ءبىر ادام
I
كۇن باتىپ بارا جاتقان كەزدە تورت-بەس ادام باس قوسىپ، الەكەڭ شومىنىڭ باسىنا شىقتى.
كۇندىزگى سالقىننىڭ كەشى ەدى. كۇن ۇزاققا سوققان وتكىر جەل كەشكە قاراي باياۋلاپ، ازداپ قانا سالقىن لەبى بەتتى ءسۇيىپ وتكەن سەكىلدەندى. اۋىل ىڭ-جىڭ دىبىرلاعان ادام، كىسىنەگەن جىلقى، موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوي — ءبارى قوسىلىپ تۇبەكتەگى جيىرما شاقتى ءۇيدى باسىنا كوتەرىپ بارادى... ايەلدەرى سيىر ساۋىپ، ەرەسەكتەرى ورىستەن كەلگەن قويلارىن ءبولىپ الىسىپ، قىز-كەلىنشەكتەرى سۋ تاسىپ سان-ساپالاق ءجۇرىپ جاتىر... الدەكىمدەردىڭ «ەركەنىڭ وسپەسىن، ج ۇلىنىڭ ءۇزىلسىن» دەپ بىرەۋدى قارعاعانى، جەتى اتادان قوزعاپ بىرەۋدى بوقتاعانى، «اجە، نان!» دەپ ءبىر بالانىڭ جىلاعانى — بارىدە وسى اۋىلدا... ءبارى دە تىنىق كەشتە قايناعان اۋىلدىڭ ىشىنە ءسىلىپ جاتىر...
شوم باسىندا تۇرعاندار،ءبىر قاراعاندا اۋىلدىڭ وسى كۇيىن تاماشالاپ تۇرعان ادامدار سەكىلدى. اۋىلدىڭ وسى كۇيىن جۇماققا مەزگەپ، بۇدان ارتىق تۇرمىستى كوكسەمەيتىن، وسى تۇرمىسىن بۇزباي وزىنە بەرىپ قويسا، ىرزا بولاتىن ادامدار سەكىلدى.
اق تاياعىن كەۋدەسىنە تىرەپ، قارا دالبايدى باسا كيىپ الەكەڭ تۇر. ەكى قولىن قۋسىرىپ، بەرگەنىڭە شۇكىر دەگەندەي ناسىبايىن شىرت-شىرت تۇكىرىپ، نارتتاي جانىپ الەكەڭنىڭ مىرزاسى تۇر...
— سونىمەن بولىستى نە قىلىپتى دەدىڭ؟—دەپ الەكەڭ كەڭەسىن سوزا بەردى. جۇماعۇل ناسىبايىن تۇكىرىپ الىپ، باستاعان اڭگىمەسىن اياقتاۋعا كىرىستى.
— اپەرباقان سارسەمبايدان كەتىسىمەن وماردىڭ سىزدىعى قالاعا بارىپ، ۇلىقتارعا جولىعىپتى. وندا الگى كۇردەگەي دەيتىن بار ەدى عوي. انا جىلعى بولىس. اقرامداردى تۇرمەدەن شىعاراتىن... سول وسى كۇنى ءتاۋىر ورىندا قىزمەت قىلاتىن كورىنەدى. وماردىڭ سىزدىعى سەن سوديا بولىپ تۇرعان كەزىنەن تانىس ەكەن، سولىستەرىن جوندەپ بەرىپتى...
— جوندەگەندە تۇسىرەتىنى انىق پا ەكەن ؟
— انىق دەيدى، ءىسىن كانديداتىنا تاپسىرادى ەكەن بىلەم... ءبىراق بولكومنىڭ حاتشىسى، باي بالاسى دەپ وعان ءىستى بەرۋگە قارسى بولىپ ءتۇر دەگەندى ايتتى.
— ونىڭ كىم ەدى؟
— ول، الگى بەيسەن اۋلىنداعى ىبىرايدىڭ بالاسى.
— ە، ءبىلدىم... باياعى ساتەكەل ۇيىنە مولدا بولىپ تۇرىپ، جۇرتقا ورازا ۇستاتپايمىن دەپ اۋرەلەنەتىن ساباز كەن عوي... ول ءبىر باس تەرىسى كەلىسپەگەن نەمە ەدى. ەلدى ءبۇلدىرىپ بارا جاتقان سوڭ، ساتەكەڭدى قىزدىرىپ،ۇيىنەن ايداتىپ شىققامىز... قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، وڭدىرمايىن دەگەندە وسىلاي بولادى عوي، سان تيمەسكە، سان ءتيىپ، ەندى ىبىراي بالاسى ەل بيلەگەن سوڭ نە قىلارسىڭ؟
الەكەڭ كۇرسىندى. الەكەڭنىڭ ويىنا وتكەن كۇندەر ەلەستەدى. باياعى ءوزىنىڭ بي بولىپ، احمەتتىڭ بولىس بولىپ، داۋىرلەپ تۇرعان كەزدەرىندەگى ىستەرىن ويلادى.
— ويحوي، داۋرەن ءوتتى عوي! — دەدى.
باي مەن مىرزانىڭ كەڭەسىن نۇرعالي باستان-اياق تىڭدادى. نۇرعالي وسى اۋىلداعى مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى. الاسا بويلى دومالانعان قاتقان قارا. ۇستىندە توزىعى جەتكەن ەسكى پالتوسى بار. باسىندا كەپكا، شاشى جالبىراپ كەپكاسىنىڭ ارتىنان دۋدارداي بولىپ شىعىپ تۇر.
بولكوم حاتشىسى امانباي دەيتىن. امانباي نۇرعاليعا تانىس. جاسىندا مەدرەسەدە بىرگە وقىعان، بىرگە تاربيەلەنگەن. ءبىر پىكىرلەس بولىپ، العاشقى كەزدە بالا وقىتقاندا، ارالارىنان حات ۇزىلگەن ەمەس... امانباي نە نارسەگە بولسا دا جاسىنان يكەم ەدى. بىرگە جۇرگەندە دە قانداي جاڭالىق بولسا دا، امانباي بۇرىن ەستۋشى ەدى. بۇرىن ەسىتىپ نۇرعاليعا وزىنشە ءتۇسىنىس بەرۋشى ەدى... نۇرعالي ول كەزدە امانبايدى ءبىر اقىلگوي، جەتەكشى ەسەبىندە سانايتىن.
نۇرعاليدا ءقازىر ول كوزقاراس جوق. نۇرعالي امانبايدى جەك كورەدى. جەك كورگەندەگى وزىنشە تاعاتىن يىقتى كىناسى امانباي وزگەردى، بۇرىنعى جولداستىقتى، دوستىقتى اياققا باستى دەيدى.
وتكەن جىلى نۇرعالي وسكەنبايدىڭ اۋلىندا بالا وقىتتى. وسكەنبايدىڭ اۋىلى ولكە بويىنداعى اۋىلدىڭ ىشىندەگى كوڭىلدىسى. قىز دەسەڭ وسىندا، قىمىز دەسەڭ وسىندا، ويىن-ساۋىق دەسەڭ سوندا، نۇرعالي ءبۇل اۋىلدا تۇرعاندا، وزىنشە كورمەگەنىمدى كوردىم دەپ ويلادى. سول كۇيىن بۇزباي تۇرا بەرگىسى كەلەدى...
بولىستىق كەڭەس كوميتەتىنە الدەكىمدەر جاسىرىپ حابار بەرىپتى: «ءمۇعالىم بالا وقىتپايدى، اڭدىعانى قىز، ويناعانى قارتا، ىشكەنى اراق...» دەپتى. بولىستىق اتكوم اعاسى شاقىرىپ الىپ، كىناسىن موينىنا قويىپ، باسقا جەرگە اۋدارماقشى بولدى. كوڭىلى ۇناتقان اۋىلىنان نۇرعالي كەتەتىن بولدى. ودان كەتكەندە قانداي جەردەن ءدام بۇيىراتىنى بەلگىسىز. نۇرعالي ساسىپ ەسكى جولداس ەدى عوي دەپ، امانبايعا بارىپ مۇڭىن ايتقان: «مەنى ورنىمنان قوزعالتپا» دەپ جالىنعان... امانباي بۇعان جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا «جولداستىق ءوز الدىنا، ءىس ءوز الدىنا، مىنانى ىستەگەندەرىڭ راس بولسا، سەنىڭ ورنىڭنان قوزعاماق تۇگىلى مۇعالىمدىكتەن شىعارىپ تاستاۋ كەرەك!» دەگەن... نۇرعالي سودان بەرى امانبايدى جەك كورەدى. امانبايدى ادامشىلىقتان شىققانعا سانايدى. جالعىز امانباي ەمەس، جالپى كوممۋنيست بولعان ادامعا سەزىكتەنىپ قارايتىن نۇرعالي دا ادەت بار. كوممۋنيست بولعاندارى — كۇنى ءۇشىن، باقىت ءۇشىن، اقشا ءۇشىن بولىپ ءجۇر دەپ تۇسىنەدى. ولارعا قاراعاندا ءوزىن ۇلت قاھارمانى سياقتى كورەدى. ءوزى سياقتانعان ادامدار بولماسا، ەل ەلدىكتەن قالار ەدى دەگەندەي بولادى.
الەكەڭ جەردەن باسىن كوتەرە ءتۇسىپ، بالىقشى ورىس قۇساپ قالبيىپ تۇرعان مۇعالىمگە قاراپ، جىميىپ كۇلدى.
— مولدا، وسى ىبىرايدىڭ بالاسى سەنىمەن بىرگە وقىعان جوق پا ەدى، ونىمەن تانىستىعىڭ قالاي؟ — دەدى.
— تانىسپىز قوي، — دەپ نۇرعالي كۇمىلجىدى.
— جوق، قۇر تانىستىعىڭدى ايتپايمىن، رەتى كەلگەن جەردە، ءسوز تىڭداتارلىق ءجايىڭ بار ما دەگەنىم عوي...
الەكەڭنىڭ سوزىندە، جىميىپ كۇلگەن كۇلىسىندە «سەن بايعۇستىڭ قولىڭنان نە كەلەر دەيسىڭ» دەگەن ءپىشىن بار ەدى.
نۇرعالي ويىنداعىسىن جاسىرماي ايتۋعا كىرىستى:
—جوق، مەنىمەن اراز. مەنى ادامعا سانامايدى. ولار كوممۋنيستەر عوي، تورە عوي، ۇستەن قارايدى، — دەدى.
—جوي ارازدىعىن بولماسا، كوممۋنيستەر مۇعالىمگە قارسى بولماسا كەرەك ەدى. وسى اۋىلعا مەكتەپ اشىپ بەرىپ وتىرعان جۇمان كوممۋنيست. ەكى كۇننىڭ بىرىندە ۇيىنە حات جازعاندا: «مەكتەپتەرىڭ دۇرىستالدى ما؛ مۇعالىمدەرىڭ دۇرىس پا؟» دەپ قاقسايدى دا جاتادى... مۇعالىمدەردى ۇمىتپاسا، ونى جازباس ەدى عوي، دەپ، ەربوسىن ءمۇعالىم سوزىنە قول قويمايتىندىعىن ءبىلدىردى. ەربوسىن، مانادان بەرى ساقالىن سيپاي ءتۇسىپ، ءسوزدى تىڭداۋمەن وتىر ەدى. قوستاماي دا، قارسىلىق تا بىلدىرمەي، وزىمەن-وزى بولىپ وتىرعان ادام سەكىلدى ەدى. ەندى اياق استىنان ءمۇعالىمنىڭ ءسوزىن ىلە تۇسكەنىن، الەكەڭ دە، مىرزادا، نۇرعالي دا ۇناتپايدى بىلەم، ەجىرەيىسىپ قارادى.
— ەرەكەڭنىڭ بىلمەيتىنى جوق، — دەپ جۇماعۇل كەكەتە ءتۇستى.
— ە، سوۆەتتىڭ ەركەسى عوي. بۇلار بىلمەگەندە كىم بىلەدى، — دەپ الەكەڭ مىسقىلدادى.
باي مەن مىرزانىڭ ەكەۋى بىردەي ىلە تۇسكەندە ەربوسىننىڭ جىنى كەلدى:
— ەركەسى بولايىق-بولمايىق، بىلگەندى ايتقانعا ايىپتى ەمەس شىعارمىز دەيمىن، مەنىڭ قاراۋىمشا، كوممۋنيستەر ناق ءمۇعالىمنىڭ ايتقانىنداي بولماۋعا ءتيىس. كوممۋنيستىڭ ءبىرى جۇمان بولسا، ۇيىنە كەلگەندە وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعادى. تورەلىككە قالعاندا، جۇماننىڭ وتىرعان ورىنى ەشكىمنەن كەم ەمەس، ىرىلىك قىلسا، سولار قىلار ەدى عوي...
— جۇماننىڭ ىرىلىگىن كورە الماي جۇرگەن شىعارسىڭ، ىرىلىگى ۇستاسا كىسىگە اينالىپ تا قارامايتىن مىنەزى بار. ونى قايتەسىڭ؟ — دەپ جۇماعۇل مۇقاتپاق بولدى.
— ول ىرىلىكتى بىزگە ىستەمەيدى. مۇمكىن، ۇناتپاعان بايلارىنا، مىرزالارعا ىستەيتىن شىعار. وعان قاراپ جۇماندى ءىرى دەۋگە بولاما ەكەن؟
— اي، قۇرىپ قال، وسى سەزىڭ قۇرىسىن-اۋ، قيت ەتسە، باي، كەدەي دەپ بولىنە قالاسىڭدار. بولىنگەندە نە تاپپاقسىڭدار؟ سوۆەتتىڭ كەدەيدى جارىلقاعانىن دا كورىپ وتىرمىز؟! بەس-التى قارالارىنا نالوك سالعاننان باسقا نە ءبىتىردى؟ مال ءبولىپ بەردى مە؟ قۇرال-سايمان بەردى مە؟!. بىلتىر، جۇمان اۋىلدىق جيىلىس بولعاندا، سۋدىرلاتىپ، جۇماقتى ءبىر كۇندە ورناتقانداي بولىپ كەتىپ ەدى. ءالى بەرگەن دىمى جوق، جالعىز بىتىرگەن جۇمىسى — اۋىلعا شكول اشىپ ەدى، وعان دا ءۇي تابا الماي، اقىردا مەنىڭ ۇيىمە وقىتىپ وتىرسىڭدار...
— ءۇيىڭدى تەگىن بەرىپ وتىرسىڭ با، اقشامىزعا بەرىپ وتىرسىڭ، دەپ ەربوسىن جاۋاپتى قىسقا بەردى.
الەكەڭ كەيىپ كەتتى:
— بوقجەگەن كۇشىكتىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزىن! سەندەردەن اقشا الماعاندا، مەن اشتان ءولىپ، كوشتەن قالاتىن شىتارمىن... جاقسىلىق قىلعاننىڭ قادىرىن ءبىلۋ دەگەن جوق-اۋ. مەنىڭ جازىعىم سەندەردى ل بالالارىڭ وقىسىن دەگەن عوي...
جۇماعۇل اكەسىنىڭ ءسوزىن ءبولدى. مۇنداي ءسوزدى ەربوسىن سياقتىمەن سويلەسۋدىڭ ءوزى ار دەپ ءبىلدى. ەربوسىن دەگەن كىم؟ كەشەگى ەسىكتە جۇرگەن مالايى! ەندى بۇگىن بايعا قارسى ءسوز ايتپاقشى... ماسقاراشىلىق ەمەس پە؟..
الەكەڭ مەن ەربوسىننىڭ ءسوزىن تىڭداپ، نۇرعالي ءمۇعالىم بىلاي دەپ قورىتىندى ىستەدى: الەكەڭ ەل ادامى، قايىرىمدى كىسى؛ ەربوسىن — ءدالدۋ، قىزدىرمانىڭ تىلىنە ەرىپ ازىپ جۇرگەن ادام، كىسى جاقسىلىعىن باعالارلىق قۇدىرەتى جوق...
قاس قارايعان كەزدە ۇيگە كىرىستى. بايدىڭ كەلىنى كۇلبارشا، لاپاستىڭ ىشىندە، لاۋلاپ جانعان ساماۋىرىننىڭ جانىندا تۇر ەدى. قارا كولەڭكەدەگى وتتىڭ جارىعىندا تۇرىپ، سىرتتان قاراۋشىعا كۇلبارشا حور قىزىنداي بولىپ كورىندى. باسقاعا قالاي بولعانىن كىم ءبىلسىن، نۇرعاليعا سولاي كورىندى. نۇرعالي كوزدى قادادى. كۇندە كورىپ جۇرسە دە بۇگىن ءبىر وزگەشە ادامدى كەزدەستىرگەندەي قالىپقا كىردى، ىشىنەن: «ىم... سەنى ەسكەرۋ كەرەك ەكەن!..»دەگەندەي بولدى.
II
جۇماعۇل مەن نۇرعالي قالاعا كەلىپ كىرگەندە، بازاردىڭ جالا قىزىپ جاتقان كەزى ەدى. ەل ىشىندەگى پوسەلكە بولعاندىقتان، مۇنىڭ بازارىنا كەلۋشىلەر دە سول ماڭايداعى پوسەلكەنىڭ ورىستارى مەن اۋىل قازاقتارى ەدى. ورىسقا قاراعاندا قازاق دەن، ورىسقا قاراعاندا قازاق ساۋداسى قىزۋ سەكىلدى: مال سويىپ، ەت ساتىپ تۇرعان دا قازاق؛ تەمەكى ولشەپ ساتىپ تۇرعان دا قازاق؛ ەسكى-قۇسقى نارسەلەردى جيىپ، ساتىپ تۇرعان دا قازاق. ورىس، نوعايدىڭ ساۋداسى ىرىرەك؛ ولار توۆار مەن ساۋدا قىلىپ ءتۇر...
قالا ماڭىنداعى اۋىلداردىكى بولسا كەرەك، بىر-ەكى ارباعا پىسپەگىن قاقيتىپ سابانى بايلاپ قويىپتى. ورتا جاستاعى ايەلدەر، كوزىنەن سوراسى اعىپ، كۇپىسىنە قىمتانا ءتۇسىپ، قىمىز ساۋداسىن ىستەپ تۇر. سۋىقتا قىمىزعا كىم جولاسىن، مالايىنان وتكەن ادامدار ىسىرىلىپ كەتەدى. ادىراق كوزدى كەمپىر تۇسىنان وتكەن ادامعا ءبىر سويلەمەي قالمايدى.
— اي،تامىر، قىمىز جاقسى، قىمىز ءتاتتى!.. دەيدى.
بازار قىزۋ. ءبىرىن-بىرى ۇتۋعا قۇمارلانىپ ءولىپ بارادى. اسىرەسە كاپەرەتىپتىڭ ءالسىز جەرىندە، پوسەلكە بازارلارى وسىلاي بولماق قوي.
بازارداعى ءبىر قىزۋ نارسە ىشىمدىك ەكەن. ەكى كىسى قول سوعىپ، ساۋداسىن بىتىرە بەرگەندە، جانىنا جاقىنداساڭ:
— ماگارىش، ىشكى سەزىن! — دەگەن سەزدەرى قۇلاعىڭا ساپ ەتە قالادى.
كەيبىر ورىستار، مال ساتقاندار بولسا كەرەك، بىرەر قازاقتى
ورتاسىنا الىپ، اربانىڭ تۇبىندە وتىرىپ، «كوك مويىندى» ءسىمىرىپ جاتىر. كۇننىڭ سۋىقتىعى، ۇشقىنداعان قار ويلارىنا كىرىپ تە شىقپايدى. قىزۋ، جىلى، ەكى بەتتەرىنەن قىزارىپ وتى شىعىپ تۇر.
بازاردىڭ شەتكى جاعىنداعى برەشكەنىڭ ىعىندا ەكى بوتەلكە اراق. اراق جانىندا تۋرالعان نان، سارىمساق، قازاق ورتا جاسقا كەلگەن كىسى. سىپايىلاپ قىرىققان شوقشا ساقالى بار. كىشكەنە كوزى جىميىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان سەكىلدى.
— ءايدا، يۆان، كوتەر، دۇنيە ەكى اينالىپ كەلمەيدى، — دەدى. گ
جيرەن ساقالدى يۆان، ستاكانداعى اراعىن ءسىمىرىپ بولىپ، شاشالىپ جاتىپ، تۇسىنگەن-تۇسىنبەگەنى بەلگىسىز:
— دا،دا! — دەدى.
يۆان اينالىپ قارادى دا، بىردەمەگە قۋانىپ كەتكەندەي بولىپ:
— اي، جۇماعۇل، مۇندا كەل!.. — دەپ ايقايدى سالدى. سۇرىنە-قابىنا ورنىنان تۇردى. جۇماعۇلداردىڭ تۇسىنداعى قالانىكى، تەمىر سوعاتىن ۇستا ەدى. جۇماعۇلمەن ايدىك تامىر.
— ءايدا، ىشەسىڭ! — دەپ ءبىر ستاكانعا تولتىرا اراق قۇيىپ بەردى. ەكىنشى ستاكان نۇرعاليعا بەرىلدى. بوتەلكە ۇستىنە بوتەلكە جامالدى. ءىشىلىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر... قان بازاردىڭ ءىشى، وتكەن-كەتكەندەر كۇلىپ قارايدى. بۇلاردىڭ ىسىنە قىزىعاتىنىن، الدە مىسقىلداپ كۇلەتىنىن كىم ءبىلسىن... ءبىر كەزدە، بۇرىننان ءىشىپ وتىرعان قازاق قىزىپ كەتتى بىلەم، بىلتىراقتاپ جۇماعۇلعا توپەي باستادى:
— سەن مىرزاسىڭ... كاكوي شورت سەن مىرزا... وت، مەن مىرزا بولسام... سولاي ما، يۆان؟.. مەن مىرزا بۇكىل قارا شۇناقتى ءبىر ۋىسقا سىيدىرار ەدىم... ءوزىم بولىس بولار ەدىم... سولاي ما، يۆان. يۆاندىكىنە قوناققا بارار ەدىم... يۆان! مەن قوناق بارسام، سەن قالاش بەرەسىڭ؟.. مەن ساعان اراق بەرەم...
جۇماعۇل باستا تىڭداپ وتىرعان سياقتانسا دا، ارتىنان قىزۋلانىپ كەتتى:
— مەن مىرزالىقتىڭ ءجونىن سەنەن ۇيرەنبەيمىن! — دەدى.
— ۇيرەنەرسىڭ، مەن ساعان ۇيرەتۋگە جارارمىن...
— جوق، جاراماسسىڭ...
— سەن تۇگىل اكەڭە دە ۇيرەتە الامىن...
— تارت ءتىلىڭدى!
— تارتپاعاندا قايتەسىڭ؟!
ونىڭ ار جاعىندا ايتاتىن ءسوزدى ەكەۋى دە تابا المادى. ەكەۋى دە جۇدىرىققا ەرىك بەردى...
نۇرعالي زورعا دەگەندە ايىرىپ، جۇماعۇلدى سۇيەمەلدەپ ارباسىنا الىپ كەلدى. قىزىپ العان جۇماعۇل اقىل ايتقاندى تىلدار ەمەس، اقىل ايتسا، ەرەگىسىپ كەتەدى. نۇرعالي دا باستاپقى كەزدە ماس ەدى. كوزى بۇلدىراپ، دۇنيە اينالىپ تۇرعان سياقتى ەدى... توبەلەس شىققان سول جۇماعۇلداردىڭ اراسىنا تۇسەمىن دەپ ءجۇرىپ، ازىراق ەسىن جيناعانداي بولدى. قان بازارىنىڭ ىشىندە ماس بولىپ، قۇلاپ جاتۋدىڭ ۇيات ەكەنىن سەزگەندەي بولدى. اسىرەسە بولىس جاعىنان بىرەۋلەر كەلىپ قالىپ جۇرسە، ماس بولعانىن كورىپ، ورنىمنان شىعارىپ تاستاي ما دەپ قورىقتى... اراق ىشۋگە وتىرعاندا، اراق ءىشىپ ماس بولىپ، توبەلەسكە كىرىسكەندە، نۇرعاليدىڭ باسىنا بۇل وي كىرگەن جوق ەدى، اربانىڭ قاسىنا كەلگەسىن قايدان ساپ ەتكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى...
بىر-ەكى جاس جىگىت، كىم ەكەنىن نۇرعالي كوزى بۇلدىراپ ايىرا المادى، اربانىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ:
— مىرزانىڭ جاتىسى جارايدى! — دەدى.
شىنىندا دا جۇماعۇلدىڭ جاتىسى قىزىق، اربانىڭ جانىندا ۇزىننان سۇلاپ جاتىر ەدى. ەكىنشى بىرەۋى تەسە قارادى دا:
— مىناۋ سول اۋىلداعى ءمۇعالىم عوي!.. — دەدى.
نۇرعالي اينالىپ سىرتىن بەردى. ايتپەسە، سوزدەن قۇتىلمادى.
— مىرزانىكى مىرزالىق بولسىن، قان بازارىنىڭ ىشىندە ءمۇعالىمنىڭ اراق ءىشىپ قىلجاڭدايتىن ءجونى جوق-اق ەكەن!.. — دەدى تاعى بىرەۋى.
وسى مەن شىنىمەن قىلجىڭداپ تۇرمىن با دەپ، نۇرعالي اربادان ۇستاعان قولىن بوساتىپ ەدى، تالتىرەكتەپ قۇلاپ كەتە جازدادى...
بىردەمەدەن شوشىپ ويانعانداي جۇماعۇل باسىن كوتەرىپ الدى:
— مولدا، اراق اكەل!.. — دەدى.
ەكى بوتەلكە قالتالارىندا، اتتىڭ باسىن جولعا سالىپ، ەكەۋى اربانىڭ ۇستىندە ىشۋگە اينالدى. جۇماعۇل ماناعىدان گورى ەسىن جيناعانداي... باستاپقى كەزدە ءتىلى تۇتىعىپ سويلەۋگە كەلمەسە دە، ارت جاعىنان اشىلعانداي بولدى...
— مەن، مىرزا. مەندە مال كوپ. اكەم شال، ولەدى. مالدىڭ ءبارى مەنىكى... ەكى ءجۇز جىلقى بار... ورتان قولداي كۇر جۇرگەن جيىرما ات بار. ءاي، مولدا، سەن بىلەسىڭ بە مەنىڭ قارا جورعام... نو جورعا! قۇلا بيەنىڭ بالاسى. بولىس بولسام، قوڭىراۋ تاعىپ ءۇش قارا اتتى جەگەر ەدىم. مەنىڭ پاۋەسكەمدى كوردىڭ بە؟.. قاتىننان كەلگەن... مەنىڭ قاتىنىم سۇلۋ عوي، مولدا، ءا؟.. مەنى سۇيەدى... مەنى جانىنداي كورەدى... مولدا، مەن بولىس بولسام، سەن ماعان پەسىر بولاسىڭ با؟ بالەم وردابايدان كەك الساق!..
ستاكان جوق بولعان سوڭ بوتەلكەنىڭ اۋزىنان ءسىمىردى. سىمىرگەن سايىن شاشالىپ، بۋىنىپ قالعان سياقتى بولادى... ات توقتاي قالدى.
— شىراعىم جۇماعۇل، سەندە جۇمىسىم بار ەدى، — دەپ دومالانعان ءبىر شال ارباعا كەلىپ ءتوندى. جۇماعۇل تەسە قارادى. ۇمتىلىپ اربادان تۇسەيىن دەپ ەدى، نۇرعالي باسىپ جىبەرمەدى. تۇسە الماعان سوڭ قولىنداعى بوتەلكەنى جىبەرىپ كەپ قالدى. بوتەلكە شالدىڭ باسىنان اسىپ بارىپ، ارباعا ءتيىپ كۇل-تالقانى شىقتى...
— وڭباسسىڭ، شىراعىم! — دەپ، شال ارباسىنا ءمىنىپ، ءجۇرىپ كەتتى... دالانى باسىنا كوتەرىپ جۇماعۇل ساقىلداپ كۇلدى. كۇلگەنىنە مە، الدە شالعا بوتەلكە جىبەرگەنىنە مە، نۇرعالي مىرزانى جەك كورە باستادى.
— جىندانىپ نە؟ تىنىش قانا وتىرسايشى! دەپ ەدى، باسى قالتاقتاپ ءجۇماعۇل نۇرعاليعا تەسە قارادى. اۋزى جىبىرلاڭقىراپ تۇردى دا، ءتىپۋ... دەپ بىلش ەتكىزىپ بەتىنە تۇكىرىپ جىبەردى. مىرزانى سىيلاسا دا، مىرزادان قورىقسا دا نۇرعالي ونىڭ بەتىنە تۇكىرە المادى. كەكتە كورگەن جوق... كوزىنە الدەنەمەلەر ەلەستەپ، ويىن ءبىر جاققا بۇرىپ اكەتكەن سياقتى بولدى...
— بۇلارىڭ نە، تۇرساڭدارشى!.. — دەگەن داۋىسقا نۇرعالي كوزىن اشىپ السا، قاس قارايىپ كەتىپتى، ات البارعا كەلىپ تىرەلىپتى. جاندارىندا اشۋلانعان سياقتانىپ پا، كۇلگەن سياقتانىپ پا — كۇلبارشا ءتۇر. نۇرعالي بار ءالىن جيىپ كۇلىمسىرەگەن سياقتى بولدى. مىرزا ارباعا ۇزىننان سۇلاپ قىلجيعان ەكەن...
—ماسقارا عوي!.. — دەپ كۇلبارشا رەنجىگەندىك ءبىلدىردى.
جۇماعۇلدىڭ وتاۋىندا شاي قايناپ تۇر ەكەن. نۇرعالي وتىرىپ شاي ءىشتى. قانشا ىشكەنىن دە بىلمەدى. اۋزى اۋزىنا جۇقپايدى، سويلەپ وتىر، ءبىراق نە سويلەپ وتىرعانىن ءوزى دە سەزبەيدى... وقتا-ساندا كۇلبارشاعا كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە، كۇلبارشانىڭ وتكىر كوزىن قاداپ، كۇلىمسىرەپ وتىرعانىن كورەدى. ودان سايىن ءسوزدى ۇدەتە بەرەدى...
كۇلبارشا تورگە توسەك سالىپ بەردى. نۇرعالي شەشىنىپ جاتقان سوڭ كورپە اكەلىپ جاپتى. كورپە جاۋىپ كەتە بەرگەندە:
— جەڭگەي، بەرى كەلشى! — دەدى.
— نەگە، جاي شاقىردىڭ با؟.. — دەپ جانىنا ءتونىپ ەدى، نۇرعالي بىلەگىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى.
— ويباي، ۇياتتى... ءبىلىپ قالار... دەگەن كۇلبارشانىڭ باسەڭدەۋ عانا داۋسى شىقتى. ودان ارعىسىن نۇرعالي ەسىتكەن جوق. الدەنە كەزدە ەسىن جيعانداي بولىپ ەدى، ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى ەكەن: يت پە، ادام با — بىردەمە بەتىن، موينىن جالاپ جاتقان سياقتى بولدى... بۇل — قوينىندا جاتقان كۇلبارشا ەدى... نۇرعاليدىڭ ەسى كىرگەنىن ءبىلدى بىلەم: .«
— ماعان قيانات قىلدىڭىز-اۋ! — دەدى. ارجاعى تاعى سۇيىسكە جالعانىپ تارتا بەردى...
III
— قانە، ءمۇعالىم، قارتاڭدى نەدەن قويدىڭ؟ دەپ، ارىق كەلگەن سىرىڭكە قارا جىگىت، قولىنداعى قارتانى ارالاستىرىپ وتىرىپ، ويناقشىعان كىشكەنە كەزىن نۇرعاليعا قاداپ قويدى..
— الدى ءۇش، ارتى ەكى، بەس سوم...
— الگى بەس سوم بار ەمەس پە؟
— نو، ءبارى ون سوم بولدى.
— اقشا داباي.
— تارتا بەرسەيشى، اقشاڭ كەتەر دەيسىڭ بە؟..
— بولمايدى، نەسيەگە بەرىلمەيدى... قارتان بايگەسىز، دەت قارتا تارتىپ وتىرعان جىگىت ەكىنشى ادامعا بۇرىلىپ كەتتى...
ءۇي ءىشى تولعان ادام. تارتىسقا جينالعان بوزبالالاردىڭ سورپاعا شىعارلارى وسىندا. جۇماعۇلدا ويناپ جاتىر. اۋىلناي دا بار...
كوپتىڭ كوزىنشە اقشاسى ءبىتىپ، ويىننان شىعىپ قالۋدى نۇرعالي وزىنشە ار كەردى. اقشا سۇراپ دىگىرلەگەن «بانكەشىنى» يت ەتىنەن جەك كوردى... اۋىلنايدى تىزەسىنەن تارتىپ:
— ماعان جيىرما سوم بەرە تۇراسىڭ با؟ — دەدى.
— قوي، شىراعىم، بولماس، تۇنەۋگى وتىز سومدى دا بەرگەن جوقسىڭ عوي...
— جالونجا العان سو ل بەرەم عوي.
— جالونجال وتىز سوم، ارتىعىن قايدان تاۋىپ بەرەسىڭ؟..
تىڭداپ وتىرعان جىگىتتەر قالجىڭعا اينالدىردى. بىرەۋلەرى ەسىك جاقتاعى بالالارعا ايقايلاپ:
— ءمۇعالىمنىڭ اقشاسى ءبىتتى، ەزبوزشيك شاقىرىڭدار، — دەدى قالجىڭداپ.
قارتا تارتىپ وتىرعان جىگىت نۇرعاليدىڭ الدىنداعى ەكى قارتانى الىپ اشىپ تاستادى. بىرەۋى قيىقتىڭ تۇزى ەكەن.
— ءمۇعالىمنىڭ اقشاسى بولماي، «پوجار» قور بولدى-اۋ... دەپ ءبىر جىگىت تاعى كۇلدى...
نۇرعالي اشۋلانىپ تۇرىپ كەتەيىن دەسە دە، قارتا تارتا باستاعان سول كىدىردى. سەگىز قارتا اشىلدى. ەلدىگى «ديەۆياتىي ۆال»، قارتا تارتىپ وتىرعان جىگىت ەپتەپ قانا اشىپ قارادى دا، قۋانعان نەمەدەي جۇلىپ الىپ، جەرگە قويىپ قالدى. كيىزدىڭ شاڭى بۇرق ەتتى... «پوجار» ەكەن!
— ءاي، ءمۇعالىم، تالانىڭ جوق! — دەپ جۇرت شۋ ەتە قالدى.
نۇرعالي كۇيىككە شىداي الماي تىسقا شىعا جونەلدى.
قىسقى اياز، ءتۇن، ساسىق ۇيدەن شىعا كەلگەندە، تازا اۋانىڭ
بەتكە كەلىپ سوعىپ، دەنەنى جايلاندىرىپ جىبەرگەندەي بولدى. تۇيمەسىن اعىتىپ نۇرعالي ازىراق سالقىندادى. قايتا بارۋدان ماعىنا جوق. قارىزعا اقشا بەرەتىن ادام جوق. ەندىگى ادەمىسى تارتىس بولىپ جاتقان ۇيگە بارۋ، قىزداردىڭ اراسىنا وتىرىپ، ويناپ كۇلۋ...
قىزدار ەسىنە تۇسكەندە، نۇرعاليدىڭ ويىنا الدىمەن ءدىلدا كەلدى. ءدىلدا جۇماننىڭ قارىنداسى. اق قۇبا كەلگەن، بويجەتىپ وتىرعان قىز. مىنەزى، كۇلگەن كۇلىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا باسقا قىزداردان بولەك سەكىلدى... نۇرعالي بۇل اۋىلعا كەلگەلى دۇرىستاپ ءبىر-اق رەت كوردى. جۇماننىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە اڭقىلداعان ادامدار: وقىعان ادام بولسا ءبارىن، جۇماننىڭ جولداسى بولعان سوڭ، ونى سىيلاۋ كەرەك، قوناق قىلۋ كەرەك... وتكەن جۇما كۇنى نۇرعاليدى دا شاقىرعان. بۇرىن سىرتتان كەرىپ بايقامايدى ەكەن. نۇرعالي ءدىلدانى سول جەردە انىقتاپ كورىپ ەدى.
كىشىرەك كەلگەن زەملەنكەنىڭ ەسىگىنەن تورىنە شەيىن سىعىلعان ادام. كىرىپ كەلگەندە، ىستىق لەپ مۇڭكىپ بەتكە سوعادى. اسپالى شام لەپپەن تۇنشىعىپ، قالتىراپ جانىپ، جارىعى كومەسكى عانا تۇسەدى.
ەسىك الدى تولعان بالالار ەكەن، ءمۇعالىم كەلە جاتىر دەسىپ، جارىلىپ جول بەردى. وڭ جاقتاعى پەشتەن تورگە شەيىن قىز-كەلىنشەكتەر قاتارىنان تىزىلە وتىرىپتى. وعان تاياۋ بوزبالالار...
— ءمۇعالىم كەلدى، ورىن بەرىڭىزدەر، — دەدى بىرەۋى.
جۇرتتىڭ ءبارى قاراي قالدى. نۇرعالي از-كەم قاراپ تۇردى دا،
ءدىلداعا قارسى بارىپ وتىردى.
الاقان سوقپاق ويناپ جاتىر ەكەن. ءبىر قىز بەن ءبىر جىگىت بەلبەۋدى شيىرشىقتاپ ەسىپ الىپ، جۇرتتى ارالاپ ءجۇر. كەزەك ءدىلداعا كەلدى.
— قولىڭىزدى اكەلىڭىز، — دەپ بەلبەۋ ۇستاعان جىگىت ءدىلداعا تونە قالدى.
— اقىرىن ۇرىڭىزشى، قولىمنىڭ تەرىسى سويىلاتىن بولدى، — دەپ ءدىلدا كۇلىمسىرەپ، جەڭىنەن شىعارار-شىعارماس قىلىپ قولىن ۇسىندى.
— كىم؟
— تاپ مىنا كىسىڭ! — دەپ ءدىلدا نۇرعاليدى كورسەتتى.
نۇرعالي كۇلىمسىرەپ قولىن سوزا بەردى. ەركەككە كەلگەندە قىز ۇرادى ەكەن. كونتەك ەرىندى باتتيعان قارا قىز، بەلبەۋدى دالدەڭكىرەپ ۇستاپ، پارمەنىمەن تارتىپ ءوتتى. نۇرعالي ىرشىپ ءتۇستى.
— اپىرىم-اي،ۇرعانىڭىز قالاي قاتتى ەدى؟ — دەدى.
قىز كۇلىمسىرەپ:
— كىمدە؟ — دەپ قىسىپ بارادى.
— سول كىسىنىڭ وزىڭدە!
ءدىلدا مەن نۇرعالي ەكى-ۇش رەت بىرىنە-بىرى سىلتەدى. الاقاندارى دۋىلداي باستادى.
ءدىلدا ەركەلەگەن پىشىنمەن:
— بوتەن بىرەۋگە اۋدارساڭىز قايتەدى ؟.. — دەدى.
ءدىلدانىڭ ايتقانىن ەكى ەتەرلىك قۇدىرەت نۇرعاليدا جوق ەكەن. كەزەكتى باسقا ادامعا بۇرا قويدى، بىردەن-بىرگە كەتىپ ەسىككە قاراي ۇزادى.
جۇرت كۇبىر-كۇبىر سويلەسىپ وتىر، سىرلاسىپ وتىر. قىز با، كەلىنشەك پە بىرەۋ سىڭقىلداپ كۇلىپ:
— ايتقانىڭىز جاڭا، اسىققانىڭىز نە؟ — دەدى
ەسىكتەن ادامدار بۇرىلىپ قارادى.
ءدىلدا مەن نۇرعالي قاراما-قارسى ءتىل قاتىسپاي ەداۋىر وتىردى. ءسوزدى ءدىلدا باستادى:
— ءسىز قارتا ويىنىنان كەلدىڭىز بىلەم...
قارتا ويىنىن ايتقاندا، نۇرعاليدىڭ ويىنا قيىقتىڭ تۇزى كەلىپ ءتۇستى. «اۋىلناي جيىرما سوم بەرگەندە بانكەنى كوتەرەتىن ەدىم!» دەپ ويلادى. اۋىلنايعا، قارتا ويناپ وتىرعان ادامداردىڭ بارىڭە ىشىنەن لاعنات وقىعانداي بولدى.
ءدىلدا نۇرعاليدىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن، ءسوزىن قايتا باستادى.
— ءسىز وسى كامەنەس ەمەسسىز بە؟
— نەگە؟
— اشەيىن سۇراعانىم عوي... كومەنەس ادام كارتا ويناماۋعا ءتيىس قوي، مەنىڭ بالامنىڭ كارتا ويناۋ، اراق ىشۋمەن جۇمىسى جوق...
— مەنىڭ سوپى بولعاندىعىمدى تىلەيسىز بە؟
— سوپىلىقتان ەمەس قوي، قارتا ويناۋ، اراق ءىشۋ دەگەن جاقسى مىنەز ەمەس شىعار دەيمىن... بار تاپقانىن كارتاعا ۇتتىرىپ ازىپ-توزىپ جۇرگەننىڭ نە جاقسىلىعى بار دەيسىڭ...
ءدىلدا مۇنى نۇرعاليعا ارناپ ايتقان سەكىلدى بولدى. ءوزى ۇتىلىپ اشۋلانىپ وتىرعان ادام، كىسى ءسوزىن كوتەرە الا ما؟ نۇرعالي اشۋلانباقشى دا بولدى، ايىبىن بەتىنە باسىپ وتىرعان ءدىلدادان بۇرىلىپ، سىرت بەرىپ كەتپەكشى دە بولدى. ءبىراق ىستەي المادى. نۇرعالي سول وتىرىسىندا سيقىرلانىپ وتىرعان ادام سياقتى بولدى دا قالدى. ءدىلدا كۇلكىسىمەن، جۇمساق مايدا تىلىمەن نۇرعاليدى ارباپ وتىرعان سەكىلدى. ايىبىن بەتىنە ايتىپ، مويىنداتىپ، ەندىگارى سونى ىستەتپەۋگە تىرىساتىن ادام سەكىلدى...
— ءسىز مەنىڭ بالامدى كورگەن جوقسىز با؟
— كورگەن جوقپىن.
— كورىپ تانىس بولۋىڭىز كەرەك ەكەن!.. مەنىڭ بالام جاقسى عوي. اۋىلعا كەلسە جۇرتتىڭ ءبارى دە سونىڭ جانىندا بولادى. كەش جۇرتتى جيىپ الىپ اقىلىن ايتىپ ۇگىتتەيدى دە وتىرادى.
ءدىلدا اعاسىنىڭ ءجايىن ايتتى. اعاسىنىڭ ءوزى وقىتقانىن، ورىسشا ەپتەپ حات تانيتىنىن، اعاسىنىڭ جازدىرىپ بەرگەن گازەت، جۋرنالىن ۇزبەي وقيتىنىن ايتتى...
— ءسىز كوردىڭىز بە، «ايەل تەندىگى» جۋرنالىندا ءبىر وقىعان جىگىتتىڭ قىزدى سۇيەم دەپ الىپ كەتكەنىن جازىپتى... ەركەكتەردە ۋادە جوق بولادى عوي، دەپ ءدىلدا كۇلدى.
— ەركەك دەپ جالپى ايتپاڭىز، ونىڭ ىشىنەن الداۋشىسىن ايىرىپ شىعارۋ كەرەك.
— ارينە، مەن دە ءبارى بىردەي سونداي دەمەيمىن. كوپشىلىگىندە وسى مىنەز بار. ايەلگە ءالى كۇنگە ەسكى كوزبەن قارايدى. ايەلدى مال ورنىنا ۇستاعىسى كەلەدى. شىنىندا دا ايەلگە قاراعاندا، ەركەكتەر بۇزىق قوي. نە بۇزىقتىق بولسا دا ەركەكتەن شىعادى.
— ءسىز، ءوز باسىڭىز بىرەۋدەن ءجابىر كورگەن ادام قۇساپ سوقتىڭىز-اۋ.
— ءوز باسىمنىڭ ءجابىر كورمەگەنى كەمدىك ەمەس، ايەل اتىنا كەلگەن كەمدىككە ءبارىمىز دە ورتاقپىز.
سويلەسە بەرسە جەڭىلىپ قالام دەپ قورىقتى بىلەم:
— ونىڭىز دۇرىس قوي، — دەپ نۇرعالي ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى...
ەسىك جاقتاعى بوزبالالاردىڭ بىرەۋى ءان شىرقاپ، ولەڭ ايتتى:
«اشامىن ايت دەگەندە بوز بەلبەۋىم،
بولسا دا جامان، جاقسى ءوز بەلبەۋىم.
كوپ ايدىڭ كورمەگەلى ءجۇزى بولدى،
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن، كەز كورگەنىم!..»
— ۋاي، پالە! — دەپ جاستار جاعى قوستاپ قويدى. ،
ۇيگە تال ساۋلەسى كىرگەن كەزدە جۇرت تارادى. ءدىلدا كەتۋگە ىڭعايلانىپ تۇرىپ:
— ەرتەڭ بىزدىكىنە كەلەسىز بە؟ — دەدى.
— بارايىن، — دەدى نۇرعالي.
— كەلىڭىز، مەندە قىزىق كىتاپتار، جۋرنالدار، گازەتتەر بار بىرگە وتىرىپ وقيىق...
IV
ءىڭىر الەتى. ءۇي ءىشى قاراكولەڭكە، ءتور الدىندا اياعىن كوسىلىپ سالىپ امانباي وتىر، وعان تاياۋ نۇرعالي، شەت جاقتا جۇمان.
— مەن ءسىزدى ايىپتامايمىن، — دەدى جۇمان، — ءسىز اداسساڭىز بىلە-كورە اداسىپ وتىرعان جوقسىز، ءسىزدى اداستىرىپ وتىرعان ەلدىڭ قۋلارى. ەلدىڭ قۋلارىنا قولجاۋلىق بولىپ كەتىپ وتىرسىز. ولار وز ءىسىن تەرىس دەپ ەش ۋاقىتتا دا ايتپايدى. سول ءىسىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن ولارعا قۇرال كەرەك. سول كەرەك قۇرالىڭ ەلدەگى وقىتۋشىلار. وزدەرىنە باۋلاپ، وقۋ جۇمىسىن ىلگەرى باستىرماسا، مەكتەپتى ەل كەدەيىنە جەكسۇرىن قىلىپ كورسەتسە، بۇلاردىڭ ارمانى بىتەدى. ولاردىڭ سەندەردەن تىلەيتىنى سول عانا.1
—دا!.. — دەپ امانباي كۇرسىنىپ، داۋسىن سوزىپ بارىپ توقتادى.
شىلىمىن تارتىپ الىپ، جۇمان سوزىنە قايتا كىرىستى:
—ءبىر جاعىنان قاراعاندا، ەل مۇعالىمدەرى سانا-ساڭىلاۋلارى اشىلماعاندىعىنان قاقپانعا تۇسەدى. مەكتەپ كىمگە ءتان، ءمۇعالىم ەڭبەگى كىم ءۇشىن بولۋ كەرەك؟ ءمۇعالىم ەڭبەگىن قاي جولمەن ءسىڭىرۋ كەرەك؟ مىنە، بۇل ماسەلەلەر مۇعالىمدەردىڭ بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ وتىراتىن ماسەلەلەرى. مۇنى بىلمەسە ءمۇعالىم دۇرىس قىزمەت اتقارعان بولمايدى. ءبىر جۇمىستى ىستەگەندە، سول جۇمىسىڭنىڭ كىمنىڭ پايداسىنا ىستەلەتىندىگىن ادامنىڭ ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك قوي، ايتپەسە نە بولسا و بولسىن دەپ ىستەگەن ىستەن نە جەمىس شىقپاقشى. ءمۇعالىم مىندەتى كۇشتى، ءمۇعالىم اۋىلداعى مادەني كۇشىمىز. اۋىل نادان، حات تانيتىنى سيرەك. ەلدى سوسياليزمگە، جەتكىزەمىز، سوسياليستىك شارۋا قۇرامىز دەگەندە، الدىمەن سول. ەلدى ساۋاتتاندىرىپ الماي بولمايدى. ونى ىستەۋ ءۇشىن وقىتۋ جۇمىسىن كۇشەيتۋ كەرەك. بىزدە ءبۇل كۇنگە دەيىن مەكتەپ دەگەن قۇر اتى بولىپ كەلدى. بىلتىر ۋەزدىك وقۋ بولىمىمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ وسى اۋىلعا مەكتەپ اشقان بولدىم. التى اي قىس بالالار ءبىر كۇن دۇرىس وقىماعان كورىنەدى. وقيتىن ورىن جوق، بايدىڭ اس ءۇيىن جالداپ الىپ مەكتەپ قىلعان ەكەن، جازعا سالىم، مالى تولدەگەن سول، ءتولىن قاماپ، بالالاردى ايداپ شىعىپتى. سويتكەن وقۋدان نە شىقپاقشى؟! ەل شارۋاشىلىعى كوتەرىلىپ كەلەدى. ەلدىڭ سانا-سەزىمى ويانىپ، دوسى مەن قاسىن، پايداسى مەن زيانىن ايىرارلىق بولىپ كەلەدى. مىناۋ ساعان پايدالى دەگەن ءىستى ىستەۋدەن ەل قاشپايدى، سونى ىستەتە ءبىلۋ عانا كەرەك... مەكتەپ جوق دەپ جىلايمىز. سالسا، مەكتەپ بولۋ قيىن با؟ وسى اۋىلدا جيىرما ءۇي بار ەكەن. سونىڭ ون بەسى كەدەي مەن ورتاشالار. بايدى ەكى باستان بىلاي شىعارىپ قويامىز عوي، سول ون بەس ءۇي كۇشىن بىرىكتىرىپ كىرىسسە، ءا دەگەنشە سالىپ الادى. ءبىراق ەل وزدىگىنەن ىستەمەيدى. ەلگە باسشى، جەتەكشى كەرەك. مىنە، وسى جەتەكشى، ەلدەگى مۇعالىمدەر بولۋ كەرەك. مۇعالىمدەر ەلدىڭ قاي جۇمىسىندا بولسا دا، جەتەكشى بولىپ وتىرۋى كەرەك. ەلدىڭ تاپ سەزىمىن وياتىپ، تاپ ماقساتىن العا تارتىپ وتىرۋى كەرەك. مۇنى ىستەمەسە، كەڭەس ءمۇعالىمى ۇستىندەگى مىندەتىن اتقارعان بولىپ شىقپايدى.
جۇمان توقتاپ شىلىمىن تارتتى. ميىنا قونايىن دەدى مە دەگەندەي كوزىنىڭ قىرىمەن نۇرعاليعا قارادى. نۇرعالي تەرلەپ تەپشىپ قىسىلىپ وتىر ەدى.
امانباي اياعىن جيا ءتۇسىپ، جۇماننىڭ ءسوزىن تىرىلتەيىن دەگەندەي:
— ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت — كىنانىڭ ءبارى مۇعالىمدەردە دە، — دەدى. — مۇعالىمدەر جالقاۋ، وقيىن، بىلەيىن دەپ تىرىسپايدى، كوبى گازەت الىپ وقىمايدى. بيىل گازەت ءتىل وكىلى كەلىپ، گازەتكە جازىلىڭدار دەگەندە، ەكى سوم اقشانى قيىپ بىرەۋى جازىلا بىلمەدى. ءمۇعالىمنىڭ ءبىلىمىن تولىقتىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت قام جەمەي جاتقان جوق. جىل سايىن كۋرس اشىلادى، سول كۋرسقا بارىپ، دۇرىس وقىعان بىرەۋى جوق. كوبى وتىرىك اۋىردىم دەپ ەلگە كەلگەنشە اسىعادى. ەلگە كەلگەسىن، بار ءومىرىن قىدىرۋمەن ەتكىزەدى. ءبىرسىپىرا مۇعالىمدەردىڭ وڭباي جۇرگەنىنە ەكىنشى ءبىر سەبەپ — ەسكى كوزقاراستان ارىلا الماي كەلە جاتقاندىعى. ءالى كۇنگە ەسكىنى كوكسەيتىن مۇعالىمدەر جوق ەمەس. كەڭەس ۇكىمەتىن، كەڭەس تۇسىندا ىستەلىپ جاتقان ىستەردى شانشۋ كورەتىندەرى دە جوق ەمەس. سونى ىستەگەندە مىناسى بىلاي دەپ تولىق دالەلمەن كورسەتىپ بەرسە ەكەن-اۋ. ول جوق. قۇر، اشەيىن سوقىر سەزىم «پالەنشە جەك كەرەدى، تۇگەنشە جەك كەرەدى، سولار بىردەمەنى بىلەتىن شىعار...» دەگەندىك. بۇل كۇيگە تۇسكەن سوڭ نە عىپ وڭسىن!.. ءمۇعالىمنىڭ ءبىرى مىنا نۇرعالي. نۇرعاليدى بىلمەيتىن شىعارسىڭ، مەن جاقسى بىلەم. بۇل مەنىڭ بىرگە وقىعان جولداسىم. وقىپ جۇرگەن كەزدە ەكەۋىمىز سىرلاسۋشى ەدىك: «تىزگىن قولىمىزعا ءتيىپ، ەلدى سوڭىمىزعا ەرتىپ وقۋ جۇمىسىن دۇرىلدەتسەك-اۋ»، — دەپ ارمان قىلۋشى ەدىك. ول كەزدە مۇنى ىستەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەندى كەڭەس تۇسىندا مۇمكىندىك بولىپ وتىر. كەلەس ۇكىمەتى وقۋشىلاردى ماڭدايىنان سيپاپ، بارىڭ بولسا، ەڭبەكشى ەلگە تەك، ەڭبەكشى ەلدى تاپ جولىمەن تاربيەلە دەپ وتىر. بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ وقىپ جۇرگەن كەزدەگى ارماننىڭ ءوزى وسى ەمەس پە ەدى؟..
امانباي نۇرعاليدىڭ بەتىنە قارادى.
— وسى ەدى عوي، دەپ نۇرعالي كۇرسىندى.
— ەندەشە قازىرگىڭە جول بولسىن. التى اي قىس ءبىر كۇن دۇرىس بالا وقىتپايسىڭ، جۇماعۇل مەن داۋىلبايدىڭ اتىنا ءمىنىپ، ارىزىن جازىپ اتپەكەتتىك قىلۋمەن بولىپسىڭ... وتكەن جىلعى جەرىندە ىستەگەنىڭ اناۋ. سەن ماعان وكپەلەيتىن دە شىعارسىڭ. ءبىراق ءوز كىناڭدى ەسكەرسەڭ، وكپەلەمەسسىڭ دەيمىن. مەن ساعان ۇرىسسام، ىستەپ جۇرگەن ىسىڭە قاراپ ۇرىسام...
— وي، سەن مۇلدە قاتتى كەتتىڭ عوي، — دەپ جۇمان كۇلدى.
— جوق، ايتسىن، ايتاتىن ءجونى بار. ايىپ مەندە، مەن سوقىر بولعان ەكەم. مەن اداسقان ەكەم. قۇر ءوزىم اداسىپ قانا قويماي، ەلدىدە، ءوزى مەرگەن جاستاردى دا اداستىرا جازداعان ەكەم. قاتەمدى ەندى كورىپ وتىرمىن. كىم ەكەنىمدى ەندى ءبىلىپ وتىرمىن. جالعىز بۇگىن عانا ەمەس، بۇدان ءبىر اي، ەكى اي بۇرىن سەزە باستاپ ەدىم. ءبىر پەرىشتە مەنى وزىنە باۋلىدى. مەنىڭ ءىسىمنىڭ قيسىقتىعىن بەتىمە باستى. مەنى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، تاربيەلەمەكشى بولدى. ەندى ونىڭ ۇستىنە سەندەر كەلىپ مىنانى ايتقان سوڭ، مەن بۇرىنعىدان دا بەتەر بەل بۋدىم... مەن بىردەڭە ايتايىن، ناناسىڭدار ما؟ — نۇرعالي بىرەسە جۇمانعا، بىرەسە امانبايعا قارادى.
— ايتىپ كور، نانايىق.
— نانباساڭدار، بۇگىننەن باستاپ مەنى بۇرىنعى نۇرعالي ەمەس، جالا نۇرعالي دەپ ساناڭدار! نۇرعالي انادان جاڭادان تۋدى دەڭدەر!.. مەن انادان جاڭادان تۋعانداي بولىپ وتىرمىن... بۇرىن سەندەرمەن بىرىكپەسەم، سەندەردىڭ ىستەرىڭدى باعالاماسام ەندى بۇگىننەن باستاپ قول ۇستاسىپ وتىرىپ ءىس ىستەۋگە انت بەرەم!.. — دەدى.
امانباي ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— جاسا، جاسا، نۇرعالي! باسە، سەنەن ءۇمىتىم وسىلاي ەدى عوي!.. — دەپ ارقاسىنان قاقتى...
ەسىك اشىلىپ، ۇيگە بىرەۋ كىرگەندەي بولدى. بۇل ءدىلدا ەدى.
— بالا-اۋ، دالا ادەمى-اق، ازىراق دالاعا شىعىپ، نەگە بوي كوتەرمەيسىڭدەر، —دەدى.
نۇرعالي ۇستىندەگى اۋىر جۇكتى بىرەۋ جۇلىپ الىپ تاستاعانداي، بويى جەڭىلىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ وتىر ەدى. ەسىكتەن كىرگەن ءدىلدانى كورگەن سوڭ مۇلدە تاسىپ كەتتى.
— مەنى باۋلىعان پەرىشتەنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟ دەدى.
— بىلەمىز! — دەپ جۇمان كۇلىمسىرەدى.
— ءو كىم، و كىم؟ — دەپ امانباي بىلۋگە ىنتىقتى.
— ول مىنە! — دەپ نۇرعالي ءدىلدانى كورسەتتى. — مەنى باۋلىعان پەرىشتە وسى! مەنىڭ قاتامدى بەتىمە باستى. ماعان كىتابىن، گازەت، جۋرنالىن بەرىپ، وقى دەپ قىستادى... وسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن وقىعان سياقتى ەدىم، وقي كەلە ءوزىم كومىلىپ كەتتىم. ۇزبەي وقيتىن بولدىم. وسىنىڭ تىلىمەن جۇمانعا حات جازىپ، پىكىر الىستىم، ءجون سۇرادىم، اقىل سۇرادىم. مەن بۇل جوندە ءدىلداعا مىقتى بورىشتىمىن!..
V
جاڭادان سالىنعان مەكتەپ ءۇيى. ۇلكەن ءبىر بولمە. ءتورت تەرەزەسى بار. ءىشى تولعان بالالار وتىراتىن پارتا. توردە، اينالاسىن گۇلمەن وراعان لەنين سۋرەتى تۇر.
ءۇي تولعان ادام: كەمپىر، شال، قىز-كەلىنشەك قالماستان جينالعان، ءيىن تىرەسىپ وتىر. نۇرعالي ورنىنان تۇرىپ، قولىن ستولعا تىرەپ، كوپكە قاراپ ءسوز سويلەدى:
— بۇگىن وكتيابردىڭ ءتورتى! ۇلى مەيرامىمىز. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل جەتى جىل تولىپ وتىر... الدىمىزدا وكتيابردىڭ ون جىلدىق تويى بولعالى تۇر. ون جىلدىق تويعا تارتۋ ەسەبىندە وسى مەكتەپتى سالامىز دەپ بيىل تالاپ قىلىپ ەدىك. جاستاردىڭ جىگەرىنىڭ ارقاسىندا، ەلدىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا مەكتەبىمىزدى سالىپ ءبىتىرىپ، قازاقستاننىڭ ۇلى تويى كۇنى اشىپ وتىرمىز... ۇكىمەت تە ءبىر جاعىنان جاردەمدەسىپ، كەرەگىمىزدىڭ ءبارىن تۇگەلدەپ بەردى. تەگىن اعاش بەردى، مىنا پارتالاردى ىستەتتى، وقۋ سايمانىن تۇپ-تۇگەل قىلىپ جىبەرىپ وتىر... جالپى جاستارعا، يگى جۇمىسقا ات سالىسقان ەل ەڭبەكشىلەرىنە مەكتەپ كەڭەسىنىڭ اتىنان العىس ايتامىن!.. — دەدى.
قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان جاس ۇلاندار «جاسا!» دەپ قولدى ۇرىپ جىبەردى...
ءۇي ءىشى گۋ-گۋ اڭگىمە. سويلەگىش ەكەن دەپ بىرەۋلەرى مۇعالىمگە تاڭدانىپ جاتىر. بىرەۋلەرى — ءمۇعالىمنىڭ التى ايعى جاز دامىل الماي، ەل قاراسىن كورمەي، قىستاۋدا جاتىپ، وسى مەكتەپتى بىتىرگەنىن ايتىپ جاتىر.
— ساباز، جىگىت ەكەن، ءىس قىلىپ شىعاردى! دەسەدى.
ەربوسىن ورنىنان تۇرىپ:
— ماعان سەز بەرەسىزدەر مە؟ دەدى.
— سويلەڭىز، ءسوز ەربوسىنعا بەرىلدى.
— مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم — بىلتىر بايىمىز كەكەتىپ: «سوۆەتتىڭ بەرگەنى قانە، كەرسەتشى!» دەپ ەدى، ءوزى دە كەلىپ وتىر ەكەن. سوعان كورسەتەيىن دەپ ەدىم. الەكە، كورىپ وتىرسىز با، سوۆەتتىڭ بەرگەنى مىنە، وسى!.. — دەدى.
— مەن دەگەندە ەربوسىننىڭ جىنى بار شىعار دەيمىن، — دەپ، الەكەڭ تاياعىنا سۇيەنىپ، كۇبىرلەدى.
ەپتەپ قانا قىستاۋباي اقساقال ورنىنان قوزعالدى.
— ۋا، جۇرت، ءبىر كەزدە جاستاردىڭ ىسىنە نارازى بولىپ جۇردىك. دۇنيە ءبۇلىندى، ەندى جاقسىلىق كورمەسپىز دەگەندى دە ايتتىق. بىلتىر وسى ءمۇعالىم اۋىلعا كەلگەندە، مەن ءوزىم ءتۇڭىلىپ ەدىم. ءوزى بۇزىلعان جاستاردى ونان جامان بۇزادى عوي دەپ ەدىم. ءبىر كۇنى الەكسەيدە جۇمىسىم بولىپ سوعان بارعالى شىقتىم. جولدا ءمۇعالىم مەن مىنا جۇماعۇل مىرزا كەزدەستى. كەدەيدىڭ وڭعان كۇنى بار ما، شاي-قانت الاتىن اقشا سۇراپ الايىنشى دەپ تۇرا قالىپ، جۇماعۇلدىڭ جانىنا باردىم. جۇماعۇل مىرزا اقشا بەرۋدىڭ ورنىنا، ءوزىمدى اراقتىڭ بوتەلكەسىمەن ۇرىپ، ولتىرە جازدادى.
مەن سوندا وسى مۇعالىمگە جامان وكپەلەپ ەدىم. مۇنى ادام بولادى دەگەن جوق ەدىم... مەن قاتەلەسكەن ەكەم. زامان بۇزىلعان جوق، تۇزەلگەن زامان ءمۇعالىمدى دە تۇزەدى. ءمۇعالىم تۇزەلگەن سوڭ ەلدىڭ جاسىن تۇزەدى. جاستاردى وزىنە ەرتتى. قارتانى قويدىردى. ىشىمدىكتى تىيدى. جاستاردى ىسكە ۇيرەتتى، ادامشىلىققا باۋلىدى... مىنا مەكتەبىمىز بۇگىن سالىنىپ ءبىتىپ وتىر. سالۋشى جاستار عوي، ءبىراق سول جاستاردى باۋلىپ، يگى جۇمىستى ءبىتىرىپ وتىرعان — وسى ءمۇعالىم. مەن بۇعان شىن كوڭىلىمنەن العىس ايتامىن! «وركەنىڭ ءوسسىن، ءىسىڭ جەمىستى بولسىن!» دەپ باتامدى بەرەم! — دەدى.
جاستار جاعى بۇرىنعىدان بەتەر قول ۇرىپ، مەكتەپتى باسىنا. كەتەردى. مەكتەپ تويىنا ارناپ، بالالار ساۋىق كەشىن قويدى، ءان سالدى، تاقپاق ايتتى...
ماجىلىسكە كەلگەن ايەلدەر دە ءبىر وڭكەيلەۋ وتىر ەدى. ايەلدەردىڭ ورتاسىنا ءدىلدا وتىرىپ، ولارعا ءار ءتۇرلى نارسەنى ايتىپ، تۇسىندىرۋمەن بولدى.
ءبىر جاستاۋ كەلىنشەك سىبىرلاپ:
— ەركەجان-اۋ، وسى مۇعالىمگە سەنى تيەدى دەيدى، راس پا؟! — دەدى.
— تيسە قايتەدى ؟ — دەپ ءدىلدا كۇلدى.
— جوق، اشەيىن سۇراعانىم عوي، بۇدان جىگىتتىڭ جىگىتى-اق وزار...
بۇلاردىڭ ءسوزىن كۇلبارشا ەستىپ قالدى بىلەم، سۇرلانىپ قانىن ىشىنە تارتىپ الدى. ءدىلداعا الا كوزىمەن قاراپ، اتىپ جىبەرگەندەي بولىپ وتىردى
ەرتەڭىنە ساباق باستالدى. ءۇي تولعان بالالاردى رەتتەپ وتىرعىزىپ، ساباعىن بەرىپ نۇرعالي جان ۇشىرىپ، جۇگىرىپ ءجۇر ەدى. ەسىكتەن ءدىلدا كىرىپ كەلدى.
— قايىرلى بولسىن! — دەپ ءدىلدا كۇلىمسىرەدى.
— ايتسىن! دەدى نۇرعالي. ءايدا، كەل، جاردەمدەس. بىرىگىپ ەڭبەك سىڭىرەيىك! ەلدى اعارتۋ جۇمىسىنا جان سالىپ كىرىسەيىك!
1927.
You Might Also Like
-
... مەن سەيىت تاڭاتاروۆپىن، قازىرگى فاميليام سەيىت قۇدايقۇلوۆ؛ قۇدايقۇل مەنىڭ ءتورتىنشى اتام. ودان بەرگىسىنە جولاۋعا بولمادى. تاڭاتار، ساعىمبايەۆتار زامانىندا قىر مەن سىرعا ايگىلەنىپ بولعان اتتار عوي...
-
بيعانشانىڭ ءولىمى — جۇماتاي، سىدىق، بايبوسىن ۇشەۋىنە ايرىقشا باتتى. جۇماتاي بيعانشا مارقۇمنىڭ كۇيەۋى، بايبوسىن ىشىنەن شىققان بالاسى، سىدىق — قايىنىنىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جان سۇيەرى.
