كەزۋمەن بولدىم. اقشا جەتەدى. قايدا قازاق بولسا، سونى كورۋگە قۇمارتتىم.
توڭكەرىس بولعاننان كەيىن جابايى ادام بولىپ ۇڭە ءجۇردىم دە قويدىم. جاسىم سوندا جيىرماعا جەتەر-جەتپەس ەدى. Meن داۋلەت، ۋايىم-قاجى جوق. مىرزا بولىپ بۇلاڭداۋدى شىعاردىم، وزىمە لايىقتى جانىڭدا نوكەرىم بولدى. اسىرەسە جۇمات دەيتىن جىلماڭ جىگىت بار ەدى، ءوي ەپتى-اق ەدى-اۋ... مارقۇم ءولىپ قور بولدى، ايتپەسە وسى كۇنى كىمنەن بولسا دا كەيىن جۇرمەس ەدى... سول جۇمات مەنى كوپ باۋلىدى. ولكە بويىنداعى ەلدە ءتاۋىر قىز-كەلىنشەك بولسا، ىزدەپ ءجۇرىپ ءسوز سالۋشى ەدىك. ىڭعايدان شىعىپ كەتەتىنى سيرەك بولۋشى ەدى. بىرەن-ساران كونبەگەنىن ماسقارالاپ، ەل بەتىنە قاراعىسىز قىلۋشى ەدىك... و دا ءبىر زامان ەكەن عوي!
... اكەم جاسىمدا قالىڭ بەرىپ قويعان ءتورت توبەدەي ۆاحيت دەگەننىڭ قىزى ەدى. قالىڭدىعىمدى ۇرىن كورۋگە باردىم. جانىڭدا جۇمات بار. قىزدى الىپ كەلدى، تىرناداي سەرەيگەن بىرەۋ ەكەن. بوكەبايىن اشىپ بەتىنە قاراپ ەدىم، كەلتە مۇرىن، بۇجىر بەت، كوزى ۇلكەندەۋ ادام ەكەن. ويناپ، كۇلگەن بولىپ وتىردىق. مەنىڭ ءىشىم ونشا جىلىپ قويعان جوق.
ودان كوش ىلگەرى قىزداردى قۇشاقتاپ، اۋزىمنىڭ تۇشىپ قالعانى بار ەدى عوي. قالىڭدىعىم ماعان ۇناۋدىڭ الەگىندە بولدى. اجارسىزدىعى بولماسا باسقا جاعىنان مەن دە ءمىن تاعا العانىم جوق. ءبىراق ەن داۋلەتكە ءجۇزىپ وتىرىپ، جۇرت تاڭدانعانداي ءبىر سۇلۋدى قۇشاقتاماعان سوڭ دۇنيەنىڭ قىزىعى قايسى. وسىنى سەرت قىلىپ، جۇماتتى قاسىما ەرتىپ قىز ىزدەدىم. سونىمەن، وسى كۇنگى توقالىم بەكسۇلۋدى الدىم.
... قازىردە جاسىم جيىرما التىدا، سۇلۋ مۇرتىم بار. اكەمە تارتىپ ساقالىم كوپ بولار دەيمىن، جەتىسىنە ءبىر رەت قىرىپ تۇرامىن، اجارىم قىزىل شىرايلىنىڭ ادەمىسى. ويىن-تويدا قىز-كەلىنشەك ءۇيىرىلىپ، مەنىمەن سويلەسۋگە قۇمارتادى. ەكى قاتىن العاندىعىم بولماسا قىلشىلداعان جاس جىگىت كەزىم وسى عوي دەيمىن... قاتىندى ەرتە الۋدىڭ كاجەتى جوق ەكەن. جىگىت بولىپ، بويداق ءجۇرىپ، دۇنيەنى تەپتىرىپ ەتكەننەن قىزىعى جوق شىعار دەپ كەيدە ءوزىم پۇشايمان دا بولامىن. اسىرەسە، ەكى قاتىن ۇرسىسىپ تالاسسا، اكەلەپ بالا جىلاسا، قۇيقا تامىرىم شىمىرلايدى.
* * *
... اعام ۇستالىپ قالعان سوڭ، شىعىنى كوبەيدى. اكەم رەتىن بىلمەگەن دە شىعار، ايتەۋىر كىم كورىنگەنگە بەرىنەمىن دەپ ءبىرتالاي مالدان ايرىلدى. ونىڭ ۇستىنە سالىق ەستى تاندىردى. بۇرىن ءتىسى باتپاي جۇرگەندەر ەپتەپ اينالدىراتىندى شىعاردى. جيىلىس بولسا ءبىزدىڭ ۇيدە بولاتىن بولدى. شىعىن بولسا «ساعىمبايعا سالىنسىن!» دەيتىندى شىعاردى. قارسى كەلسەڭ جازالىسىڭ. ميليسياسى قاقاڭداپ ءبىر جاعىنان مازاڭدى الادى...
«قولىڭنان ەش نارسە كەلمەيدى، قۇر نان سوعارسىڭ!»دەپ اكەم ماعان كەيۋدى شىعاردى.
مەن نامىستاندىم. قالاعا باردىم، قىزمەت قىلىپ اكەمە ولجا ءتۇسىرۋدىڭ جايىن قاراستىردىم. ءبىراق كەڭەس قىزمەتىنەن ماعان لايىقتى ورىن تابىلمادى. مەن ەشقايسىسىنا جارايتىن بولمادىم...
بايبىشە قاتىنىمنىڭ توركىنى قايىرلاپ دەيتىن بار ەدى، سول كىزمەتتە ەكەن. از عانا ورىسشا وقىعانى بار عوي، ماعان قاراعاندا ونىڭ دا ءتاۋىر بولعانى عوي. ورىن تابىلماعان سوڭ، جاقىن كورىپ سوعان باردىم. مەنىڭ بارعانىما ءماز بولىپ قالدى. ماعان ورىن ىزدەستىرمەكشى بولدى. ءۇش-تورت كۇن كۇتتىرىپ، اقىرىندا:
—ءمۇعالىم بولام دەمەسەڭ، باسقا ورىن جوق، — دەدى.
ءمۇعالىمنىڭ الاتىنى ايىنا 32 سوم، قازاق اۋىلىندا تۇرعان سول، شىعىن شىقپايدى. ايعا 32 سومدى ساناپ العانىمدى سالىپ تۇرسام، اكەم ماعان قالاي وكپەلەر ەكەن؟ — دەپ وزىمنەن-وزىم ويعا قالدىم. داعدارعان سوڭ:
— ايتەۋىر بايىراق اۋىلعا سايلاتا كور! — دەپ قايىرلاپقا جايىمدى ايتتىم.
— ءمۇعالىم بولام، — دەپ ارىز جازعانىمدا، قايىرلاپتىڭ ۇيعارۋىمەن فاميليامدى «قۇدايقۇلوۆ»دەپ وزگەرتتىم. انكەتتى ورىسشا تولتىرادى ەكەن. «اتا زاتى قانداي بولعان؟» دەگەن سۇراۋعا كەلگەندە قايىرلاپ كوزىن قىسىپ قويىپ:
— كەدەي بولعان عوي! — دەدى.
مەن كۇلىپ جىبەردىم...
...ءبۇيتىپ تاپقان مالى قۇرىسىن! ەكى قاتىننىڭ جىلاپ اۋىلدا جاتقانى اناۋ، كىلەڭ بوقتاشاق بالانى الدىما توپىرلاتىپ شاڭ-توپىراقتىڭ اراسىندا مەن وتىرمىن. مەكتەپ دەگەنى جارىلقاسىن بايدىڭ اس ءۇيى. سىعىرايعان كىشكەنە ەكى تەرەزەسى بار. ەكى تەرەزەنىڭ بەس كوزى سىنىق جاماۋ. بىرەۋىنە قارىن شەگەلەپ قويعان. ەسىگىنىڭ قيۋى قاشقان، جابىلمايدى، قار كىرىپ، جەل ازىناپ بۇرسەڭدەيسىڭ دە وتىراسىڭ... ءۇيدىڭ ءىشى ىس، كىر، استى بۇرقىلداعان توپىراق، كوڭ. Ac پىسىرسە ءۇيدىڭ ءىشى بۋعا تولادى. كەيدە ءتۇتىن شىقپاي بۋلىقتىراتىنى دا بار. ءوزىم تىزەمدى بۇكپەي، تەرەزەگە سۇيەنۋمەن تۇرام. بالالار توپىراققا مالشىنىپ، تىزەرلەنىپ وتىرعانى. كوبى جاۋراپ يەگى-يەگىنە تيمەيدى. قاعازدارىن شۇقىلاپ بىردەمە ايتقان بولام دا، وزدەرىڭ وقي تۇر دەپ بايدىڭ قوناق ۇيىنە كەتىپ قالام. قوناق ءۇيى جۇماق سەكىلدى. توسەپ تاستاعان، جايناعان كىلەم، سامساعان جارىق تەرەزە. قوناق ءۇيدىڭ بۇرىشىندا ماعان ارناپ بايدىڭ قويدىرىپ بەرگەن ۇستەلى بار. ۇستەل ۇستىندە ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە سۇيەۋلى دوڭگەلەك اينا تۇر. بۇل بايدىڭ قىزى گۇلسىمنىڭ ايناسى عوي... اينالايىن، ءوزى اپ-ادەمى بالا عوي. كەز كەلگەندە جىميىپ كۇلەتىنى بار. كۇلگەندە كوزى-اق جاراسىمدى. جۇرەگىڭدى وزىنە تارتىپ تۇرعان سياقتى. وسى اينانى اكەلىپ ۇستەلگە قويىپ جاتقاندا ۇستىنەن شىقتىم.
— راحمەت، قارىنداسىم، — دەسەم، قىلىمسىپ كۇلەدى.
— سىزگە قىزمەت قىلۋعا ەرىنبەيمىز! — دەدى.
نە ايتقىسى كەلگەنىنە تۇسىنبەيتىن ەمەسپىن عوي، ءبىراق ءوزىمنىڭ جايىم كەلمەي ءجۇر. مال تاپقان قۇرلى مىنا مۇعالىمدىگى سور بولدى. ءبۇيتىپ قورلىق كورىپ، البا-جۇلبا بولعان كىلەڭ كەدەيدىڭ بالاسىنىڭ ىشىندە وتىرىپ، اتاعىما نۇقسان كەلتىرگەنشە، تازا ۇيگە بارىپ جاتىپ السام قايتەدى؟
مەنىڭ قالاي ءمۇعالىم بولعانىما جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنبەيدى. جارىلقاسىن باي كەلگەن كۇنى سۇراپ ەدى، وعان شىنىمدى ايتقانىم جوق:
— قىزمەتكە كەلسىن دەپ قالاعا شاقىرتقان ەكەن. قالادا وتىرىپ جۇمىس ىستەگىم كەلمەدى. اعامنىڭ كورگەن وپاسى دا شامالى عوي. ودان دا امالداپ قۇتىلىپ، ەل اراسىنا شىعايىن دەپ، وسى مۇعالىمدىككە كوندىم، — دەدىم.
— «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەگەن عوي، مۇنىڭ دۇرىس. ەپتەپ كۇن كورگەنگە نە جەتسىن، — دەپ جارىلقاسىن ونىمدى قوستاپ قويدى...
كەلگەن ىڭعايىمدا جارىلقاسىن مەنى سىيلاپ، وسى ءقوناقۇيىن بوساتىپ بەرمەكشى ەدى. «كەدەيدىڭ ەتەگىنە بيداي سالسا، توگىپ تاستايدى» دەگەن عوي، كىلەڭ كەدەي بولىپ جينالىسىپ، بايدىڭ اعاش ءۇيىن الىپ مەكتەپ قىلۋدى شىعارىپتى. ولارىڭا بولىس كونبەپتى. جارىلقاسىن سوعان ەرەگىسىپ قوناق ءۇيىن بەرمەي قويدى.
— شىراعىم، رەنجىمە، سەنى اياعاننان وسى ءقوناقۇيىمدى بوساتىپ بەرەم بە دەپ ەدىم، مىنا كەدەيلەردىڭ قىلىعى ەتىپ كەتتى. ەندى بەرسەم، قورىققاننان بەردى دەيدى عوي، — دەپ ماعان جايىن ايتتى. ءاي، كەدەيلەر-اي، باسقاندى قايتەيىن، قيت ەتسە باي دەپ كىجىنگەندەرىڭ وتەدى-اۋ!..
...بايدىڭ ءبىر قارقىنى كەلگەن كۇن ەكەن. ۇيەمە تاباق ەت استىرىپتى. قازى مەن قارتانى اياماي-اق سالىپتى. سىيلاپ وتىرعان قوناعى بەردىباي باقسى. باقسى ادام اۋمەسەر كەلە مە ەكەن، الدە يشاننىڭ ءوزى سول ما ەكەن، بەردىباي مەنى شاقىرىپ الىپ:
— بايدىڭ توقالىنىڭ قوينىنا اپاراسىڭ با؟ — دەدى.
قارا توقال كوزى جىلتىڭداپ بولمەنىڭ ەسىگىنەن ءالسىن-الى قارايدى. قوناق ونان دامە ەتسە، ول قوناقتان دامە ەتپەيدى دەيسىڭ بە؟ بەردىباي باقسى ىرىلىك قىلماي-اق ەزى سويلەسسە دە بولاتىن ەدى. مەنى جۇمساپ وتىرعانى — ءمۇعالىم دەگەن ەل كوزىندە ويىنشىق بولعاننان شىعار دەيمىن. ايتپەسە مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلسە، بەردىباي ءوزى ماعان اياق ۇشىنان تۇرىپ قىزمەت ىستەر ەدى... وي، زامان-اي، ءوتتىڭ-اۋ!.. تەگىندە اقشاسى قۇرسىن، وسى مۇعالىمدىك مەنىڭ ارىمدى توگىپ بولار-اق...
بايدىڭ ساقتاپ جۇرگەن ەسكى قىسالارى بار. ەت جەپ بولعان سوڭ:
— ازىراق كوڭىل كوتەرەيىك، شىراعىم، قىسا وقيسىڭ با؟ — دەدى.
«ازىرەت ءالىنىڭ» سوعىسىن اندەتىپ وقىپ شىقتىم. بايدىڭ ايىزى قانىپ تىڭدادى. بەردىباي باقسى ارقاسى قوزىپ، مۇلدە كوتەرىلىپ-كوتەرىلىپ قويادى. كورشى بولمەدەن بايبىشە، توقال، بۇرالىپ گۇلسىم كەلدى. گۇلسىم اجەسىنىڭ سىرتىنا تامان وتىردى. اجەسىنىڭ يىعىنان اسا ماعان قارايدى. مەن دە كوزىمنىڭ قيىعىمەن قارايمىن دەپ كەيدە وقىپ وتىرعان جەرىمنەن ايرىلىپ قالا بەرەمىن. باي مۇنىمدى سەزدى مە، قالاي، ءبىر جىميىپ كۇلدى دە قويدى. تەگىندە بەيلى كەڭ جاقسى ادام-اۋ دەيمىن...
...ءۇي تاستاي قاراڭعى. دالا جەل، بوراعان قار سىقىرلاپ مازانى الىپ تۇر...
مەن ۇيىقتاعان جوقپىن. اۋناقشىپ جاتىرمىن. ءۇيدى ويلايمىن. اۋىلدان كەتكەندە ءۇيدى، ەكى قاتىندى ساعىنباسپىن دەپ-اق ويلاپ ەدىم. ساعىنعان دا جوق شىعارمىن، ءبىراق ءبىر ءتۇرلى مازام كەتكەن سەكىلدەنەدى. كوڭىل بوس، الدانىش جوق. ەرمەك تابىلسا جۇرە بەرمەيتىن نەسى بار دەيسىڭ...
كەشەدەن بەرگى ويىم — وسى گۇلسىمگە قول سالىپ كورسەم دەيمىن. قاتىنىمنىڭ بارلىعى بولماسا مەن قارتايىپ تۇرعان جوقپىن عوي. قاتىنىڭ بار دەپ بەتىمە باسپاس. ءبارىبىر، مەن ونى تۇپكىلىكتى الىپ جاتقان جوقپىن... ويلاعان سايىن ەركىم كەتە بەرەدى. بۇگىن اس ۇيگە بالالاردى ءبىر كورىپ شىعايىنشى دەپ بارىپ ەدىم، مەنىڭ ارتىمنان گۇلسىم دە باردى. مەن تەرەزەنىڭ قىرىنا سۇيەنىپ تۇرىپ ەدىم، ول پەشكە ارقاسىن سۇيەي تۇردى، ءوزى ماعان قاراپ جىميىپ، كۇلەدى. بالالاردىڭ ىشىندەگى ەسى كىرگەندەرى بىرەسە گۇلسىمگە، بىرەسە ماعان جالتاقتاپ قارايدى. مەنىڭ اشۋىم كەلىپ كەتتى. ىبىرايدىڭ ۇزىن تۇرا بالاسىن «كورگەنسىز نەمە» دەپ جاققا سالىپ-سالىپ جىبەردىم. جاپ-جاس بولىپ سونداي نارسەنى سەزبەي-اق قويسا قايتەدى ەكەن؟!
بەردىباي باقسىم پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. اۋزى ايتقانى بولماسا، ار جاعىندا دارمەن جوق-اۋ دەيمىن. قوي، قۇر دوڭبەكشىگەنشە بارايىن. قىز توقالدىڭ كوينىندا جاتقان شىعار. توقال وياۋ جاتتى نە، ۇيىقتاپ جاتتى نە، ءبارىبىر قىزدى قورعامايدى عوي، «مۇعالىمدىككە كەيىپ ءجۇنىمدى جىققانشا، ءتىرىلىپ تاعى ادام بولايىن. ويىن-قىزىقپەن كوڭىلىمدى كوتەرەيىن...»
...قوجىق شاقىرادى دەگەندە اس ۇيگە بارسام، بالالاردىڭ اكەلەرى شىعار دەيمىن، ون شاقتى ادام قاتارلاسىپ وتىر. كيىمدەرى جالبا-جۇلبا، ىبىندارى كەتكەن ىلعي كەدەيلەر. ىشىندەگى باس كوتەرگەنى قوجىق قوي. مەن بيىل ءمۇعالىم بولىپ كەلگەنىمدە «مەكتەپ كەڭەسىن سايلايمىز» دەگەندى شىعارىپ، باستىعى قوجىق قىلىپ تورت-بەس ادامدى سايلاعامىز. سودان بەرى قوجىقتان قۇتىلا الماي-اق كەلەم. ەكى كۇننىڭ بىرىندە كەلىپ جوقتى ايتىپ، مازانى الادى دا وتىرادى.
— مەكتەپ جايىن كەڭەسە كەلدىك، — دەدى قوجىق.
— مىناۋ ءۇي مە، بۇل مال قامايتىن ساراي! — دەپ بىرەۋلەر مۇرنىن شۇيىرەدى. ءوز ءۇيى وڭىپ تۇرعاننان جامان ءسوزىنىڭ اششىسىن قاراشى!..
— مىناۋ ۇيدە بالالار وقىعان قۇرلى اۋرۋعا شالدىعىپ بولاتىن. سوندىقتان يا بايدىڭ قوناق ءۇيىن بوساتىرىپ الۋ كەرەك. بولماسا مەكتەپتى مىنا كورشى اۋىلعا كوشىرۋ كەرەك، وندا دايىن تۇرعان ءۇي بار. جاقىن اۋىل عوي، بالالار قاتىناپ وقىر، — دەپ قوجىق باستاپ ەدى، بىلايعىلار اۋىز بىرىكتىرىپ قويعانداي:
— ءسويتۋ كەرەك! — دەپ شۋ ەتە قالدى.
بۇل ۇسىنىستارىنىڭ ەكەۋى دە ماعان جاعىمسىز. ءقوناقۇيىن الساق باي رەنجيدى. مەكتەپ بوتەن اۋىلعا كەتسە مەنىڭ كۇيىم كەلمەيدى. قاي كەدەيدىڭ بوقتىعىنىڭ اراسىنا بارىپ اۋناپ جاتارمىن. جانە گۇلسىممەن تانىسقانىمنىڭ ءوزى جاقىندا عانا. ونى قيىپ كەتۋ دەگەن ماعان وڭاي سوقپاس. مۇعالىمدىكتەن تازا بەزۋگە اينالىپ ەدىم، وسى گۇلسىمگە اينالعان سوڭ عانا تازا شىرايىم اشىلىپ، تابانىم تۇراقتاي باسىلدى عوي...
— بايدىڭ ءۇيىن الۋعا بولمايدى. كەلىمدى-كەتىمدى قوناعى بار. ءبىر اۋىلدىڭ قوناعىن اتتاندىرىپ وتىرعانى جاراماعان با؟ قايسىڭ قوناق قوندىرىپ قارىق قىلىپ وتىرسىڭدار؟.. ال، مەكتەپتى باسقا اۋىلعا كوشىرەمىز دەسەڭدەر، وندا مەنىمەن قوش ايتىساسىڭدار. مەن قىس ىشىندە ارتىنىپ-تارعىنىپ كوشىپ جۇرە المايمىن. جانە مەن مەكتەپ ءمۇعالىمى بولسام مەنەن رۇقساتسىز مەكتەپتى كوشىرە دە المايسىڭدار! — دەپ اشۋمەن قىسقا كەسىپ ايتتىم.
— قوجىق بىردەمە دەپ مىڭگىرلەدى. بىلايعىلارى جالتاقتاپ بىرىنە-بىرى قارادى. ۋا، قۇداي، قاشانعىدان بۇرىن ءولتىرىپ-اق بولدى عوي. نە دە بولسا قولىمدا داۋرەن تۇرعاندا، بەتتەرىن تىرناپ ولەيىن دەپ وتىرمىن...
* * *
... جايناعان جاز، بايشەشەگى قۇلپىرىپ، بۇلب ۇلى سايراپ، جاندى جەگەن جارانى ەمدەپ جازاتىن جاز! سارقىراعان ساي، كۇركىرەگەن وزەن، جەلكىلدەگەن كوك كەڭىلدىڭ قوشىن كەلتىرىپ ءتۇر. ءبىر جەتىدەن بەرى ءوزىم ءبىر جاساپ قالدىم.
قىرسىقتان قۇتىلدىم، قارا سيراق بالالاردى تاراتىپ قويا بەردىم. اۋىلعا ءجۇرىپ كەتكەندەي-اقپىن، گۇلسىم قيمايدى.
— ەرتەڭ جۇرەرسىڭ، بۇگىنشە قونسايشى، — دەپ جابىسىپ، ءىشى-باۋىرىمدى ەلجىرەتەدى. وزىنە اشىق سويلەسىپ كورسەم بە ەكەن، بولسا-بولماسا مەنىمەن ارالاستى عوي، قاتىنىڭ بار دەپ كەمىتپەسە، تيسە تازا ءوزىن الار ەدىم. ءۇش قاتىن العان قازاق از با. زاڭىن كورىپ الارمىز، اۋىلناي مەن بولىسقا بىر-ەكى ايىمنىڭ جالوناسىن بەرسەم، ءۇنى وشپەي مە؟!. توقتا، كەلە جاتىر، گۇلسىم عوي... قالقامدى اقتىق رەت ءبىر قۇشاقتاپ سۇيەيىنشى...
* * *
... قىستايعى جالونامدى جيىپ اكەلىپ ەدىم، اكەم قۋانىپ قالدى. 180 سوم اقشانى ءبىر قولدان بەرگەن سوڭ از ەمەس قوي. اقشانى ويىنشىق كورەتىن باياعى داۋرەن قايدا. ويباي-اۋ، جىندىلىق ەكەن-اۋ، وسى اكەم شتاتتا بولىس بولامىن دەپ پارتيا جيىپ، 10 مىڭ شاشقان عوي.
—بولىس بولىپ العان سوڭ مەن دە شىعىنىمدى وندىرە ءبىلدىم، جىلعا تولماي ەكى ەسە بولىپ، پۇلىم ورنىنا ءتۇستى، — دەپ اكەم، وسى كۇنگە دەيىن جىر قىلىپ وتىرادى. ول ءبىر تاسقان زامان عوي. وسى كۇنى اكەمنىڭ تەڭگە تۇگىل تيىنعا زار بولاتىن كەزى كوپ....
بۇگىن ەكى قاتىننىڭ ەكەۋىن دە سىلەيتە ۇردىم.
—التى ايعى قىس ءبىر كەلىپ كەتۋدى بىلمەدىڭ، — دەپ ەكەۋى بىردەي بۇرقىلدايدى. ونىسىنا اشۋلانباس ەدىم-اۋ، بۇرىن ەكەۋى ىزعىسىپ ءبىرىن-بىرى شاندۋمەن وتىرۋشى ەدى، كەلگەننەن بەرى بايقاسام ىم-جىمدارى بىرىگىپ قالىپتى. مەنىڭ كوزىمدى الىپ سىبىرلاسىپ سويلەسۋدەن دە تايىناتىن ەمەس. وڭباعاندار، كۇڭدەر، مەنىڭ كوزىمە ءشوپ سالىپ كورسىن، اكەلەرىن تانىتىپ قويايىن!..
* * *
...ءاي، ويباي-اۋ، مىنا قىرسىققا نە شارا؟ ماسقارا بولىپ شىنىمەن سول كورىسكە بارماقشىمىن با؟ كورىس دەگەندى قايدان شىعارادى ەكەن؟ جالونجامدى بەرىپ تۇرسا وقىتپادى دەپ ءبىز وكپەلەمەيمىز عوي. باسقانى بىلمەيمىن، مەن ءوزىم انىعى وكپەلەمەيمىن. بارماي بولماس، «بارماعان ادام جالونجاسىنان ايرىلادى» دەپتى عوي. قىستاي ازاپ شەككەندەگى ويىم وسى جازعى ايدىڭ جالونجاسىن تەككە جەۋ ەدى. ونى دا دۇرىستىقپەن بويعا سىڭىرمەيىن دەگەنى عوي... قۇرىسىپ، امالىن تاپسام، بىردەمە دەپ قۇتىلارمىن، مەن ەندى كەتتىم...
...گازەت! مىنە تاعى ءبىر سور! اقشا ءۇشىن سورلاپ جۇرگەنىڭمەن، جۇمىسى دا جوق، گازەتكە جازىل دەپ جانىمدى جاعامنان الدى.! اكەم كەدەي ەدى، ءۇي ىشىمە قاراسىپ تۇرمىن دەسەم:
— الدىمەن كەدەيدىڭ الىپ وقۋى كەرەك. ۇكىمەت كەدەي جۇمىسكەردىكى. ۇكىمەت باسپاسوزىمەن ەلدى تانىستىرۋ مۇعالىمدەردىڭ مىندەتى، — دەيدى.
اۋزى-اۋزىنا جۇقپايتىن ءبىر باتشاعار ەكەن، مەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتسام ون اۋىز قىلىپ جاۋاپ بەرەدى:
— مۇعالىمدىك مىندەتىڭىزدى شىن اتقارعىڭىز كەلسە، باسپاسوزدەن قاشپاڭىز. ءمۇعالىمنىڭ ءباسپاسوزسىز كۇنى جوق. گازەت، جۋرنال وقىماسا، باسپاسوزبەن ەل كەدەيلەرىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىنا باسشىلىق قىلىپ وتىرماسا، ءمۇعالىم بولعاندىعى قايسى؟! — دەپ ءوزىمدى اينالدىرىپ، قازبالاپ بارادى. قۇرىسىن، شيق شىعىپ كەتىپ جۇرەر دەپ ساسقانىمنان اقشاسىن بەرە قويدىم. تەگىندە وسى مۇعالىمدىك ماعان قول بولماس دەپ بىلتىرعى ءبىر ويلاعانىم دۇرىسقا شىعار ما ەكەن؟!
***
... مۇعالىمدەر باس قوسىپ، كوڭىل كوتەرەيىك دەپ ايتادى دەگەن سوڭ مەن دە كوسىلدىم. ەكى قابات قىزىل ءۇيدىڭ استىنداعىسىنا بارىپ كىردىك. ۇستەلدىڭ ءۇستىن شىنى قاپتاپ كەتتى... قالاعا بۇرىن كوپ ارالاسپاعان سول ىشىمدىكتىڭ جايىن بىلمەيمىن عوي، باسىندا قىزىعىپ ءىشىپ وتىرىپ، ارت جاعىنان ءوزىمدى ءوزىم توقتاتا المادىم. كوپ سويلەسەم كەرەك، نە ايتىپ، نە قويعانىمدى ونشا بىلە قويمايمىن. ماسقارا قىلىپ بار سىرىمدى اشىپ تاستاعان بولماسام جارار ەدى... جاڭا انا ءبىر قارا بۇجىر باقا ءمۇعالىمدى كورىپ ەدىم، ماعان قاراپ كۇلىپ:
— سەنىڭ ءالى قوس قاتىنىڭ بار-اۋ، —دەيدى. ونى قايدان ەسىتتىڭ دەسەم:
— تۇنەۋ كۇنى ءىشىپ وتىرعاندا ءوزىڭ ايتقانسىڭ، — دەيدى.
تەگىندە بۇلدىرگەن بولارمىن دەيمىن. جالعىز ول ەمەس، قاي جاعىنان بولسا دا بۇلىنگەن شىعارمىن. ءبىر ايلىق جالونجامدى سول كۇنى الىپ ەدىم، ودان ءبىر تيىن قالماستان ءبىتىپتى. ەستىڭ تازا كەتكەنى عوي، كوزى تۇزداي جۇپ-جۋان ءبىر ايەلدى قۇشاقتاپ سۇيە بەرگەنىمدى بىلەمىن. باقا ءمۇعالىم سول ايەلدەن اۋرۋ جۇقتىرىپ الدىم دەپ بۇگىن جۇگىرىپ دارىگەر ىزدەپ ءجۇر. ماعان جۇققان بولسا جاتىپ قاراتاتىن دا جاي جوق. نە دە بولسا ەلگە بارىپ كورەم دە...
...گازەت! تۇبىمە جەتتىڭ گازەت. اقشا بەرمەي قيقاڭ شىعارعانىمدا وسى سويقانىڭدى جانىم سەزگەن ەكەن عوي... باتىر-اۋ، وسىنىڭ ءبارىنىڭ انىعىن بۇلارعا كىم ايتىپ بەردى ەكەن؟... مىنانى قاراشى، بۇلجىتپاستان جازىپ قويىپتى:
«...اكەسى ون بەس جىل بولىس بولعان، ەلدىڭ قانىن سۇلىكتەي سورعان جالماۋىز... ءوز كۇنى ءۇشىن، اقشا ءۇشىن ءمۇعالىم بولىپ ءجۇر. ءبىر ءوزىنىڭ ۋىزداي جاس ەكى قاتىنى بار. كەڭەس مەكتەبىندە وتىرىپ، بالا تاربيەلەۋگە لايىقتى ادام ەمەس. ءمۇعالىم قاتارىنان قۋىلۋ كەرەك!..»
ءما، ساعان كەرەك بولسا!.. ءوزىمدى بوقتاپ جازعانىمەن قويماي، تازا قاڭعىرتۋدىڭ دا جابدىعىن قاراستىرىپتى... جازۋشىسى كىم بولدى ەكەن؟ «ءتىلشى» دەپ قويا سالىپتى. مۇنى ەندى قايتەم؟ توقتا، بىلاي ىستەۋ كەرەك بولار: «تىلشىنىكى وتىرىك. كەدەيدىڭ بالاسىمىن، كەڭەس ۇكىمەتىن جان-تانىممەن سۇيەم...» دەپ ءوزىمدى اقتاپ جاۋاپ جازايىن. سوڭ سوڭ ءوتىنىش حات جازىپ، مەنى دە تىلشىلىككە ال دەيىن، مەنى قارالاپ جازعان ءتىلشىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدىر دەيىن...
***
...قۇرىسىن، مۇعالىمدىكتەن شىعارىپ تاستادى. ەكى قاتىن الدىڭ دەپ سوتقا تارتىپ وتىر. سول شاقىرۋ قاعازىن: «سەيىت تاڭاتاروۆ» دەپ جازىپتى، «قۇدايقۇلوۆتى» ىسكە العىسىز قىپتى. زاڭ ءبىلۋشى ەدى دەپ سەركەگە جولىعىپ ەدىم:
— مەنىڭ باياعى سلەدوۆاتەل بولىپ جۇرگەندەگى زاڭ وزگەرمەگەن بولسا، وندا بىلاي ەدى: ەكىنشى قاتىن الۋ ءۇشىن اۋەلگى قاتىنىن ايىرۋ كەرەك ەدى. اۋەلگى قاتىنىن ايىرعانعا اۋىلناي بولىستان قاعاز بولسا، سوت ەش نارسە ىستەي المايدى، سەن دە وسىنى ىستەپ كور. ال، وزگەرىپ كەتكەن بولسا، ونشاسىن مەن بىلمەيمىن، — دەدى.
اۋىلناي بولىس قاعازدى تەگىن بەرە قويا ما، امال جوق، شىعىنىنا كوندىم، باس قالسا بولادى دا، مەن دە سونى ىستەپ كورەيىن..
***
... تۇرمەدەمىن. اعا دا وسىندا جاتىر ەكەن. مەن ۇستىنە كەلدىم. از كۇنگى كورگەن قىزىق ءتۇس سياقتى بولىپ بۇلدىرعا اينالدى. الدىمدا قانداي كۇننىڭ بارىن بىلمەيمىن. تەگىندە مىقتى قاتەم ءمۇعالىم بولعاندىقتان عوي دەيمىن. اقشاعا قىزىعىپ قولىمنان كەلمەيتىن نارسەگە باس سۇعۋىم كەرەك ەمەس ەدى. قايتا سوت ادامدارى ءادىل ەكەن، بىلتىردان بەرگى ۇكىمەتتەن العان اقشاڭدى قايتاراسىڭ دەپ ايتار ما ەكەن دەپ ساستىم..
ەسىل ب ا ق ۇشتى. ەكى قاتىن بەتىمەن كەتتى. الدەكىمدى قۇشاقتاپ جاتىر ەكەن؟ گۇلسىم قايدا ەكەن؟ ۋاي، داۋرەن، ءوتتىڭ، كەتتىڭ، قايتەيىن!..
1928.
You Might Also Like
-
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى قىزىلجار اۋدانى "بايتەرەك ورتا مەكتەبى" كمم-نىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى تىنىبەكوۆا اينۋر ەركينكىزى
