InfoHub Logo

ماڭعىستاۋ ءوڭىرى ەكەنىن بىلەمىز بە؟

كۇي، كۇيشى دەگەندە ەڭ الدىمەن ويىمىزعا ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى تۇسەدى. ءبىراق، ۇلى كۇيشى شىعارماشىلىعىنىڭ شارىقتاۋ بيىگى — ماڭعىستاۋ جەرى بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەسى انىق. "اداي"، "امانداسار"، "ماناتا"، "بوزقاڭعىر"، "قىزدانايدىڭ قىرعىنى"، "تورەمۇرات"، "ايجان قىز"، "بالقايماق"، "اقساق كيىك" سياقتى كۇيلەرى ماڭعىستاۋ جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن.

— مەنىڭ ارعى اتام قوناقباي قۇرمانعازىمەن جاسى شامالاس بولعان ادام. ونىڭ بەس بالاسى ەسەنعالي، امانعالي، كەڭەس، دەمەس، رامازان اتا قونىسى بولعان نارىن قۇمىنداعى قۇرمان اۋىلىندا تۇرعان. 1951 جىلى پەرەسەلەن جاساپ، ول جەرلەردى زونا قىلدى. مىنە، سول ەرىكسىز، زورلاپ كوشىرگەنگە دەيىن كۇيشى انامىز دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ اۋىلى بىزدەن سەكسەن شاقىرىم قاشىقتىقتا بولىپتى، — دەپ اڭگىمەلەيدى ءقازىر جاڭاوزەندە تۇراتىن ورالدىق ونەرپاز يساتاي رامازان ۇلى. — دينا مەنىڭ اتام قوناقبايدىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى دەمەسپەن قۇرداس ەكەن، ەكەۋى دە كۇي ونەرىندە سول كەزدە قۇرمانعازىدان كەيىنگى تارتقىشتار بولعان. دينا قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى ءارى سازگەر بولسا، دەمەس كۇيدىڭ جىراۋى كورىنەدى. ءبىر كۇيدى قايتالاماي ون ەكى ساعاتتاي تارتقان كەزى بولىپتى. 1938 جىلى دينانىڭ ايتۋىمەن احمەت جۇبانوۆ دەمەس اتامدى الماتىعا الىپ كەتكىسى كەلگەن. ءبىراق، ول: "ەلدەن كەتپەيمىن"، — دەپ ءوزىنىڭ ۇلى باقتىگەرەيدى جانە اۋىلداس بالا قالي جانتىلەۋوۆتى جىبەرەدى. سوڭىنان باقتىگەرەي مايدانعا الىنىپ، قازا تابادى دا، دەمەستىڭ ءبىزدىڭ تۇقىم بىلەتىن "قايران دا، مەنىڭ قاراعىم" دەگەن كۇيى شىعادى. ونى مەن دە تارتىپ ۇيرەندىم.

ءيا، يساتايدىڭ اتالارى دينامەن ارالاسقان، قۇرمانعازىنى قارتايعان شاعىندا كورگەن ادامدار. ءوزى دە ونەر دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن يساتاي بالا كەزىنەن ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىن قۇلاعىنا قۇيىپ وسكەن.

قۇرمانعازىنىڭ اكەسى ساعىرباي يساتاي — ماحامبەت كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، قازا تابادى. كوتەرىلىسشىلەرگە نيەتتەس جاس كۇيشى ولارعا ارناپ "كىشكەنتاي" اتتى كۇي شىعارادى. "ازىرشە قولىمنان كەلگەنى وسى كىشكەنتاي عانا كۇي، قابىل الىڭىزدار" دەگەن ويدان تۋىنداسا كەرەك. كوتەرىلىسكە قاتىسى بار دەپ تابىلىپ، قۇرەكەڭ دە قۋدالانىپ، ۇستالادى. اۋەلى استراحاننىڭ، كەيىن ورالدىڭ تۇرمەسىنە جابىلادى. تۇرمەدە لاۆوچكين دەگەن كىسىمەن دوستاسىپ، وعان ارناپ "لاۋشكەن" اتتى ويناقى بيگە ۇقساس كۇي شىعارادى. كۇيشى تۇرمەدەن قاشار الدىندا بەلگىلى "تۇرمەدەن قاشقان" كۇيىن شىعارىپتى. بۇل كۇي مۋزىكادان حابارى مول پەروۆسكييدىڭ دە قۇلاعىنا شالىنسا كەرەك. "مىنا قىرعىزعا ساق بولىڭدار، قاشىپ كەتىپ جۇرمەسىن. كۇي اۋەنى قاشىپ كەتىپ بارا جاتقان ادامدى مەگزەيدى"، — دەگەن ەكەن. ايتقانداي-اق، قۇرەكەڭ تۇرمەدەن قاشىپ شىعادى. ءبىراق، بارار جەرى، باسار تاۋى قالماعانداي داعدارادى. سوڭىنا تۇسكەن وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن. تۋىپ-وسكەن جەرىندە باي-سۇلتاندار، ناعاشى جۇرتى اتىراۋدا — ورىس-كازاك، ماڭعىستاۋدىڭ كاسپيي بويى ورىس بەكىنىستەرى. نە دە بولسا الىسقا، ورىسى جوق جەرگە كەتەيىن دەگەن ويمەن، ءاتى-جونىن جاسىرىپ، سەنىمدى دوس-جاراندارىمەن اقىلداسىپ، قۇراستىرمالى دومبىراسىن قاپشىعىنا سالىپ، استىنا جاراۋ ات ءمىنىپ، بەلگىسىز ۇزاق ساپارعا اتتانادى. اقتوبە مەن اتىراۋ ارالىعىندا تۇراتىن ناعاشىسى تورەمۇراتقا سوعادى. "تورەمۇرات"، "سەكىرتپە" دەگەن كۇيلەرى بالكىم وسى ساپاردىڭ جەمىسى شىعار.

اقتوبە، جەم ارقىلى ماڭعىستاۋ جەرىنە اياق باسقان قۇرەكەڭ ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا ءتۇسىپ جۇرە بەرەدى."نارىننان قۇرمانعازى دەگەن اتاقتى كۇيشى شىعىپتى" دەگەن ۇزىنقۇلاق حابار ادايلار اراسىندا تارالا باستاعان كەز بولسا كەرەك. ءبىر كۇنى ءبىر اۋىلدىڭ شەتىندەگى ۇيگە تۇسكەن كۇيشىنى قۇدايى قوناق رەتىندە ءۇي يەلەرى قارسى الىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. ءۇيدىڭ تورىندە ادەمى قارا دومبىرا ءىلۋلى تۇر. سۋسىن ءىشىپ وتىرىپ بايقاسا، دومبىرا تارتاتىنداي، سوعان لايىقتى كىسىنى كورە المايدى. "وتاعاسى دا، ايەلى دە دومبىرا شەرتەردەي ىڭعايى جوق سەكىلدى، ەندەشە باسقا بىرەۋ بار-اۋ، ول كىم بولدى ەكەن" دەپ ويلاعان قۇرەكەڭ ۇيدە ادام جوقتا دومبىرانى شەرتىپ قاراپ، بۇراۋىن بۇزىپ جىبەرەدى دە، قايتا ءىلىپ قويادى. كەشكى اس الدىندا 15-16 جاسار قىز كەلەدى. تاماق جەلىنىپ بولعان سوڭ اكەسى: "قىزىم، مىنا قوناق ەكەۋىمىزگە دومبىرا تارتىپ بەر" —دەيدى. ايجان ورنىنان تۇرىپ دومبىراسىن الادى دا، بۇراۋىنىڭ بۇزىلعانىن بايقاپ رەنجيدى. "سەنىڭ كيەلى دومبىراڭا كىم قول تيگىزۋشى ەدى،" — دەپ اكەسى جۇباتقان بولادى. ايجان دومبىراسىنىڭ بۇراۋىن ءتۇسىرىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەندە كۇمبىرلەپ شىعا كەلەدى. سودان سوڭ بىرىنەن-بىرى وتەتىن سۇلۋ اۋەندەردى توگىلدىرە جونەلەدى. ونىڭ تارتىسىنا ءتانتى بولا تاڭدانعان قۇرمانعازى اۋەلى سۇيسىنە تاڭ قالىپ تىڭداعانمەن ءبىرازدان كەيىن دەلەبەسى قوزادى. "ياپىر-اي، مىنا قىز شىنىمەنەن مەنەن اسقانى ما، قوي بۇلاي بولا قويماس، بۇعان ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى تانىتايىن"، دەپ ويلايدى دا:

— قاراعىم، ءبىزدىڭ جاقتا بۇل تارتىسىڭدى "بىلاعاي" دەيدى، اكەل، مەن قالاي تارتۋدى كورسەتەيىن، — دەپ، دومبىراعا قولىن سوزادى. سوندا قىزدىڭ اكەسى ونىڭ سوزىنە نامىستانىپ:

— ۋا، قاراعىم، سەن نەنى كوكىپ كەتتىڭ، بۇكىل ماڭعىستاۋدا، قالا بەردى ءيسى قازاقتا مەنىڭ قىزىمدى كۇي تارتۋدان جەڭگەن ادام جوق، مىقتى بولساڭ، ەل الدىندا كۇي تارتىسىپ، جەڭىپ كور، — دەيدى.

ءسويتىپ ادايدىڭ يگى جاقسىلارى، كوپ حالىق جينالىپ، ايجان ەكەۋىن ورتاعا وتىرعىزىپ، كۇي تارتىسىن قىزىقتاپتى. بىر-بىرىنەن قالىسپاعان قوس جۇيرىكتىڭ شەبەرلىگى تەڭ تۇسكەن كورىنەدى. يىققا قويىپ، ارقاعا اينالدىرىپ، سەكىرتىپ، شوقىتىپ، قاعىتىپ، قۇرمانعازى نە ءتۇرلى تارتىسقا سالسا دا، ايجان ءدال سولاي قايتالاپتى. وڭاي جەڭە الماسىن سەزگەن قۇرەكەڭ وڭ اياعىن قولىمەن ۇستاپ، دومبىرانى باشپايلارىمەن قاققان كورىنەدى. ال، ايجان كوپ الدىندا اياعىن جالاڭاشتاپ كوتەرۋدى ۇيات ساناعان بولۋى كەرەك، جەڭىلگەنىن مويىنداپتى. سوندا ءبىر ۇلكەن كىسى سىناي قاراپ:

— ءبىزدىڭ قىزدى جەڭگەن بەيمالىم جان قۇرمانعازى بولماعاي، ءبىراق ول تەكەنىڭ (ورال) تۇرمەسىندە دەپ ەستىپ ەدىك. ەگەر بوساپ، نە قاشىپ شىققان بولسا، ءداۋ دە بولسا قۇرمانعازى، — دەگەن ەكەن.

قۇرەكەڭ ءسويتىپ ادايلار اراسىنا كەلەر-كەلمەستەن تانىلىپ قالادى. قاشاننان مەيماندوس، ونەر ءقادىرىن بىلەتىن جۇرت ونى كوتەرىپ اكەتەدى. كوڭىلى تاسىعان ول سان ءتۇرلى قاعىس-تارتىس ونەرىن سالىپ، حالىققا "سەرپىلەر" دەگەن كۇيىن شىعارىپتى. كەيىننەن كۇي "سەرپەر" اتالىپ كەتىپتى. دينا نۇرپەيىسوۆا اپامىز بۇل كۇي تۋرالى: "قۇرەكەڭنىڭ وزىندەي ىڭىرانتىپ، ويناتىپ، كۇرسىندىرتىپ، سەرپىلتىپ كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس، مەنىڭ تارتۋىم تەك اۋەنى عانا" دەگەن ەكەن.

ادايدىڭ بارماعىنان بال تامعان كۇيشى قىزى ايجاننىڭ ونەرىنە اسا ريزا بولعان قۇرمانعازى "ايجان قىز" اتتى كۇي شىعارعان. شالقار دالانىڭ ءانۇرانى ىسپەتتەس "اداي" كۇيى ۇلى كۇيشىنىڭ ءوزىن ىستىق ىقىلاسپەن قارسى العان ەركوڭىل حالىققا كورسەتكەن قۇرمەتى.

قۇرمانعازىنىڭ تۇرمەدەن قاشىپ، ماڭعىستاۋعا اسىپ كەتكەن حابارىن ەستىگەن كاسپيي بويىنىڭ ورىس-كازاگى ىزدەۋ سالا باستايدى. جانىندا ءتورت اتتىلى كازاگى بار وفيسەر كۇيشىنىڭ جۇرگەن جەرىن ءبىلىپ، اڭدىپ ۇستاپ الادى. بۇل حابار لەزدە اۋىل-اۋىلعا تارايدى. ەلدىڭ اۋزى ءۋاجدى كىسىلەرى جينالىپ، ورىس-كازاكتارعا اقشا بەرىپ، الدىنا مال سالىپ، قۇرمانعازىنى بوساتىپ الادى. ونىمەن قويماي "ماڭعىستاۋدا قايتىس بولدى" دەگەن دونەسەنيە جازدىرتادى. ءسويتىپ، قۇرەكەڭ ماڭعىستاۋدا تاعى بىرنەشە جىل ءجۇرىپتى. ەلدەگى شەشەسىنىڭ حابارىن ەستىگەندە "قايران شەشەم"، ءوڭىرىمىزدىڭ الا-قۇلا توبەلەرىن كورگەندە "الاتاۋ"، سونداي-اق "ماناتا" دەگەن كۇيلەر شىعارعان ەكەن.

كىشى جۇزدە حاندىق قۇلاپ، وتكەن ۇمىت بولا باستاعان كەزدە قۇرمانعازى دا ەلىنە قايتۋدى ويعا تۇيەدى. تۋىپ-وسكەن جەرىن ساعىنىپ، قۋعىن-سۇرگىندى ءومىرىن ەسكە الىپ شىعارعان كۇيى "بالقايماق" كورىنەدى. نارىنعا ورالعان كۇيشى ەل ارالاپ ءجۇرىپ، توعىز جاسار ديناعا كەزدەسەدى. نۇرپەيىستىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، تۇنىمەن كۇي تارتقانىندا كىشكەنتاي قىز بالا ۇيىقتاي الماي دوڭبەكشىپ شىققان كورىنەدى. قۇرەكەڭ كەتكەننەن كەيىن ەس-تۇسسىز جەتى كۇن اۋىرىپتى. ساندىراقتاپ، اكەسىنەن دومبىرا سۇراي بەرىپتى. دومبىرا قولىنا تيىسىمەن كۇيشىنىڭ تۇنىمەن تارتقان كۇيلەرىن قايتالاپ شىعىپتى. بۇل حاباردى ۇزىن قۇلاقتان ەستىگەن قۇرمانعازى قايتىپ ورالىپ، جاس دينانى شاكىرت تۇتىپ، باتاسىن بەرىپتى جانە ونىڭ كۇيشىلىك جولعا تۇسۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن ەكەن.

بۇل اڭگىمەلەردى ماعان ايتقان يساتاي رامازان ۇلى نارىندا تۋىپ-وسكەن يماندىلىق جارشىسى، اقىنجاندى ازامات. مەن كوپشىلىككە جەتسىن، كەزىندە قۇرمانعازىنىڭ شابىتىنا دەم بەرگەن ماڭعىستاۋ سياقتى كيەلى، اۋليەلى توپىراقتا ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن عيبرات السىن دەگەن نيەتپەن جازىپ وتىرمىن. كۇي اتاسى اتانعان قۇرمانعازى قاي اڭىزعا دا سياتىن دارا تۇلعا عوي.

25.07.1996 ج.

---