InfoHub Logo

I

بۇل ەسىز، مەڭىرەۋ قاراڭعىلىقتان ايشا قورقىپ جۇرگەن جوق. ونى بۇگىنگى كۇننىڭ قىرسىعىنىڭ ءبىرى دەپ ءبىلىپ، قارعاپ-ۇرسىپ، كۇيۋمەن ءجۇر. ءتۇپسىز تۇڭعيىق قاراڭعىلىقتىڭ ىشىندە ءبىرتۇرلى ءبىر، جابىسقان دىمقىل سالقىن ءتۇن سىزىمەن بىرگە، الدەنەشە كوگەرىپ بازدانعان شىرىك ءيسى دە بىلىنەدى. ايشا بۇگىنگى شەككەن ازابى مەن ءالى كۇنگە ايىقپاي تۇرعان اۋىر ويلارىنىڭ ارەدىگىندە بۇل ءيىستى تالاي رەت ۇمىتىپ ەدى. ءبىراق ارتىنان قازىرگىدەي، ەرىكسىز قايتا تابادى. ونەبويى وتتاي جانىپ، قىستىعىپ كەپ:

— بۇل نە پالە؟ قايدا كەپ ءتۇستىم، سورلى باسىم-اۋ، — دەگەندە قازىرگى تۇرعان ورنى بۇرىن ات-اتاعىن ەستىپ كورمەگەن قۇبىجىق زىندانداي كورىنەدى. ويتكەنى ول ايدالادا جاپادان-جالعىز تۇرعان باز-كىلەتتىڭ ىشىندە. اينالاسى قۇلان ەلسىز. كەم قويسا بەس شاقىرىمنان جاقىن جەردە ەشبىر جان يەسىنىڭ مەكەنى جوق. ءوزى جىم-جىرت، قاپ-قارا دالا ءتۇنى. نەتكەن ۇزاق ءتۇن؟ ايشا بۇل كۇيگە تۇسكەلى قاشان؟ جالعىز باسى. جاپ-جاس ايەل.

وزىنە ءوزى جانى اشىپ ءبىر ءسات كوزىنەن جاس ىرشىپ بوساڭسي باستايدى. ءبىراق سول ارادا، ىلەزدە، ءوزىنىڭ سىلەيىپ بوس تۇرىپ قالعانىن بايقاپ، تاعى قارمانادى. اسىعا ەڭكەيەدى. سيپالايدى. باياعى قۇرعىر ەكى تاقتاي. بۇنىڭ ۇزىن بويىن تالاي رەت تەگىس سيپاپ، ينە جاسۋىنداي جەر قالدىرماي قاراپ وتكەن... دالباسالىق پا، تاعى سيپاي ءتۇسىپ قايتا تۇڭىلەدى.

— قاي ارادا تۇرمىن؟... ەسىك قاي جاعىمدا وسى؟ — دەگەندە ايشا باسىن كوتەرەدى. كوزى قاراۋىتقان با، ءالى ءبىتتى مە؟ سوناۋ بيىكتەگى كىشكەنە ساۋلە، تەرەزە بولمىس ءقازىر باسقا جاققا اۋناپ كەتكەن سياقتى... تەسىك ەكىنشى جاققا شىعىپ قاپتى. سول جاعىندا ەسىك بولۋ كەرەك ەدى. ورنىندا جوق. ءۇي ءىشى شىر اينالىپ بارا جاتقان سياقتى. جان-جاعىنا قولىن سوزىپ ءار نارسەنى سيپالاپ كورىپ ەدى، ەشبىرىن تانىمايدى... ودان ءارى ۇلكەن تەسىك — ۇڭگىر. اياعىن ءوزى تۇرعان تاقتايدىڭ بويىمەن باسا بەرىپ ەدى، كۇرس ەتىپ تومەنگە قۇلاپ ءتۇستى. ەكى تاقتايدىڭ بويىن باسپاي، باسى اينالعان بەتىندە اياعىن قۋىسقا قاراي باسىپتى. ماڭىنداعى تاقتاي ما، سىرىق پا بىردەمەلەردى تارس-تارس ەتكىزىپ قاعا قۇلاعاندا ءوز دابىرىنان ءوزى شوشىپ:

كەلدى-اۋ كەسەل... جەتتى-اۋ، — دەپ سىرتتان ايۋ كۇتكەندەي بوپ، ۇندەمەي قاتىپ بۇرىسە قاپ ەدى. ازدان سوڭ ەسى كىردى، بايقايدى. ءوز دەمىنەن بولەك دىبىس بىلىنبەيدى. سول ارادا، جاڭىلعان جەرىندە جانتايىپ وتىرىپ ەسىن جيماق بولدى. بازدىڭ ءىشىن باستان-اياق كوز الدىنا كەلتىرىپ، ويمەن توپشىلاپ، جورامالداي باستادى. وتىرعان كۇيىندە اينالاسىن كوپ سيپاپ، ءبىرتالاي نارسەنى تانىدى. تەسىك ساۋلە دە ءوز ورنىنا قايتا بارىپ تۇرعان ءتارىزدى. ەندى وسى وتىرعان ورنىنان قادامداي جەردە سول يىعىنىڭ تۇسىندا ەسىك بولۋ كەرەك. استىڭعى قۋىستىڭ ىشىمەن ەڭبەكتەپ، سول ەسىك بار دەگەن جاققا قاراي اقىرىنداپ جىلجي باستادى. باسى ءبىر قاتتى نارسەگە سوقتىقتى. ەدەن ورنىنداعى سيرەك تاقتايلاردىڭ ءبىرى ەكەن. استىنان ءوتىپ قابىرعاعا جەتتى. تاعى بىر-ەكى تاقتاي بار ەكەن. اراسىنان قىسىلىپ، زورعا كوتەرىلىپ، قولىن قابىرعاعا سوزعاندا، ەسىككە ءىلىندى.

— ۋ-ۋ-ھ... بۇل ادىرا قالعىر دا ءدارى بولدى-اۋ... — تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرىپ وڭ جاق بۇرىشقا قاراي ءبىر ادىم كەيىن باستى.

— وسى ارادان قۇلاعامىن... — كەنەت اكەسى ەسىنە ءتۇستى.

— بار بولعىر، قور بيشارا، اكە بولش يگىلىك كورسەتكەن كۇنىڭ بار ما ەدى؟ — دەپ سول ورنىندا تۇرىپ تاعى دا اياعىنىڭ استىن سيپالايدى. تاقتاي... ويلانا باستادى.

— سول ۋاقىتتا تاقتاي ۇستىندە مە ەم؟ جوق پا ەدى؟ ەسىنە تۇسىرە المادى. جارىسا كەلگەن قات-قابات ويى تاعى اكەسىن كولدەنەڭ تارتتى:

— سۇيرەتىلىپ نەڭ بار ەدى بيشارا، ەكى ناردىڭ ورتاسىندا شىبىن ولەدى دەپ. — وسىمەن قاتۋلانىپ تاعى دا اياعىن انداماي اتتاپ قالعاندا، باعاناعىداي جانە دە كۇرس بەرىپ قۇلاپ كەتتى. بۇل كىلەتتىڭ استى بازعا ارنالعان شۇڭقىر. ءۇستى سيرەك قىپ سالعان از تاقتاي ەدى. ءتۇن تۇگىل كۇندىزدىڭ وزىندە دە شاممەن جۇرمەسە، ىلعي كىسىنىڭ جامباسىن سىندىرارلىق ور-جىرا بولاتىن. ايشا وسىدان از بۇرىن وسى باز ىشىندە ءوز ىقتيارىمەن ءوزى قوزعالۋعا جارايتىن كۇيگە جەتكەندە باسىنا جارىم بوستاندىق العانداي شۇكىرلىك ەتىپ ەدى. ونىڭ ارجاعى شىنىمەن كور ەدى. ءبىراق مىناداي بوپ قۇلاپ بارا جاتقاندا سوڭعى كۇيىن دە بۇرىنعىنىڭ سىڭارى دەپ قالدى.

قاراڭعىعا كۇرس بەرىپ جان-جاعىن قارمانا قۇلاعاندا قولىنا ەش نارسە ىلىنبەي جانباسىمەن ۇشىپ ءتۇستى. قۇلاعان شۇڭقىرىنىڭ ىشىندە ءبىر ۇشكىر نارسە ۇرشىعىنا شانشىلا تيگەندەي بولدى. سول سەكۋندتا ايشا ەتىنىڭ اۋىرعانىن، بويىنىڭ تالماۋسىراعانىن ۇمىتىپ سول قولىمەن جانباسىنىڭ استىن سيپاپ جىبەردى دە، كولدەنەڭ جاتقان التى اتاردى ورتا بەلىنەن ۇستاي، جۇلىپ الدى...

— يا قۇداي، بەرەرسىڭ... باسە، مەن دە ادامنىڭ بالاسى ەدىم قوي... — دەپ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بوپ، از تىنىس الىپ، التى اتاردى كوكىرەگىنە باسىپ وتىرىپ قالدى.

ەڭ سوڭعى حالىندە ايشانىڭ، باسقا ءبىر نارسەنى ويلاماستان بارىن سالىپ، تىنىم تاپپاي، وسى مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق ىشىندە جالعىز ىزدەگەنى وسى التى اتار ەدى. وسى باز ىشىندە باعاناعى ءبىر كەزدە ءوز قولىنان جوعالتقان التى اتار. ايشا ورنىنان اسىقپاي تۇرىپ ەسىكتى قايتا سيپالاي بەرىپ:

— بايىم، باسە بايىم ەكەنىڭ وتىرىك پە ەدى؟ قايداسىڭ ەندى؟ قايدا كەتتىڭ؟ — دەپ تۇتقادان ۇستاپ سول يىعىمەن نىق يتەرىپ، ەسىكتى اشا بەردى. بۇل ەسىك اشىق. جابىعى، بۇنىڭ ارجاعىنداعى ەسىك بولاتىن. سوعان قاراي اتتاي بەرگەندە، سىرتتا تاسىرلاپ كەپ قالعان كوپ اتتىڭ ءدۇسىرىن ەسىتتى. كەلىپ قاپتى. ۇزەڭگى-تۇرمان شىلدىرلاپ، الدى ءتۇسىپ جاتىر. ەسىكتى قايتا جامىلىپ، ساڭىلاۋ قالدىرىپ ايشا تىنا قالدى.

كوز الدىنان باعانا تاڭەرتەڭگى تىپ-تىنىش، اپ-امان تۇرعان كوڭىلدى ءومىرى سونە بەرگەندەي بولدى. ادال ەڭبەكپەن كۇلىپ-ويناي وتكىزىپ كەلە جاتقان كولحوز كۇنى، قالەتسىز ەڭبەك كۇنى ەندى مىنە مىناداي شىم-شىتىرىققا سوقتى. شاتقالاڭعا ۇرىندى.

— وزگە دۇنيەنى كورمەسكە، ساعان ەرمەسكە انت ەتكەم... — دەگەندە وڭ قولى التى اتاردى نىق ۇستاپ، سەنىمدى كۇيدە سالماقتاپ العان سياقتاندى. بۇرىن اتىپ كورمەگەن. ءبىراق ءقازىر بويىنا، بۇرىن ءوزى شامالاپ كورمەگەن قاجىر بىتكەن ءتارىزدى. بەكىنۋى بەرىك. ەندى التى تاردان قۇر وق شىعارۋ عانا ەمەس، جاۋىن جايراتۋعا دا جارايتىنداي... بار دۇنيەگە قول سىلكىپ، كوز جۇمىپ، ءبىر-اق التى اتارعا عانا بويۇسىنعاندىقتان ەندى ءوزىن ءوزى شيراتا بەرىپ:

— ال، كولحوزدىڭ ماقتاۋلى ۋدارنيگى، شىن ۋدارنيك بولساڭ باسىڭدى قورعاي ءبىل، — دەدى. شۇبالا بەرگەن ەتەگىن سول قولىمەن كوتەرە جيىپ اپ ەدى. باسىنداعى ۇلكەن ورامال قايتا-قايتا شۇباتىلىپ بەتىنە تۇسە بەرەدى. جانە تىڭ تىڭداۋعا قۇلاعىن دا كەپتەي بەردى. تىستاعىلاردىڭ تىقىرى جاقىنداپ قالدى. ءبارى اتتان تۇسكەن، ەندى ەسىككە كەپ قاپتى. سول ۋاقىتتا ايشا باسىنداعى ورامالىن تومەن قاراي سىپىpa جۇلىپ تاستاپ، ەسىكتىڭ ساڭلاۋىنا سول جاق كوزىمەن قادالىپ، جابىسا قالدى. تومەنىرەكتە، كەۋدەسىنىڭ تۇسىندا التى اتاردىڭ جالعىز كوزى دە وسى ساڭىلاۋدان سىعالاپ تۇر ەدى، ءبىر كۇشتى دەنە سىرتقى ەسىكتى سىقىرلاتا باسىپ تۇرىپ، سول سىرت جاعىنداعى باستىرىعىن الدى.

— ەندى مىنە، مىنە دەر كەز... — ءدال وسى حالدە ايشانىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، سابىرىنان ايرىلىپ "بولشى بول" دەگەندەي بولدى. باعاناعى قاتاڭ بەرىكتىك ەندى الاس ۇرعان دەگبىرسىزدىككە باستى. بارلىق اقىل، سەزىمى ەش نارسەنى بولجاتپاستاي بوپ سوققان، تۇتقيىلدان شىققان الاي-تۇلەي قۇيىن ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. قۇلاعى دا شۋلاپ، دۇنيە ازان-قازان بوپ بارا جاتقانداي.

سوندا دا كوزى ساڭىلاۋعا قادالۋدا ەدى. سىرتقى ەسىك اشىلا بەردى... سونىڭ قالپاعى... كەلىپتى... جەتىپتى... كىم بولۋشى ەدى ول ەمەي؟.. ايشا باسىپ جىبەردى... قاراڭعى ءۇيدىڭ ءىشى ءتۇتىن مەن وت بوپ بۇرق بەردى. التى اتاردىڭ داۋىسىن ءوزى ەستىمەي قالعانداي دا بولدى. كوزدەگەن دە جوق پا نەمەنە؟ قولى، العاش كىسى بەينەسى كورىنبەي تۇرعان كەزدە ءبىر بەتكە وقتالىپ تۇر ەدى، سونىمەن جىبەرە سالعان سياقتى.

تىستا، بىردەمە ايعاي، دابىر، شۋ بار سياقتى. ايشا ۇقپايدى. ەستىمەيدى. "ولمەدى... ولمەدى... تيمەدىڭ. كوزىن جۇما بەرە تاعى دا باسىپ-باسىپ قالدى. سول ۋاقىتتا ايعاي دا شىقتى. الدىندا ەكى رەت، اقىرىپ سويلەيىن دەگەندە تاماعى جابىسىپ، ءۇنى شىقپاي قالعان ەدى. ەندى شىعار جولىن جىرتىپ ايىرىپ، زورعا دەگەندە ۇزىلە، قارلىعا شىققان ءۇنى:

— ءولتىرىپ الاسىڭ، ەندى مەن ساعان جوقپىن... جوقپىن، — دەدى. تاعى ءبىر اتتى... تىستا شۋ، ايقاي، نە دەپ جاتىر؟ كىم سويلەيدى. ەستىلمەيدى. قۇلاعىنا ءۇن جەتەر ەمەس. باعانا كورىنگەن دەنە ەندى جاسىرىنعان؟.. الدە قۇلاعان با؟ جوق... جۇرەگى بۇرىنعىداي اتشا تۋلايدى. قۇلاعىندا شۋ... ىزىڭ... ازان-قازان...

سول ۋاقىتتا مىلتىق اتىلىپ-اتىلىپ كەتتى... ءوز مىلتىعى ما؟ جوق. باسپاسا كەرەك ەدى عوي... تاعى اتىلدى... جاڭا ۇقتى. اتىپ تۇرعان سىرتتاعى جاۋ ەكەن. بۇنى اتقانى...

— ءا، باسە، باسە اتسىن... قۇشاعىم كەرەك قوي مەنىڭ ساعان، ءما، — دەپ تاعى اتىپ جىبەردى...

— جاۋىز جاۋىم... ءولدىڭ بە، جوق پا؟ — تاعى باسىپ قالدى... ءبىراق... ويپىر-اۋ، بۇ نە؟ اتپادى عوي... وت شىقپادى عوي... تاعى باسىپ قالدى. تاعى دا وت جوق، قۇر شىرت ەتتى. ءبىتتى. وق بىتكەن ەتكەن عوي...

— سورىم بار باسىم... — سول ۋاقىتتا تىستاعى داۋىستار ارسىلداي قويا بەرگەن سياقتاندى.

— وعى ءبىتتى... ءبىتتى، كىر، كىر. ۇستا، ۇستا جاۋىزدى، — دەسكەنىن عانا سەزدى... ايشا جالت بەردى... باعاناعى شۇڭقىرعا تاعى قۇلاپ كەتتى. ءبىراق جىعىلعان جوق. ارتىمەن شۇڭقىردىڭ جارىنا تىرەلىپ ەكى قولىمەن ەرنەۋىنە جابىسا سۇيەنىپ ەسىككە قادالدى. جارىق كەلەدى. كوپ اياقتىڭ ءدۇسىرى كەپ قالدى. شىقىر ەتىپ شالقاسىنان ەسىك اشىلدى.

— جاۋىز... جاۋىز، — دەگەندە ايشانىڭ شاشى تالدانىپ بەتىنە تۇسكەن. ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ شاتىناعان، يەگى ءدىر-دىر ەتىپ، تىستەرى ساقىلدايدى. جارىقپەن بىرگە ءۇش-تورت باس كورىنە بەردى...

— ويپىر-اي، سۇمدىق-اي... — ايشا بەتىن باسا قالدى. كىرگەندەردىڭ ەڭ الدىندا قاسەن. سول قولىنان، ساۋساق-ساۋساعىنىڭ بارىنە تارامداپ قان دىردەكتەپ اعىپ، ساۋلاپ تۇر. اتجاعى تىستەنگەن، وڭىندە قان جوق، قۇپ-قۋ... تاعى بىرنەشە تانىس ءپىشىن كورىنىپ قالعانداي بولدى... ءبىرى سامات — فەرما باستىعى سامات ءتارىزدى... سول ۋاقىتتا ءجۇزى شىداماي ايشا بەتىن باسىپ، تومەن تۇقىرا بەرگەن. ۇنسىزدىك ورتاسىندا تاستاي سۋىق، زىلدەي اۋىر اشۋ ايقايى، قاتال ايقاي ساڭق ەتتى، قاسەن ءۇنى:

— ءا، ءجۇزىقارا، مەنىڭ قاتىنىم ەكەن دەسەم، ءالى دە جاۋ قاتىنى ما ەدىڭ؟ — دەي بەرىپ تاپ بەردى. وڭ قولىندا قارىس قارا پىشاق... ايشا كوزىن جوعارى كوتەرىپ اشا بەردى. شاراسىنان شىققان كوزدەرى ەندى جاسقا تولعان... قاسەنگە قاراي ءۇنسىز قارسى ۇمتىلدى. ەندىگى قوزعالىسىندا الىسۋ نيەتى ەمەس، جىعىلعان، سونگەننىڭ بەلگىسى بار. ۇمتىلا بەرىپ، ءالى قۇرىپ، قاسەن قارماي بەرگەندە:

— جارىعى... جازدىم، — دەپ كۇرت قۇلاپ ءتۇستى. تالىپ تۇسكەندەي بولدى. قاسەن پىشاعىن جوعارى كوتەرگەن كۇيدە ۇستىنە قونا ءتۇستى. سول سەكۋندتا تاماعى قىرىلداپ، پىشاعىن قۇلاشتاپ قايىرا سەرمەپ اپ ۇرا بەردى... ءبىراق قولى ورتا جولدا بىردەمەگە سارت ەتتى، ۇستالىپ قالدى. قانتالاعان كوزبەن قايىرىلىپ قاراسا، قاسىنا جەتىپ كەلگەن سامات، بۇنىڭ پىشاق ۇستاعان قولىن قوس قولداپ ۇستاپ تۇر ەكەن. — جىبەرشى! — دەپ قاسەن بۇلقىنا بەرگەندە سامات سابىرلى، ءبىراق ءامىرلى قاتتى ۇنمەن:

— توقتا. ءمان بار... تۇر بىلاي... — دەپ قاسەندى ايشانىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الدى.

ءىى

بۇل ۋاقيعا وبلىس ورتالىعىنان جىراق جاتقان، شەكاراعا جاقىن اۋداننىڭ بىرىندە "تالدىوزەك" كولحوزىنىڭ قوي فەرماسى جايلاعان ولكەدە،  يۋنگە قاراعان تۇندە، ءتۇن جارىمى شاماسىندا بولعان ەدى.

اڭگىمەنىڭ باسى شالتىكتەن باستالادى.

اجىمدى سۇرعىلت ءجۇزدى، بۋرىل ساقال، يمەك شال شالتىك، وتكەن ءتۇن تاڭ الدىندا وسى بازدا جالعىز جاتقان جەرىنەن شوشىپ وياندى. بۇل باز تۇرعان جەر، قوي فەرماسىنىڭ جازعى قونىسىنىڭ ءبىرى بولاتىن. سوندايدا ماي ساقتايتىن ورنى وسى باز ەدى. تالدىوزەكتىڭ ءتۇنى سۋىق كەلەدى. ول ءبىر جاعىنان بەلدەمەسىن توڭازىتىپتى. ەكىنشىدەن، كوزىن ۇيقىدان اشا بەرە قۇلاعىنا ءبىر جات دىبىس ءىلىندى.

كەيىن ءوز ايتۋىنشا: "ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ، تولايىم جەر دە ايقاي، كوك تە ايقاي. ە، ءتاڭىر، جىن با پەرى مە؟" — دەپ باسىن كوتەرە بەردى. تاڭ قىلانداپ كەلەدى ەكەن. اڭعارسا شۋلاپ-ۋلاپ جۇرگەن قاسقىر ەكەن. شالتىك تەگى باتىر ەمەس ەدى. ودان بەرى دە جالعىز شال، قاراۋىلشىق جاۋ ءتۇسىرىپ، ءبارى ايدىندىراتىن نە قاۋقارى بار دەيسىڭ؟ ەسكى الاشاسى مەن تونىن سۇيرەپ اۋەلى بازدىڭ توبەسىنە شىقتى. قىسى-جازى باسىنان تۇسپەيتىن سەڭسەڭ قارا تىماعىنىڭ قۇلاعى شارت بايلاۋلى ەدى. سول بايلاۋىن شەشپەستەن ءتاۋىر ەستيتىن ون جاق قۇلاعىنىڭ تۇسىنداعى سەڭسەڭىن تىماقتىڭ ىشىنە قاراي جىمىرىپ تۇرىپ، باسىن ولاي-بۇلاي بۇرىپ قۇلاعىن اندا-مۇندا توسەگەن بولدى. قاسقىر ءالى دە وقتا-تەكتە ۇلىپ قويادى. ءبىراق قاي جاقتا ەكەنىن شالتىك تارس اڭعارا الماي قويدى. ۇلۋى تىنباعان سوڭ ءدوڭ ايبات قىپ، تۇرعان ورنىنان تاپجىلماستان تەپسىنىپ:

— ۋا، ھو-وي، ھايت-ھايت. ايتاق، ايتاق، — دەگەن بولدى. اياعىندا كەپ:

قاي جاقتا ەكەنىندە نەم بار ءالى سونىڭ؟ سوعىپ الام دەيمىن بە، ءمۇردار باسىم... شىلدەنىڭ كانى قوي، كىسى جەمەس، كونىڭ كەپكىردىڭ ازەر كونى كەۋىپ قالسا دا، — دەپ قايتادان بۇرىنعى ورنىنا بارىپ جاتقىسى كەلدى. سونىمەن ەندى اياعىن تىرپ-تىرپ باسىپ تۇرعان ورنىندا اينالا بەرىپ ەدى، قاسقىردىڭ شۋلاعانى تاعى ەستىلدى. ەندى ءتىپتى جاقىن. ءوزى داقپىرتىنا قاراعاندا ناق ءبىر قورا قاسقىر سياقتى. شالتىك تامسانىپ، باسىن شايقاپ ءبىراز تۇردى. كوزىن تىرمالاپ قاراسىن كورەيىن دەگەندەي قىپ ەدى، ەشبىرىنىڭ بويى كورىنبەدى.

— قورانىڭ توبەسىنە جاتسام با، — دەپ تاعى ءبىر ويلانىپ جەرگە وتىرىپ كورىپ ەدى، استىنىڭ ءبارى سىقىرلاپ "كەتشى كەت" دەگەن سياقتانادى.

— وسى كوپىردەن قۇلاپ شوندانايىم سىنار ما ەكەن مۇلدە؟ — دەپ شالتىك قايتا تۇردى. بۇل جولى قاسقىردا جازىق جوق ەدى. ءبىراق شالتىكتىڭ قۇلاعىنا تاعى قاسقىردىڭ ۇلۋى شالىنعانداي بولدى. ىزا بوپ كەتتى.

— ءاي، تۇقىمىڭ قۇرعىر وماي ونەسى ەكەن، قايتا-قايتا شۋلاپ. ال جەپ قويارسىڭ... جەي عوي ءما، مىنا مەنىڭ قاتقان...ءدى، — دەپ ارت جاعى ورمەكشىنىڭ ارتىنداي بوپ دۇڭكيىپ تۇرعان كون شالبارىنىڭ بۇتىن سالدىرلاتا قاعىپ-قاعىپ قالدى. بۇل ەكىلەنۋىنىڭ سەبەبى: جاسىنداعى ءبىر ءىسى ەسىنە تۇسكەن ەدى. اقتابان ات دەگەن جالعىز اتىمەن ءدال وسى، تالدىوزەكتىڭ قالىڭ شيىنەن ءبىر تايىنشاداي قاسقىردى اناۋ حۇن باتىس جاقتاعى سارى ادىرعا قاراي ايداپ شىعىپ، ەرىككە قويماي قۋىپ جەتىپ، قۇر قول كۇيىندە ۇزەنگى باۋىن اعىتىپ الىپ، ۇرىپ جىعىپ العان ەدى. تەگى قاسقىردان شالتىك قورقىپ كورگەن ەمەس-تى.

وسىمەن جەرگە قايتا ءتۇسىپ، باياعى ورنىنا قايتا جاتىپ قالدى. بويىن ءبىر توقتاتىپ السا دا ەندى سەرگەك جاتىر ەدى. تاڭ سالقىنىنان توڭازىعاندىقتان با، نەمەنە، قالعىپ كەتىپتى. جاتقان جەرى بازدىڭ ىشىنە تۇسەتىن ەسىككە جاقىن ەدى.

ءبىر مەزگىلدە تاعى سەسكەنىپ بارىپ كوزىن اشتى. ەش نارسە كورىنبەيدى. ءبىراق بازدىڭ ءىشى سالدىرلاپ بارادى. اپىر-توپىر ءبىر ويناق. الدىندا قاسقىر ۇلىپ ماڭايلاپ جۇرگەندە:

قۇلقىنىڭ قۇرعىر، وسىندا ءبىر قازىنا جاتىر، قۇيرىق جاتىر دەپ ءجۇرسىڭ عوي... — دەپ ءبىر كەكەتىپ قويعان ەدى. ءبىراق سونى ايتسا دا وسى بازدىڭ ءيسى ايدالادان مۇرىن جارىپ، "مەن مۇندالاپ" تۇراتىنىن ەسىنە العان... ەندى ويانا بەرىپ جاڭاعى ابىگەردى ەسىتتى دە اقىرىن سۇيرەتىلە كەپ، سىرتقى ەسىككە ءىلىندى. سودان بوكسەسىن زورعا سۇيرەپ تۇرىپ اپ، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جابا قويىپ باسىپ تۇرىپ:

— بالەم جامان شيە ءبورى، شالتىكتى سەن جەر مە ەكەنسىڭ، سەنى شالتىك جەر مە ەكەن؟ — دەپ قورازدانىپ جاۋلانىپ اپ، ەسىكتىڭ سىرتقى شوتىن سالدى. بۇل ۋاقىتتا تاڭ ابدەن اعارىپ اتقان ەدى. قاۋجاڭداپ ءجۇرىپ ءبىر ۇلكەن سىرعاۋىلدىڭ سىنىعىن اكەپ، سىرتىنان ونى دا باستىرىق قىپ ەسىكتى مىقتاپ تىرەپ جاۋىپ قويدى. سودان كەيىن اينالىپ بازدىڭ ەكىنشى كىشكەنە تەرەزەسىنە كەلدى. كوپ سىعالادى... ءارى قاراپ، بەرى قاراپ ءجۇرىپ، اقىرى باز ىشىندە تومەنگى شۇڭقىردى ءتىمتىنىپ، تىمىسكەلەنىپ توپىراق اتىپ بۇلقان-تالقان بوپ جاتقان ەكى دولى قاسقىردى كوردى...

سول-اق ەكەن شالتىك، اناۋ-مىناۋدى قويىپ، ءوز باسىنىڭ ەندىگى ەرلىگىن قاڭتارا تۇرىپ، كولحوزعا قاراي سالىپ ەدى.

كۇن شىعار-شىقپاستا شالتىك داۋرىعىپ كەپ باستىقتىڭ ورىنباسارى قاتپانىڭ ەسىگىن قاقتى...

ەسىك الدىنا كويلەك-دامبالشاڭ كەلگەن قاتپا، ارىق شۇبار بەتىنىڭ بارلىعىنا ۇيقى ۇيالاپ تۇرعان كۇيدە ءبىر كوزى جۇمۋلى، ءبىر كوزىن سىعىرايتا اشىپ بۇنى تانىپ، سيراعىن قاسىپ تۇرىپ:

— ە، قۋ شال، قۇتىرىپ كەتتىڭ بە، نە بولدى؟ — دەپ قارسى الىپ ەدى.

— نەسىن ايتاسىڭ، قاراعىم قاتپاجان... ەكى قاسقىردى باز ىشىنە بايلاپ caپ كەلدىم،— دەي بەرىپ ەدى، اناۋ اياعىن تىڭداماستان:

— سول ما، جىندانعان شىعارسىڭ ءوزىڭ، — دەپ ەسىگىن قايتا سارت ەتكىزىپ جاۋىپ الدى...

— قاراعىم، قاسقىر، قاسقىر ءولتىرىپ الاتىن كىسى ... — دەپ شالتىك جابىق ەسىككە جالپىلداپ قالا بەردى.

— باسقاعا ايت، انا جۇنىسكە ايت، بارىپ ۇستاپ اكەلسىن، — دەپ ەسىك ءۇنى ءوشتى.

وسىمەن تاعى بىر-ەكى ەسىككە ءتۇرتىنىپ ءجۇرىپ، اياعى ەكى كولحوزشىنى تۇرعىزىپ ەرتىپ كەلدى. بەيسەنباي مەن سادىق ەدى، پىشەنشى بريگاداسىنان. ولار دا ۇيقىسى شالا. باستىق بۇيىرادى دەپ ايداپ جىبەرگەن. اتتارىنا مىنە بەرگەندە شالتىك كەپ جيرەن بايتالداعى سادىقتىڭ ارتىنا مىنگەستى. جولشىباي "قاماۋلى قاسقىر" دەگەندى ەستىگەننەن كەيىن اناۋ ەكەۋى باسقا ەش نارسەنى سۇراعان جوق. بىردە شاۋىپ، بىردە جەلىپ شالتىكتى سولەكتەتىپ، قۇيرىعى جاۋىر بولعان كەزدە بازعا جەتتى.

اتتارىنان تۇسە سالا ءبىر-بىر سىنىق سىرىق تاۋىپ تەرەزەگە كەلىستى. قاراسا تەرەزە سىنىق. ءوزى تاپ-تار، ول بازدىڭ توبەسىنە جاقىن بيىكتە تۇرعان، ءبىر كىسىنىڭ باسى زورعا سنياتىي تار تەسىك ەدى. سونىڭ شىنىسى كۇل-تالقان بوپ جاتىر... ءۇڭىلىپ ىشكە قاراستى. ەشبىر دىبىر دا جوق. قاسقىر دا جوق...

— ءتۇۋ، قۇداي توبەڭنەن ۇرعىر شالتىك-اي، ۇيقىدان قالدىرىپ، — دەپ سادىق كەيىن شەگىنىپ كەتتى...

شالتىك ۇيالعاننان با، جوق اۋىرعانىن جاڭا سەزگەنى مە، بەلىن باسىپ شويىرىلىپ قالدى...

— بەلىم-بەلىم... باستىرماي قالدى. شويىرىلىپ قالدى. قۋراعان ءتاڭىر، قىرسىعىما كەلگەن ەكەن قوي... بەلىمنەن اتتاپ كەتكەن ەكەن عوي. بەلىنەن قاسقىر اتتاسا تۇرا الماي قالادى دەۋشى ەدى. وسى مىنە، سول بولدى سورىم بار باسىم... — دەپ قاڭقاقسادى...

سادىق پەن بەيسەنبايدىڭ ۇيقىسى اشىلعان ەدى. ەندى قاسقىردىڭ قۇتىلىپ كەتكەنى ءۇشىن شالدى اجۋالاپ كۇلكىگە اينالدىرىپ:

— بولعانى ەندى سول بولعانى-اق...

— ءارى قۇتىلىپ كەتىپ، ءارى قىرسىعى اتىپ تۇرعانىن كورمەيمىسىڭ؟ — دەسكەندە شالتىك جەرگە وتىرىپ aپ تۇندەگى اڭگىمەسىن اعىتتى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە بەلىمنەن اتتاپ كەتىپ شويرىلتتى مىنە، — دەپ قويىپ، — كاپىردىڭ ءوزى وسى قولىمنان تىعىپ مىنە، مىنە، — دەپ تىرەۋلى ەسىكتى جۇدىرىعىمەن ۇرىپ وتىرىپ، — مىنانى ىشىنە باستىرىپ كەتكەم... ەندى مىنە بەلىمنەن اتتاپ... كەدەيدىڭ اۋزى اسقا تيسە، مۇرنى قانايدى دەپ بەلىمنەن شويرىلىپ.

سادىق پەن بەيسەنباي كۇلدى-كۇلدى دە شال ءسوزىن اياقتاتپاستان اتتارىنا ءمىنىپ جونەلە بەردى...

بۇلار كەتە بەرگەندە شالتىك "ۋاۋ تۇگە"، — دەپ سۇق قولىمەن ىمداپ قايىرىپ اپ، ءجۇزى تومسارىپ، وزگەرىپ اپ:

— ۋا، باستىققا ايت، قاسقىر اتتاپ مىنە بەلىم شويرىلىپ قالدى. كىسى جىبەرسىن. كولحوزشى شال اشتان ءولسىن دەپ پە ەدى؟ كىسى، كىسى جىبەرسىن، — دەپ تاپسىرىپ قالعان.

انالار: — جىبەرتەيىك، ايتايىق، ەندى قاسقىر كەلسە تەك ايىرىلما، — دەسىپ جونەلىپ كەتكەن...

وسىدان شالتىك كۇن ۇزىن سول ەسىك اۋزىندا بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قويدى. جالعىز-اق ۇلى ساسكە كەزىندە شاي قايناتىپ ءىشتى. ءتۇس اۋا بەرگەندە ىستىعىن ىستەپ ءبىر قورەكتەنىپ الدى. ءبىراق قاسقىردىڭ ىزاسى بۇگىن كۇن بويى ەسىنەن كەتپەدى. اندا-ساندا تامسانىپ، باسىن شايقاپ قويىپ، وزىمەن ءوزى كۇڭكىلدەپ سويلەپ: قاماپ كەتتىم، تەرەزەنى سىندىرىپ، كارىپ قۇزعىن، تۇرماسىن دەدىڭ-اۋ بەلىمنەن اتتاپ، — دەپ بەلىنەن اتتاعانىن كورمەسە دە، سول جايدى ايتا-ايتا اياعىندا ابدەن داۋسىز نارسەدەي يلانىپ الدى.

سونىمەن بۇگىنگى كۇن ءوتىپ، كەش باتۋعا اينالدى. كەلەسى ءتۇننىڭ ۋايىمى تاعى جىلجىپ، قايتا قاپتاپ كەلە جاتىر. كۇن باتار كەز ەدى. ءبىر ءدۇسىر شىقتى. بۇرىلىپ وڭ جاعىنا قاراي بەرىپ ەدى، باعاناعى جيرەن بايتالعا ءمىنىپ كەلگەن ايشا ەكەن.

شالتىك ەلەڭ ەتىپ، كوڭىلى جادىراپ قالدى.

— نەمەنە، قاسقىردىڭ حابارىن ەسىتتىڭدەر مە؟ و كاپىر، مۇلدە قىلدى عوي قىلاسىنى، — دەپ اڭگىمەسىن تاعى شۇبىرتىپ جاتىر...

ايشا اتىن قورانىڭ سىرتىنا بايلاپ كەلىپ شالدىڭ جايىن سۇراپ، بۇنىڭ ۇزاق اڭگىمەسىن ءبىر جەرىندە توقتاتىپ:

— انا ءبىرىنشى بازعا بارىپ، جاڭا كەشكە سودان قايتىپ ەم، اكەڭ سىرقات كورىنەدى، تۇندە قاسقىردان شوشىنعان با، نەمەنە؟ بارىپ سونىڭ جايىن ءبىل جانە بازدىڭ ءىشى بۇلىنبەدى مە ەكەن، ونى بايقا، — دەگەندە، شالتىك ءسوزدىڭ مىنا اياق جاعىن جاقتىرماي:

— ە، ءبۇلىنىپ دەپ، ىشىندە دىمى جوق قۋ مولانىڭ نەسى ءبۇلىنۋشى ەدى؟ — دەپ قىڭىرايىپ موينىن بۇرىپ سالدى.

ايشا اقىرىن كۇلىپ قويدى. بۇل ورتا بويلى، تولىق ەتتى، شىمىر، تۇتاس بىتكەن، قايراتتى ايەل ەدى. دەنەسى جۇمىسقا پىسكەن. سوم دەنە. بەت ءپىشىنى ەركەكشەلەۋ كەلگەن، كەسەكتەۋ پىشىلگەن قالپىمەن ايرىقشا سانالى، وزىنشە سۇلۋ بىتكەن ءپىشىن. اقشىل سارعىلت بەتىندە كۇنگە كۇيگەندىك پەن ارالاسقان جۇقالاۋ قىزعىلت بار. ادەمى قارا كوزدەرى مەيىرىمدى، ويلى كوز سياقتى. اسىرەسە بيىكتەۋ كەلگەن ءتۇزۋ بىتكەن مۇرىن مۇنىڭ دوڭگەلەك بەتىنىڭ جاراستىعىن، كەلىسىمىن تولىقتىرىپ تۇرعان ءتۇرىزدى.

اكەسىنىڭ جاڭاعى قومپاڭىنا از كۇلگەننەن كەيىن ايشا ءوز ءسوزىن تاعى باستاپ:

— "بارشى، بار دەپ" قولدى-اياققا تۇرعىزبادى قاتپا. نە قىپ سونشا جەدەلدەتكەنىن بىلمەيمىن؟ تۇندە قايتارىندا قاراڭعى بولادى عوي، قورىقپاس ءۇشىن مىنانى سالىپ ال دەپ، مىنا ءبىر التى اتاردى بەردى، — دەپ ايشا قوينىنان مىلتىق سۋىرىپ الدى. شالتىك:

— وقتاۋلى ما ءوزى؟ — دەپ قولىمەن مىلتىقتىڭ القىمىنا قاعا بەرىپ: — كاپىردىڭ اۋزىن ارمان قارات، — دەدى دە: — قاراعىم قاتپا، ماعان جانى اشىعان عوي. مىناۋىڭ ادام ەكەن عوي، — دەپ ءماز بولىپ قالدى.

كۇن كەشكىرىپ بارادى، ايشانىڭ كولحوزعا قايتۋى كەرەك. اكەسىنە الا كەلگەن ازىن-اۋلاق شاي، قانت، ونى-مۇنىسىن بەرىپ ەندى ءوزى بازعا كىردى. ازىن-اۋلاق قانا الاكولەڭكە بار. كوپ جەرى قاراڭعى ەكەن. ءار بۇرىشىنا بارىپ: كۇبى، شەلەك، تاقتاي، قالىپ سياقتى ول-پۇلدى تۇگەندەپ، ەندى ەسىككە قاراي جۇرە بەرىپ ەدى، بازدىڭ سىرتىندا تاسىرىلاتىپ باسىپ، جىلدامداتىپ كەپ قالعان كوپ اتتىنىڭ ءدۇبىرىن ەسىتتى.

بۇل ۋاقىتتا شالتىك تە ەلەڭ ەتىپ بۇرىشقا قاراپ ەدى. موينى قاشىقتان شىعىپ، تەر باسىپ كەلگەن ەمەندەي قاتقان سۇلۋ تور جورعا ات سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلدى. ۇستىندە كىشىلەۋ جۇقالاڭ دەنەلى جۇرگىنشى. تاعى ءبىر سارى اتتى، بوز اتتى، جيرەن اتتىلار شىعا-شىعا كەلدى. باتىر-اۋ، نە سۇمدىق؟ بەتتەرىنىڭ كوزىنەن تومەنگى جەرىنىڭ ءبارىن ورامالمەن تانىپ العان.

بۇل ۋاقىتتا ايشا دا ارعى ەسىكتەن بەرى قاراي باسايىن دەپ ءبىر قاراپ قالىپ ەدى. كەلگەندەردىڭ بەت-پىشىنى جات بولۋدان باسقا، تاقىمدارىنا قىستىرىپ العان مىلتىقتارى دا بار ەكەن. ايشانىڭ الدەنەدەن دەگبىرى قاشىپ، جۇرەگى سۋ ەتكەندەي بولدى. ءوڭى دە سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. جالعىز تاپقان شاراسى ەسىكتى تارتىپ جاۋىپ اپ، وڭ جاق بوساعادا جابىسىپ قاتىپ تۇرىپ قالدى.

اتتىلار سارت-سارت تۇسە قالدى. تاقىمداعى مىلتىقتارىن قولدى-قولىنا ۇستاي ءتۇستى. بوز اتتى عانا جەرگە تۇسپەي، وزگە ءۇش اتتىڭ شىلبىرىن الدى.

شالتىكتىڭ ءىشى مۇزداپ كەتتى. ءتۇسى سۋىق، ءبىر جات جاندار. ەندى ءبارىبىر نە دە بولسا قىلارلىق ايلا جوق...

— ۋا كىمسىڭ، كىمسىڭ، جاندارىم؟ — دەپ اپالاقتاپ تۇرا بەرگەن ەدى، الدىمەن كەلگەن جۇقالاڭ جىگىت:

— قۇلايعىر، — دەپ ءبىر جولداسىن ءتۇرتىپ، شالعا قاراي نۇسقاپ قالدى. كەسپەلتەك دەنەلى، قولى تەمىردەي قۇلايعىر شالتىكتى الىپ ۇرىپ، كەۋدەسىنە اتتاي ءمىنىپ الدى. ءسويتتى دە قىنىنان cap پىشاقتى سۋىرىپ الىپ، قونىشىنا جانىپ-جانىپ اپ شالدىڭ كوزىنىڭ الدىنان جالتىلداتىپ، تاماعىنا تاقاپ كەپ:

— ايت، جانىڭ بارىندا، كىمسىڭ؟ قاي كولحوزدىكىسىڭ؟ — دەدى.

شالتىك ىشىنەن ەلتىرە كويماسسىڭ دەپ بويىن بيلەپ اپ:

— "تالدىوزەك" كولحوزىنانمىن، و نەسى ەكەن؟.. — دەگەندە قۇلايعىر مۇنىڭ ونشا قورقىپ، ەسى شىقپاعانىن ءبىلىپ تاعى دا ۇستىندە وتىرىپ تىپىر-تىپىر ەتىپ، تەپەندەپ كەڭىردەگىنە ءتونىپ كەلىپ:

— ءوزىڭ كىمسىڭ، ايت شاپشاڭ؟ — دەدى.

— ءوزىم وسى قۋراعان بازدى، قۋ مولانى كۇزەتكەن جامان شالمىن، قاراۋىلشىقپىن، شالتىكپىن، — دەدى.

جۇقالاڭ جىگىت قۇلايعىردىڭ يىعىنان ءتۇرتتى. اناۋ تۇرىپ شالتىكتى تالتيىپ، شالجيىپ جاتقان جەرىنەن جۇلقا تارتىپ وتىرعىزىپ قويدى.

شالتىك ەندى ءبىر تىنىس العانداي بوپ، كىشكەنە قيالاپ اڭگىمەنى بەيبىتشىلىككە، انشەيىنگە اينالدىرعىسى كەلگەندەي بوپ:

— ءوي، ءجون سۇرامايسىڭدار ما؟ — انالار ۇندەمەي اڭىرعانداي بوپ قاراعاندا:

— مەن كوبىگىپپىن... — دەدى. كەلگەندەردى بۇل جۇمسارتپادى. قۇلايعىر تاعى تەپسىنىپ كەپ، شالتىكتى ىزعارلى ۇنمەن تەرگەۋگە الدى.

— كولحوزدان بىلتىر كوشىپ كەتكەننىڭ ءبارى قايتا كەپ جاتىر ما؟ راس پا؟

— ە، كەلىپ ورنى-ورنىنا جايلاسىپ، ءبارى دە ادام بوپ قالدى. — جۇقالاۋ جىگىت ءۇن قاتىپ:

— كەلگەننىڭ كوبى كىم؟ التىباي ما، جاركە مە؟..

— ە، التىبايى دا جاركەسى دە كەپ جاتىر... شىراعىم، ءوزىڭ بىلەدى ەكەنسىڭ عوي، — دەپ شالتىك بۇل كىسىگە ۇڭىلە بەرىپ ەدى، ول جىلجىپ، سىرت اينالىپ كەتتى. ەندى قايتىپ ءسوز سۇراعان جوق. شالتىك ىشىنەن: اپىر-اۋ، وسى كىمنىڭ داۋسى؟ — دەپ تاڭ قالدى. تابا المادى. ءبىر جاعىنان قۇلايعىر باسپالاتىپ بارادى.

— كولحوزشى ەندى توقپىز، جەتىستىك دەي مە؟ ىشىپ-جەم جەتكىلىكتى مە؟

— ە، اق مولايدى. كولحوز ورتاسىندا مال كوپ. جەكە مەنشىككە دە شەتىنەن سيىر بەرىپ، قوي بەرىپ ادام قىپ جاتىر. بۇگىن قايدا، ادام بوپ كەتتى، تەك ەڭبەك ەتكەننىڭ جامانى جوق.

— ال ءوزىن شە؟.. قارىق بولعاننىڭ ءبىرى سەنبىسىڭ؟ جەتىسكەن ەكەسىڭ. قۋ دالادا، قۋ تىزەڭدى قۇشاقتاپ، نە ايتاسىڭ؟..

— ە، شۇكىر، ءتىپتى، مەن ەكەش، مەن دە اش ەمەسپىن. قۇداي كانىكي...

— ءتىپتى ارمانىڭ جوق پا؟

— جالعىز وسى كيىم جاعى تاپشىلىق قىپ تۇر. مەنىڭ دە ەڭبەگىم از ەمەس ەدى. وسى مىنا بازدى بار ما؟ مەن قازدىم... مىنە ەندى كۇزەت. جالعىز وسى بولماي، مىنە بالەنشەمدى جاباتىن لىپا دا جوق. ايتسام: الاسىڭ، انە-مىنە دەيدى... بىلمەيىم تۇگە يۆان مەن مەرگەنبايدىڭ نە قىپ، نە قويىپ جۇرگەنىن... — دەپ تاعى دا انگىمەنىڭ اياعىن ەرۋدەگى سوزگە سالا باستادى. قۇلايعىردىڭ قاسىنداعى ەكىنشى كىسى باعانادان ۇندەمەي تۇر ەدى. ەندى عانا داۋسىن بۇزا ماڭقىلداپ سويلەپ:

— بۇل قورادا جالعىزبىسىڭ، جوق قاسىندا كىسى بار ما؟ — دەدى.

شالتىك كىدىرمەستەن:

— جالعىزبىن، جالعىز ەمەي، ءوزىم قاراۋىلشىقپىن، مەنى كىم باعۋشى ەدى؟..

— شىنىڭدى ايت، الدە باسقا تاعى بىرەۋىڭ بار شىعار؟

— ە، بۇيىرماسىن... كىم بولۋشى ەدى؟ بۇيىرماسىن... — دەدى. بۇل ءسوز وزىنە ۇناپ قالدى بىلەم، شالتىك "بۇيىرماسىڭدى" بىرنەشە قايىردى.

كەلگەندەر كىشكەنە بوگەلەڭدەپ قالىپ ەدى. سوداڭ سوڭ شالتىك كەشەگى قاسقىر اڭگىمەسىنە اۋىسىپ:

— تۇندە بەلىمنەن قاسقىر اتتاپ كەتىپ تاپجىلا الماي وتىرمىن. سوعان كولحوزعا بارىپ ازىق اكەپ بەرەتىن كىسى دە جوق... بەلىمنەن اتتاپ شويىرىلىپ وتىرعانىم... — دەپ مىقشىنداپ بەلىن سيپاي باستادى.

قۇلايعىر مەن قاسىنداعى كىسى ەكەۋى كەزەك-كەزەك كولحوزدىڭ مالىنىڭ جايىن سۇراي باستادى. "اسىل تۇقىم قوي دەگەنى قانداي قوي؟.. اسىل ەشكى بار دەيدى ول قانشا، بيىل ءتولدىڭ ءولىمى قانداي بولدى؟ اسىرەسە تۇيە، تۇيە جايىن سۇرايدى...  تۇيەسى بار دەگەن راس پا؟ كۇندىز قايدا جايىلادى؟ تۇندە قايدا جاتادى؟.. باقتاشى بار ما، بوتالىسى نەشەۋ؟.. وسىلاردى سۇراپ جەپىرىپ بارادى. قوي قاي قۇدىقتان سۋ ىشەدى دەپ سونداي بىردەمەنى دە سۇراپ قويادى. شالتىك ىلعي "ءوسىمى جاقسى، مال كوپ، تۇيە دە تەگىس امان بوتالادى، بۇل ولكەدە ەڭ تۇيەلى اۋىل وسى ءبىزدىڭ كولحوز" دەپ ۇزىن ىرعا جاۋاپتار بەرەدى. قايدا جاتادى؟ قالاي جايىلادى دەگەندەرگە:

— قۋ دالادا جاتقان شالمىن، كىم ءبىلسىن، — دەپ قيالاي جاۋاپ بەرەدى... بۇل كەزدەردە قوناقتاردىڭ تۇر-الپەتىن ابدەن تانىعانداي ەدى...

اقىرى وسىمەن قاس قارايىپ قالدى. سول كەزدە باعانا سىرت اينالىپ كەتكەن جۇقالاڭ جىگىت بۇعان قايتا ورالىپ كەپ:

— شال، ءبىز ساعان تيمەيىك. باعانادان بەرگىمىز اشەيىن. ەندى ءبىز دە وسى كولحوزعا قايتىپ كەلگەن وسى ماڭنىڭ ادامدارىمىز، سەن بىزگە ءبىر قىزمەت ىستە. اناۋ جيرەن بايتالعا ءمىن دە كولحوزىڭنىڭ باستىعى بار عوي؟.. كىم ەدى اتى؟ — دەپ ءبىر توقتادى.

— وسى كۇندە ورىنباسار عوي... قاتپا. باستىق قالاعا جيىنعا كەتكەن... — دەدى.

— ەندەشە، سول قاتپاعا بارىپ ايت، ءبىز دە قايتىپ كەلگەن وتكوچيەۆنيكپىز. بىزگە ءبىر تىلدەسسە، ءجون-جوسىعىمىزدى ەسىتسە، سودان بارىپ ءبىز كولحوزعا كىرسەك دەيمىز. وسىنى وزىنە عانا بارىپ ايتىپ كەل... جاراي ما؟ — دەدى.

— ە، جارايدى، شىراعىم ماقۇل، — دەپ وتىرعان ورنىنان بەلىن باسىپ قوزعالا بەردى...

بۇل كەزدە انالار ءوزىن-وزى بوپ توپتالىپ كۇڭكىلدەسىپ ءارى جىلجي بەرىپ ەدى. شالتىك ءبىراز ىرعالىپ تۇرىپ، اقىرى اياعىن جىتىرەك باسىپ باز ىشىنە كىردى. كىرە سىبىرلاپ:

— قايداسىڭ، ءبىلدىڭ بە، جاۋ بىلەم... — دەپ ايشاعا قاراي باسا بەرىپ ءسۇرىنىپ، قۇلاپ كەتتى. جولدا تۇرعان ايشانى دا قوسا قاعىپ جىقتى... ايشانىڭ قولىندا تۇرعان التى اتارى ۇشىپ كەتتى. ءوزى تالتىرەكتەپ بارىپ بۇرىشقا سۇيەنە جىعىلدى. ايشا كۇيىپ سىبىرلاپ:

— ە، سورلى شال ... قىلدىڭ-اۋ، ويباي، — دەپ جەردى سيپالانا باستاپ ەدى، تۇك تابا المادى. ءبىراق تىعىز. اكەسىنە جابىسا كەپ سىبىرلاپ:

— جاۋ دەيمىسىڭ؟ كىم ەكەن؟

— ە، قايدان بىلەيىن، بەتىن شار تاڭىپ الىپتى.

— ءتاڭىر السىن، اكە.

— ۋا كىم، سىعىر-اۋ؟ قاتپاعا حابار ايت، — دەدى عوي.

— نە دەيسىڭ؟ — ايشا ەسى شىققانداي بوپ نە دەرىن بىلمەي، ەش نارسەنى ۇعا الماي دال بوپ قالدى. شال:

— كەتەيىن، نە دە بولسا حابار ەتەيىن، — دەپ كەيىن بۇرىلا بەرىپ ەدى. سول كەزدە ءدال كوزىنىڭ الدىنان وت جارق ەتە ءتۇستى. شىرت ەتىپ جانعان سىرىڭكە ەدى. ايشا مەن شالتىكتىڭ الدىندا تۇرعان سۇگىر. سۇگىردىڭ كوز الدىندا ايشا...

باعاناعى جۇقا دەنەلى جىگىت شالتىك بازعا كىرە بەرگەندە ارتىنان لىپ بەرىپ، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ، جاسىرىنىپ وتىرىپ سىرتىنان بىرگە ىلەسىپ كەپ ەدى.

مىنا ەكەۋىنىڭ جاڭاعى سوزدەرىنىڭ تۇسىندا ەرنىن تىستەپ جىمداي قاتىپ تۇرعان... ەندى مىنە الدىندا ايشا، ەسەپتەرى تەرىسكە كەتكەن جوق. ءجۇرىسى بوس ءجۇرىس بولماپتى. سىرەڭكەسىن قايتا-قايتا تۇتاتىپ تۇرىپ، ايشامەن مىنانداي سوزگە كىرىستى.

— جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان... — دەپ كەكەتىڭكىرەگەن ۇنمەن: — مەنى توسا كەلدىڭ عوي، — دەدى.

ايشا ەسىن جيا باستادى. ءوڭى سازارىپ، سۇرلانىپ الدى.

— توسسىن دەپ كەتىپ پە ەڭ قاشقىن بولعاندا؟

— جوق، توسقان بولماساق بۇگىن مۇندا كەلمەس ەڭ، الدە ءتاڭىر بۇيرىعى اكەلدى مە، قايتا وزىمە؟

— مەن تىرشىلىگىن ادالدان تىلەگەندەرمەن بىرىككەم... كەتەرىندە ارامىز شەشىلگەن-دى...

— جوق، شىراعىم، مەن وتكىلىكتەن ءوتىپ، سوناۋ قىتايدان تەككە كەلگەم جوق. سۇگىر نامىسكەر جىگىت... سۇگىردىڭ قاتىنى كوزى تىرىسىندە جاتقا كەتپەيدى، — دەگەندە داۋىسى دىرىلدەپ20 قاتايا بەرىپ: — سەن مەنى ءبىر رەت جەر قىلدىڭ... ەندى يەك جونىڭە كوش، بولماسا ءسوز بۇزىلادى...

— مەن مىناۋ شال اكەممەن اشىعىپ قايىر تىلەپ ءجۇرىپ، اقىرى مىنە كولحوزدان پانا تاپتىم. ەندى ورنىم وسىندا. وزىمدەي ەڭبەكشى بەينەتقوردان تەڭىمدى تاپتىم... — دەگەندە سۇگىر تەپسىنىپ كەپ ءسوزىن ءبولىپ:

— جاركەنىڭ جەسىرىن كوزى تىرىسىندە ساسىق التىباي العانىن كورىپ پە ەڭ؟ يەسى كەلسە قوڭسىسى ورىن بوساتادى... ءوز قاتىنىم. مەن بايىڭ. كوزىڭدى اشىپ قارا... كيلىگىپ كورسىن. ءبىر تۇندە كەستىرىپ كەتەيىن، — دەپ قاباعىن ءتۇيىپ قادالىپ الدى...

شالتىك ايشانى اقىرىن ءتۇرتىپ ەدى. ءبىراق ول دا قايتار ەمەس.

— جوق، جارقىنىم، ەندى باسىمدى اۋرەلەمە، — دەي بەردى. سوندا شالتىك سۇگىردىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ايشانىڭ جەلكەسىنەن ءتۇيىپ قالىپ:

— كوزىڭ قۇرعىر، كىممەن سويلەسكەنىڭدى كورمەي تۇرسىن با، تۇگە، مەن بەرگەن بايىڭ وسى. وسىنىكىسىڭ... — دەپ دۇرسە قويا بەردى.

ايشا بەتىن باسا بەرىپ، اقىرىن عانا:

— جوق... جوق... ولسەم دە جوقپىن ساعان، — دەپ تومەن شوگىپ وتىرا بەردى.

سول كەزدە سۇگىر شالدى جەتەكتەپ الىپ شىعىپ، ەسىكتى جاپتى دا، تىستاعىلاردىڭ جانىنا كەلدى.

ءبارى جان-جاقتان قاماپ تۇرىپ، شالتىككە تاعى دا بىرنەشە سۇراق بەردى. اقىرى جيرەن بايتالعا مىنگىزىپ جاتىپ سۇگىر وڭاشاراق شىعىپ:

— اتا، مەن سۇگىر بالاڭمىن. باياعى تۋىسىم ءبىر دەگەن نيەتپەن كەلىپ ەم. ارتىمنان21 ءبارى جاۋ بوپ ورە تۇرىپتى. سول اياماس جاۋىمنىڭ ءبىرى انا كولحوز باستىعى قاتپا عوي. مەنىڭ بارار جەر، باسار تاۋىم جوق. جاۋ دا بولسا وزىنە قايتا كەپ تۇرمىن. اداستىم، ءبىراق كايتا كەلدىم. ايار دەپ ويلامايمىن. سوندا دا ءوز الدىنا كەلدىم. ءبىر جاركەنىڭ بالاسى ەك. وزىنە عانا حابار ايت. نە قىلسا دا ءوز قولىمەن ءوزى ىستەسىن. وسى ارادا حابارىن توسامىن، — دەدى... شالتىك ءۇن قاتپاي تىڭداپ-تىڭداپ تۇردى دا اقىرى:

— قۇپ، — دەپ ءبىر-اق اۋىز ءۇن قاتىپ تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەندى بەلى شويرىلماي ما نەمەنە، شيراپ اپتى. ءبىراز ءجۇرىپ بازدىڭ قاراسى ۇزىلە بەرگەندە ارتىنا ءبىر قاراپ اپ بايتالدىڭ باسىن ىرىكتى دە، ويلانا قالدى.

— قاتپاعا بارام با، باسقاعا بارام با؟ جاڭا كەلگەن ادام بولسا دا، وسى كوپكە قايىرىمى، قاباعى بولەك اناۋ سامات ەدى. مىناۋ تاڭەرتەڭ قاسقىر حابارىن ايتا بارعانىمدا دا دۇڭك ەتە ءتۇسىپ ەدى... قوي، وسى اناعان بارايىن، — دەپ قوي فەرماسىنىڭ قونىسىنا قاراي، ساماتقا قاراي بەتتەپ جورتا جونەلدى.

شالتىك كەتكەننەن كەيىن سۇگىر قايتا بازعا كىرىپ ءبىرقاتار ۋاقىت اينالدى دا، اياعىندا جالعىز شىعىپ ەسىكتى جاپتى. سىرتىنان باعاناعى سىنىق سىرىقپەن تىرەۋ سالدى. ءسويتتى دە توبىنا كەپ ۇندەمەستەن اتقا قوندى. وزگەلەر دە اتتانىستى.

ءبىر توپ شوعىر تالدىوزەكتىڭ قالىڭ ءشيىن سىلدىرلاتىپ ارالاپ باردى-باردى دا، ازدان سوڭ قاراڭعى ءتۇننىڭ تۇڭعيىعىنا قارالارى باتىپ جوعالىپ كەتتى.

III

— باس، باس. باسساڭشى اياعىڭدى. ءوزىڭ نەمەنە، تۇگى، باياعى باي قاتىنشا ءارى جۋانداپ، ءارى شابانداپ باراسىڭ مۇلدە، — دەپ ەكىنشى شابان بريگاداسى بەردى، انانداي جەردە شەلەك ۇستاپ كەلە جاتقان دامەتكەنگە بۇرىلىپ، قاراپ، الدىن توسىپ تۇرىپ، داۋرىعىپ كۇلە سويلەدى. ەكىنشى جاقتا جيىرما قادامداي جەردە بۇلار كەلە جاتقان جاققا قاراي ءۇشىنشى شابان بريگاداسى ساتاي دا كەلە جاتىر ەدى. ونىڭ قاسىندا ءبىرىنشى فەرمانىڭ ەڭ ۇلكەن قىرىقتىقشىسى ۋدارنيك اياجان دا كەلە جاتقان.

ساتاي كولدەنەڭنەن بەردىگە سۇرىنە كيلىگىپ:

— دامەتكەندىكى ماي ەمەس، قايرات قوي. قارا جون، بالۋان ادام عوي. دەنەڭ تولدى دەپ كىنالاما، — دەپ اياجانمەن قوسىلىپ، ويناپ كۇلە باستادى.

دامەتكەن بۇلارعا قاراي جەتە بەرىپ، جوپ-شەندىدەن ىعىسپايتىن سالماقتى، بەرىك جۇزبەن:

— ءبىز سول جاي باسىپ ءجۇرىپ-اق سەندەردىڭ ماقتاۋلى قاتىندارىڭدى قانجىعاعا ۇرىپ بايلارمىز، — دەپ ەركەكشە كەسەك ۇنمەن قاتتى كۇلدى.

كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان مەزگىل ەدى. تالدىوزەك دالاسى ءالى جىم-جىرت. جەل دە جوق22. اينالاداعى قالىڭ شي قىبىر ەتپەي قالعۋدا. اسپاندا شىرىلداعان كوپ تورعايدان باسقا وزگە جاننىڭ كوپ دىبىسى بىلىنبەيدى.

العاش تۇرعان كولحوزشىلاردىڭ جاڭاعى ۇندەرى ساڭعىرلاپ، داۋىرىعىپ شىعىپ الىسقا ەستىلىپ تۇر. بۇلار ۇيدى-ۇيلەرىنەن شىعىپ، ەكى ءجۇز قادامداي جەردەگى قوي جاتقان قاشارعا كەلە جاتىر.

وسىلارداي بوپ مەزگىلىمەن تۇرعان ساۋىنشى، قىرىقتىقشى قاتىندار، مالعا باراتىن شاباندار دا ءار ۇيدەن شىعىپ، جالعىز-جالعىز سوزىلىپ سول قاشارعا تامان بەتتەپ كەلە جاتىر ەدى.

دامەتكەنگە ءارقاشان ەت اۋىرتپاي، ءازىل ەتىپ سۇيكەنە قالجىڭداپ جۇرەتىن بەردى مەن ساتاي جاڭاعى ءسوزىن قۇر قالدىرمادى. ساتاي دامەتكەنمەن قوسا كۇلىپ:

— ايتكەنمەن بۇگىن كۇندەگىدەن دە شابان باساسىڭ عوي، ونىڭ قالاي؟ — دەپ بىردەمە جورامالداعىسى كەلدى.

— بۇگىن ۇيقىم شالا. تۇندە مەكتەپتە بولدىق قوي.

— يا، مەكتەپ جازىقتى بولعانى، — دەپ بەردى دە ءبىر قياس سوزگە سالعىسى كەلدى.

ءبىراق بۇل انشەيىن، دارىمايتىن قۇرعاق ءسوز. ويتكەنى دامەتكەنىڭ بايى جوق. ول — بىلتىر ولگەن. ودان بەرى دە بۇعان جاس بالالارىن ءوزى باعىپ وتىرعان دامەتكەنگە پالەنىڭ بار دەپ ەشكىم ەش نارسە ايتا المايتىن. دامەتكەن وزىنە سەنىمدى. سوندىقتان جاڭاعى قالجىڭدارىن ەلەمەستەن ءوز بەتىمەن كەشەگى كەشتى ەسىنە ءتۇسىرىپ كۇلىپ:

— ويپىر-اۋ، ءارپىن جازۋعا قولى قۇرعىر ءتىپتى يلىكپەيدى. سونىمەن ۇيگە كەلگەن سوڭ تۇندە كوپ وتىرىپ، ءبىر پاراق قاعازدى تۇگەل شيمايلاپ شىقتىم... — دەدى.

اياجان مەن بۇلارعا ەندى كەپ قوسىلعان وزگە قاتىندار دا، ءوز باستارىنداعى وسىنداي ءحالدى كوز الدارىنا كەلتىرىپ باسىن يزەستى.

بەردى ەندى قالجاقتى قويىپ، بۇلارمەن ءتۇزۋ سويلەسە باستاپ:

— قولىڭمەن كولحوزدىڭ جۇمىسىن ىستەپ، باسىڭدى ۇمىتىپ كەتپە، باسىڭمەن وقۋ ءبىل، ءبىلىم ال، كوزىڭدى اش دەيدى عوي، سامات.

— سوندا وسى كولحوز بوپ ىستەپ جۇرگەن ءىسىڭنىڭ ءبارىن تانيسىڭ، دەيدى. ءسوز-اق ەمەس پە؟ — دەپ ساتاي دا قوستادى.

دامەتكەن ليكبەز اشاردا سامات ايتقان ءسوزدىڭ تاعى ءبىرىن ەسكە الىپ:

— باس پەن قول ىنتىماقتاسسىن دەيدى، — دەپ ىشىنەن دۇرىستىعىنا مويىن قويسا دا، ءسوزدىڭ سىرتىن ۇيلەسسىزدەۋ كورىپ كۇلىپ، — ولار ءبىر جۇمىرىقتاسىپ، شەكەلەسىپ جۇرگەندەي، — دەپ بار قاتىندى تەگىس كۇلدىردى.

اياجان مۇندايدا كۇلە بەرگەنى بولماسا كوپ سويلەمەيتىن. ءبىراق اندا-ساندا ءبىر نارسە ايتسا ءدامدى عىپ تاۋىپ ايتقىش بولاتىن. مەكتەپكە بار، وقى دەگەندى ول ءوزى وتە ءبىر جاقسى كورىپ ەدى. سول تۋرالى وڭاشادا ءوزى بوپ ويلاعان ويىنىڭ ءبىرىن باستاپ:

— باستا ءبىلىم بوپ، قولدا ونەر بوپ ءتۇزۋ باسىپ ءىسى وڭىپ كەتسە و دا ءبىر جاقسى كولحوز عوي ءوزى، — دەدى. مۇنى كەي قاتىندار وپ-وڭاي ۇعا قويماي، باسىندا كۇلىپ ەدى. ءبىراق بەردى مەن دامەتكەن ولارعا ەلىككەن جوق.

بەردى مىنا ءسوزدىڭ توركىنىن باعالاپ:

— ءتىپتى دۇرىس ايتاسىڭ. جالعىز-اق جاقسى كولحوز وسى ادامنىڭ ون ەكى مۇشەسىندەي بولسىن دە! — ەندى ساتاي دا اڭگىمەنىڭ ءدامىن ەڭگىزبەك بوپ:

— بارەكەلدى، مىسالى مىنا وسى ءبىرىنشى فەرمادا باس اناۋ سامات بولسا، ال مويىن، قول-اياق، ۇلى مۇشە ءبىز بولساق جاقسى ادامدى الساق: مەن باس ەدىم، سەن اياق ەدىڭ، قول ەدىڭ دەپ وزگە مۇشەگە بۇلدانا ما؟ پارمانە بولادى عوي، — دەدى.

دامەتكەن بۇل سوزدەرگە ىشىنەن باس يزەپ كەلە جاتىر ەدى، ەندى ءوزى دە كيلىگىپ:

— باس قايدا، اياق ەكەش اياقتىڭ بىردە-بىر ساۋساعىنا شوگىر كىرسە قاباعى ءتۇيىلىپ، ۇيىرىلە تۇسپەي مە؟

— ە، ءوز دەنەسى وزىنە ءتاتتى، بىرىنەن ءبىرى ارتىقپىن، ارداقتىمىن دەمەيدى! — دەپ اياجان قايتا كىرىسىپ: — ءبىر باس، ءبىر تاس دەگەن سو دا. كولحوزىڭنىڭ ماعىناسى دا وسى قوي ءوزى! — دەپ العاشقى قورىتىندىسىن ەندى انىقتادى.

— كولحوزىنان اينالايىن، وسى ەكەنى راس! — دەپ كەكسە جاستى، كىشكەنە بويلى جامال دا قوستادى. بۇرىن وتكوچيەۆنيك بوپ كەتىپ، بيىل قىس ورتاسىندا، جالعىز جاس بالاسىن جەتەكتەپ، شالدىعىپ-تالىپ وسى كولحوزعا كەپ كوزى اشىلعان ەدى.

— ياپىر-اۋ، ءتىپتى ءسوز-اق مىنالارىڭ. ساۋات دەگەن وسى دا... قاراشى ءتىپتى قالاي-قالاي سويلەيدى، ءبىزدىڭ كولحوزشى قاتىندار! — دەپ بەردى شىن سۇيسىنەدى.

— ساماتتىڭ تاربيەسى، جولىڭ بولعىر ءوزى ءتىپتى جاقسى كەلدى-اۋ، ىرىس بولدى-اۋ وسى كولحوزىمىزعا! — دەپ ساتاي فەرما باستىعى ساماتقا كوپتىڭ العىسىن ايتا باستاپ ەدى. بۇل فەرمانىڭ گازەت وكيتىن كوزى اشىق جيىنعا بارعىش سەرگەك جۇمىسكەرىنىڭ ءبىرى بەردى ەدى. ول ەندى وزگەلەرىنەن كورى ازىراق بويلاي قاراپ:

— جالعىز سامات دەمە، ءتۇبى توركىنىن ايت. ونىڭ اتى جاڭا باسشىلىق. كەشە نە كۇيگە ءتۇسىپ ەدى وسى كولحوزدىڭ ەلى. ارقا ەتى ارشا، بورباي ەتى بورشا بوپ كەتپەپ پە ەدى، وتكوچيەۆنيك بوپ؟ — دەگەندە بارلىق قاتىندار جابىرلاپ كۇڭىرەنە جونەلگەندەي بولدى.

— ءوي، اتى قۇرسىن اتكوشنيك دەگەننىڭ...

— نە كورمەدىك؟

— ولدىك، تالدىق دەگەندە كوزىمىزدى اشتى عوي.

— پاناسىنا كەپ ەدىك، تۋعان بالاسىنداي ماڭدايىمىزدان سيپاپ باۋرىنا الدى عوي...

بەردى داۋسىن كوپتىڭ دابىرىنان زورايتىڭقىراپ:

— ەندى مىنە 4 مىڭ قويى بار كولحوز.

— قوي عانا دەيسىڭ-اۋ، التىنى بار كولحوز دەسەڭشى. مۇنداي اسىل مال كىمدە بار؟ — دەپ ساتاي كوتەرىلە ءتۇستى...

— جەكە مەنشىگىندە 115 ءۇيدىڭ 500 قويىڭ بار. سيىرى جوق ءۇيىڭ بار ما؟

— كىم بولسىن، سوندا ءبىر قۇداي اتقان جالقاۋ بولماسا، — دەسىپ جۇرت تاعى دابىرلادى.

— مىنە باس كوپ، باسشى كوپ ورنىن تاۋىپ ەدى، بار دەنەڭنىڭ سارايى تۇزەلىپ سالا بەردى، — دەپ بەردى ءسوزىن تۇجىرا باستادى...

بۇل ۋاقىتتا جۇرت قاشارعا جاقىنداپ قالىپ ەدى. ۇلكەن جاقسى قاشاردىڭ سول جاق بۇرىشىنان بۇلارعا قاراي بەتتەپ قاسەن شىقتى.

دامەتكەن قالجىڭداپ داۋرىعا كۇلىپ:

— باس ورنىندا بولماسا مىنە كوز، كولحوزدىڭ كوزى دە ورنىندا. و دا مىنە اشىلىپ قاراپ تۇر، — دەپ قاسەندى نۇسقاعاندا، قاتىنداردىڭ ءبارى تەگىس ۇپ-ۇلكەن دەنەلى، سوقتالداي جىگىت قاسەندى "كوز" عانا دەگەنگە ءماز بولىسىپ كۇلگەن ەدى.

— كوز ەكەنى راس. فەرمانىڭ وحرانى كوز ەمەي نەمەنە؟ — دەپ اياجان قاسەنگە قاراپ:

— يا، سولاي ما، كوزقاينىم؟..

قاسەن اڭىرىپ:

— نە دەپ كەلەدى، وسى؟ — دەگەندە جۇرت تەگىس تاعى دا دۋ كۇلدى...

— يا، سونى ايتامىز، مالىڭ امان با؟ — دەپ دامەتكەن، قاشاردىڭ ورتا ەسىگىنە قاراي باستى. بارلىق كەلۋشى بار، قاسەن بار، ءبارى دە ورتا ەسىكتىڭ تۇسىنداعى توبەسى اشىق قاشارعا جاقىنداپ كەلدى... قاسەننىڭ دە كەلگەنى جاڭا ەدى. مال تۇگەندەۋگە بريگادا باستىقتارىن توسىپ تۇر ەكەن.

بۇلار اشىق قورانىڭ شارباق ەسىگىنە تاقاپ-تاقاپ كەلگەندە قالىڭ قويدىڭ ىشىنەن قاراكول، لەنكول ساۋلىقتارى ءارالۋان ۇنمەن ماڭىراپ قويا بەردى. ءار بۇرىش، ءار قورادان بىرىنەن-بىرى ءىلىپ اكەتىپ جاتقان امانداسۋ ءۇنى سياقتى كوپ قوي-ەشكىلەردىڭ ماڭىراۋى باستالدى.

كەيبىر قويدىڭ ماڭىراۋى ءدال بىردەمە تۋرالى قاداعالاپ جابىسىپ، جاۋاپ تىلەپ، سۇراق بەرىپ تۇرعان ماڭىراۋ سياقتى... قايتا-قايتا ءبىر ۇنمەن قادالا سۇراعانداي بولادى. قوزىلار، ەشكى-لاقتار دا ءارقايسىسى وزىنە بالەك ۇندەرمەن ەندىگى تاڭىن قارسى الادى.

كولحوزدىڭ ويانۋى وسىلايشا باستالعان ەدى. وسى تاڭدا، ءدال وسى كەزدە باعاناعى بازدا شالتىك ەكى قاسقىرمەن اينالىسىپ جاتقاندا "تالدىوزەك" كولحوزىنىڭ ەڭ ۇلكەن فەرماسى، ءبىرىنشى فەرمادا داعدىلى، ماعىنالى ەڭبەك كۇنى وسىلايشا تۋدى.

وحران باستىعى قاسەن مەن بەردى، ساتاي تاعى باسقا شابان بريگادالارى مال تۇگەندەۋگە كىرىسكەندە دامەتكەن مەن باسقا ساۋىنشى قاتىندار ساۋىن قويلارىن يارمو اعاشىنا قوساقتاۋعا كىرىستى. اياجان مەن وزگە قىرىقتىقشى قاتىندار سول اشىق قورانىڭ بۇرىشىنداعى قىرىقتىق شارىعىنا، كەشە مۇقالىپ قالعان قىرىقتىقتارىن قايراتىپ جاتىر. كولحوزدىڭ ىرىكتى مالى — اسىل تۇقىم اق ەشكى مەن لەنكول، قاراكول قويلارى بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى اسىلدىڭ ىشىندە اسا ءبىر ءوسىمتال تۇقىمدار بولۋمەن قاتار، شەتىنەن ءسۇتتى ساۋىن بولاتىن. سوندىقتان كولحوز بىلتىر برىنزا قايناتسا، كوپ قىپ ماي ايىرسا، بيىل ادەمىلەپ تۇرىپ نەشە ءتۇرلى گوللاندسكيي، تەلزەسيي دەگەن سىرلارىڭدى دا وزدەرى جاسايتىن بولعان.

ايشا سول سىر قايناتۋشى مامان ايەلدىڭ ءبىرى بولعان ەدى دە. ءار جەردەگى سىر كەپتىرەتىن بازداردى دا ءوزى قارايتىن. سوڭعى ون شاقتى كۇن بويىندا كولحوزدىڭ بيىلعى سىرلارىن قالاعا جىبەرتۋ ءۇشىن ول فەرما باسىنان كولحوزدىڭ ورتالىعىنا بارىپ تۇر ەدى.

كولحوزدىڭ كوپ تابىسىنىڭ ءبىرى ءسۇتى بولعاندىقتان، مۇنىڭ قويى ەكى ساۋىلادى. ءبىرىن وسى تاڭەرتەڭ ەرتەمەن ساۋادى دا، ەكىنشىسىن كەشكى جايىلىستان سوڭ ساۋادى. كۇندەگى وسى سياقتى قاراكەتتەن باسقا سوڭعى كەزدە قىرىقتىق ارالاسقان. ءقازىر ونىڭ اياقتاپ كەلگەن كەزى ەدى. جايشىلىقتاعى ساۋىنشى ايەلدىڭ كوبى وسى كەزدە سول قىرىقتىققا اۋىسىپ ءجۇر ەدى.

جاڭا قاشارعا كەلگەن جۇرت ءبىر ساتتە سول ءوزدى-وز جۇمىسىنا ورالا كەتتى.

دامەتكەن كۇندەگى ماشىعىمەن قوساقتاعى قويدىڭ تور جاعىنا ءتۇسىپ ءۇش قويدى ساۋىپ بولىپ، ەندى اق ەشكىنىڭ بىرىنە قاراي جىلجىپ كەلىپ جەلىنىن ۇستاي بەرىپ ەدى، شوشىپ كەتتى. قولىنا ەشكىنىڭ ءبىر جەلىنى ەكەۋ بوپ قاق جارىلىپ ءىلىندى. ەشكى دە تىپىرلاپ، ارتى شومەيىپ، اۋىرسىنعانداي بوپ جاتالاقشي بەرەدى.

ءۇڭىلىپ قاراپ جىبەرگەندە دامەتكەن ءوز داۋسىنىڭ قالاي شىققانىن بايقاماي دا قالدى.

— جاراتقان سۇمدىق-اۋ، مىناۋ نە ەدى؟ — دەپ باج ەتە ءتۇستى. داۋسى سونشالىق قاتتى شىققان ەكەن، وزگە جەردە ساۋىنعا وتىرعان قاتىنداردىڭ ءبارى اتىپ-اتىپ تۇردى.

دامەتكەننىڭ الدىنداعى ەشكىنىڭ جەلىنى تاپ ورتاسىنان سارا ءتىلىنىپتى. بىرەسە ءسۇت تامشىلاپ، بىرەسە قاندى ءىرىڭ ءتارىزدى ۋىز شىعىپ تۇر.

— جانىم-اۋ، نە سۇمدىق؟

— ويپىر-اۋ، نە پالە كەلدى؟ — دەپ بار قاتىن جاپىرلاي باستادى. دامەتكەن ۇندەمەستەن قوساقتى جاعالاي ءجۇرىپ بارلىق قوي، ەشكىنىڭ جەلىنىن تۇگەندەي باستادى. وزگە قاتىندارعا دا سونى بۇيىردى. سول-اق ەكەن ساۋىنشى ايەلدىڭ ءبارى دە ءار جەردەن:

— ويباي، مۇندا دا سول.

— سىعىر شۇناق، مىنانى دا ءتىلىپ كەتىپتى...

— توبەڭنەن ۇرعىر قانداي جاۋ ەكەن؟.. مىنانى كور، — دەسىپ ءبارى دە ءار جەردەن، وزدەرى ءوز بولىپ كورمەگەن سۇمدىق ءبىر قاسكويلىكتىڭ ءىزىن تاۋىپ جاتىر.

دامەتكەن ءوزى ساناعان قوساعىنان ون شاقتى جارالىنى تاپتى. سونداي بوپ تۇرالاپ، سەندەلەكتەپ تۇرعان جيىرما شاقتى قوي، ەشكىنى وزگە قاتىندار دا تاپقان ەدى. ايەلدەر ەسى شىعىپ، شىن شوشىنىپ، كۇيىنۋدەن زار قاقسادى.

— كەلدى عوي تاعى ءبىر پالە...

— بولدى عوي ءبىر قىرسىق...

— قايران كوزىمدى اشقان كولحوزىم، تاعى نە كۇن تۋا باستادى باسىڭا؟ — دەپ جامال وكسىپ-وكسىپ جىلاپ تا جىبەردى...

دامەتكەن ەسىن جاڭا جيا باستاپ ەدى.

— ۋا، قوي ءارى ىربيماي، قايدا الگى وحرانى، قايدا باستىقتار، ءجۇر، تۇگە! — دەپ بار قاتىن تۇگەل تىسقا شىقتى.

بۇل كەزدە قاسەن مەن ساتاي قوشقارلاردى تۇگەندەپ شىعارىپ جاتىر ەكەن. ەكى قوشقاردىڭ بەلى شويىرىلىپ باسا الماي تۇر. ونى ءبولىپ قويىپتى. قوراداعى قوشقاردىڭ بارى جارتىلاپ قانا شىققان ەكەن.

مىنالاردىڭ دىبىرىن ەلەمەي قاسەن مەن ساتاي ەسىككە جاقىنداپ كەلگەن قاراكولدىڭ ءبىر كوك قوشقارىن قادالا قاراپ تۇر ەدى. تاقاي بەرگەندە ساتاي موينىنان ۇستاپ تارتىپ الىپ شىقتى. و دا شويرىلىپ ارتىن باسا الماي جاتىر. ءۇش قوشقاردىڭ دەرتى ءبىر.

— جانىم-اۋ، مۇنىڭ بارىنە نە پالە كەلدى بۇل؟ — دەپ ساتاي اڭىردى.

— ىندەت دەيىم بە، نە دەيىن؟ وزدەرى تارتتىرعان قوشقار ءتارىزدى باسادى عوي، — دەپ قاسەن قوشقاردىڭ استىنا ءۇڭىلدى. قولىن جىبەرىپ بايقاي باستادى دا:

— ويباي، ۇرعان ەكەن قىرسىق. مىناۋ جاۋدىڭ قولى عوي... تارتىپ كەتىپتى، — دەپ سەندەلەكتەپ بويىن زورعا كوتەردى. قاتىندار بۇل كەزدە مىنالاردىڭ قاسىنا كەپ، قوشقاردىڭ اڭىسىن اڭداپ تۇر ەدى. ەندى:

— ماسقارا بوپتى. ەندەشە، انە وتىز قوي مەن ەشكىنىڭ جەلىنى ءتىلىنىپ قاپتى، — دەدى دامەتكەن.

— كورىڭدە وكىرگىر، قانداي عانا دۇشپان ەكەن...

— وسى جەلىندەرىن قاق ءبولىپ ءتىلىپتى...

— ۇلىڭ بار، قىزىڭ بار مۇنداي پالە، مۇنداي سۇمدىقتى ەستىپ كورىپ پە ەڭ، — دەپ جاپىرلاپ سويلەپ، قاتىندار تاعى شۋىلداي جونەلىستى...

قاسەن ءبىر اۋىز ءسوز سۇراۋعا جاراماي، بار پالەنىڭ زور كولەمىن ءبىر-اق ءتۇسىنىپ، سالماعىنا شىداماي بەلى مايىسىپ كەتكەندەي بوپ جەرگە شوگىپ، جۇرىسىنەن وتىرا قالىپ:

— سورلى بولعان باسىم-اي. ماعان كەلگەن قازا عوي مىناۋ. بۇيتكەنشە ولسەم ەتتىم، — دەپ ءوڭى ءبىر ساتتە قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. كوزىنىڭ جاسى مونشاقتاي اعىپ جەرگە ءبىرسىن-بىرسىن دومالاي ءتۇسىپ تۇر.

وقيعا ءقازىر-اق بار فەرماعا ءمالىم بولدى. بەردى باستاعان وزگە بريگادالار دا، اياجاندار دا تەگىس جيىلعان ەدى.

— اتتەڭ قانداي عانا قارا باۋىر ەكەن؟

— قان جۇتقىر قانداي قاسكوي ەكەن؟

— اتتەڭ وسى دۇشپاندى قولعا بەرسە-اۋ...

— اتكەنشەكتەن ەل بوپ كەتتى. جۇرتتىڭ الدىندا ءتۇستى دەگەندى كورە الماعان تاپ جاۋى... ناعىز قاندى كويلەك باي باڭدىنىڭ ءىسى عوي بۇل، — دەپ وزگە كوپ داعدارىپ، قانقاقساعان توپتىڭ ىشىندە تۇرىپ بەردى ءسوز قاتتى.

تارتىلىپ قالعان قوشقار بەسەۋ ەكەن... قازا كورگەن قوي، ەشكىنىڭ ءبارى قازىرگى ەرەكشە ءبىر جاۋىز-زۇلىمدىقتىڭ ايعاعى بوپ بەلدەرى بۇكشيىپ، جۇندەرى ءۇرپيىپ اندا-ساندا جالىنعانداي ماڭىراي ءتۇسىپ بولەك تۇر.

— جاۋ ءىسى... كەسكىلەسكەن جاۋدىڭ قولى مىناۋ — دەپ ساتاي دا تۇنەرۋلى ەدى.

— ال جاۋ... ءبىراق بۇل قايداعى جاۋ؟ سىرتتاعى ما؟ ىشتەگى مە؟ قايدان ساپ ەتتى؟.. — اياجان كوپ الدىنا ءبىر سۇراق قويدى.

— باسە كىم؟ كۇزەت، كۇزەت قايدا؟

— وحران قايدا؟ توبەڭنەن ۇرعىرلار نەنى قارادى؟

— نە كۇزەتتى، كىمدەر ەدى ءوزى بۇگىن تۇندە؟ — دەپ كەيبىرەۋلەر قاسەنگە قاراي ءتوندى.

قاسەندە ءۇن جوق. باسىن قوس قولداپ ۇستاپ، جاس بالاشا ەڭىرەۋمەن وتىر.

بۇعان ءۇنسىز عانا قادالىپ، ءتۇيىلىپ تۇرعان جۇرت قاستارىنا فەرما باستىعى سامات كەپ قالعاندا، ءبىراز سەرپىلە بەردى.

ول بارلىق جايدى ەستىپتى. اش بەتتى، ارىقتاۋ كەلگەن سۇلۋشا قارا جىگىت سامات اياقتى جىلدام باسىپ، ىڭعايلى اتتاي لىپ-لىپ ەتەدى. ۇستىندە تاپ-تازا اق كويلەگى بار. جانىندا تاپانشا. الاسا قىپ قىرعان قارا شاشىندا ىلعي تىكيىپ تۇرعان قايرات بىلىنەدى. نەگە بولسا دا جاسيتىن جاس سياقتى ەمەس. فەرمادا مۇنىڭ الدىندا بولعان بىرنەشە داعدارىس قيىنشىلىقتارعا كەلگەندە ول جۇرتتىڭ ورەكپىگەن بوستىعىن وپ-وڭاي باسا قويىپ، شىعار جولدى جارق-جۇرق ەتكىزىپ تابا سالعان-دى.

مىنانداي بوپ، كوپشىلىگى قايرات پەن ويدان ايرىلىپ تۇرعان جۇرت، ەندى ونى كورگەن دە تاپ-تازا بوپ وتتاي جانىپ تۇرعان ءتۇرىنىڭ وزىنەن-اق كوپ سۇيەۋ العانداي بولدى. ىشتەرى ءجىبىپ، ول كەلسە ءبىر نارسە ورنىنا تۇسە قالاتىنداي تەگىس دامە قىلا، جامىراپ قويا بەردى.

سامات ءبىراز ۇندەمەي تۇرىپ جاڭاعى سياقتى سوزدەردىڭ ءبارىن دە تىڭداپ-تىڭداپ الىپ، اقىرى ءوزى بارىپ بارلىق قوي، ەشكى، قوشقارلاردىڭ جارالارىن كوردى.

اياعىندا توپقا كەلە بەرە قاسەننىڭ ەڭكىلدەپ جىلاپ، كوزىنەن جاس اعىزىپ وتىرعان ءتۇرىن كورىپ، قاسىنا جەتىپ كەلدى.

— ءوي، مىنانىكى نەس؟ — دەپ يىعىنان تارتىپ، — بالا بوپ كەتكەنبىسىڭ ەي، سەن قاسەن، ءا؟ — دەپ جۇرتقا قاراي بەردى.

— قايتسىن بايعۇس، كۇيگەن قوي. وحران عوي، — دەپ دامەتكەن سۇرلاقىپ، تامسانىپ قاباعىن تۇيگەن ەدى. باعانادان قاسەنگە جانى قاتتى اشىپ تۇرعان وسى ەدى.

سامات اينالىپ دامەتكەندى كوردى دە، وزگە قورالاي تۇرعان جاننىڭ ءبارىنىڭ تۇسىنە جالت-جالت قاراپ جاعالاي كوز سالىپ ءوتتى.

كوپشىلىك ءتۇسى كۇڭگىرت. دامەتكەندى دە قوستامايدى. قاسەن تۋرالى دا ءۇن قاتپايدى.

سامات سول جەردە جۇرت كۇتپەگەن حالدە ساق-ساق كۇلىپ جىبەرىپ، ەڭكەيىپ قاسەندى جۇلمالاپ تۇرعىزا بەرىپ:

— ءوي ءتاڭىرى، جامان نەمە ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ. بۇل اپات ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن جالعىز ءوزىم دەپ وتىرمىسىڭ؟ الدىمەن جاۋاپ بەرەتىن مەن مىنە. نە كورسەڭ مەنىمەن بىرگە كورەسىڭ، ول ءبىر. ەكىنشى، كەڭەس ءوزىنىڭ كولحوزشى باتىراعىنا سەنەدى. جەرگە تاستاي الماي جۇرگەن قاسەندەرى جوق. سەن قايدان شىقتىڭ، كىمسىڭ؟ ونى جۇرتشىلىق بىلەدى. قوي، ءقازىر مىنا سۇمپيعان ءپىشىنىڭدى، — دەپ قاسەننىڭ جاسىن تىيۋمەن بىرگە تاعى كۇلىپ اپ، ەندى قاتىندار جاعىن قوسا كۇلدىرىپ وتىرىپ:

— ويباي، ۇيات-اي؟ مىنانى ايشا كورسە نە دەيدى؟ قايدا ءوزى ايشا؟ — دەگەندە بىرنەشە ايەل داۋسى:

— ول كولحوز باسىندا عوي.

— ءالى سوندا، قايتقان جوق قوي.

— كورسە كۇلەتىنى راس، — دەپ دامەتكەن باستاعان بىرنەشە قاتىن كۇلىسىپ، سامات مىنەزىنە قاتتى ءسۇيسىنىپ، ءدان ىرزا بوپ قالىستى. وسىمەن سامات وزگە توپقا:

— ال جولداستار... اپتىقپاي، ساسپاق ءوزدى-وزىڭنىڭ جۇمىسىڭا بارىڭدار... مۇنداي-مۇنداي قيىنشىلىقتار بولاتىن. ءبىراق ءبارىنىڭ دە توركىنى تابىلىپ، كۇلمەتى اشىلاتىن. كەڭەس ەڭبەكشىسىنىڭ العاش كورگەن قوقايى بۇل ەمەس، بولدى سول... — دەپ جۇرتتى تىيىپ تىنىش، سابىرلى، سالماقتى ۇنمەن ساباسىنا ءتۇسىرىپ تارتا بەردى.

سونىمەن بارلىق جيىن ەندى-ەندى تارقاي بەرىپ ەدى. ءبىر مەزگىلدە قاستارىنا كولحوز باستىعىنىڭ ورىنباسارى قاشا جەتىپ كەپ قاپتى.

بۇرىننان ەستىپ كەلدى مە، جوق جاڭا ۇعىنىپ العان با، ايتەۋىر جايدىڭ ءبارى وعان دا ءمالىم سياقتى. شۇبار ءجۇزى قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانعاندىقتان تەڭبىل-تەڭبىل بوپ كەتىپتى. قاباعى تاس تۇيىلگەن، ۇندەمەي كەپ ساماتقا قول بەردى دە:

— ەسىتتىك جايدى. بۇل ءبىر كىسى ەمەس، كونترريەۆوليۋسيا شايقاسىنىڭ ءىسى. مۇندا ۇيىم بار، — دەدى.

سامات ءوز بايلاۋىن ءالى جاساعان جوق ەدى.

— كىم ءبىلسىن؟ قايدان كەپ، كىم ىستەگەنىن؟.. — دەگەندە قاتپا شانشىلا قاراپ:

— كىم ءبىلسىنى جوق. باي-كۋلاكتىڭ ۇيىمى. ونىڭ ءبىر تامىرى وسىندا. ەندى سونىڭ ىنىنە سۋ قۇيامىز، — دەدى دە كوپشىلىككە:

— سەندەر تاراي تۇرىڭدار!.. بارىڭدار!.. جۇمىستارىڭا كىرىسىڭدەر! — دەپ ساماتقا قىرىنداۋ بۇرىلىپ: — بۇ نە، وسىنداي ءىستى توپقا سالىپ تالقىلاپ تۇرعانىڭ، — دەپ ءبىر قويدى. جۇرت جىلىسىپ تاراي بەرىپ ەدى. قاتپا كوپپەن بىرگە قوزعالىپ بارا جاتقان بەردى مەن ساتايعا:

— ساتاي، بەردى، سەندەر مۇندا قالىڭدار... اۋەلى اكتيۆ بوپ سويلەسەيىك، — دەدى...

كوپپەن بىرگە قاسەن دە ءجۇرىپ كەتتى.

وزگەلەر ابدەن سەيىلىپ، تورتەۋى عانا قالعان سوڭ، قاتپا ساماتقا بۇرىلىپ:

— ءجا، مۇنى كىمنەن دەپ بىلەسىڭ؟

— كىمگە جابىسا قويايىن ءقازىر... پالەنشە دەپ بۇل ساعاتتىڭ ىشىندە ەشكىمدى دە اتاي المايمىن، — دەپ سامات قاباعىن شىتتى.

— كادر سەنىكى. ءىس سەنىڭ فەرماڭدا بولىپ وتىر. بولشيەۆيكتىك قىراعىلىعىڭ قايدا؟ سەزىكتى كىسىڭ كىم؟ وتىرامىز با ەندى جاۋدى ەركىنە جىبەرىپ؟ جوق، الدە قاشقانىن كۇتەيىك پە؟ بۇل شەكارا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟

— ال بىلگەندە كىمدى باس سالايىق؟ كىم؟ — دەپ ساماتتىڭ داۋسى قاتاڭداي بەردى.

— ءالى سەزبەدىڭ بە؟ ءوزىڭ قىزىق ەكەنسىڭ-اۋ... جاڭا ادامنىڭ ءبارى مىنە وسىنداي بولادى! — دەپ بەردى مەن ساتايعا قاراپ aپ:

— ءىستىڭ تامىرىن ۇقپايدى دا، مەزگىلىمەن قولداناتىن شارالارعا بوگەۋىل جاسايدى! — دەپ قىنجىلا باستادى.

سامات بۇعان بۇرىلىپ، قادالا قاراپ وتىرىپ:

— ولاي بولسا ەسكى ادامسىڭ، ءوزىڭنىڭ سەزگەنىڭ بار شىعار، ايت، كىم كىنالى؟ — دەدى.

— بىلمەسەڭ مەن ايتايىن... ءبىراق سەن وسى ارادا باسشىلىق ەتىپ تۇرعان سوڭ كەرەتىن جايلاردى كورىپ، سەزىپ جۇرگەن شىعار دەپ ەم...

— جانىم، ايتساڭشى ەندى بىلگەنىڭدى، — دەپ ساماتتىڭ شىدامى تاۋسىلا باستادى.

— ەندەشە، مىنا وحران باستىعى قاسەن. مىنە تاپ جاۋىڭنىڭ ءبىر ۇشىعى وسىندا. وسىنى ءقازىر ارەسكە الدىرۋ كەرەك، — دەپ جارىپ ايتىپ سالىپ، ساماتقا و دا قادالا قارادى.

سامات باعانادان بەرگىنىڭ ءبارىنىن ارتى وسىنداي بىردەمەگە سوعاتىنىن توسىپ وتىرسا دا، ءدال مۇنداي تۇجىرىم جاسالماس دەپ ەدى. ءبىراز تاڭدانا قاراپ، اياعىندا ساتاي مەن بەردىگە بۇرىلىپ:

— سەن ەكەۋىڭنىڭ پىكىرىڭ قالاي؟ — دەدى.

ساتاي الدىمەن ءۇن قاتتى:

— ءدال بۇلاي دەۋگە اۋىز بارۋى قيىن سياقتى. ءوزى قارا تابان باتراكتان شىققان. ءوزىمىزدىڭ تومەننەن وسىرگەنىمىز. بىردە-بىر سەزىكتى جامان قىلىعى بولعان كىسى ەمەس.

— ە، جاۋ ساعان سەزدىرىپ ىستەيتىن شىعار. وسى كۇنگى جاۋدىڭ استىڭنان قىرىققانىن سەزەر بولساڭدار بۇيتەر مە ەدىڭدەر! — دەپ قاتپا قاتتى اشۋ شاقىرىپ، شىن كۇيىنگەن جۇزبەن اقىرا سويلەپ جىبەردى.

ساتاي سودان ىقتى ما، جوق سەزىنىڭ اياعىن تەك وسىمەن بىتىرمەك پە ەدى، ايتەۋىر اياعىن ەكى ۇداي قىپ:

— ءبىراق كىم بىلەدى... كەپىل بولۋعا بولا ما؟ — دەدى. بەردى مۇنشا ەكى جارىلعان جوق:

— تەرگەتىڭدەر. اق بولسا اشىلار. مۇندايدى تەرگەۋ ورنى اشپاسا كىمنىڭ كوزى جەتەدى، — دەدى.

ساماتتىڭ بۇدان دا كۇتپەگەن جاۋابى ەدى. ءبىراق قاسەن جايىنداعى ونىڭ ءوز تۇسىنىگى باسقا، سوندىقتان ۇزاققا سوزباي:

— قاسەن ءويتىپ قۇرباندىق ەتەتىن كىسى ەمەس. مەن قارسىمىن. جاپپاق تۇگىلى سەزىككە العاڭدا دا مۇلدە قارسىمىن، — دەدى.

بۇعان قاتپا بارىنشا كۇيىنىپ، شىدامىنان ايىرىلىپ اتىپ تۇرىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتىپ ەدى. ەندى ساماتقا قادالا قاراپ:

— سەن ءوزىڭ كەم قويعاندا اپارتونشىل ەكەنسىڭ. مەن جاۋاپتىلىق قارىزىمدى ۇمىتپايمىن. بۇل ءىستى بارارىنا بارعىزامىن. ءقازىر اۋدانعا بارام، — دەدى.

سامات بۇل اراعا كەلگەندە العاش رەت وسىنى اڭگىمە بويىندا شىنداپ اشۋ شاقىرىپ:

— قاسەن جابىلمايدى، ويتكەنى باس بۇزارلىققا جول بەرىلمەيدى، جولداس... — دەگەندە قاتپا جۇلىپ العانداي جاۋاپ بەرىپ، باعانادان كومەيىنە كەپ تۇرعان ءسوزىن تىپ-تىكە ىرىكپەي سوعىپ:

— باس بۇزارلىقشىلىن، ەندەشە، تامام بايدى وتكوچيەۆنيك دەپ جيىپ اپ، ءبارىنىڭ بىلىعىن بۇركەپ وسى كۇنگە دەيىن سىر بەرمەي، باسقارماعا دانەڭە بىلدىرمەي، تاپ جاۋىنىڭ قويىرتپاعىن قوستاپ وتىرعان سەنىڭ ءوزىڭسىڭ! — دەگەندە، سامات اتىپ تۇرىپ:

— شاتپا، ەندى جەتتى، كەڭەسكە مەنەن دوس شىعارسىڭ! — دەدى. اناۋ كەكەتە كۇلىپ:

— ادىرا قال. ءومىر بويى باي-كۋلاكپەن الىسىپ، وسى اۋداننىڭ تاپ-جاۋىن قۇرتىپ كەلگەن مەن ەمەي سەن شىعارسىڭ. بالەم كۇلمەتىڭدى اشىپ، الدىمەن سەنىمەن بولارمىن، ەندەشە...

— بار، ولاي بولسا قىلاتىنىڭدى قىلىپ كور...

— شىن جاۋدىڭ تامىرىن تاپتىم، بولدى ەندى ماعان. ءوڭى جىلتىراپ، جىلىم قۇرتتاي جايلايتىن سەندەي ءتاتتى ءۇندىنىڭ تالايىنا سۋ قۇيعام مەن.

— قىسقارت ەندى! — دەپ سامات تاپ بەردى. اناۋ تاپانشاسىنا قول سالىپ ىلگەرى باستى. بەردى مەن ساتاي ەكەۋىنىڭ اراسىنا تۇرا قالىپ ايىرىپ اكەتتى. ەكەۋى دە بىرىنە ءبىرى وشىگە جاۋىعىپ، ەكى ايىرىلىپ كەتە باردى... قاتپا ايتقانىن ىستەپ اۋدانعا شابا جونەلدى. سامات سۇرلانىپ، قولى قالتىراپ كەپ اۋدانمەن جالعاساتىن تەلەفوننىي ترۋبكاسىن الدى.

سويلەسكەن، اۋدان ورتالىعىندا كەڭسەسى بار اسكەري كيىمدى ەر ءپىشىندى، كەسەك دەنەلى جىگىت پانشين ەدى. پانشين تۇندە بولعان ۋاقيعا تۋراسىنداعى ساماتتىڭ حابارلارىن ەستىپ الىپ، قىسقا سوزبەن ءوز ماسليحاتىن بەردى.

ول ساماتپەن نىق تانىس، قىمبات باعالى فەرمانىڭ بارلىق ىسىنەن تولىق حاباردار ەدى.

— بۇل ىسكە ايىپتى كىسىلەر كولحوزدىڭ وزىندە بولماۋ كەرەك. ەكى كۇندە انىقتالادى. ءالى دە سەندەرگە اينالىپ سوعار. ورنىڭنان تاپجىلما. ەكى كۇن توس. كۇزەتتى مىقتا. سوعان شەكتى جيىلعان دەرەكتى بىرسۇگىن كەپ ايت، — دەدى.

وسىمەن سامات ەشقايدا بارماي، فەرماسىندا قالىپ داعدىلى ىسىنە كىرىستى. ءبىراق ىشتەگى ويدىڭ تىنىشسىزدىق تولقىنى كۇشتى ەدى. سابىر ەتۋ قيىن بولدى. شاشاۋ شىققان ادامنىڭ بارىنەن: نە بولدى؟ نە بار؟ نە ەستىپ ءبىلدىڭ؟ — دەپ ىلعي ەلەڭ قاعىپ، اقپار سۇراۋمەن بولدى. قاتپامەن قاعىسقان سوزدەرىنەن كەيىن، بۇل كولحوزعا كەلگەلى العاش رەت بەت-باعىتىنان اداسىپ، ءبىر قاراڭعى تۇڭعيىققا ءتۇسىپ كەتكەندەي باسى قاڭ،ىپ قالعان كەزى وسى ەدى. كىم بىلەدى؟ سىرتىنان قاراعاندا كىمى جامان؟ ءبىراق ىشتەرىندە نە بوپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ وزگەنى قويعاندا جاڭاعى بەردى مەن ساتاي دا مۇنىڭ ويىنان باسقا وي ويلان، ءتىپتى، بۇعان ولار دا كۇدىكتەنىپ قارادى ما، الدە قايتتى؟ وسى جۇرتتىڭ ءبارى سەكەم الىپ جۇرمەسە يگى ەدى. بۇگىنگى كۇن تۇتاسىمەن وسىنداي اۋرە-سارساڭمەن ءوتتى.

فەرمانىڭ ەركەك-ايەل ۋدارنيكتەرىنە قاسەن جايىنداعى باعاناعى قاتپا ءسوزى ەستىلىپ قالعان ەدى. سونىمەن كوپشىلىك كۇنى بويى قاسەنمەن جوندەپ ءتىل قاتپاي، ودان ۇرىككەن تارىزدەنىپ شەتتەپ ءجۇردى. قاسەننىڭ بىرەر جاعالاپ كەلگەنى سامات ەدى. ول دا ءوز ويىمەن اۋرە مە، مۇنىمەن بوي سالىپ سويلەسپەدى.

كولحوزشىلار ىشىندە دامەتكەن، اياجان، ساتاي بوپ ءتۇس اۋا بەرە دامەتكەندىكىندە شاي ءىشىپ وتىرىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسكەن ەدى. ساتاي:

— قايسىسىنىكى دۇرىس ەكەنىن، ءازىر ءبىلۋ قيىن. ەكەۋى دە بىلمەيتىن ادام ەمەس، كىم بىلەدى؟ — دەدى.

ماسەلە قاسەن جايىندا. دامەتكەن قاسەنگە تاڭەرتەڭنەن جانى اشۋلى ەدى. جانە ساماتتى وزگەدەن ەرەكشە سىيلايتىن.

— قاتپا ايشانى ىلعي جەسىرىم-جەسىرىم دەۋشى ەدى. قاسەنگە تيگەن الپەتى تەرىسكە اينالعان سياقتى ەدى. ىشىندە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن، — دەدى.

— وسىعان تيگەلى مەنى كەكەتىپ، سوقتىعا بەرەتىن بولدى دەپ ايشا ماعان تالاي ايتتى. ءبىراق مىناۋ ءىستىڭ ءجونى ءبىر باسقا عوي، — دەپ اياجان الدەقالاي بايلاۋ جاساۋدان اۋلاق سويلەدى.

— كولحوز قۇرىلعالى بىرگە جاساپ كەلە جاتقان قۋ ءمۇيىز، ەسكى كىسى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى قاتپا، — دەپ ساتاي باستاعاندا دامەتكەن مۇنىڭ ءسوزىن قوستاي:

— قىرى دا، سىرى دا كوپ دە، — دەدى.

— ونىسى كوپ، ءبىراق قادالسا بىردەمەنىڭ تامىرىن ۇستاپ aپ قادالادى. ونان سوڭ اق تا، كوك تە بولسا ءالى كۇنگە الماي جىبەرمەيدى. مۇنىمەن ۇستاسۋ دا قيىن عوي. وسى تالاي، "مەن مىقتى، مەن پىسىقپىن" دەگەندەردى الىپ جەگەن جوق پا؟.. بىردەمەنىڭ ءىزىن شالىپ ءتۇيىلىپ ءجۇر مە دەيمىن، — دەدى.

وزگەلەر، جالپى بارلىق فەرما سياقتى ءالى كۇنگە "نە بولادى" دەگەن داعدارىستا ەدى. سوندىقتان داۋ دا ايتپاي، باسقا پىكىر دە ايتپاي، تىيىلىپ قالدى.

وسىنداي كۇيلەردە كەش تە جەتىپ ەدى. ءتۇن بولىپ، كوپ كولحوزشىنىڭ الدى جاتا دا باستاعان ەدى. سامات ءوز ۇيىندە گازەت قاراپ وتىر ەدى... ءۇيىنىڭ سىرتىنا ءبىر اتتى كىسى كەپ ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. گازەتىن دوعارىپ تىڭداي قالدى.

سۇيتكەنشە بولماي دابىر قاعىپ شالتىك كىرىپ كەلدى. ءتۇرى اسىعىس، حابارى شۇعىل سياقتى. سامات اسىعىپ الدىنان قارسى تۇرىپ:

— نەمەنە؟ نە بولدى؟ — دەگەندە، شال ورىندىققا وتىرار-وتىرماستان:

— ويباي، قاراعىم، سۇمدىق... — دەپ باستاپ اڭگىمەنىڭ باسىن قىسقا قايىرىپ، — سۇگىر، سۇگىر كەپتى، ءتۇۋ قىتايدان... وزدەرى ءتورت ادام. كولحوز بولسا كىرەيىك دەپ كەلدىك دەيدى. ءبىراق تۇرلەرى بۇزىق. اسىنعانى كوكبەڭبەك تەمىر... بىردەڭە پالە ىزدەپ كەلگەن الپەتتى. ءوزىمدى ۇستاپ اپ كەۋدەمە ءمىنىپ وتىرىپ، ولتىرەم دەپ باۋىزدارمان بولدى... — دەپ اڭگىمەسىن سودان ءارى شۇباتا جونەلدى... سامات ورنىنان تۇرىپ الىپ تەلەفونعا قولىن قويىپ، مىنانىڭ اڭگىمەسىنىڭ ارتىن باقىلاپ تۇر ەدى. سوزىلا بەردى. جالعىز-اق ءبىر اراسىندا سۇگىر ءسوزىن ايتىپ:

— جاۋ بولسام دا ءوز الدارىڭا كەپ تۇرمىن، ولتىرتسە دە ءوز ەركى، ايايدى دەمەيىم، سوندا دا بىزدەي قايتىپ كەلگەنگە نە دەيدى ەكەن؟ كولحوز باسقارماسىنا، قاتپاعا حابار ايت، جاۋابىن سول وسى بازدان توسامىن، — دەپ ەدى. مەن ءتىپتى وعان بارماي، ساعان سالدىم، — دەدى. سودان اڭگىمەسىنىڭ تاعى ءجىبى بوساپ: — بەلىم كەشە قاسقىر اتتاپ باستىرماي شويىرىلىپ قالىپ ەدى... سوعان قاراماستان شاپقانىم... تاق ەكى قاسقىر بازعا تۇسە عاپتى، تۇگە، — دەپ ءسوزىن تاعى ۇزاق سونارعا سالا بەردى. مەزگىلى ءوتىپ بارادى. سامات ەندىگىسىنە شىداي الماي تەلەفوندى الىپ اۋدانمەن جالعاسا باستادى. ارالىق ستانسيالاردان پانشين كەڭسەسىن سۇراپ، قۇلاعى سول جاقتا تۇر. ءبىراق شالتىك تەلەفون سىرىن بىلمەۋشى ەدى. سوندىقتان ءوز اڭگىمەسىن ءالى شۇباتىپ ايداپ جاتىر... ساماتتىڭ اندا-ساندا بۇعان قۇلاعى ۇزدىك-ۇزدىك ەستيتىن:

— الدىندا، قاراعىم-اۋ، ءتۇن بويى شۋلاپ ۇيىقتاتپاعان. سودان بازعا تۇسكەن سوڭ، ايايىم با، ءتىپتى... تىرەپ باستىرىپ... كىسى اكەلدىم... قاشىپ كەتىپتى، بەلىمنەن اتتاپ شويىرىلتىپ... ايشا كەپ... سول كەزدە پانشين ءۇن قاتتى بىلەم، سامات سويلەپ:

— ايتقاننىڭ كەلدى. جاۋ ءبىزدىڭ قاسىمىزدا. "تالدى-وزەكتىڭ" ەكىنشى بازىندا... بىلەسىڭ بە؟ يا... ءبىز بە؟ اتتانامىز... ءقازىر... بىلەمىن، — سامات ۇندەمەي قالدى...

شالتىك سونان سوڭ ءوز اڭگىمەسىن سوزا باستاپ:

— ايشانى، ۇستاپ باسىپ قالدى... بۇرىنعى بايى عوي، نە دەسىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن؟ ءبىراق وعان دا باسىندا سۋىق كەلدى. ايتەۋىر ءتۇسى جامان...

سامات قايتا سويلەي جونەلدى.

— بىلەمىن. ول قامدى ءوزىم ىستەيىم. ءبىراق از كىسى بولساق تا ءبىز دە قايرات ەتەمىز... ال كورىسكەنشە، — دەپ سامات تەلەفوندى قويا بەرسە، شالتىك ءالى سويلەپ جاتىر ەكەن.

— سودان بەلىمنىڭ شويىرىلعانىنا قاراماي سالدىم-اۋ، ساعان قاراي... ەندى ۇستاپ ال. ءسوزى بولسا قارۋىن قولىنان الىپ، ۇستاپ الىپ وتىرىپ سويلەس. بولماسا بۇل كولحوزعا ول وشىگۋلى. مۇنىڭ الدىندا ەكى كەلىپ، ات تۇيەنى ءتىزىپ اكەتكەن. داندەگەن كاپىر، — دەدى.

شالتىك اڭگىمەسى بۇدان دا ۇشى-قيىرى جوق سوزىلا بەرەتىن. ءبىراق سامات ەندى اسىقپاسا بولمايدى.

ول سول ارادا ايعاي ساپ قاسەن، بەردى، ساتاي ءبارىن جيىپ الدى. دامەتكەن، اياجان، جامالدار دا جيىلا كەلگەن ەدى.

— جولداستار، انىق جاۋ تابىلدى... — دەگەندە ءبارى بىردەي:

— و كىم. و كىم؟

— ۋا، تىلەۋىڭ بەرسىن...

— قانداي عانا يت ەكەن... — دەپ شۋ-شۋ ەتتى...

— قىتايدان كەپتى. سۇگىر...

جۇرت تۇسىنە قالدى. ەندىگى دابىردىڭ ءبارىن سامات توقتاتىپ، تەز-تەز، قاتتى-قاتتى بۇيرىق ەتتى.

— ءقازىر ماعان قاسەن جانە تاعى بىر-ەكى كىسى ەرىڭدەر. تەز ات قامدا. وزگە بارلىق ەركەك، بەردى، ساتاي، سەندەر باسشى بوپ كۇزەتكە قالىڭدار... ال قاسەننەن باسقا تاعى بىر-ەكى كىسى ماعان ەر... كىمدەر؟

— وزگە ەركەك شامالى عوي... كۇزەتتە تۇر عوي، — دەپ ساتاي داعدارىپ قالىپ ەدى.

— ەندەشە، ءبىر ەركەكتەن كەم بولسام بەتىمە تۇكىر. سول سۇگىر ءيتتى اتتان ءوزىم عانا جۇلىپ الايىن. بەرى اپ كەلشى بەرمەن، — دەپ دامەتكەن جۇلقىنىپ كەپ ۆينتوۆكانىڭ ءبىرىن موينىنا سالىپ الدى... ەشكىم قارسى بولعان جوق. قايتا تەگىس بوي ۇسىنعانداي بولدى.

— يا، كولحوزدان اياعان جاندى، يت جەسىن، — دەپ اياجان دا ەكىنشى مىلتىقتى سالىپ الدى...

بۇلار وسىمەن اينالىپ سىرتقا شىعىپ اتقا قونا بەرىپ ەدى.

— ويباي، تۇيە، تۇيە قايدا؟ قالپىمەن بار تۇيە جوق، — ءبىر ەكى-ۇش داۋىس شۋ-شۋ ەتتى.

ەندى سامات، ساتاي مەن بەردىگە تۇيەنى قاراۋدى تاپسىرىپ، بۇگىنگى كۇزەتتىڭ ءبارىن تامام ساۋىنشى، قىرىقتىقشى قاتىندار الدى.

تۇيەگە جوقشى بەلگىلەنگەنمەن سامات سول وزدەرى اتتانعان جاۋدىڭ الدىنان تۇيەنى دە تابارمىز دەپ سەنگەن ەدى. سونىمەن بۇلار ەكىنشى بازعا قاراي قالىڭ ءشيدى قۋالاپ شاپقىلاي جونەلدى.

ابىگەردىڭ ىشىندە شالتىك ۇمىت قالا بەردى. جولشىباي جوسىلتىپ سارت-سۇرت شاۋىپ كەلە جاتقان سامات پەن وزگە جولداستارىنىڭ اراسىندا تىم قۇرىسا ءبىرلى-جارىم اۋىز اڭگىمە دە بولعان جوق.

وسىمەن باز جانىنا شاۋىپ توقتاعان سوڭ اتتارىن الىسىراق بايلاپ، وزدەرى مىلتىقتارىن سايلاپ اپ قانات جارىپ، بىتىراي كەپ باز ەسىگىنە تاقاپ ەدى.

بۇلارعا قارسى العاشقى مىلتىق ءۇنى شىقتى.

سودان بۇلار ايعايلاپ:

— ۋا، كىمسىڭ... ەلمىسىڭ، جاۋمىسىڭ... كىم دە بولساڭ ەلەسىڭ. اتىسپاي قولعا ءتۇس! — دەپ ايعايلاپ ەدى.

وعان قارسى ىلعي اتىلا بەرگەن مىلتىق وتىن كوردى. العاش ەلدەن بۇرىن تاقاپ بارعان قاسەننىڭ سول قولىنا وق ءتيدى.

— مىناۋ نە جاۋدىڭ ءدال ءوزى، نە سونىڭ جولىنا باسىن بايلاعان كىسى... ەندى اتىسىپ باعىڭدار... الىڭدار وسىنى! — دەپ قاسەن كەيىنىرەك تۇرىپ قاپ ەدى.

ءبىراق ارەدىكتە: "ەندى ساعان جوقپىن، ءولتىرىپ الاسىڭ"، — دەگەن ايەل ايعايى ەستىلگەندە جۇرەگى سۋ ەتتى.

— جانىم-اۋ، ايشا ما؟ — دەپ ءبىر قالىپ: — ويپىر-اي، كاپىر سۇگىردىڭ ءجۇرىسى تەك دەيمىسىڭ... بۇزىلعان با، الدانعان ەكەم عوي، — دەپ ءبىر تىكسىنىپ، سودان بۇگىنگى فەرمالارداعى قازانىڭ ءبارىن وسىمەن بايلانىستىرا بارىپ، تاجال ءجۇزىن كورگەندەي بوپ شوشىنىپ ۇركە بەرىپ ەدى. قالعان سوزدەردى وزگە اتىس، الىستا بۇ دا ەستىگەن جوق. ەستىپ، بايقار بولسا سامات مىنەزىنە ول تاڭ بولار ەدى. ايەل ءۇنىن ەستىگەننەن كەيىن سامات مىلتىعىن اتپاي توقتاتا قويىپ، وزگە بىرەر وق شىعارعان دامەتكەن، اياجاندى دا باسىپ تاستاپ قۇر عانا باز ىشىندەگى مىلتىقتىڭ داۋسىن ساناپ تۇر ەدى.

ارادا بىر-ەكى رەت: "توقتا، جاۋ ەمەسپىز" دەپ جانىنداعى ايەلدەردى تاڭقالدىرىپ ءۇن قاتىپ تا كورىپ ەدى. اقىرى ىشتەگى مىلتىق وعىن تاۋىستى. سامات ەسىككە قۇلاعىن ساپ، تىڭداپ تۇرعاندا ەكى رەت بوس شىرت-شىرت ەتكەن التى اتار ءۇنىن ەستىپ، ەسىكتى اشىپ تاستاپ، وزگەنىڭ ءبارىن ەرتىپ بازعا اياق باسقان ەدى. ەسىككە كەلە بەرە قالتاسىنان ەلەكتر فونارىن سۋىرىپ، جارىق جاعىپ قالعان.

سودان ارعى ۋاقيعانى جوعارىدا باز ىشىندە ءوزىمىز كورگەن ەدىك.

ءىV

"تالدىوزەك" كولحوزىنىڭ باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى قاتپا قوجالاقوۆ اۋدان سوتىنىڭ كەڭەسىندە سادىروۆ سۋديامەن كوپتەن اڭگىمەلەسىپ وتىر. وعان باعانا فەرمادان كىجىنىپ كەلگەننەن بەرى قاراي كوپ-كوپ جايدى ءمالىم ەتتى. كوپ سەزىكتەرىن، كۇدىگىن ىرىكپەستەن ايتادى. سادىروۆ تا بۇل اۋداندا كوپتەن ىستەپ كەلە جاتقان ادام.

سىرت قالپى، ءبىلىم شاماسى، ادەت ماشىعىنىڭ كوبى وسى قاتپاعا ۇقساس. ءبىرى مالدى كولحوز باستىعى، ءبىرى سوت. سوندىقتان ارالارىندا بايلانىس، قاتناس نىق ەدى. قاتپا بۇگىنگى سوزدەرىنىڭ كوبىندە قاسەنگە قوسا ساماتتى كوپ تۇيرەيدى. اڭگىمەنىڭ ارتىن قۇپيالاپ كەپ، ۇلكەن ءبىر ءمىندى تۇيىنگە سوقتىرا كەپ:

— قاسەن دەگەن وسى ساماتتىڭ ادەيى قولدان جاساپ العان وتىرىك بەلسەندىسى. سونىڭ قولىمەن ءىس ىستەتىپ، سامات كەرەكتى جەرىندە ونى بۇركەيتىن بوپ، ەكەۋى ءبىر باس، ءبىر تاس بوپ العان. ال قاسەننىڭ وزىنە كەلسەك، قىتايعا قاشىپ كەتكەن كەڭەس جاۋى سۇگىر دەگەننىڭ قاتىنىڭ الىپ، سونىڭ ءۇي ورنىنا پانا بوپ وتىر. قاتىنىن دا بۇل كۇندە بەلسەندى قىپ، تومەننەن وسكەن قىپ قوقايتىپ اپتى. ول — ءبىرىنشى زالىم، سونىڭ ءبارىن الداپ ۇستاپ، كۇنى ءۇشىن ءوڭىن جىلتىراتىپ جۇرگەن سۇرقيا ايەل. سىرى ماعان ءمالىم، ءالى كۇنگە سۇگىر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. قاي كۇنى سۇگىر حابار ەتسە، سول كۇنى كەپ وسى كولحوزدى بار فەرماسىمەن ورتەپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ كەتۋ قولىنان كەلەتىن، جىلان ءجۇرىستى پالە قاتىن... مىنە ءبىر جاعى وسى قاسەن مەن قاتىنى بوپ فەرمادا قاتتى سەزىكتى ۇيىم جاساپ العان. مىناۋ ادام كورمەگەن اپات، قازا وسىنداي مىقتى، بەرىك توپتىڭ ءىسى. ايتپەسە سىرتتان كىم كەلەدى؟ قايتىپ عانا سولاي ەمىن-ەركىن ارالاسىپ، سونشالىق شارۋاعا وسىنداي ويران سالادى... قورىتىندى دا، بايلاۋ دا سول، وسىلار تەگىس تەزىنەن ۇستالىپ، تەرگەۋگە الىنۋ كەرەك، — دەگەن.

سوت بىرنەشە ماشىقتى سۇراقتار بەرە-بەرە كەپ اقىرى وسى، جاڭاعى ايتقان قاتپا ءسوزى مەن ونىڭ الدىنا بۇل ايتقان اقپاردىڭ بارلىعىن ءوز قولىمەن پروتوكول قىلىپ جازىپ شىقتى. سودان، مۇنىمەن ىستەسۋگە جاڭادا عانا باسقا جاقتان كەلگەن جاس تەرگەۋشى مۇرات دەگەن جىگىت بار ەدى، سونى شاقىرتىپ الدى. پروتوكولدى وقىپ، جاي-كۇيدىڭ ءبارىن وزىنشە، قاتپا ايتۋلارىنىڭ ءبارىن بايلاۋ ەتە، داۋسىز نارسەدە ىنتىعا وتىرىپ، اقىرى ۇلكەن تاپسىرما جاسادى:

— ءىس ۇلكەن. ۋاقىت تار. ءبىر مينۋت بوگەلۋگە بولمايدى. قاسىڭا ءۇش كىسى ميليسيا الدا، ءقازىر اتقا ءمىن. قاتپا دا سەنىمەن بىرگە ەرە بارادى، — دەدى.

وسىمەن بۇلاردا كەش باتا اۋدانان شىعىپ، شاۋىپ وتىرىپ فەرماعا كەپ ەدى. ودان سامات پەن قاسەن بازعا بەتتەپ شاۋىپ كەتتى دەگەندى ەستىگەن سوڭ قاتپا بۇرىنعىسىنان جامان ەرەكشە دەگبىرسىزدەندى. وزگەلەردى باستاپ aپ، العاشقىدان گورى اسىعىپ، قارا تەر بولعان اتتارىن قامشىلاي دا تەپكىلەي شاۋىپ، ەكىنشى باز قايداسىڭ دەپ سالعان ەدى.

V

باعانا شالتىك ەكىنشى بازدان شىعىپ فەرماعا قاراي جونەلگەن سوڭ سۇگىر باز ىشىنە قايتا كىرگەندە ايشانىڭ باسىنان مىنانداي حالدەر كەشىپ ەدى. اكەسىن سۇگىر الىپ شىعىسىمەن ايشا تاعى دا اينالاسىن سيپالاپ، الگىدە قولىنان ءتۇسىرىپ العان التى اتارىن ىزدەگەن. سونى تابا الماي بۇكشەڭدەپ جۇرگەندە سۇگىر كىردى.

بۇل جولى ول ءۇنىن دە، ءسوزىن دە وزگەرتىپ ايشاعا، باياعى بايى بوپ تۇرعانداعى قالپىنا ءتۇسىپ زەكي كەپ:

— ءاي، سەندە ەڭ اۋەلى قارۋ بولۋ كەرەك. ول قايدا؟ بەرى اكپەل سونى! — دەدى.

ايشانىڭ وزىنە دە ول ولەردەي كەرەك ەدى. ءبىراق دارمەن بار ما؟ جوعالتىپ aپ تۇر. باسىندا بۇل سۇراقتىڭ ءتۇبىن ويلاماي:

— قارۋى نە؟ ونى كىم ايتتى؟ — دەدى.

سول ارادا سۇگىر جانىنا جەتىپ كەپ، اۋەلى ەكى قولىن سيپاپ قاراپ، ارتىنان ونە بويىن قاتتى-قاتتى ۇستاپ ءجۇرىپ، تىنتە باستادى. ايشا مىنانىڭ مىنا سۇراق، مىنا قىلىعىنىڭ ءبارىن ەندى عانا ويلاي باستادى. ويلاعان سايىن ءىشى مۇزداپ، ەسىنەن شاتاسا جازدادى.

— مىناۋ ءبىر ماعان قۇرىلعان، ادەيى جاسالعان تور بولدى ما؟ — دەپ جانى تىكسىنىپ ەدى.

مۇنىڭ بويىندا قارۋى جوعىنا كوزى جەتىپ العان سوڭ سۇگىر ەندىگى ءسوزدى قىسقا قىپ، بايلاي سويلەپ:

— مەنىڭ قاتىنىمسىڭ، وزىمە تيەسىڭ، ادەيى كەلدىم، اكەتەم! — دەدى.

— جوق، مەن ايتتىم، جارىقتىعىم، ەندى باسىمدى وتقا سالما، سەنىمەن مەنىڭ ەندى ءۇش قايناتسا سورپام قوسىلمايتىن بولعان، — دەپ ايشا تايماي قاسارىپ تۇرىپ الدى.

سۇگىر بايقايدى. سوزگە يلىكتىرە الاتىن ەمەس. شىنىندا، ايشا ىشىنەن:

— ەندى نە بولسا دا وسىعان بوي ۇسىنباي دەگەنىمدە تۇرىپ، كەلگەن كەر بولسا كورىپ الايىن دەپ ەدى. سۇگىر جاڭاعى ايشا جاۋابىنان كەيىن، قاباتىن قاسقىرداي ءتىسى اقسيا، قاباعى تاستاي تۇيىلە كەپ:

— بار جاۋابىڭ وسى ما، جوق جونگە كوشەمىسىڭ؟ — دەدى.

ايشا ىركىلمەستەن:

— باسقا جاۋابىم جوق، — دەدى.

سول-اق ەكەن بۇنىڭ ارپالىسىپ الىسقانىنا قاراماستان سۇگىر الىپ ۇرىپ جونىن تىزەرلەپ وتىرىپ، ەكى قولىن سىندىرا ارتىنا قايىردى دا ادەيى تىستان بەلىنە قىستىرا كەلگەن شىلبىرمەن تاس قىپ بايلاپ تاستادى. سودان ءۇنسىز قالعان ايشانىڭ قاسىنان تۇرا بەرىپ:

— تيمەيسىڭ عوي، جاڭا باي تاپقان نەمە؟ تيمەيتىنىڭ راس، ويتكەنى سەنى مەن ءوزىم دە المايمىن. ماعان قىلعان قىلىعىڭا قاراعاندا كەگىمدى مەن باسقا ءتۇرلى قىپ الام... ءقازىر ءبىرازدان سوڭ كەپ وسى بازدان شىعارىپ اپ، ات كوتىنە ساپ الىپ كەتەم. مەنىمەن بىرگە قىتايعا باراسىڭ. سوندا قاتىن ۇستىنە كارى شالعا مالعا ساتام. مىنە، مەنىڭ ساعان ىستەمەك بوپ كەلگەن ۇكىمىم وسى بولاتىن... وسىنى ىستەمەسەم يت بولايىن، — دەپ ءبىراز ۇندەمەي مەلشيىپ تۇرىپ: — مەنىڭ سونادان شىققاننان بايلاپ كەلگەن سەرتىم وسى، — دەدى.

ايشادا ءۇن جوق. سودان ءارى سۇگىر ەسىكتى تارس جاۋىپ جوق بوپ كەتكەن. ايشا قانشا مەزگىل وتكەنىن بىلمەيدى. ايتەۋىر ءبىر ءتۇن جارىمىنداي تىپىرلاي-تىپىرلاي، ارلى-بەرلى اۋناي-اۋناي كەلىپ، ەكى قولىنىڭ تەرىسىن قىل شىلبىرعا سىدىرتىپ شيەدەي قىپ-قىزىل قانىن اعىزعان شاقتا ءبىر كەزدە وڭ قولىن سۋىرىپ العان... سودان بوسانا سالىسىمەن تۇتانعان اشۋ، ۋلانعان ويىمەن ولىمگە باسىن نىق بايلاپ اپ باعاناعى مىلتىقتى ىزدەگەن ەدى.

VI

قاسەننىڭ پىشاعى ايشانىڭ جوتاسىنا قادالا بەرگەندە سامات جان ۇشىرعانداي اتىپ كەپ پىشاقتى قولعا جارماسىپ، ايشانىڭ قازاسىنا اراشاشى بولدى. بازعا كىرىپ ۇيقى-تۇيقى ۋاقيعانىڭ ارتىنان ايشانىڭ ءجۇزىن تاني بەرگەندە ساماتتىڭ ەسىنە باعانا تەلەفونمەن سويلەسىپ تۇرعاندا شالتىك ايتىپ جاتقان بىرەر ءسوز ءتۇسىپ ەدى: ايشا... سوندا قالدى... دەگەن ەدى-اۋ، دەپ بارىپ قاسەندى جۇلىپ العانى دا سودان ەدى.

العاشقى مينۋتتە جۇرتتىڭ ءبارى جىم-جىرت بوپ، ءۇنسىز قاتىپ تۇرىپ، ءالى دە سىلەيىپ جاتقان ايشاعا قادالدى. سودان كەلەسى مينۋتتە ايشا قىبىرلاپ ەسىن جيىپ، كوزىنە تۇسكەن شاشتارىن، قاندى قولدارىمەن قايىرا بەرىپ، قاسەنگە قادالا قاراپ:

— مەن سەندەردى سۇگىر ەكەن دەپ ولىمگە بەكىنبەپ پە ەدىم... ول مەنى زورلىقپەن الىپ كەتپەك بوپ، وسىندا مىنە! — دەپ قىپ-قىزىل قان بوپ تۇرعان ەكى قولىن جۇرتقا قاراي سوزىپ: — بايلاپ قاماپ تاستاعان جوق پا؟ — دەدى دە وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى...

جاي تۇسىنىكتى بولا باستادى. دامەتكەن ەندى ۇمتىلىپ قاسىنا جۇگىرە باسىپ كەپ قۇشاقتاي ءسۇيىپ تۇرعىزىپ جاتىر:

— اينالايىن-اي، باسە، سەن جاۋ بولۋشى ما ەدىڭ؟.. جاۋىزدىڭ قارا ءجۇزىن كورىپ، تاعى دا شەڭگەلىنە ىلىنگەن ەكەنسىڭ عوي! — دەدى...

وسىمەن بۇلار كەلگەنگە بىرەر-اق مينۋت ءوتىپ، ەندى ەستەرىن جيا بەرگەندە، سىرتتا تاسىرلاتىپ كەپ قالعان كوپ اتتىڭ ءدۇرسىلى ەستىلدى. ءبارى دە ءبىر ساتتە مىلتىقتارىن ۇستاي-ۇستاي الدى.

— كەلدى، كەلدى. وسى كەلگەن سول سۇمدار! — دەپ ايشا قاسەننىڭ قاسىنا اتقىپ شىقتى.

سامات مىلتىعىنىڭ قۇلاعىن قايىرىپ اپ قادالا تىڭداپ، ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان بۇگىلە قاراپ تۇر ەدى. تىستاعىلار ءۇن بەرەدى. قاتپا داۋسى:

— ءاي! سامات، قاسەن بار ما؟ — كىمسىڭدەر مۇندا؟ ايتىڭدار جوندەرىڭدى!

سامات ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ جىبەرىپ:

— بارمىز، مۇندامىز! — دەدى.

سونىڭ ارتىنان باز ىشىنە قاتپا باستاعان ءۇش ميليسيا جانە تەرگەۋشى مۇرات كىرىپ-كىرىپ كەلىستى.

ءسوز ۇزاققا بارعان جوق. تەرگەۋشى ءوز جايىن ايتىپ الىسىمەن سامات پەن قاسەننىڭ كىم-كىم ەكەنىن سۇراپ تانىپ الىپ:

— جىگىتتەر، سىزدەر ءقازىر اۋدانعا جۇرەسىزدەر. ىستەرىڭىز تەرگەۋگە الىندى. سول تەرگەۋ ۋاقىتىنا ۆرەمەننىە مەرى پەرەسەچەنيا تۇرىندە سىزدەردى ۋاقىتشا زادەرجات قىلۋعا تۋرا كەلدى! — دەدى.

بۇل ءسوزدىڭ سۋىق جايدى بايان ەتىپ تۇرعانىن باز ىشىندەگى ايەلدەر تۇگەل ۇققان ەدى. بارلىعى ءبىر-اق ۇنمەن "اھ" ۇرعانداي بولدى.

سامات قاتتى سۇرلانىپ اپ، دەمى دىرىلدەڭكىرەپ تۇرىپ، مىلتىعىن بۇرىنعىشا ۇستاعان بويىندا، قاتپاعا كوزى قانتالاي قاراپ:

— مۇنى ىستەتىپ تۇرعان سەنسىڭ عوي؟ — دەدى.

قاتپا ساسپاستان:

— مەن عانا ەمەس، كەڭەس سوتى. كەڭەس ءىسىنىڭ ينتەرەسى، — دەدى.

ميليسيا وڭشەڭ قازاق ەكەن. ولار قاسەن مەن سامات قولىنداعى مىلتىقتارعا قاراي تۇرىپ، بۇلارعا "ازىرلەنىڭدەر" دەگەندەي بەلگى جاساپ، ەكەۋىن قورشاي بەرىپ ەدى.

سامات اۋەلگى قالپىنان تاپجىلماي تۇرىپ:

— جارايدى، ارەستەرىڭ قاشپاس. ءقازىر مىنە، بىزدەن دە گورى ۇلكەن جاۋدى قۋىپ كەپ تۇرمىز. باندىنى توسىپ تۇرمىز. اۋەلى بىرىگىپ اپ سونى ۇستايىق. سودان كەيىن ءبىزدى الارسىڭدار، — دەدى.

قاتپا دا، تەرگەۋشى دە قاتار سويلەپ:

— جوق، جوق، ول ءسوز كەرەك ەمەس ... ولاي ەمەس، — دەي بەرىپ ەدى، سامات قاتتى اقىرىپ:

— جوق بوسا جوق. ءقازىر ارەست ەتپەيسىڭدەر، ەتكىزبەيمىز! — دەدى.

ءدال وسى سەكۋندتە دالادا، بازعا جاپ-جاقىن جەردە كوپ مىلتىق ءتۇن تىنىشتىعىن قاق جارىپ باتىر-بۇتىر ەتتى... ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى اسىرەسە قاتپا مەن تەرگەۋشىلەر ەلەڭ-ەلەڭ ەتىپ اسپانعا قاراسىپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتتى. قاتپا ءوڭى قاشىپ ساماتقا جالت قاراپ:

— بۇ نە؟ — دەگەندە، سامات جۇلىپ العانداي:

— ول جاۋمەن اتىسۋ، ول سۇگىر، — دەپ شانشىلا قارادى. مىلتىق بىتىرلاپ اتىلىپ تۇر. اندا-ساندا قاشانداۋ جەردەي ايعاي، دابىر، كوماندا ەستىلەدى. ات تۇياقتارى ۇزىلمەي تاسىرلاپ، دامىلسىز سارىن بوپ باسىنداپ تۇر.

قاتپا سۇگىر دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە كوزى باقىرايىپ، ەكى قولىن كوتەرە بەرىپ، ەسىنەن شاتاسىپ بارا جاتقانداي كورىندى. ءبىراق جالعىز سەكۋندكە ءسويتتى دە، ارتىنان بويىن تەز بيلەپ اپ:

— ەندەشە، ءبىز شىعامىز، — دەپ تەرگەۋشىگە ىم جاساپ جىلجي بەرىپ ەدى، سامات سول ۋاقىتتا ءبىر-اق اتتاپ بارىپ ەسىك الدىنا كولدەنەڭ تۇرا عاپ:

— جوق، كەتپە! — دەدى. بۇل كەزدە ول، ۇزىن مىلتىعىن سول قولىنا الىپ، وڭ قولىنا ناگانىن جالاڭداتىپ ۇستاپ العان ەكەن.

قاتپا مۇنىڭ تۇرىنە سەسكەنە قاراپ، ەسىككە قاراي باسا الماي بوگەلىپ قالدى.

ءبىراق سوندا دا بوس داعدارىپ قاجان جوق. ساماتتىڭ كۇشى مۇنى ەگدەتۋگە اينالعان سياقتانىپ، ەندىگى بۇنىڭ ءۇنى بايبالامعا ۇقساپ بارا جاتسا دا، ول ايعايلاپ سويلەپ، ۇلكەن ايىپتار ءتىزىپ جاتتى. ەندىگى شىن ويى دا سول سياقتى. تەرگەۋشىگە، ميليسيالارعا قاراپ:

— كورىڭدەر مىنە. بۇلار وسى ارادا مەنى جاۋعا ۇستاتپاق بولدى، — دەپ ايشانى نۇسقاپ: — مىناۋ سۇگىردىڭ قاتىنى. وسى ارادا بايىن توسقان... — دەپ ساماتقا اقىرىپ تۇرىپ: — سەندەر مەنىڭ باسىمدى الىپ جەمەك بولعان ەكەنسىڭدەر. كورەرمىن بالەم، كىمدى كىم جەڭگەنىن، — دەي بەردى.

ءبىراق سامات پەن قاسەن مۇنىڭ سوڭعى سوزدەرىن جوندەپ ەستىگەن دە جوق. ويتكەنى تىستا تاعى ءبىر سالدىر شىعىپ ەدى. قاتپانىڭ سول جاڭاعى ايعايىن اياقتاي بەرگەن كەزدە باز ىشىنە سالدىر-كۇلدىر قاعىپ شالتىك كەپ كىردى.

جۇرت بۇعان اڭىرۋلى ەدى. ول ءوز جىگىتتەرىنىڭ مىنانداي تۇرىسىنا تاڭ بولىپ، الاق-جۇلاق قاراپ اپ:

— ە، ماسقارا شەلەي، بۇلارىڭ قاي تۇرىس؟.. الگى كاپىر قايدا؟ تىم قۇرىسا سونى ۇستاپ تۇر ەكەن دەسەم..ويباي-اۋ، مىنا جەردە مىلتىق باتىرلاتىپ جۇرگەن سولار عوي... جانىم، جىندىمىسىڭدار وزدەرىڭ؟ — دەپ مىنالاردىڭ بىر-بىرىنە مىلتىق وقتاپ تۇرعان قالپىنا جانى كۇيىپ:

— ويباي، سىعىر، كەپ قالدى مىنە، مىنا اراعا ءبىر ۇلكەن شوعىر بوپ، — دەدى... ەشكىم ءۇن قاتپايدى... ءبارى دە تىڭ-تىڭداعان سياقتى. ويتكەنى تىستا قارۋلارى ساتىرلاپ كەپ كوپ اتتىنىڭ ءتۇسىپ جاتقانى بارىنە دە ەستىلىپ ەدى. باز ءىشىن جارىق ەتىپ تۇرعان باعاناعى سامات فونارى. ونى قاتپالار كەلە بەرگەندە سامات قولىنان ايشا العان ەدى.

تىستاعىلاردىڭ كوبى سىرتتا بوگەلسە دە، ءبىر توبى باز ىشىنە كەلە جاتىر. الدىندا، و دا ءوز فونارىن جاعىپ العان، پانشين. ارتىندا: سۇمپيىپ ءجۇنى جىعىلعان، جارىق دۇنيەگە قاراۋعا كوزى ۇيالعانداي بوپ باسىن تومەن تۇقىرتقان سۇگىر مەن قۇلايعىر... ولاردىڭ ارتىندا بىرنەشە قارۋلى اسكەردىڭ باسى كورىنەدى... جاي تۇسىنىكتى.

پانشين ساماتقا تامان ۇندەمەي كەپ قالپاعىنىڭ ماڭدايىنا وڭ قولىن كوتەرىپ تيگىزدى دە ەكى اياعىن سارت ەتكىزىپ قول الىسىپ امانداسا بەرىپ:

— نۋ ۆوت، ۆسە كونچەنو، — دەدى.

سامات بۇعان جاقىنداي بەرىپ:

— جەڭىسىن قۇتتى بولسىن. ءبىراق ءىس تامام بولعان جوق. مەنىڭشە ءىس جاڭا باستالدى، — دەپ، پانشين بۇعان جالت قاراعاندا، قاتپالاردى كورسەتىپ: — مىنالار، مىنا تەرگەۋشى، ميليسيالار بار، مىنا قاتپا اكەپ تۇرعان كىسىلەر، ولار مەنى جابۋعا كەپتى.

— و نە قىلعان چەپۋحا، — دەپ پانشين انالارعا زىلمەن قارادى.

سامات ءوز ءسوزىن اياقتاتا بەرىپ:

— مەن مىنا وسى "تالدىوزەك" كولحوزىنىڭ جۇمىسكەرلەرىنىڭ ىشىندە مىنا قاتپا الىپ جەگەننىڭ ەكىنشىسى بولعالى تۇرمىن. مىناۋ باندىلار ىستەگەن كەشەگى ءىس تۋرالى ول مەنى سوتتاتىپتى، — دەدى.

شالتىك باعانادان داعدارىپ تۇرىپ، جاي-كۇيدى ەندى-ەندى انىق اڭعارا باستاپ ەدى. ونىڭ قازىرگى تۇسىنىگى وزگە كوپشىلىكتىڭ بارىنەن وزعان ءبىر ەرەكشە قىراعىلىق سياقتاندى. جولىندا تۇرعان قاتپانى يىعىمەن قاعىپ ىلگەرى شىعىپ اپ، سۇگىرگە موينىن بۇرىپ قاراپ تۇرىپ:— ءجا، سۇگىر، مىنە قاتپاڭ، مەنى باعانا وسىعان جىبەرىپ ەڭ عوي، مىنە... — دەپ سامات پەن پانشينگە كەزەك-كەزەك باجىرايا قارادى.

كولحوزشىلار تەگىس ءبىر كەۋدەدەن: "ويپىر-اي، نە دەيدى؟" — دەگەندەي، جاعاسىن ۇستارلىق سۇمدىق ەسىتكەندەي گۋ ەتىستى. سول ساتتە ايشاعا دا ءوز جايىنىڭ بارلىق بۇگىنگى قورلىق ازابى اپ-ايقىن بوپ اشىلا كەتكەن ەدى.

ەكىلەنىپ ورتاعا شىعىپ، قاتپانى كوزگە شۇقىپ تۇرىپ:

— مەنى قولدى-اياققا تۇرعىزباي، بارشى-بارشى، — دەپ وسى بازعا تۇندەلەتىپ ايداپ جىبەرگەن سەن ەدىڭ-اۋ. ءبىلدىم عوي كوزىڭ شىققىر، مىنا جاۋىز سۇگىردىڭ قولىنا ءتۇسسىن دەپ جىبەرگەن ەكەسىڭ عوي، — دەدى.

قاتپا ءالى دە باجىلداپ:

— وتتاپسىڭدار، سۇگىر مەنىڭ كەسكىلەسكەن جاۋىم، — دەي بەرىپ ەدى، سۇگىر اناداي جەردەن بۇعان باس يزەپ كوزىن سىعىرايتا قاراپ تۇرىپ:

— جاۋىم دەسەڭ دە امانبىسىڭ، قاتپا؟ — دەدى.

پانشين سول ارادا قولىن كوتەرىپ وزگە دابىردىڭ ءبارىن توقتاتىپ تەرگەۋشىگە قاراپ:

— سىزدەر بوسسىزدار... جۇرە بەرىڭىزدەر، — دەپ ميليسيالارعا دا بەلگى جاساپ، سولاردىڭ شىققانىن توستى. ولار كەتىپ بولعان سوڭ ءوز كىسىلەرىنە قاراپ سۇگىر مەن قۇلايعىردى الىپ شىعۋعا بەلگى ەتتى. ولار دا كەتتى. سودان كەيىن قاتپاعا قاراي ءبىر باسىپ كەپ: — ءسىز، قوجالاقوۆ، بىزبەن بىرگە اۋدانعا جۇرەسىز، — دەدى.

ءۇنى نىق، بايلاۋى بەرىك، ەكى سوزگە كەلەتىن ەمەس. اناۋ از تۇرىپ باعىندى دا الدىنا ءتۇستى.

كولحوزشىلار ەندى ءوزدى-وزى قالا بەردى. بۇل ۋاقىتتا قاسەن بۇرىشتاعى ءبىر جاشىككە وتىرىپ العان ەكەن. باعانا ايشانىڭ العاشقى وعى تيگەننەن بەرى قاراي 20 مينۋتتەي ۋاقىت وتكەن ەدى. سودان بەرى بايلاۋسىز، ەمسىز بولعاندىقتان بۇنىڭ بويىنان كوپ قان كەتىپتى. ءقازىر ءوڭى قاشىپ سۇپ-سۇر بوپ وتىر ەكەن. ەندى قاسىنا ايشا اتقىپ كەپ، جارالى قولىن قۇشاقتاي جىعىلىپ، باۋىرىنا باسىپ:

— جانىم، كەشە گور. جازدىم، جاڭىلدىم. ول مەنىڭ قانىمدى قارايتقان جاۋىم ەمەس پە ەدى. كوزىمدى قارايتقان سول عوي. سەنى، سەنىڭ جولىڭدى، بار كولحوز ەلىمدى سۇيمەسەم تەككە قالىپ پا ەم، — دەپ زار ەڭىرەدى.

قاسەن مەيرىمدى تۇسپەن بۇنىڭ باسىن سيپايدى. اياجان، دامەتكەن بوپ، فەرما باستىعىنىڭ ۇستىندەگى تاڭەرتەڭگى تاپ-تازا اق كويلەكتى دار-دار ايىرىپ، ەندى قاسەننىڭ جاراسىن تاڭىپ جاتىر...

VII

وسى تۇننەن كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ قاس قارايا بەرگەن شاقتا اۋدان ورتالىعى تۇرعان پوسەلكەنىڭ شەتىنەن ءبىر جالعىز اتتى جولاۋشى شىقتى. مىنگەنى دوم بوپ جاراعان ۇلكەن جيرەن ات. ارتىندا بوكتەرگەن قورجىنى بار. پوسەلكەدەن شىعا ارتىنا جالت-جالت قاراپ اتىنىڭ جورتاعىن قاتايتا بەردى. ءبىراق سول پوسەلكەنىڭ ەكىنشى كوشەسىنەن شىعىپ، وسى جولعا قيىپ تۇسەتىن تاعى ءبىر تاراۋ جولمەن ەكى اتتى اسكەري ادام جەلدىرتىپ كەلە جاتىر ەدى.

جيرەن اتتى بۇلاردى، ارقان بويىنداي جاقىنداپ قاتارلاسىپ قالعاندا عانا بايقاعان ەدى. ويتكەنى ول ىلعي ارتىنا قاراۋمەن كەلە جاتقان. ەندى امالسىزدان اتىنىڭ ءجۇرىسىن باسەڭدەتتى. سوندا انالار ات باسىن ىرىككەن ەدى.

جيرەن اتتى سەسكەنە بەردى. ايتكەنمەن شارا جوق. ويداعى كۇدىگى شىن بوپ شىقتى. ولار بۇعان قاراي تۋرا تارتىپ، الدىنان كولدەنەڭ كەپ توقتاي قاپ:

— جولداس، ءسىز سۋديا ءسادىروۆسىز بە؟ — دەگەندە جيرەن اتتى مىڭگىرلەپ قانا:

— يا، سادىروۆ، — دەدى. مۇنىڭ بەتى تارباعاتاي تاۋى ەدى.

انالار:

— ەندەشە، ءجۇرىڭىز، كەرى جۇرەيىك، ءسىز كەرەكسىز، — دەدى.

سادىروۆتىڭ ۇستالۋى سۇگىر مەن قاتپا ىسىنە كوپ انىقتىق كىرگىزدى.

ءدالىن ايتقاندا سۇگىردىڭ كەلۋى بازدا العاش بولاتىن ۋاقيعادان ەكى كۇن بۇرىن ەكەن. ول سول كەلگەن كۇنى قاتپامەن جالعاسىپ، كوپ پلان بىرگە قۇرىلعان ەكەن.

اياعى سامات فەرماسىندا قويلار قازا تابۋ، سول ارقىلى قاسەن، ساماتقا جاۋىزدىق جاساۋ — بارلىعى دا بىرىككەن اقىلدىڭ ءىسى ەكەن.

سۇگىردىڭ قاتىنى، قاتپانىڭ جەسىرى ايشا — جاركە تۇقىمىن تاستاپ، التىبايدان شىققان قاسەنگە ءتيدى دەگەن، قاتپاپانىڭ دا دەرتى ەدى. سوندىقتان ونىڭ بازعا جىبەرىلۋى دە ەسەپتەگى ءىس ەدى. قاتپانىڭ ايشاعا مىلتىق بەرۋى سۇگىردىڭ سۇراۋىنان تۋعان. العاش كەزدەسكەندە قاتپانىڭ بويىندا بەرەرلىك مىلتىق بولماي، ارتىنان وسى تاسىلمەن ايەل اتا ءبىلۋشى مە ەدى، سۇگىر سودان السىن، — دەپ جىبەرگەن ەدى.

وسى اقىل، قارەكەتتىڭ بارلىعى جالعىز بۇل ءىس ەمەس، بۇدان كوپ بۇرىن اسىرەسە كوپ كولحوزشىنى وتكوچيەۆنيك قىپ، تەنتىرەتۋ تۇسىندا قاتپا، سۇگىر، سادىروۆ بوپ وتىرىپ نىق بايلاسقان ءادىس، تاسىلدەر ەدى.

سۇگىردىڭ بۇل ءۇشىنشى كەلۋى بولاتىن.

كولحوز دۇنيەسىنىڭ وتە شەبەر، وتە جاۋىز قاسكويى بوپ، كوپكە شەيىن جىلان ءجۇرىسىن بىلدىرمەي سورىپ كەلگەن ءۇش بورسىق، سىباعالى جازاسىن وسىلايشا تاپقان ەدى.

---