شاقان شەرى
جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شاحان شەرى» رومانىنىڭ جەلىسى بويىنشا ساحناعا بەيىمدەلگەن
قاتىسۋشىلار:
شاقان
ءشاقان-ناپسى
شاقان-رۋح
جانتاي
شاقاننىڭ ايەلى
شاقاننىڭ بالاسى
قۇبا مەرگەن
قارا باتىر
اتابەك شال
مەڭسۇلۋ
1-جىگىت
2-جىگىت
3-جىگىت
ءبىرىنشى كورىنىس
ۇلكەن بولمە، ورتادا ەمەن ۇستەل، ورىسشا-قازاقشا ارالاس جاراقتالعان. جانتاي تورعا تۇسكەن جولبارىسشا ارى-بەرى ءجۇر، 3ء-شى جىگىت كىرەدى، ونىڭ ارتىنان ەسىك الدىندا مىلتىق ۇستاپ تۇرعان كۇزەتشى قوسا كىرەدى.
كۇزەتشى. رۇقسات پا؟
جانتاي. ءيا، بارا بەر /دەگىبەرسىزدەنە قول سىلتەيدى/. نە، نە جاڭالىق؟ نە ىستەپ جاتىر اناۋ قانىپەزەر، جانالعىش؟
3-جىگىت. ءبىلدىم، ءبىلدىم، مىرزام. بۇگىن تاڭ قىلاڭ بەرە قاتىن-بالاسىن، ازىن-اۋلاق دۇنيەسىن جالعىز تۇيەسىنە ارتىپ، اتىنا ءمىنىپ، ىلە جاعالاپ كوشىپ كەتىپتى. «توقتا، قىزبالىق قىلما، بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا» دەپ، توقتاتقان جۇرتتى تىڭداماپتى.
جانتاي. قورلىقتى وسىنداي يت قىرسىقتاردان كورىپ بىتتىك. «بوياۋشى، بوياۋشى دەسە، ساقالىن بوياپتى» دەپ، باتىردىڭ ۇلى، اسىلدان قالعان تۇياق دەپ ابدەن باسىمىزعا شىعارىپ الدىق. سوزگە كونبەيدى، بۇيرىقتى تىڭدامايدى. كوزىن ءبىرجولاتا قۇرتقىزامىن. كەنەسارىعا قوسىلعان! سادىققا جانسىز بولعان دەگىزەم! اتقىزامىن، جوق الدىمەن قاماتامىن، سودان سوڭ اتقىزامىن. يت! يت!
ارى-بەرى قايتا الاسۇرىپ جۇرە باستايدى.
جانتاي. بۇل نە قورلىق، بۇل دەگەن سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا. «ءاي، ايداعانىڭ بەس ەشكى سولارعا يە بولا المادىڭ با؟ ءبۇيتىپ ۆەرنىي سىن وتەچەستۆا بولماي قال، بورداي توز» دەيدى عوي ەرتەڭ مىنا ورىستار؟ جالعان نامىستارى ويانىپ، شاقاننىڭ ارتىنان باسقا جۇرت ۇدىرە كوشسە شە ەرتەڭ؟ قايسىسىن قۋىپ، قايسىسىسىنىڭ اتىنىڭ ساۋىرىنا جابىسىپ جۇرەمىز؟ قاس ماسقارا بولدى دەگەن وسى. ءاي، يت، يت، شاقان! قىرسىق!
3-جىگىت. مىرزام، مىرزام، ءسال دامىلداڭىزشى. ماعان ءبىر وي كەلىپ تۇر. شاقان وسىلاي ىلە جاعالاپ، قامىس پەن سەكسەۋىلى، سۋى مەن نۋى بار، اڭ-قۇسى مول جەردى تاڭداپ، قونادى. ماعان ءبىر وي كەلدى، مىرزام.
ايتاسم با، ايتپاسام با دەپ توسىلىپ، جانتايعا سىناي قارايدى.
جانتاي. ايتساڭشى ەندى باستاعان ەكەنسىڭ.
3-جىگىت. بىزدە الگى سىردا ۇستالعان جولبارىس بار عوي. سونى شاقان قونعان جەرگە اپارىپ تاستايىق، تورىن جازىپ، سول ماڭعا جىبەرەيىك...
جانتاي. وي، قانىپەزەر، وي، اقىلدىم.... ادام جەيتىن جولبارىستى....
3-جىگىت. ءدال سونىڭ ءوزىن، مىرزام. قاماۋدا يت-قۇسپەن قورەكتەنىپ سارىلىپ وتىرعان ادام ەتىنە جەرىك جالماۋىز، جالعىز ءۇي شاقاننىڭ تابەت شاقىرار، تاناۋ قىتىقتايتىن ءدامدى يىسىنە باسى اينالىپ، تۇتە-تۇتەسىن شىعارار... سودان كەيىن ەل ءىشىن ۇرەي بيلەيدى... سودان سوڭ ءبىر ادام سوڭىنان ەرەر مە ەكەن، ەل شەتىن سوگىپ كەتەر مە ەكەن جولباسشىسى جولبارىسقا جەم بولىپ جاتقاندا...
جانتاي. دۇرىس-دۇرىس، ايتاسىڭ... ءبىراق ارەڭ قولعا ءتۇسىرىپ ەدى، سوناۋ پەتەربوردان عالىم الدىرىپ ارەڭ تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ ەدى... بۇل سايتان ەركىندىكتە داريا بويىن كەزىپ جۇرگەندە مال – باعۋسىز، وت – جاعۋسىز قالىپ ەدى. جالماۋىز عانا ەمەس، زىميان دا ەدى. كوزگە كورىنبەيدى، قولعا تۇسپەيدى... سىر جاعاسىنا اڭىز بولعان زالىم. وزىمىزگە، اعايىن-باۋىرعا وبال بولماي ما؟
3-جىگىت. ەندى ونى ءوزىڭىز شەشەرسىز، مىرزام، ءبىراق باسقا شارا جوق. جالعىز ءۇي شاقاندى باۋىزداپ تاستاۋعا وترياد جىبەرمەسەڭىز، ونىڭ وزىندە كىسى قولىنان قازا تاپقانىن ەل ەستىمەي جاتپايدى، نارازىلىق ءورشىپ كەتەدى. يە بولا الماي قالاسىز. ال مىندا تابيعات، جولبارىس، قانداي شارا بار؟ ءسىزدىڭ مۇرتىڭىزدى بالتا شاپپايدى... شارۋا بىتكەننەن كەيىن اتىپ الامىز ءوزىمىز.
جانتاي. اتىپ العاندا... ول جالماۋىزدى ورىستار زەرتتەيمىز دەپ ءجۇر مە ەدى. تاعى قاھارىنا ىلىگىپ قالمايمىز با؟ قالاي بولار ەكەن؟
3-جىگىت. قاشىپ كەتتى دەيسىز دە. ءتىلسىز ماقۇلىققا سوت بار ما؟
جانتاي. دۇرىس ايتاسىڭ، ولاي بولسا، ارۋاق! بۇل ءىستى وزىڭە تاپسىردىم، قاجەتىنشە جىگىت ال، سەنىمدىلەرىن ىرىكتەپ ال. جالماۋىز جولبارىستى جىبەرىڭدەر ىلە ساعاسىنا. ىسكە ءسات!!!
ەكىنشى كورىنىس
قوس جارمالى سارى ەسىك شوتقا شالىنىپ، توقپاققا تۇسكەندەي مىلجا-مىلجا: بەتىن زەرلەگەن ويۋلى سۇيەكتەرى پىشىراي سىنعان، اعاش جاقتاۋلار جاڭقالانا ۋاتىلعان، توپسا ءۇزىلىپ، ىلگەكتەرى وپىرىلعان. ءۇي-ىشى استاڭ-كەستەڭ: وشاق اۋدارىلىپ، قازان توڭكەرىلگەن، كيىم، توسەك شاشىلىپ، تەكەمەت، كىلەمدەر ۇيپالانا جاپىرىلعان. ادام مەن اجال بەتپە-بەت كەلگەن، ارپالىسا ايقاسقان عالامات كۇرەس ءىزى ايقىن تانىلادى.
قۇبا مەرگەن. سورلى بالا قايتپاي قارجىسقان ەكەن.
قارا باتىر. اتادان اسىپ تۋعان ەر ەدى، ءقادىرىن بىلمەدىك.
ەكەۋى قۇبىلاعا بەت قويىپ تىزەرلەي وتىردى دا، دۇعا قايىردى. بار ماقامىن كەلتىرىپ قۇران وقىعان – قارا باتىر ەدى، ەڭسەگەي بويلى، ارىق قۇبا مەرگەن ۇزىن سۇرە اياقتالعانشا نەشە بۇكتەلىپ، قوزعالاقتاپ، ۇڭىرەيە ىزعار توككەن ەسىككە قاراعىشتاپ، ابدەن بەرەكەسى قاشقان. بەت سيپالار-سيپالانباستان اتىپ تۇردى دا، ەڭكەڭدەپ تورگە جۇگىردى. ابالاقتاپ الدەنە ىزدەدى.
قۇبا مەرگەن. مىلتىق قايدا؟ نايزا مەن كىسە قايدا؟ جولبارىس كىسى جەيدى، اعاش پەن تەمىردى جەمەيتىن ەدى عوي... شاقاننىڭ ءوزىنىڭ سىرت كيىمدەرى دە كورىنبەيدى.
قارا باتىر. اپىر-اي، ادامدا يمان قالمادى. ويران بولىپ جاتقان ءۇيدى توناعان قانداي بەيباق.
قۇبا مەرگەن. باتىر-ەكە، ءبىز ءتىرى ادامعا جانازا وقىدىق بىلەم... الدەبىر سۇعاناق كەلسە وزگە دۇنيەگە تيىسپەي مە؟ مۇندا باسقا گاپ بار. مەنىڭشە، جيەنىڭىز جولبارىسپەن الىسقان. الىپ جىققان. سودان سوڭ... الدە اۋىر الدە جەڭىل جارالى، ايتپەسە ون ەكى مۇشەسى ءبۇتىن، كيىمىن كيىپ، جاراعىن اسىنعان، اتقا مىنگەن دە ەلگە تارتقان. قالىڭ قار جاۋىپ، بار ءىزدى جاسىرىپتى. ايتپەسە سايراپ جاتار ەدى.
قارا باتىر. اۋزىڭا ماي. تەك... كەشەلى، بۇگىن وتكەن ءىس ەمەس، ءبىر حابارى ەستىلسە كەرەك-تى. ايتكەنمەن ءسوزىڭ قيسىندى. ءبىراق جولبارىسىمىز قايدا؟ شەلەكتەپ توگىلگەن قان، ويراندى توپىرعا قاراعاندا، ءولىمسىز تىنعان كەپ ەمەس.
قۇبا مەرگەن. تەرىسى سىپىرىلعان جولبارىستىڭ سۇيەگى، تىم قۇرىسا، سۇيەكتەن قالعان قاڭقاسى تاياۋ جەردە جاتۋعا ءتيىس.
قارا باتىر. جاتۋ كەرەك، ءبىراق جوق. بۇل نە قىلعان ءىس سوندا؟
سىرتتان ءۇش اڭشى جىگىت كەلىپ كىرەدى. ولار جان-جاعىنا اڭتارىلا قارايدى. جولبارىستى قاراپ كەلەدى. ساحنادا قارا باتىر قالادى.
1-جىگىت. ەل اۋىزىندا جۇرگەن قاۋەسەت ءسوز راس بولىپ شىقپاسىن. شاقان جالعىز ءوزى جەتى جولبارىسپەن ايقاستى دەپ ەدى تۇنەۋگۇنى قاتىنىم. ءبىراق وزىنەن ايەلى ەر شىعىپتى دەگەن. ءۇيدى تورىعان ءۇيىرلى جولبارىستىڭ قۇرساۋى تارىلعان كەزدە ارلان شەرىگە جالاڭ قىلىشپەن ۇمتىلىپتى دەيدى. شاقاننىڭ كىشكەنتاي بالاسىنا دەيىن ساداق تارتىپ، قايرات قىلىپتى. اقىرى، ءتىلسىز جاۋ قويا ما، تاۋلىكتەن استام ايقاستان سوڭ دۇلەي جىرتقىش ءبىر ءۇيلى جاندى تەگىس الىپ جەپتى.
قايعى قارا باتىرعا كوبىرەك تۇسەدى. ول – شاقاننىڭ ناعاشىسى.
2-جىگىت. و سۇم زامان! جولبارىستىڭ جالعىز-جارىم مالعا شاپقانىن ەستۋشى ەدىك، ادام اۋلاعانىن كىم كورگەن!
3-جىگىت. جوق، تۇگەل قىرىلماعان، ايەل عانا قازاعا ۇشىراعان. جولبارىس قۇنداقتاعى ءسابيدى الا جونەلگەندە اتقا مىنە سالا ارتىنان قۋادى عوي. ءوزى ءولىپ بالانى اراشالاپ قالادى. شاقان باس ساۋعالاپ قاتىن-بالاسىن تاستاپ قاشىپتى عوي سابازىڭ.
قارا باتىر. ءتايت! شاقاننىڭ ۇلى بەس جاستا. بەسىكتە بالاسى جوق. ءداتىڭ بارىپ اتادان ەر تۋعان ازاماتتى قاشتى دەۋگە قۇدايدان قورىقپايسىڭ با؟ قاتىننان ەستىگەن جەل ءسوزدى مىنا قارالى شاڭىراقتا قالاي ايتىپ وتىرسىڭ؟
3-جىگىت. اپامنان ەستىگەم نەگىزى...
2-جىگىت. شاپقان ءۇيىرلى ەمەس، جالعىز جولبارىس. ايەل دە، بالا دا امان. ولگەن – شاقاننىڭ ءوزى. /3ء-شى جىگىتكە باعىتتاپ ايتادى/ ازاندا، جاڭا عانا ءتۇتىن تۇتاتىپ جاتقاندا ۇيگە جولبارىس كىرىپ كەلەدى. ەسىكتەن كىرەدى دە، وت باسىندا جىلىنىپ وتىرعان بالانى تىشقان ىلگەن مىسىقشا باس سالادى. ءتىس باتىرماي، دومالاتىپ ويناي باستايدى. شاقان قانجارىن قايراپ وتىر ەكەن دەيدى. ارىستانشا اتىلادى. ارسىل-گۇرسىل ايقاس باستالادى دا كەتەدى. اقىرى قايراتى اسىپ، جولبارىستى ولتىرەدى، قانسىراپ ءوزى دە ولەدى...
3-جىگىت. شاقاننىڭ وڭايشىلىقپەن ولە قالعانىنا سەنبەي وتىرمىن. ءپاتشاعار، ءتىرى ءتارىزدى.
1-جىگىت. ۇنىڭدە وكىنىش بار عوي؟
3-جىگىت. جوق، باتىر، ەر دەگەنىم عوي...
قارا باتىر. جىگىتتەر، بۇنىڭ بارلىعى دۇرىس قوي. ءبىراق كوزىمىز كورىپ تۇر، ءبىر ءۇيلى جان جوق. جولبارىس سالعان ويران، قانعا بوككەن وتاۋ عانا تۇر قالقايىپ.
قۇبا مەرگەن. ايتەۋىر ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانى انىق.
1-جىگىت. ەربيىپ اتقا مىنبەگەن جالتاق جانتاي، اق پاتشانىڭ سەنىمدى نوكەرى جاندايشاپ قۋ جانتاي سالعان لاڭ عوي. سول انتۇرعان شاقاننىڭ قىستاۋىنا قالا تۇسىرمەسە، جەرىن تارتىپ، مالىن تالاۋعا سالماسا، بۇل ۇدىرە كوشەر مە ەدى.
2-جىگىت. انا جالتاق جانتايدىڭ كىسى ەتىن جەگەن جىرتقىشتان ايىرماسى قانشا.
3-جىگىت. جانتايدىڭ ءقازىر ۇستىنەن قۇس ۇشىرمايتىنى، راس. ءىشىڭ كۇيسە تۇز جالا.
2-جىگىت. مىلتىقپەن دۇڭك ەتكىزىپ جايراتىپ سالايىن با وسى تۇرعان جەرىڭدە؟ جاعىمپاز سورلى.
1-جىگىت. قايران ەر، ءۇيىرلى جولبارىستىڭ جاتاعىنىڭ ماڭىنا ءۇي تىككەن بولىپ تۇر عوي.
قۇبا مەرگەن. ايتساڭ – ارمان، بۇكسەڭ – قۇسا. تۇپتەپ كەلگەندە ءبارىن اق نايزانىڭ ۇشى، اق بىلەكتىڭ كۇشى ەمەس، توپتىڭ ءدۇمپۋى، مىلتىقتىڭ ءتۇتىنى شەشەدى ەكەن. ەلدىڭ تۇعىرى ەر دەۋشى ەك. ونىمىز بەكەر بولدى. ەز ەكەن. تۋ ۇستاپ تۇلپار مىنگەن ساۋرىق قايدا؟ باتىر ساۋرىقتىڭ سۇيەگىنە مۇك شىقتى. جالتاق جانتايدىڭ ارقاسىنا جال ءبىتتى. كەشە كەلەلى كەڭەس، وردالى وتىرىس كۇنى زامان بۇلاي شىرق اينالار دەپ كىم ويلاعان. ويلاعان. بىلگەن. بىلگەندىكتەن باسىن قاتەرگە تىككەن. اقىرى قان جۇتىپ قازاعا ۇشىراعان. ەندى مىنە... ۇلىعىڭ – مايىر، ۇلىڭ – جاندايشاپ.
قارا باتىر. ءجا! قازىرگى جاعدايدا ايەل - شەيىت، بالا – قۇربان، قالعان جۇرتتىڭ اماندىعى ولجا بولار ەدى. نامىس قيىن. جىگىتتىڭ نامىسى عانا ەمەس، رۋلى ەلدىڭ نامىسى. شاتاق شىعارعان، اعايىنعا وكپەلەپ اۋا قاشقان شاقاننىڭ ءوزى. ونى تۇرە قۋعان ەشكىم جوق. ءبىراق ەرتەڭ ەل «ءبارى جابىلىپ ءبىر تارعىل مىسىققا شاماسى كەلمەپتى» دەيدى. بۇل – جان توزبەس قورلىق. سۇيەكپەن كەتەر ءسوز. راس، ءازىر ەشكىم ايتقان جوق، ءبىراق ايتادى. كەشەگى كىسىمىزدى جەگەن جولبارىستى ءتىرى جىبەرە المايمىز. تىم قۇرىسا، قورقىتىپ، ۇركىتىپ وسى وڭىردەن الاستاتۋ كەرەك.
جىگىتتەر «ءيا-يا» دەسىپ قولدايدى.
3-جىگىت. ارقانىڭ قۇبا جونىندا، ارىستان وينار شارق ۇرىپ، اتايى ەردىڭ تۇسىندا، تۇلپارى تۇرار تارپ ۇرىپ، ءبىر جامانعا ءسوز ايتساڭ، ەسىكتى كەتەر سارت ۇرىپ، سول جامان ەلدەن كەتەر دەپ، ارتىنان جاقسىلار قالار شاقىرىپ.
قارا باتىر. نە وتتاپ تۇرسىڭ؟
3-جىگىت. شالكيىز جىراۋ ايتىپتى دەگەن ءسوز عوي.
قارا باتىر. ونىڭ ىسىنە سەن تورەشى بولا المايسىڭ.
قۇبا مەرگەن. جولبارىس! تىنىش، قوزعالماڭدار، دىبىس شىعارماڭدار.
قارا باتىر. ت-س... جوق، كەتتى، ءبىراق ۇزاعان جوق. توراۋىلداپ ءجۇر. مىنە، مىنە، نۋ جاققا شىقتى. اباي بولىڭدار. ساداقتارىڭدى سايلاڭدار. ماعان ەمەس، اتتارعا قاراڭدار. ءا، پەرى...
كەنەت ءشاۋ ەتىپ يت ۇرەدى، «كەت!» دەپ الدەكىمنىڭ تەۋىپ جىبەرگەنى، بۇرالقى توبەتتىڭ قاڭق ەتىپ، قاراڭعى قامىستى بەتكە الىپ سابالاقتاي جۇگىرگەنى ەستىلەدى.
قۇبا مەرگەن. قايت! قاپ، مىنا سورلىنى-اي، كا، كا.
بۇرالقى توبەت سارابدال قامىسقا جەتە بەرە قاڭق ەتىپ جالت بۇرىلدى. سول ساتتە قالىڭ قاۋ قاق جارىلعن دا، ءبىر شوق سارى الا قامىس جەل قۋعان جالىنداي لاپ ۇشىپ، بەيشارا توبەتتى ۇمار-جۇمار كومگەن. سارى الا قۇيىن ءتۇن تۇنەگىن كوكتەي تەسكەن نايزاعايداي جارق ەتكىزىپ، قوس جاسىل وت شاشتى دا، اپ-ساتتە قالىڭعا كىرىپ جوق بولدى.
1-جىگىت. اللا! جىن با، پەرى مە؟
قۇبا مەرگەن. ءوزى. ويپىر-اي، جولبارىستىڭ يت ەتىنە جەرىك كەلەتىنىن ءبىلۋشى ەم، ءبىراق مىناۋ ناعىز سويقان ەكەن، ءا. قاتارىنان تىزە قوسىپ، قىرىق كىسى وتىرعان جەردەن ويىپ ولجا اكەتتى.
2-جىگىت. اپىر-اي، ساداق تارتىپ ۇلگەرمەدىك قوي.
1-جىگىت. ساداق تارتقاندى ايتاسىڭ، تۇستەپ تاني الدىڭ با؟
3-جىگىت. جىن با، قۇيىن با؟
قارا باتىر. كىنا مەنەن، قاربالاستا بىلتەنى ۋقالاماپپىن. كۇيىك باسىپ، مىلتىق وت المادى.
1-جىگىت. وبال-اي، يت تە بولسا، نەسىبە ىزدەپ سوڭىمىزدان ەرىپ ەدى.
2-جىگىت. ءيتتى اكەتپەسە اتىڭا شاباتىن ەدى، نە ءوزىڭدى الاتىن ەدى.
قۇبا مەرگەن. ءيتتىڭ جامانىنىڭ ءوزى ادامعا ىرىس اكەلمەك. شەرىنىڭ قاندى باسى بەرى بۇرىلدى بىلەم. قۇداي قالاسا...
قارا باتىر. كەلە جاتىر! سايلانىڭدار! ساسپاڭدار... اراعا تۇسكەنشە. انە!
جىگىتتەر. قايدا؟ قايدا؟ كانە؟
قۇبا مەرگەن. ال، جىگىتتەر. باۋىرلارىڭدى جەگەن جالماۋىزدىڭ تارعىل موينى تۇزاققا ءىلىندى. ول – اڭ، سەن – ادامسىڭ. اقىلىڭ ارتىق، ايلاڭ ارتىق، قايراتىڭ باسىم، قارىمىڭ ۇزىن. ءقازىر سويقاندى پەرى انا سارجاعال قامىستىڭ ءبىر جەرىندە، سەنى كورىپ، جۇرەگى تىتىرەپ، جانىنان ءتۇڭىلىپ جاتىر. ال ەندى جولبارىستاردىڭ ءپىرى قىزىلشۇبار جولبارىس، ءوزىڭ قولدا، مىنا قاندى ساپارىمىزدى كەش!
قارا باتىر. ءيا، قۇداي ءساتىن سالسا، ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتپەي-اق شۇبار تونىن سىپىرىپ، شاقاننىڭ تورىنە توسەيمىز. ارام ەتىن قارعا، قۇزعىنعا تاستايمىز. ىرىسىمىزدى لايلاپ، تىنىشىمىزدى بۇزعان، انانىڭ جەلكەسىن قيىپ، بالانىڭ جۇلىنىن ۇزگەن جەمىت حايۋانعا نە قىلساڭ دا راۋا. ىسكە ءسات!
1-جىگىت. ارالىققا تۇسكەنشە اتپاڭدار.
2-جىگىت. ءقازىر شىعادى. اسىقپاڭدار...
قۇبا مەرگەن. ءقازىر تولايىمەن شىعادى. الدىن بارلاپ تۇر. ءقازىر... ءيا، الاش!
جولبارىستى اۋلاۋ پروسەسى.
1-جىگىت. نەتكەن ەرلىك. اپىر-اي ءبىر قايتپادى-اۋ!
2-جىگىت. اۋەلگى جەبە قۇيىمشاق تۇبىندە قادالدى. ءتىپتى جەڭىل جارا. باس ساۋعالاۋى وپ-وڭاي ەدى.
3-جىگىت. كەكشىل ەكەن...
1-جىگىت. ءمارت دەسەڭشى.
قۇبا مەرگەن. ءيا... ەر. ءمارت. ءبىراق ەرلىك – ەڭسە جازدىرىپ، مارتتىك مۇراتقا جەتكىزەر زامان ءوتىپ كەتكەن، قاس باتىر قازاعا ۇشىراماق. قاس جامان جان ساۋعالاماق. ءولى ارىستاننان – ءتىرى تىشقان. جۇرمەس پە ەدى مىنا شەرى دە ءوزىنىڭ قالىڭ قامىسى اراسىندا. قورلىققا كونبەدى، باسىنعانعا شىدامادى – قارسى شاپتى، قازاعا ۇشىرادى. جاسانعان جاۋعا، جاڭبىرداي وققا قارسى ۇمتىل – سەن دە جالپاڭنان تۇسەسىڭ.
3-جىگىت. سوندا... قالاي؟
قۇبا مەرگەن. وسىلاي. قورعالاپ كۇن كەشكەن قورقاۋدان جاسانعان جاۋعا قارسى شاۋىپ قازا تاپقان جولبارىس ارتىق. قانشا قويان الدىڭ، قايسىسى ەسىڭدە. ال مىنا جانكەشتى شەرىنى ۇمىتىپ كورشى. بالاڭنىڭ بالاسىنا ايتىپ كەتەسىڭ.... جۇرەك پەن جاسىننان جارالعان جولبارىستىڭ تۇقىمى قۇرىر كۇن دە الىس ەمەس... /كەنەت كىدىرىپ جالما-جان/. ءاي، سەن جارالانىپ قالعانبىسىڭ؟
3-جىگىت. /ارەڭ سويلەيدى/ ءيا، جامباسىمدى قارپىپ ءوتتى.
1-جىگىت. ويباي، مىندا جارالى بار، بەرى كەلىڭدەر.
3-جىگىت. ەكپىنى سونداي قاتتى ەكەن. نايزا كەزەپ ۇلگەرمەدىم...
قۇبا مەرگەن. ءاي، بالا سويلەمە، قۋاتىڭ سارقىلادى. جات، بىلاي جاتقىز.
2-جىگىت. ويباي، سان ەتىن وڭدىرماي قارپىپ كەتىپتى.
قارا باتىر. تەز وت جاق! قايسىسىڭنىڭ توقىمىڭ ەسكى، قۇرىمىنان كەسىپ اكەل.
ءۇشىنشى كورىنىس
ساحنا تورىندە وت جانىپ تۇر، ونى اينالا وتىرعان سول اڭشىلار، قۇبا مەرگەن، قارا باتىر بار اراسىندا. كەنەت سىرتتان جولبارىستىڭ اقىرعانى، سودان سوڭ كەرەگەنى قوزعاپ سۇيكەنگەنى ەستىلەدى. بۇلار تىم-تىرىس تىنا قالادى. تىنىشتىق. كەنەت ەسىكتەن اقىرىپ جولبارىس تەرىسىن جامىلعان جاس جىگىت ءتورت تاعانداپ كىرىپ كەلەدى. بۇلار شوشىنىپ ورە تۇرەگەلەدى. ول جەردە دومالاپ كۇلىپ جاتىر.
3-جىگىت. ءتۇۋ، زارەم ۇشتى عوي.
2-جىگىت. بۇتىڭا جىبەرىپ قويعان جوقسىڭ با ايتەۋىر.
3-جىگىت. مەندە نەڭ بار وزىڭە قارا، اپپاق قۋداي بوپ ءدىر-دىر ەتەسىڭ. جاس قىز سياقتى.
2-جىگىت. قىزىڭ نە؟ ەسىڭ دۇرىس پا؟
قۇبا مەرگەن. ءاي، اقىماق، ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ شىداماي اتىپ سالسا قايتەسىڭ؟ ويىنىڭ وسىلعىر. مىنانداي قارالى ساتتە نە سايتان سەنى ءتۇرتىپ تۇرعان.
قامشىسىن سىلتەپ سالىپ قالادى. جىگىت ۇيالىپ، شەتكە ىعىسا بەرەدى.
قۇبا مەرگەن. جولبارىستىڭ ءىزىن كورىپ تىتىركەنبەگەن، ءۇنىن ەستىپ ۇرەي بۋماعان، ءجۇزىن كورىپ جۇرەگى شايلىقپاعان – جان يەسى ەمەس، جىن-شايتانمەن شاتىستى دۇلەي بىردەمە بولعانى. كورگەن سوڭ، بىلگەن سوڭ، باستان كەشكەن سوڭ ايتامىن.
1-جىگىت. بۇل سويقاندا شەرىنىڭ مىسى بار. العاش كورگەن ادام ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالسا عاجاپ ەمەس. تابانى جەرگە تيمەي تۇرا قاشۋعا شاماسى كەلسە، جۇيكەسى بەرىك بولعانى. تارعىل پەرىنىڭ ءوزىن ايتاسىڭ، ءىزىن كورگەندە توبە قۇيقاسى شىمىرلايدى-اۋ ادامنىڭ ال اقىرعان ءۇنى...نەشە قىر استىنان ەستىلسە دە ۇرەي تۋعىزارلىق...
جولبارىستىڭ ءۇنى ەستىلەدى، بارلىعى تىنا قالادى.
3-جىگىت. جولبارىستا ديۋدىڭ كۇشى، جىننىڭ جىلدامدىعى بار. ەرلىگى مەن مارتتىگى ادامدا جوق. ءبىراق ءوز بەتىمەن تيمەيدى عوي ەشكىمگە.
2-جىگىت. تيمەگەنى قالاي، شاقاننىڭ شاڭىراعىنداعى ويراندى قاي ساپقا سىيدىرامىز وندا؟
3-جىگىت. ەندى كىم بىلەدى. اللانىڭ جىبەرگەن زۇلماتى ما؟ اق پاتشاعا قارسى شىقتى، پاتشا دا قارابايىر قارا ەمەس، ارۋاقتى اۋلەت، كيەسى ۇردى ما كىم بىلەدى.
ول قىزۋى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاپ جاتىر. ەلدىڭ بارلىعى وعان جاقتىرماي قارايدى.
قۇبا مەرگەن. جولبارىس ادام جەيدى. ەگەر شەرىنىڭ كوڭىلىندە ادام بالاسىنا دەگەن وشپەس كەك بولاتىن بولسا. ادام سالعان جارا ولەسى بولماعانمەن، اۋىر بولسا، ايتالىق، تەمىر ماساق، ءيا قورعاسىن وق قارا ەتتە قالسا، وشپەندىلىك ءتىپتى ءقاۋىپتى. مىنە، كىسى جەۋ وسىدان شىعادى. نەمەسە جولبارىس ازۋ ءتىسى ءتۇسىپ، ابدەن قارتايادى. اڭ اۋلاۋعا قاۋقارى جەتپەيدى. سوندا ادامعا شابادى.
2-جىگىت. /3ء-شى جىگىتكە باعىشتاپ/ شىنىندا، ادامنان ءالسىز، ادامنان قورعانسىز جاندىك بار ما...
قارا باتىر. قۇدايىم ادامعا وزگەشە جاراتىلىس بەرگەن. قايراتى كەم بولار، قاجىرى ارتىق. ايلاسى كەم بولار، اقىلى ارتىق. اڭنىڭ ءتىسى مەن تىرناعى عانا بار. سەنىڭ بويىڭدا بەس قارۋ. الىستان اتاسىڭ، جاقىننان شاباسىڭ.
قۇبا مەرگەن. ول راس. كۇش پەن قۇرال، پاراسات پەن امال ءوز الدىنا، اداممەن ايبار تالاستىرار ماقۇلىق جوق. مەن وتىز جىل جولبارىس اۋلادىم. كىسىنىڭ قاھارىنان ىقپايتىن جىرتقىش كورمەدىم. ادامنىڭ ارۋاعى اسقار تاۋدان دا بيىك. ويلاپ تۇرساڭ، حايۋانات اتاۋلى جان ءۇشىن، تاماق ءۇشىن الىسادى، ال كىسى ۇلىنىڭ كەرەگى باسقا. پەندەنىڭ قاسيەتى دە، قاسىرەتى دە وسىندا....
3-جىگىت. جولبارىس اۋلاۋ – قازاقتىڭ اتا ءداستۇرى، ماشىقتى ونەرى. تورىندە تارعىل جولبارىس ىلىنبەگەن ۇيدە نايزا ۇستار ۇل تۋمايدى.
قۇبا مەرگەن. ە-ە، ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن. ول زاماندا، ءبىز بىلگەن زاماننان ارعى زاماندا ۇل تابار ايەل جولبارىستىڭ جۇرەگىنە جەرىك بولادى ەكەن. جولبارىستىڭ جۇرەگىن جەپ، تالعاعى تارقاعان ايەل مىڭ سان جاۋدان قايتپايتىن قارا بولات باتىر تۋادى ەكەن. قازىرگى قاتىن نەمەنە... تۇز قۇرت، اشىعان كوجە.. سونى كورە تۇرا كەيىنگى بالاعا جاسىقسىڭ، جامانسىڭ دەپ كىنا قويامىز... ءوتىپ كەتكەن سوڭ ءبارى ەرتەگى...
قارا باتىر. جولبارىس - ورماننىڭ يەسى، قامىستىڭ قوجاسى. ارعى زاماندا بۇل وڭىردە ارىستان دا مول بولعان ەكەن. اڭ پاتشاسى دەپ اڭىز قىلامىز عوي. سول ايبىندى ارىستاندى قازاق جەرىنەن ايداپ تاستاعان – وسى جولبارىس ەكەن. حاننىڭ قاھارىنان باتىردىڭ قايراتى باسىم تۇسكەن ءتارىزدى. ەندى مىنە... باتىر بارىمتاشىعا اينالدى. ادام ازعاندا اڭ قايتپەك.
ءتورتىنشى كورىنىس
جاڭاعى ءۇي، سول كەرەگە، سول جيھاز، ءبىراق بارلىعى، تاپ-تازا، جيناقى، قاندى وقيعاعا دەيىنگى جاعداي. شاقاننىڭ وتباسى. كيىز ەسىكتى سەرپە اشىپ، سىرتتان قۇشاعىن تولتىرا قامىس سۇيرەي اجار كىرەدى.
اجار. شاشادان قار جاۋىپتى. جەر-دۇنيە اپپاق.
سامەن. الاقاي! سونار! قانسونار! اۋعا شىعامىز! ۋححح، سۋىق.
اجار. ءقازىر وت جاعامىز، قۇلىنشاق. كوكەسى، سەن تۇرا عوي ەندى.
شاقان. قانداي جاقسى. قوقاڭداعان، دىكەڭدەگەن ەشكىم جوق. تىپ-تىنىش. دۇرىس بولدى. وڭشەڭ شۋىلداقتان بولىنە كوشكەنىم. راحات. يەن قامىس، كەڭ دالا. ا، بايبىشە، ات قايدا، تۇيە قايدا؟
اجار. قۇداي كەدەيلىكتى ماڭدايىڭا جازعان. اڭشى اتامنىڭ ەكى ءۇيىر جىلقى، ءبىر كەلە تۇيەسىنەن قالعانى – قارا بۋرا مەن كەر جورعا ات ەدى، ونىڭ ءوزىن ساسكەدە سۇرادىڭ...
شاقان. ەشتەڭە ەتپەس، مەنىڭ مالىم – قۇمدا ورگەن كيىك. قىردا جورتقان – قۇلان.
اجار. وي، اللا-اي، جاڭا جۇرتقا قونعاندا تىم قۇرىسا الىستان ۇلىعان ءبورى ءۇنى ەستىلۋشى ەدى. تىپ-تىنىش. ساۋىسقاننىڭ سارقىلىنىڭ ءوزى قۇلاق جارادى. ءبىرتۇرلى ەلەگىزىپ، ۇيىقتاي المادىم. جالعىزدىققا مال ەكەش مال دا توسىرقايدى ەكەن، مەن ۇيدەن شىققاندا قۋ جورعا دالادان وقىرىنىپ، قارا بۋرا موينىن سوزىپ شىر اينالدى...
شاقان. قايىرىلماي تارتىپ كەتكەنىم وتە دۇرىس بولدى. ءوزىم بي، ءوزىم قوجا. اتام كونبەگەن قورلىققا مەن نەگە كونەم؟ اتام كيمەگەن نوقتاعا نەگە مەن باس سۇعام؟ دۇرىس. ءبارى دۇرىس.
اجار. قايدام. توڭىرەك تۇگەل قامىس... توعايدان قالىڭ...
شاقان. جالعىزدىق قيىن ساعان. بيىلعى قىستى وتكەرەيىك. جاز شىعا... جاز شىعا جالايىرعا – ناعاشىلارىما بارام. قىرىق سەركەشىمدى الامىن. سودان سوڭ، ساعان سەرىك بولاتىن «ويماق اۋىز، قيعاش قاس»... قالاي ەدى...
وسىلاي دەگەن ول تاماشا ءبىر ءاندى شىرقايدى. قىز سىمباتىنا قاتىستى، ماحاببات ءانى بولۋعا ءتيىس. ءارى قاراي «شاقاننىڭ ءانى» دەپ اتالادى تەكستە.
اجار. /سىڭعىرلاي كۇلىپ/. جەزتىرناق سۇلۋ. الىستان ىزدەپ قايتەسىڭ، تورەم، وسى مەڭىرەۋ ىشىنەن قالىڭ بەرمەي-اق تابامىز. قورقام... وسى ءۇيدى ءبىر قۇبىجىق توراۋىلداپ جۇرگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى.
شاقان. جەزتىرناق قۇرىعالى قاشان بۇل وڭىردەن. بىردەن باس سالمايدى، اۋەلى بەيبىت كەلىپ، وت باسىن بارلاپ، باقىلاپ كەتەدى ەكەن. سودان سوڭ عانا بۇقپالاپ قايتا ورالادى. باياعىدا وتەگەن باتىر ءولتىرىپتى دەيدى عوي سونداي جەزتىرناقتى. ەلگە جايلى قونىس قاراپ، جيدەلى بايسىندى ىزدەپ شىققان ساپارىندا. كەشەگى اعىباي باتىر دا كەزدەسىپتى. ءبىراق ونىكى باسقاشا. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى تۇندە سابالاق جاۋىن استىندا، قالىڭ ورمان ىشىندە جالعىزاياق جولمەن كەلە جاتسا، استىنداعى اق-ىلاق ات پىسقىرىپ، تۇرا قالادى...
اجار. يششاھ! بالانى قورقىتاسىڭ.
شاقان. شىن قورىقساڭ، تۇندە مەنى نەگە وياتىپ المادىڭ؟ ەكەۋمىز دە تاڭ اتقانشا ۇيىقتاماي شىعاتىن ەدىك...
اجار. قويساي. بالاڭنان دا ۇيالمايسىڭ.
شاقان. قۇلىنشاق، سەن دە تۇر. جىلى قىستاۋ جوق، ۇيرەنۋ كەرەك. مىنە، ازامات! ءقازىر قىرعاۋىلعا شىعامىز.
اجار. ءولا، وتىم ءسونىپ قالىپتى... قايران تالعاردىڭ تەزەگى...
شاقان كەنەتتەن كوتەرىلىپ كەتتى.
شاقان. تەزەكتەن باسقا نەڭ قالدى وندا! ول دا جاۋدىڭ مالىنىكى. قايتا-قايتا مىجىپ ءبىر نارسەنى ايتا بەرگەننەن نە شىعادى. قاي جەتىسكەنىمنەن وتىرمىن مۇندا. ءقايسىبىر جەتىسكەنىمنەن قاشتىم ەل اراسىنان!!! اۋزى اشىق جارانى قاۋزاپ، شي جۇگىرتە بەرگەننەن نە تاباسىڭ وسى سەن!!!
اجار مەن سامەن شوشىپ كەتەدى. ءشاقان-ناپسىنى الدەبىر ەسەر اشۋ بيلەگەن. ونى ءوزى دە سەزىپ، ساباسىنا تۇسەدى.
شاقان /جۇمسارىپ، كەشىرىم سۇراعانداي داۋىسپەن/. ءقازىر قىرعاۋىلعا شىعامىز، بالام.
سامەن /داۋىسى دىرىلدەي، اكە اشۋى الدىنداعى ۇرەيىن باسقىسى كەلگەندەي/. قىرعاۋىلدى قالاي الامىز؟
ءشاقان-ناپسى. بىلاي الامىز.
ول وشاق باسىندا ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، جۇرەلەي وتىرعان اجاردى بەلىنەن قۇشاقتادى. ول سۇلىق وتىر.
ءشاقان-ناپسى. اتقا مىنەمىز... /ايەلىنە قاراتىپ/ قالاي ەكەنىن بىلەسىڭ. مىنە، بىلاي تىزگىننەن ۇستايمىز.
ول اجاردىڭ مۇقيات ورىلگەن، جۋان قوس بۇرىمىن ۇستادى.
اجار /كۇلىپ/. ساعان داۋا جوق. ويىنعا تويمايدى ەكەنسىڭ. كۇن قۇرعاتپاي...
شاقان. سودان سوڭ عوي، جەزتىرناقتىڭ قىزىن كىشىلىككە تۇسىرگەلى جۇرگەنىم... قولىما قوس ايىر دىراۋ قامشى الام. سەن دە الاسىڭ قامشىنى. وزەننەن الىسىراق، قامىستان، توعايدان اۋلاعىراق جەرگە بارامىز. سەمىزدىكتەن شايلاپ جاتقان، جىپىرلاعان قىرعاۋىل. ءوزى قىزىل، قۇيرىعى ۇزىن، دۋاداقتاي ءىرى. دىر ەتىپ ۇشادى. مەن سوڭىنان تۇرا شابام. قىرعاۋىل تاس لاقتىرىم جەرگە بارىپ، جالپ ەتىپ قونادى. قاشايىن دەسە، قارعا مالتىعىپ، جۇگىرە المايدى. قامشىمەن ءبىر-اق تارتام. الدا-جالدا قايتارا ۇشىپ ۇلگەرسە، اۋەلگىدەن دە جاقىن تۇسەدى. وندا ءتىپتى وڭاي.
سامەن. ەگەر جىڭعىلدىڭ ورتاسىنا قونسا شە؟
شاقان. وندا باسقا ءبىر قىرعاۋىلدى كوتەرەمىز. قۇس كوپ. ىلەنىڭ ەكى ءوڭىرى تولعان قۇس.
اجار. وت تۇتاتىپ بەر. بالا توڭىپ قالدى.
سامەن. مەن توڭعام جوق. ءۇي جىلى.
شاقان. ىشتەن قوس قاباتتاپ كيىز تۇتىلعان، كوردىڭ عوي كەشە ىرگەنى كومىپ، سىرتتان نەشە قابات قامىس تارتىپ تاستاعانىمدى. تامنان جىلى بۇل كيىز ءۇي دەگەن. ءبىراق قىرعاۋىلعا شىعار الدىندا وت جاعىپ، جىلىنۋ كەرەك، قوناق كوجە ءىشىپ، تويىپ الۋ كەرەك... سولاي، بالاقان. بايبىشە شاقپاق قايدا؟
اجار. شاقپاق كىسەدە تۇرعان دا. توردە، كيىز سىرتىندا ءىلۋلى تۇر.
شاقان. قۇلىنشاق، سىرتتان قامىستىڭ ۇلپەك قۋىن سىندىرىپ اكەلشى.
جالت بۇرىلعان شاقاندى قاق ماڭدايدان جاسىن ۇرعان. ەسىكتەن تايداي سارى تارعىل مىسىق سۇعىنىپ تۇر ەكەن. «جولبارىس!». توردە، تۇسكيىزگە ارقاسى جابىسىپ، ءۇنسىز، ءتىلسىز قاتىپ قالعان شاقانعا وت شاشا قاراپ، اتىلۋعا ىڭعايلانعانداي، جەر باۋىرلاپ شوگە بەرە كەنەت لىپ كوتەرىلدى دە كىشكەنتاي ساۋساقتارى تاربيا، ەكى قولىمەن بەتىن كولەگەيلەي كەيىن شەگىنگەن سامەندى تىشقان ۇستاعان مىسىقتاي ىلە تارتىپ، ەتپەتىنەن ءتۇسىردى. ءدىر قاققان دارمەنسىز بالانى بەل ورتادان قارجي تىستەگەن، باسىن كەگجيتىپ، ەزۋىنەن ايبات شاشا سىرتقا ءبىر-اق قارعىعان.
اجار. ويباي، شاقان! قۇرىدىق! قۇرىدىق! جولبارىس! سامەن! سامەن!
كوسەۋدى الا سالىپ جولبارىستىڭ سوڭىنان كەتەدى.
شاقان. سامەن! قۇلىنشاق! اجار! اجار! توقتا!
اجار جولبارىسقا جاقىنداپ قالعان. كوسەۋىن كوتەرە قوقاقتاپ، ىشقىنا باقىرادى.
اجار. كەت! كەت پالەكەت! كەت! تاستا! تاستا!
قاپەلىمدە جانى ىشقىنعان شاقان – شاقان، ءشاقان-ناپسى، شاقان- رۋح بولىپ ىدىرايدى.
شاقان. اجار توقتامادى. جولبارىسقا جاقىنداپ قالعان. كوسەۋىن كوتەرە قوقاقتاپ، ىشقىنا باقىردى...
ءشاقان-ناپسى. تارعىل شەرى ادامنىڭ ايبارىنان ىققانداي بۇعا بەرە شەگىنشەكتەدى دە، بوكسەسىمەن قىرىنداي اينالىپ، بەتىن بەرى بۇردى. شيراتىلعان قۇيرىعىمەن قوس ءبۇيىرىن كەزەك قامشىلاپ، ءتورتتاعانداي بۇكشيدى دە، ەزۋىنەن ارىلدادى. سودان سوڭ سىلق ەتكىزىپ بالانى، سامەندى تاستاي سالعان.
شاقان-رۋح. ەتپەتتەي تۇسكەن، بەت-اۋىزىن قان جاپقان قۇرتاقانداي بالا سارى تارعىل دەنەسىمەن جارتى دۇنيەنى جاۋىپ تۇرعان جىرتقىشتىڭ الدىنان ەڭبەكتەي قاشتى. جەر سۇزە جىعىلىپ، شاتقاياقتاي كوتەرىلدى. ەكى-ۇش اتتاپ بارىپ قايتادان توپالاڭ استى. جولبارىس بالاعا قاراعان جوق. اسپاندى تىتىركەنتە گۇر ەتكەن دە، بۇل كەزدە ەسىك پەن توردەي كەلىپ قالعان ايەلدىڭ باسىنا ءبىر-اق قارعىدى. اجار ءۇنسىز، ءتىلسىز بۇكتەتىلە قۇلادى.
ءشاقان-ناپسى. قۇتىرىنا تارپىنعان جولبارىس ازۋ تىستەرى اق قارعا شاعىلىسا ىرسيدى دا، سۇلىق دەنەنى جەلكەسىنەن الىپ كوتەرە بەرە قارش ەتكىزىپ جالعىز-اق شاينادى. جالعىز-اق شايناپ، موينىن ۇزگەن سوڭ، ەزۋىنەن قان شاشا ارىلداپ، باسىن كەگجيتە ماعان قاراعان. كەلەر مەزەتتە...
شاقان. كەلەر مەزەتتە مەن ءوزىمنىڭ شىرقىراپ قاشىپ بارا جاتقانىمدى اڭعاردىم. كۇپسەك قاردا الدەبىر تۇبىرشەككە سوعىلىپ، وماقاسا جىعىلدىم. سارى ديۋ ۇستىمە مىنە تۇسەر دەپ باسىمدى قورعالاي بەردىم. جوق.
شاقان. سارى ديۋ ارتتا، ارقان بويى جەردە، جاڭا عانا ءوزى توبەسىن ويىپ، موينىن ۇزگەن جەمىنىڭ ۇستىنەن اسا كۇدىرەيىپ، گۇرىلدەي وكىرىپ تۇر ەكەن. ءبىراق... ءبىراق، جىرتقىشتىڭ ۇرەيلى، قاتقىل ۇنىمەن جالعاس ءالسىز، ءبىراق ودان الدەقايدا قورقىنىشتى داۋىس جەتتى قۇلاعىما.
داۋىس. «كوكەەەە!!!». كوكە، كوكە، كوكە!!!!!
ءشاقان-ناپسى. جولبارىس ويلانۋعا، ەس جيىپ ءدات بەكىتۋگە مۇرشا بەرگەن جوق. ولىكتىڭ ۇستىنەن اتتاپ، بەرى قاراي جۇرە بەرە قالت بوگەلدى.
شاقان-رۋح. العاشقى جەمىن تاستاماس ادەتى مە، الدە دارمەنسىز اكەدەن كومەك تىلەگەن ءسابي داۋىسى وزىنە تارتتى ما، كەرى بۇرىلدى دا، ەكى-اق قارعىپ، جان داۋىسى شىعا شىرقىراعان بالانى ءىلىپ الدى...
شاقان. مەن قو... رىق-تىم /وكسي كۇرسىنىپ/. نە قالدى ەندى... نە بار....
كەنەت وز-وزىنەن قاتايىپ.
شاقان. مەن... مەن قورقار ەشنارسە قالعان جوق! مەن ەشتەڭەدەن قورىقپايمىن. نەدەن قورقام، قاتىن جوق، بالا جوق. ءوزىم دە جوقپىن. جولبارىس تا جوق بولۋعا ءتيىس. ەركەك ۇرعاشىسىنا قارامايمىن. باۋىرىندا بالاسى بولسا ءتىپتى جاقسى. مەن جولبارىستىڭ تۇقىمىن قۇرتامىن.
بەسىنشى كورىنىس
قامىستان توقىلعان قوستىڭ ءىشى. بالكىم اشىق دالا بولار. ەكەۋ وتىر. ەگدە تارتقان، قاريالىققا بەت بۇرعان قۇبا مەرگەن جانە جانتۇرشىگەر اڭ كەلبەتىنە ەنگەن شاقان.
شاقان. نەگە ەكەنى ەسىمە الگى، الگى دەيمىن-اۋ... بالاعا شاپقان، ايەلدى شايناعان جالماۋىز جولبارىس ءتۇسىپ وتىر.
قۇبا مەگەن. جولبارىس ءوز بەتىمەن كىسىگە تيمەيدى.
شاقان. سوندا جالماۋىزدىڭ كەك قۋعانى ما؟ ءبىر كىسىدەن كورگەن جاپاسىن بار ادامعا ارتقان... جۇرگەن ءىزىن قاندى سوقپاققا اينالدىرعان.
قۇبا مەرگەن. شاقان، سەن دە قازاعا ۇشىرادىڭ. قورعاسىن وق ەمەس، تاس – قايعى – ەكى بىردەي قازا جۇرەك باسىنا تۇبىرتپەكتەلىپ جابىستى. ءبىر جىرتقىشتىڭ كىناسىن تارعىل توندى بارلىق شەرىگە ارتتىڭ. سوندا نە تاپتىڭ؟
شاقان. ەشتەڭە. ەشتەڭە تاپقان جوقپىن...
باسىن سىعىمداپ وتىرا كەتەدى.
قۇبا مەرگەن. كەك. كەگىڭ اڭدا ەمەس، ادامدا بولۋعا ءتيىس ەدى. سەنى ەلدەن ايىرعان - ادام.
شاقان. مەندە ءۇي جوق. وسى تۇندە عانا يەن توعايدا، جيدە اعاشىنىڭ تۇبىندە قونىپ شىقتىم. مەندە ءۇي جوق...
قۇبا مەرگەن. حان، سۇلتان كەتتى – حالىق ورنىندا قالدى. جۇرت وزگەشە تىرلىك كەبىن تاپتى. نامىسى سونبەگەن، بولاشاقتان تۇڭىلمەگەن ەر-ازامات تۇمان سەرپىلەر، كۇن اشىلار جاڭا ءبىر جول قاراستىرا باستادى. انا - قۇرساقتانىپ، بالا – اياقتانىپ جاتىر. قاتارعا قوسىل، شاقان. ەلگە قايت.
شاقان. مەندە ءبارى بولعان. سونىڭ كۇيىگى سونىڭ كەگى... ىلەنىڭ باسىنا ءوتىپ، شەلەكتىڭ بويىن، شارىننىڭ شاتقالىن ءسۇزدىم. كۇرتىنى ورلەدىم. كەزدەسكەن تارعىل توبەتتىڭ قانىن سۋداي شاشتىم. شۇمەكتەي توكتىم! جەتىسۋدا جولبارىس اۋلەتى ىلەنىڭ ەتەگىندە عانا قالعانىنا كوز جەتكىزدىم. ءبىراق اجار مەن سامەندى جەگەن، كىرتىلدەتىپ شايناعان جالماۋىزدى كەزدەستىرمەدىم. ۇرعاشى-تۇعىن. كورسەم جازباي تانيمىن. تانىرىم حاق...
قۇبا مەرگەن. تارلان شەرى دە تابيعاتتىڭ بۇلا پەرزەنتى بولاتىن. كىسى جولىن كەسپەگەن، ادام بالاسىنا جاماندىق ويلاماعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە تۇرلەنە قۇبىلعان تارعىل تەرىگە قىزىققان ءبىر جاۋىز باسپالاپ كەلىپ، قاپىدا جارالاعان بولاتىن. جازىلماس جارا ماشىقتى ونەرىنەن ايىرعان، اشتىق پەن ىزالى كەك قاتارىنان قىسقان جولبارىس تايعاق جولعا ءتۇستى، كىسى ەتىن جەۋدى ادەپكى كاسىبىنە اينالدىرعان جالماۋىز بولىپ شىقتى. كەك – كەككە جەتەلەدى، جاۋىزدىق – تەك جاۋىزدىق تۋعىزدى، ەندىگى كەزەك ساعان جەتىپ ەدى. كوزسىز ءناپسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەنىڭ ادامدىققا جاتپايدى. ەرلىكتىڭ ولشەۋى، تاۋەكەلدىڭ شەگى بار، ساقالىمدى سىيلاساڭ سابىر ەت. كىدىر، توقتا...
شاقان. اعايىن ورتاسىنا بارا المايمىن. اۋەلدە قالمادىم، تىڭداماي كەتتىم. پانا تىلەگەن كەمباعىل كىمگە كەرەك ەندى. مەن الدىمەن بالامدى، سودان سوڭ ايەلىمدى ءوز قولىممەن اجالعا بەرگەنمىن. كوز الدىمدا جەگىزدىم. ءوزىم جەدىم. مىنە، قارالى ءۇي الدىندا قىزىل قانى اقتارىلىپ، باسى ءبىر بولەك، اياعى ءبىر بولەك ارىستاي سوزىلىپ جاتقان - مەن! شاقان! ال مىنا مەن – تۇرەگەپ تۇرعان، جانى جوق، سۇلدەرى بار، اتى جوق، ارۋاعى بار – شاقان ەمەس، تارعىل جولبارىس، مەنىڭ اتىم – شەرى. شاقان مارقۇمنىڭ جانازاسى باياعىدا شىعارىلعان. ارۋلاپ كومىلگەن.
قۇبا مەرگەن. شاقان، سەن ولگەن جوقسىڭ. كەۋدەڭدەگى شىبىن جانىڭ شىققان جوق. ولاي كۇپىرلىك قىلما. ءتاڭىرى تاعالانىڭ قۇدىرەتتى پارمەنىمەن جاراتىلعان ون سەگىز مىڭ عالامدا باسى ارتىق ءبىر نارسە جوق. قارا جەردە قىبىرلاعان قۇمىرسقادان كوك اسپاندا شارىقتاعان قىرانعا دەيىن، سۋ سۇزگەن بالىقتان ءشول كەشكەن قۇلانعا دەيىن قيلى كەيىپتى، قانشاما ماحلۇقات بار ەكەن، سونىڭ ءبارىنىڭ ءوز نەسىبەسى، ءوز ورنى بولسا كەرەك. حاق تاعالا بىرىنە ءبىرىن سالبەستىرىپ، بىرىنە ءبىرىن باقتىرىپ قويعان. ءبىراق ءتۇپ يەسى – ادام. ەندەشە، ورنىڭدى ءبىل، قاراۋىڭداعى جان-جانۋارعا جازىقسىز جاپا شەكتىرمە. قوجايىن ەكەم دەپ قوقاڭداي بەرگەن اقىر ءتۇبى قۋ دالادا قالار. ادام اراسىندا دا اتادان ازعان، جولدان جاڭىلعان كىسىلەر ۇشىراسادى، اڭ الجاسسا نە جورىق. ءبىر جامان ەستەن تاندى دەپ ەلدەن قالاي اينىرسىڭ، ءبىر جىرتقىش ەتەكتەن شالدى دەپ جەردەن قالاي بەزەرسىڭ. ءبىر اۋىلدان جەرىگەن بار قازاقتى جات كورەر؛ جەردە جازىق جوق، ەلدە كىنا جوق، بار پالە كىسىسىندە، ەندەشە زاماننىڭ اۋقىمىن تانى، ادامنىڭ امالىن تاپ. باتىر بارىمتا قۋىپ، بۇركىت تىشقان اۋلاعان زاماندا كەيىنگى جاس بالاعا جول كورسەتەر اعا كەرەك.
داۋىس: كوكە، كوكە، كوكەەەە!!!
شاقان كەنەت ىزالاندى. ايقايلايدى.
شاقان. كەڭ ومىرگە، بۇيىعى تىرلىككە ءبىرجولا بەرىلىپ كەتسەم، انتىمنان اتتاپ، ارۋاققا شەت بولام با دەپ قورقام. جالعىزدىق، ءتۇز كەشىپ جەكە جورتقان جابايى ءومىر عانا مەنىڭ ەنشىم.
قۇبا مەرگەن. جاۋعا تۇسپەگەن قارۋىڭدى جازىقسىز جانۋارعا جۇمساي بەردىڭ، قىرعان سايىن قۇنىقتىڭ. جولبارىس قانىنا كەڭىردىكتەي ءجۇزدىڭ...
شاقان. توقتاتا المايسىڭ سەن مەنى! كەگىمدى الماي توقتامان! قىزىل ءسوزىڭنىڭ كەرەگى جوق. كەت!
قۇبا مەرگەن. جولبارىستىڭ جويىلعانى – دالا رۋحىنىڭ جويىلعانى. جولبارىس – باتىرلىقتىڭ كيەسى. كيە كەتكەندە باتىرلىق رۋح تا كەتەدى. وسىنى ۇقپاي تۇرسىڭ، شاقان.
شاقان. جولبارىس ءتۇپ تامىرىمەن قۇرۋعا ءتيىس. قۇرتاتىن - مىنا مەن....
قۇبا مەرگەن. كوزىنە قان تولعان، قوس شەڭگەلىنەن قان شۇمەكتەگەن تالاي پاقىردى كورىپ ەدىم. سەن دە سول جولعا تۇسكەن ەكەنسىڭ. بارسا كەلمەس ساپارعا شىعىپسىڭ. ولاي بولسا، ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ قالعانىڭ ارتىق. جولبارىسپەن شايقاسقان باتىر شاقان قالسىن ەل ەسىندە.
قۇبا مەرگەن ونى اتپاق بولادى، ەكەۋى الىسادى. شاقان اينالدىرىپ كەلىپ ونىڭ ءوزىن اتادى. مىلتىق گۇرس ەتىپ اتىلادى، قۇبا مەرگەن قۇلايدى، شاقان سالبىراپ وتىرىپ قالادى. شام سونەدى.
التىنشى كورىنىس
شاقان سول جەردە وق جونىپ جالعىز وتىر. قامىس جاققا قاراپ قويادى. كەنەت ات ءدۇبىرى ەستىلەدى. قيقۋلاعان ءۇن.
شاقان. مىناۋ قاي داراقى تاعى؟ قۇس بىتكەندى ۇركىتەتىن بولدى.
ەركەكشە كيىنگەن مەڭسۇلۋ سۋىت كەلەدى. شاقاندى كورىپ كىلت توقتادى.
مەڭسۇلۋ. ءاي، ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ؟ ادامسىڭ با، اڭسىڭ با؟ وي، جولبارىس ەكەن دەسەم، شوشايعان مىلتىعىڭ بار عوي. اسسالاماعالەكۇم، اعا!
شاقان. اماندىق. نەعىپ جۇرگەن بالاسىڭ؟
مەڭسۇلۋ. وي، اعا، زارەمنىڭ ۇشقانىن كورسەڭىز. ءبىر جەتىم ەمگەن ساياق كوك تاي بار ەدى. ءتۇن ورتاسىندا عوي دەيمىن. ءتىپتى شەت كەتىپتى. قايىرايىن دەپ جۇرە بەرىپ ەدىم... ساپ-سارى ساپالاق...
شاقان. جولبارىس شاپتى ما نەمەنە؟
مەڭسۇلۋ. كوزى تۋرا شوقتاي جانادى، شايتاننىڭ وتىنداي جاپ-جاسىل. وقتاي اتىلعاندا... بايقۇس تاي شوكەسىنەن جىعىلدى. جولبارىس تا قارعىدى، بىزگە ەمەس جاڭاعى تايعا، كەرى بەستى دە شۇرقىراي قاشتى. ال مەنىڭ ءۇنىم ءوشىپ قالدى. سونداي قورقاق ەكەم. ال ءسىز عوي ەشنارسەدەن قورىقپايسىز.
شاقان. ونى قايدان بىلەسىڭ؟
مەڭدىسۇلۋ. بىلەم. ءسىز – شاقان شەرى باتىرسىز...
شاقان. شاقان ەكەنىم انىق. شەرىسى تاعى راس. ءداپ سولاي. شاقان شەرى.
مەڭدىسۇلۋ. ەل ءسىزدى كۇندىز – ادام، تۇندە – جولبارىس دەيدى. اكەسى جاۋدان ارماندا ولگەن سوڭ، ەلىن ازدىرعان، جەرىن ساتقان جۋانداردىڭ قورلىق-زورلىعىنا شىداماي، جاپان تۇزدە جالعىز جورتار جولبارىسقا اينالىپ كەتىپتى دەيدى. ءبىراق مەن سەنبەيمىن.
شاقان. سەنبەگەنىڭ دۇرىس.
مەڭدىسۇلۋ. الدىڭعى جىلدارى مەن وندا ءالى كىشكەنتايمىن، بىرەۋلەر كورىپتى ءسىزدى. اكەم ىزدەتتى، تابا الماي قالدى. ءبىزدىڭ ءبىر جىلقىشى ىزىڭىزگە تۇسكەن ەكەن، كادىمگى ادامنىڭ ءىزى دەيدى، سودان كۇن ۇزاق ءجۇرىپتى، سوسىن كەشكە قاراي... كەشكە قاراي الگى ادام ءىزى وزىنەن ءوزى جوعالىپ، جولبارىس ىزىنە اينالىپ كەتىپتى...
شاقان / ناپسىمەن بىرگە/. اپىر-اي... مۇمكىن جولبارىس كىسىنىڭ ءىزىن باسقان شىعار. ءىز ۇستىمەن جۇرەتىن ادەتى بار عوي ول شىركىننىڭ...
مەڭدىسۇلۋ. الدە... سەن قايدان شىقتىڭ؟ تۇندە جىلقىعا شاپقان سەن ەمەسپىسىڭ؟ ءقازىر ادامسىڭ. تيىسپەيسىڭ.
شاقان. ءاي، ءاي... ءوزىڭ قورقاقتىڭ ىشىندە ەسەرى ەكەنسىڭ. سەن دە جىگىت اتانىپ ءجۇرسىڭ-اۋ. جىلقىنى قالاي باعاسىڭ مىنا تۇرىڭمەن؟
مەڭدىسۇلۋ. مەن جىلقىشى ەمەسپىن. جىلقىشىلار اۋىلعا كەتكەن. قورقاق تا ەمەسپىن. قورىقسام قايتىپ كەتەر ەدىم. كۇزەتكە ءوزىم شىقتىم، جىلقى شۇرقىراي بەرگەن سوڭ... مەن جىگىت تە ەمەسپىن.
مەڭدىسۇلۋ ساقىلداي كۇلىپ، باسىنان تىماعىن جۇلىپ الدى. توبەگە شيىرشىقتاي سالعان قوس ءورىم شاش تارقاتىلا توگىلىپ، يىققا وراتىلعان.
مەڭسۇلۋ. اعا، ايدالادا كەزىكسەڭىز دە قوناقسىز. ءبىزدىڭ اۋىلعا بارىپ، جاتا-جاستانا كەتىڭىز. ونىڭ ۇستىنە اكەم اتابەك سىرتىڭىزدان تىلەۋلەس. وتكەن-كەتكەننەن سۇراستىرىپ، اماندىعىڭىزدى ءبىلىپ وتىرادى. ادەتكە اينالعان.
شاقان. جارايدى، سەنەن وڭايلىقپەن قۇتىلا المايدى ەكەنمىن. دەگەنىڭ بولسىن. جول باستا.
جەتىنشى كورىنىس
شاقان مەڭسۇلۋ اۋىلىندا ابدەن قوناق بولادى. باتىردىڭ قۇرمەتىنە توي تويلانادى.
اتابەك. ەل يەسىز، قوي سەركەسىز. باسپاق، تانا – پۇل بولدى، اقىلى كەمىس – بي بولدى. ۇلىس ۇلتاراقتاي ءىرىپ، تىرناقتىنىڭ شەڭگەلىندە، ازۋلىنىڭ ەزۋىندە كەتتى. اعا سۇلتان دەگەن ۇلىق شىقتى، مايىر دەگەن بۇلىك شىقتى. كىم پايىمداپ، كىم ۋايىمداپ جاتىر. ۇققان، باققان ەردە نە قايران بار. بۇگىنگىڭ مەرەكە، ەرتەڭىڭ نە بولار... ەر تۋعان ازامات تەگىس قان جۇتىپ ولگەن سوڭ يت-قۇس تا باسىنادى. ەرىنەن ايىرىلعان سوڭ ەل توزادى. بالام، مەنىڭ ءتورت تۇلىگىم ساي – مالدان كەمدىگىم جوق. جاۋدان ولگەن ەكى ۇلدىڭ ءىزىن باسىپ جەتى نەمەرە ءوسىپ كەلەدى – جاننان كەمدىگىم جوق. ءبىراق... باسىم كوپ، بارىم تۇگەل دەي المايمىن. جەتى ەمەس، جەتپىس نەمەرە سىيار ەدى باۋىرىما. التى اۋىل ەمەس، التى ارىس قاراسا ەدى اۋزىما. مىنا كەڭ دالا جاياۋدىڭ اياعىندا كەتپەس ءۇشىن، انا مىڭىراعان مال جەبىردىڭ كومەيىندە كەتپەس ءۇشىن... اتادان اسا تۋعان ارۋاقتى ەر كەرەك.
ادامدار قوشتاپ باس يزەسىپ جاتىر.
1-ايەل. ءيا-يا، ارۋاقتى ەر كەرەك.
ەركەك. سەن ەردى قايتەسىڭ، بايىڭ بار عوي.
1-ايەل. مەنىڭ بايىم بولعانمەن، باسقا جاس قىزدار بار.
مەڭسۇلۋعا مەڭزەيدى. ول ۇيالىپ، سىزىلىپ قالادى.
اتابەك. سەنى العاش كورگەندە جولبارىس پەرىسى جاۋقاشار اتامنىڭ ارۋاعى الدىمنان شىقتى ما دەپ ەدىم. اتاعا جەتە تۋعان سىرتتان ەكەنسىڭ. اداسىپ كەلگەن جوقسىڭ، قۇداي ايداپ، ارۋاق جەتەكتەپ اكەلدى. ەندى مەنىڭ ۇيىمنەن بەزەر جەرىڭ جوق. تۇرپاتىڭ – تۋماسا دا تۋعانداي. مەن سەندەي ەرگە اكە بولۋعا جارامايتىن جامان شال ەمەسپىن. تورىمە توسەگىڭدى سال. بەل بالام بول. اسىق جىلىك ۇستاتىپ، ات شاپتىرىپ توي جاسايمىن. اق وردا تىگىپ، اتاۋلى ەنشىڭدى ءبولىپ بەرەمىن. ىلگەرىدە قالىڭ كەرەي، ارتتا سىڭسىعان نايمان – قالاعان جەرىمنەن قالىڭدىق ويناتىپ، كەلىن تۇسىرەم. ۇرپاق، ءۇرىمىڭ ءوز كىندىگىمنەن ورگەن نەمەرە، شوبەرەلەرمەن ارالاسىپ، تەڭ وسەدى. اسىپ جاتسا – مەنىڭ مەرەيىم، ەلدىڭ قۋانىشى. ءتاڭىرى تارتقان سىباعاڭنان بەزبە.
شاقان كونگەن سىڭايلى، ءتۇسى وزگەرىپ، قۋانىپ، ارقالانىپ بارادى. توي ودان سايىن قىزادى. ءازىل-قالجىڭ، سال-سەرى. وسى جەردە شاقان «ءوزىنىڭ ءانى» ايتىلعاندا قوسىلامىن دەپ ماسقارا بولادى. جولبارىستىڭ ىرىلىنا ۇقساس قورقىنىشتى ءۇن شىققاندا جۇرتشىلىق ۇركىپ، تويدىڭ بەرەكەسى بۇزىلادى. شار ەتىپ بالا جىلايدى. شاقان كەنەت ەسىن جيىپ، باياعى قالپىن قايتا تاپقانداي بولادى. قايتا قاتۋلانادى.
شاقان. بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرماڭىز، اكە. دانىككەن جولبارىس ون شاقتى كۇن سالىپ جىلقىعا تاعى شابادى. مالعا شىعىن سالادى. جۇرتقا ۇرەي تۋعىزىپ، بەرەكە كەتىرەدى. وسىلاي قىزىق قۋىپ قاراپ وتىرا بەرگەنشە، ىزىنە ءتۇسىپ، سارى ساپالاقتىڭ كەڭىردەگىن ۇزەيىن.
بارلىعى اڭتارىلىپ تۇرىپ قالادى. اتابەكتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. شاقان كىلت بۇرىلىپ، سايماندارىن اسىنىپ كەتپەك بولىپ اينالا بەرگەندە مەڭسۇلۋ قۋىپ جەتەدى.
مەڭسۇلۋ. توقتا! توقتا! كەتپەشى.
شاقان. مەڭسۇلۋ... قايت، اۋىلىڭا بار، جۇرمە ارتىمنان.
مەڭسۇلۋ. ءبىرجولا مەندىك بول. سوندا مەنىڭ ءومىرىم سەنىڭ جولىڭا تىگىلەدى.
شاقان /باسىن كۇيزەلە شايقايدى/. جوق، بولمايدى.
مەڭسۇلۋ. اق نەكەمدى قي دا الىپ كەت. اكەم ريزا، باتاسىن بەرەدى. قامىس كۇركەدە اسىڭدى قامداپ، جولىڭدى باعىپ وتىرامىن. الاتاۋ اينالساڭ دا ءىزىڭدى باسام. باقيعا دەيىن بىرگە بولامىز.
شاقان. شەرى اتانسام دا، جولبارىس ەمەس ەكەنىمدى ەسىمە سالدىڭ، مەڭسۇلۋ. ءتىرى تىرلىگىن جاسايدى. ونەدى، وسەدى، ءومىر كەشەدى. ءولى - وتكەن كۇننەن الىستاي بەرمەك. قۋرايدى، توزادى، توپىراققا اينالادى. مەن ولگەنمىن. تىرىگە بۇيىر. بۇل دا بولسا كوڭىلگە مەدەۋ بولماق.
بۇرىلىپ كەتە بەرەدى. ارتىنان مەڭسۇلۋ قۋىپ جەتەدى.
مەڭسۇلۋ. سەن بۇگىن، ءدال ءقازىر ءولدىڭ!
شاقان. مەن... تاتىمايمىن. كوڭىلىڭ كول ەكەن، مەڭسۇلۋ. ءبىراق مەن... مەن – قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان اداممىن. مەن... مەن ءتىرى ەمەسپىن. مولام قازىلعان، سۇيەگىم كومىلگەن. ايتقام وزىڭە. ەندى جازمىشتان وزمىش جوق. قاشان جولبارىسقا جەم بولعانشا جالعىز جورتام. وبالىڭا قالام. كۇيەۋ بولىپ، كوندىگە المايمىن. قايعى ارقالاتام. رۇقسات بەر، رەنجىمەي قال.
شاقان باسىن ءيىپ شىعىپ كەتەدى. الىستان، اۋىل جاقتان شالىقتاپ «شاقاننىڭ ءانى» شىعادى.
سەگىزىنشى كورىنىس
شاقان جالعىز. قاسىندا ءناپسى مەن رۋح ءجۇر. ولار جولبارىستى قالاي العاندارىن اڭگىمەلەيدى.
شاقان /جانتايىپ جاتىر/. جۇرت جەك كورەدى وسى ساۋىسقاندى. قاناتىنىڭ الاسى ءۇشىن. «سارقىلداي ءتۇس ساۋىسقانىم. تارعىل قاراقشىنى كوزدەن تاسا قىلما. جولبارىس جەمتىگىنە ارمانسىز تويدىرام سەنى بۇكىل اۋلەتىڭمەن.
ءشاقان-ناپسى /شىداي الماي كەتىپ، شاپشاڭ/. ءاي، ءبىراق مىناۋىڭ بەرەكەسىز ساۋىسقان بولىپ شىقتى. ازدان سوڭ وسى قالىڭداعى اڭ-قۇس اتاۋلىنى سەنىڭ وزىڭنەن ساقتاندىرىپ «ويباي، ويباي! انە ءجۇر، انە ءجۇر! كەپ قالدى! كەپ قالدى!» دەپ ءبىر ۇشىپ ءبىر قونىپ تىنىمسىز سارناي باستادى.
شاقان-رۋح. بۇل كەزدە جولبارىستىڭ شونجىكتەرى ەنەسىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ ەدى. ءبىرى ارقاسىنا اسىلا مىنسە، ەكىنشىسى قۇلاعىن تىستەلەيدى. ءۇشىنشىسى تۇمسىعىن جالاپ، كۇندەگىدەي ويىنعا شاقىرادى. قانشىر تۇرا قويماعان سوڭ شونجىكتەر سۇلىق سوزىلعان ۇزىن، شۇبار قۇيرىققا جارماستى. ءبىرى ۇشىنان تىستەپ، شىرەنە سوزدى. ەكىنشىسى بەل ورتاسىنان الىپ، ءبىر بۇيىرگە سۇيرەدى، سودان سوڭ كىم جەڭسە، سول جۇلىپ اكەتەتىندەي-اق، ءارقايسىسى ءوز جاعىنا تارتىپ تالاسا باستادى. اقىرى ەنتىگە بىرسىلداپ، ءوزارا الىسىپ كەتتى.
شاقان-رۋح. بىرىنەن ءبىرى سۇلۋ ءۇش شونجىكتىڭ قامسىز ويىنىنا قاراپ كوڭىلى وسكەن، جاتاقتىڭ ءبىر جاق شەتىندە ازۋ ءتىسى ىرسيىپ، ءبۇيىرى قىزىل قانعا مالشىنىپ، تەڭكيە جىعىلعان قوڭىر قابانعا كوزى تۇسكەندە مۇلدە توعايعان كارى قانشىر سۋ ءىشىپ كەلمەك بولىپ، ورنىنان قوزعالاقتاي بەرىپ ەدى. كەۋدەسىن تىكتەگەنمەن، باۋرىنا اياعىن جيىپ، بوكسەسىن كوتەرىپ ۇلگەرگەن جوق، ءدىر ەتىپ قايتا شوككەن.
ءشاقان-ناپسى. تارعىل بەلدەۋلى ۇزىن قۇيرىق وزىنەن ءوزى شيراتىلىپ جەر سابادى. ارقا ءجۇن تىكىرەيىپ، جەلكە كۇدىستەنىپ، ءىش تارتىلعان دا، سويداق ازۋ اراسىنان، بۇرلەنە تولقىعان كومەيدەن ايباتتى ارىل شىققان.
ءناپسى مەن رۋح /قوسارلانا/: قوساياق! قانشىر ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، جيىركەنىشتى، ۇرەيلى قوساياققا قارسى ءجۇردى.
شاقان. كەنەت ارت جاقتان، تىم تاقاۋ جەردەن ساۋىسقان شىقىلىقتادى.
ءشاقان-ناپسى. «كەلە جاتىر! ساق، ساق بول!» كىم؟
شاقان-رۋح. مەن، ارينە. جولبارىس ءىزى قالىڭ قاراعاندى اينالىپ، ءبىر بۇيىرگە تارتقان ەكەن.
شاقان دا ءىز جونىمەن اينالا بەرە، كەنەت قوس جاۋىرىنى بىردەي شىم ەتىپ، قالت بۇرىلدى. تىزەرلەي وتىرا قالىپ، قارا مىلتىقتى كيىك ءمۇيىز سيراعىنا ورناتتى دا، شاقپاق شاقتى. مايلى بىلتە بىقسي تۇتىندەپ، سىزدىقتاي تۇتانعان. شاقان ەتپەتتەي جاتىپ، ون شاقتى قادام جەردەگى جاڭا عانا ءوزى وتكەن قىساڭ جولدى نىساناعا الدى. ەشقانداي دىبىس جوق. تىپ-تىنىش. كۇيە باستاعان بىلتەنى وشىرۋگە ىڭعايلاندى. سول ساتىندە سىقىرسىز، سىبدىرسىز مىسىق تابانداپ، كولەڭكەدەي جىلجىعان زاۋ شەرىنىڭ اقتاڭداق ومىراۋى كورىندى. اداممەن بەتپە-بەت كەزدەسۋدى كۇتپەگەن جىرتقىش ءدىر ەتىپ تۇرا قالعان. شاقان دەمىن تارتا بەرە شۇرىپپەنى باستى.
ءشاقان-ناپسى. مىلتىق كوك جالىن شاشىپ، يىق سوعا تارس اتىلعاندا، قۇيرىعى شيراتىلىپ، ءتورت تاعانداي بەرگەن جولبارىس كەۋدەدەن ءجۇز باتپان شوقپار ۇرعانداي، لىقسي شەگىنىپ، شوڭقايىپ وتىرا كەتتى.
شاقان-رۋح. ءبىراق جىعىلماعان.
ءشاقان-ناپسى. مەن جولبارىستى ءاستىلى-ۇستىلى، قارىس سۇيەم، ساپ-سارى ءتورت ازۋى از-ماز عانا ايقاسا، بوزعىل ءتىلى مەن قان قىزىل كومەيى اجال توگىلە اشىلعان اران اۋزىنان كوزدەپ ەدىم.
شاقان-رۋح. اۋىزدان كىرگەن اۋىر قورعاسىن مويىن ومىرتقانى ءۇزىپ، جەلكەدەن شىقسا، جولبارىستىڭ سىرتتانى بولسا دا جەر تارپۋعا شاماسى كەلمەي، ەتپەتىنەن قۇلارى حاق. قۇلامادى.
ءشاقان-ناپسى. الدە تولقىنىستان الدە اسىعىستان ءسال تومەن ۇرىپپىن. وڭىرشەكتەن قىزىل قان شاپشي ساۋلاعان جولبارىس شايقالاقتاي تۇرىپ، اسپاندى قاقىراتا اقىردى.
شاقان-رۋح. اسپاندى قاقىراتا اقىردى دا، تالتىرەكتەي باسىپ العا اتتاندى. العا اتتاي بەرە، اۋزىنان قان شاشىپ، ىشقىنا وكىردى. شيىرىلعان قۇيرىعى اش ءبۇيىرىن ساباپ، ءتورت اياعىن باۋىرىن الا بەرە جەل كوتەرگەن قىزىل جالىنداي اتىلدى.
شاقان جولبارىس اقىرا كوتەرىلگەندە مىلتىعىن لاقتىرىپ تاستاپ اتىپ تۇرىپ، قورعانۋعا قام جاساپ ەدى. سول مەزەتىندە-اق قۋاتتى سەرپىننەن اناداي ۇشىپ ءتۇستى.
شاقان-رۋح. ارالىق الىس پا، اۋىر جارا ادىم تۇسادى ما، جىرتقىش ەركىن ىلىندىرە الماپتى، ەش جەرىم مەرتىكپەگەن. ءبىراق ورنىمنان تۇرىپ ۇلگەرمەدىم، ارىلداي قۇتىرىپ، لوقسي قان قۇسقان جولبارىس تىشقان باسقان مىسىقشا توبەدەن قونا كەتتى. بىرتيعان باقاداي ۇشىنداعى جۋان، وتكىر، ىلگەك وراق تىرناقتارىمەن تارپي تىرناپ، جوتەلە قان شاشقان اران اۋزى تۋرا تاماققا ءتونىپ كەلە جاتتى.
ۇستىنەن اۋىر سالماق باسسا دا، دەنەسىنە تىرناق باتپاعان شاقان جولبارىسپەن جانتالاسا الىسقان قالپى، سول جاق بىلەگىمەن باسىن قورعالاپ، وڭ قولىمەن بەلىندەگى سەلەبەسىن سۋىردى.
ءشاقان-ناپسى. دوپ-دوڭگەلەك، ۇلكەن جاسىل كوزدەرى شاتىناي ۇشقىنداپ، اۋىر، ىستىق دەمى بەت شارپىعان دولى شەرى قىل ارقاندى جۋان جەڭدى جۇلقي تىستەپ، شىقىرلاتا قىسقان ساتتە...
شاقان-رۋح. سۇر سەلەبە دە اش قولتىقتان بويلاي سۇعىلىپ ەدى. ادامنىڭ ارۋاق شاقىرا ىشقىنعان، اڭنىڭ جانى شىرقىراپ، قينالا وكىرگەن ءۇنى قاباتتاسا شىقتى. سول قولىم بىلەك ورتاسىنان ساقىر ەتىپ سىنعانىن انىق ەستىگەم، ەش جەرىم اۋىرماعان، سەلەبەنى بويلاتا تولعاپ بارىپ، قايتا سۋىردىم. ءدال وسى ساتتە ءبىر جاق بەتىمدى ءۇش تارماق جالىن شالىپ ەدى. سول جاق كوزىمدى قىزىل جالقىن، كوك تەڭبىل تولقىن باسىپ، اۋزىما قان تولدى. ءبىراق بويىما تىڭ كۇش قۇيىلعانداي /ودان سايىن كۇشەيە تۇسەدى/. جىرتقىشتىڭ اۋزىنداعى جارالى بىلەككە بار سالماعىمدى سالىپ، شىرەنە كوتەرىلىپ، جولبارىستىڭ قارا قابىرعاسىنا قايىرا قانجار ۇردىم.
ۇشەۋى دە جولبارىس رۋحىنا اينالىپ كەتتى.
شاقان. شاشالا وكسىپ، بۋىندارى بۇگىلە بەرە سىلق شوككەن، ەزۋى جيىرىلىپ، اۋزى اشىلىپ، جەلكە ءجۇنى تىكىرەيە دىرىلدەپ، ارتقى اياعىمەن جەر تىرناعان تايداي جولبارىستىڭ استىنان ارەڭ شىقتىم.
شاقان-رۋح. جولبارىس جاتاعىنا ءتان، كوڭىلىنە سونشالىق بايسال بەرگەن، قولقا قابار، كۇلىمسى اۋامەن كەۋدەمدى كەرە دەم الىپ، از بوگەلدىم. سودان سوڭ بىلەگىمدى سىبانىپ جىبەرىپ، شونجىكتەرگە قاراي قادام باستىم. ۇشەۋى ءۇش جاققا تىم-تىراقاي قاشتى. ءبىراق وڭاي تۇتىلدى.
ءشاقان-ناپسى. نە ءبىلدى؟ نە سەزدى؟ كوردى، اڭدادى. وتە دۇرىس. ەنەسى الىپ كەلسە عوي، ءدال وزدەرىندەي ادام بالاسىن – كىشكەنتاي ءسابيدى قابىرعاسىن قاۋساتا شايناپ، راحاتتانىپ تۇرىپ جەر ەدى. ءدال ءقازىر جەي الماس، ەندى بىرەر ايدان سوڭ قۇنىعا باس قويارى انىق. وسكەن سوڭ... وسكەن سوڭ ءوزى-اق اتتانادى. ەندى ءۇش-تورت جىلدان كەيىن قالىڭ توعاي ىشىندە، نۋ قامىس اراسىندا، كەز كەلگەن جەردە بەتپە-بەت كەزدەسسىنشى... كىمنىڭ ءولىپ، كىمنىڭ قالارى بەلگىسىز. اڭشىلىق اتاۋلى بۇگىنگىدەي ءساتتى اياقتالا بەرمەيدى.
شاقان. ءدال الدارىنا كەلىپ جۇرەلەي وتىردىم. ەشقايسىسى ىقپادى. قيمىلسىز كۇيىندە قالت تىنعان. ىشقىنا ىرجيىپ، يتشە ىرىلداپ ەدىم. قورىقپادى.
شاقان-رۋح. قول سوزىپ شەتكى، ەڭ كىشكەنتايىن الدىم. قۇرتاقانداي قىزىل تارعىل شونجىك لىپ ەتىپ الدىڭعى وڭ اياعىمەن سالىپ قالدى دا، ىزالانا ىرىلداپ، بىلەكتەن الا تۇسكەن. كۇش از، ءتىس تۇقىل. قول اۋىرعان دا، قاناعان دا جوق. ءبىراق ءىشىمدى تارتىپ تاڭىرقادىم. «شونجىك دەپ قومسىنبا، مىسىق ەمەس جولبارىس».
ءشاقان-ناپسى. جولبارىس. جولبارىس بولعاندىقتان دا.... شونجىكتى جەلكەسىنەن قىسىپ تۇرىپ، كوگەننەن بوساتىپ الدىم.
شاقان-رۋح. تارعىل كۇشىك قايتادان دارمەنسىز ءسابي كۇيگە تۇسكەن. ءسابي...
بالا داۋىسى. كوكەەەەە!
كەنەت شاقاننىڭ كەۋدەسىنەن وكسىگەن ايقاي شىقتى.
ءشاقان-ناپسى. تىربىڭداپ تۇرعان شونجىكتى شولاق قۇيرىعىمەن قوسا ارتقى ەكى سيراقتان ۇستادىم دا، كەرىلە قۇلاشتاپ، جەرگە سوقتىم. قول-باسىم دىرىلدەي قۇتىرا قيمىلداپ، قالعان ەكى شونجىكتى دە شەشىپ الدىم. ەكەۋىن شيىرا سىلتەپ، جيدەنىڭ جۋان دىڭىنە ۇردىم. جاسىنا جەتپەي جاۋ قولىنا تۇسكەن، ءبىر سالعاندا-اق باستارى ايىرىلىپ، ومىرتقالارى ءۇزىلىپ، قابىرعالارى قاۋساعان جولبارىس بالالارى شيق ەتىپ دىبىس شىعارۋعا دا شامالارى دا كەلمەي، دەمدەرى ءۇزىلدى.
شاقان-رۋح. /اياپ جىلاعان كۇيدە/. شونجىكتىڭ قىزىل تارعىل، ماقپال تەرىسى وڭاي سىپىرىلدى. الدىمەن ءبىرى. سودان سوڭ ەكىنشىسى. ءۇشىنشىسى. ۇلكەندىگى كەبىستەي عانا، قوس ەزۋدەن يت تىستەرى جاڭا قىلتيعان، اۋزى اشىلىپ، قۇلاق تەسىگى ۇڭىرەيىپ، قابىرعالارى قانتالاپ، ومىرتقاسى شودىرايا ۇزىلگەن، بىرىنەن ءبىرى اۋمايتىن، ۇشەۋىنىڭ دە تەرىسى سىپىرىلعان.
ءشاقان-ناپسى /ايىزى قانا/. ايقاسا قارىسقان، سىنىق سۇيەم، وتكىر ازۋلارى ىرسيعان، توبە سۇيەگى تالقاندالعان باسى شودىرايىپ، بۇلشىقتى موينى بىلەۋلەنە تۇسكەن، سيراقتارى تارامىستانا سومدانىپ، قۇيرىعى ساباۋلانا ۇزارىپ، ىڭىرشاق قابىرعالارى، تەڭكيگەن ارام دەنەسى ءتىرى كەزىندەگىدەن الدەقايدا ايبىندى كورىنگەن، ەتەك تولى ەمشەك بەزىنەن سارعىش ءسۇت سىزدىقتاي تامشىلاعان جالاڭاش قانشىردىڭ باۋىرىنا تاستادىم. وسىلاي جاتسىن.
شاقان. وسىلاي جاتسىن. اپتا بويى، اي بويى، جىل بويى. قاسقىر جۋىمايدى جولبارىس جاتاعىنىڭ ماڭىنا. ءبىراق شىبىن-شىركەي بار. قۇرت-قۇمىرسقا بار. سولاردىڭ جىلدىق نەسىبەسى. جاز ورتاسى اۋماي-اق كۇنى كەشە وسى توڭىرەكتى ادەپكى ارىلىمەن-اق جايقاپ جۇرگەن اڭ پاتشاسىنىڭ ساۋدىراعان اقسوڭكە سۇيەكتەرى عانا قالماق.
شاقان-رۋح. ءبىر ۇلكەن، ءۇش بالا جولبارىس. ەنەسى اقىرا تۇرمايدى. اۋعا شىقپايدى. بالاسى اسىر ساپ وينامايدى. كۇن ساناپ وسپەيدى. جارىق كۇن نۇرىن جانسىز سۇيەكتەر عانا قىزىقتاماق. ساۋدىر سۇيەك. ال مەنىڭ بالامنىڭ سۇيەگى دە قالعان جوق.
رۋح پەن شاقان ءۇنسىز سالبىراپ تۇر. جولبارىس ولگەندە، ودان دا تىرشىلىك كەتەدى. ول سالبىراپ، بوس قاپ سەكىلدى بولىپ قالادى.سايىن دالا. جولبارىس باس سۇيەگىنەن قالانعان شاعىن توبەشىك. الدىندا شاقان وتىر. 3ء-شى جىگىت كەلەدى. ونىڭ شىنايى بولۋى مىندەتتى ەمەس، بالكىم، شاقان وز-وزىمەن نەمەسە ارۋاقپەن سويلەسەر؟
3-جىگىت. بۇل ەڭ سوڭعى جولبارىس بولاتىن. ءبىتتى. ءبىتىردىڭ.
شاقان. ءيا، ءبىتىردىم. قىرىپ ءبىتىردىم.
3-جىگىت. ەندى نە ىستەيسىڭ؟
شاقان. ەندى - بولدى.
3-جىگىت. ولەسىڭ. سۇيەگىڭ مىنا يەن دالادا كومۋسىز قالادى.
شاقان. ءيا، سۇيەگىم مىنا يەن دالادا كومۋسىز قالادى. كورىم، مىنە. شاقان باياعىدان وسىندا جاتىر. سۇيەگى باياعىدا قۋراعان. ال مەنىڭ سۇيەگىم كومۋسىز قالادى.
3-جىگىت. ەكى شەڭگەلىڭنەن قان سورعالاپ تۇر. تارعىل مىسىقتى قۇرتتىڭ. ءقازىر مىنا قۇر سۇلدەرىڭدى تۇرعان جەرىڭدە كومسەم، قارا جەر قابىلدامايدى، تۇكىرىپ قايتا شىعارىپ تاستايدى باۋىرىنان. حارام ۇلعا جەر قوينىندا ورىن جوق.
شاقان. كەگىم كەتكەن - تارعىل مىسىقتا.
3-جىگىت. كەگىڭ جولبارىستا كەتكەن جوق. ادام جەيتىن جالماۋىز جولبارىستى سىر بويىنان الدىرىپ، سەنىڭ قوسىڭنىڭ ماڭىنا جىبەرگەن مىنا مەن. جانتاي ەكەۋمىز. كەگىڭدى نەگە مەنەن، ادامنان المادىڭ؟ ازۋى بولسا دا، ايلاسى جوق ءتۇز تاعىسىنا سونشاما نەگە شۇيلىكتىڭ، بايقۇس؟
شاقان. نە دەپ تۇرسىڭ؟ نە دەپ تۇرسىڭ سەن؟
مىلتىعىن الىپ كەزەنەدى، اتپاق بولادى، ءبىراق قولى قالتىراپ، اتا المايدى. بىرنەشە مارتە تالپىنعاننان كەيىن مىلتىقتى لاقتىرىپ تاستايدى. 3-جىگىت ونى كۇلىپ باقىلاپ تۇر.
3-جىگىت. ەر شاقان، باتىر شاقان. جولبارىستىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتقان شاقان. مىلتىق ەندى باعىنبايتىن بولعان با ساعان، قالاي ءوزى؟
شاقان. جەتەدى. جەتەدى! جوعال! جوعالت كوزىڭدى!
باسىن ۇستاپ جۇرەلەپ وتىرىپ قالادى. 3-جىگىت كەتىپ قالادى. شاقاننىڭ ءانى.
سوڭى
You Might Also Like
-
اۆتورى - بەرتولد برەحت. ە.گاۋپتمانمەن جانە ك.ۆەيلەممەن بىرىگىپ جازىلعان ورىس تىلىنە اۋدارعان: س. اپتا
