شىعارمالار جيناعى
كىرىسپە.
مەكتەپتە بەرىلەتىن ءبىلىم نەگىزدەرى – مەيىلى اۋىزشا، مەيىلى جازباشا بولسىن، ءبارى دە ءتىل ارقىلى مەڭگەرتىلەدى. وقۋشىلار انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى، ءتىل بايلىعىنىڭ مول جانە ساۋاتىنىڭ جوعارى بولۋى – عىلىمنىڭ باسقا سالالارىن تەرەڭ بىلۋىنە، اقىل - ويىنىڭ كەڭەيۋىنە جول اشادى. سوندىقتان ءتىل مەن ادەبيەت ءپانى مۇعالىمدەرىنە جۇكتەلەر جاۋاپكەرشىلىك پەن اتقارار ءىستىڭ جۇگى جەڭىل ەمەس ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. وقۋشى ايتايىن دەگەن ويىن دۇرىس جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك. سول ءۇشىن ءار ساباقتا ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىن وتكىزەمىز. ءتىل دامىتۋ جۇمىستارى اۋىزشا دا، جازباشا دا بولادى.
ال، وسى «شىعارمالار جيناعىنا» قوساعاش اۋدانىنداعى وقۋشىلارعا شىعارما جازۋدا ۇلگى بولسىن دەپ جيناقتاپ وتىرمىز. وسىنداي جيناقتاردىڭ جوقتىعىنان وقۋشىلارىمىز شىعارما جازۋعا شورقاق. سول سەبەپتەن شاكىرتتەرگە ۇلگى بولسىن دەگەن ماقساتپەن وسى ۇلگىنى جازۋعا ويلاندىق. وسىندا شىعارمانى راسىمدەۋگە قويىلاتىن قانداي تالاپتار بار ەكەنىن، قالاي جازۋ كەرەكتىگىن كورسەتۋدە. ۇلى اباي قاراسوزدەرىن جازعاندا: «كىمگە قاجەت بولسا، سول جازىپ السىن، نە وقىپ كورسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» دەگەن ەدى. ارينە، اباي قۇنانبايەۆ - تەڭدەسى جوق عۇلاما. ءبىراق بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق دەگەندەي، وسى جيناق قوساعاش اۋدانىندا قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەگەن جاس شاكىرتتەرگە وتە پايدالى دەمەكپىز. سونىمەن بۇل جيناققا حالىقارالىق وليمپيادالارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعان وقۋشىلاردىڭ دا شىعارمالارى ەنىپ وتىر. ۇلگى بولسىن دەگەن ماقساتپەن قازاقستاندا تۇراتىن وتانداستارىمىزدىڭ دا شىعارمالارىن كىرگىزىپ وتىرمىز.
وقۋشىلاردىڭ وزدەرى شىعارعان ولەڭدەرىن دە ەنگىزدىك.
شىعارما جازۋعا بايلانىستى ەستەلىك.
1. تاڭداعان تاقىرىبىڭدى ابدەن ويلان
2. تاقىرىبىڭدى اشاتىن جوسپار قۇر، جوسپارىڭ ناقتى جاسالسىن.
3. ەپيگراف تاڭدا. تاقىرىپ پەن نەگىزگى يدەيانى اشۋعا سايكەس الىنسىن.
4. تاقىرىبىڭا بايلانىستى تىرەك سوزدەرگە زەر سال.
5. شىعارماداعى پىكىرلەردىڭ رەتى مەن جۇيەسىن ساقتا.
ا) تاقىرىپتان اۋىتقىما؛
ءا) نەگىزگى بولىمگە دالەل كەلتىر؛
ب) نەگىزگى پىكىرلەر جۇيەسىن ساقتا؛
ۆ) قورىتىندى نەگىزگى پىكىر توڭىرەگىندە جازىلسىن.
6. شىعارما تىلىندەگى سوزدەردىڭ ايقىن، سويلەمىڭ ورامدى، تۇسىنىكتى بولسىن.
7. سويلەمدە ستيلدىك جاعىنان قاتەلىك جىبەرمەۋگە تىرىس.
8. شىعارمانى وقىعان كەزىڭدە، تىنىس بەلگى قاتەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدار، ۇمىتىپ كەتپەس ءۇشىن، بايقاعان قاتەلەرىڭدى بىردەن قويىپ، ساۋاتتى جاز.
9. داپتەردەگى اقجيەك (ابزاس) ساقتالىپ، ارىپتەردىڭ ءتۇزۋ جازىلۋىنا نازار اۋدار.
شىعارمانى جازعاندا قويىلاتىن تالاپتار.
1. شىعارمانىڭ تاقىرىبى تىرناقشاعا الىنبايدى. سيتاتا العاندا عانا تىرناقشا قويامىز.
2. ەپيگراف پاراقتىڭ وڭ جاعىنا تىرناقشاعا الىنباي جازىلادى. ەپيگرافقا الىنعان جولداردىڭ اۆتورىنىڭ فاميلياسى ەپيگرافتىڭ استىنا جاقشاعا الىنباي جازىلادى. قاي شىعارمادان الىنعانىن كورسەتكەندە، شىعارمانىڭ اتى تىرناقشاعا الىنادى.
3. «جوسپار» ءسوزى بار بولسا، ەپيگرافتىڭ استىنا، ەپيگراف بولماسا، شىعارما تاقىرىبىنان كەيىن جول ورتاسىنا جازىلادى. جوسپار دەگەننەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلادى.
4. جوسپار ءۇش بولىمنەن تۇرادى: I كىرىسپە.
II نەگىزگى ءبولىم.
III قورىتىندى.
ا) ءار ءبولىم ريم سيفرالارىمەن بەلگىلەنەدى، ودان كەيىن نۇكتە نەمەسە جاقشا قويىلمايدى.
ءا) نەگىزگى ءبولىم اراب سيفرالارىمەن (جاقشاعا الىنباي) بەلگىلەنگەن از دەگەندە ەكى تارماقتان تۇرادى. ءار تارماقتىڭ اتىنان سوڭ نۇكتە قويىلادى.
ب) ەگەر شىعارما ۇلكەن (كولەمدى) بولسا، جوسپاردىڭ كىرىسپە، قورىتىندى بولىمدەرى دە تارماقتارعا بولىنەدى.
5. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارىن كەلەسى جولعا تاسىمالداۋدا ريم، اراب سيفرالارىنىڭ استىلارىنا ءسوز جازىلمايدى، سيفرالار وقشاۋ تۇرادى.
6. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارىنان كەيىن نۇكتە قويىلادى. كەلەسى اتاۋ باس ارىپپەن جازىلادى. ەگەر تارماق تارماقشالارعا بولىنسە، تارماقشانىڭ سوڭىنان نۇكتەلى ءۇتىر قويىلادى. بۇل جاعدايدا تارماقشا اتاۋى كىشكەنە ارىپپەن جازىلادى. سوڭعى تارماقشانىڭ اتاۋىنان كەيىن نۇكتە قويىلىپ، كەلەسى تارماق نە ءبولىم اتاۋى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى.
7. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارى از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزۋى، مازمۇنى اۋقىمدى بولۋى قاجەت. مىسالى «ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى» دەگەن شىعارما تاقىرىبىنا ۇقساس جالپىلاما اتاۋ جوسپارلارىنىڭ بولىمىنە اتاۋ بولا المايدى. ونىڭ ورنىنا «ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى» دەگەن سياقتى اتاۋ جازعان دۇرىس.
8. جوسپار بولىمدەرىنىڭ اتاۋلارىندا ەتىستىك (تۇيىق رايدان باسقا) بولمايدى. مىسالى، «اباي قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى بولىپ تابىلادى» دەپ جازۋعا بولمايدى. «اباي - قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى» دەگەن دۇرىس.
9. جوسپار تاقىرىپتارى سۇراۋلى سويلەم بولماعان ءجون.
10. ەگەر جوسپاردا سيتاتا قولدانىلسا، ونى تىرناقشاعا الىپ، اۆتوردىڭ فاميلياسى سيتاتانىڭ سوڭىنان جاقشانىڭ ىشىنە جازۋ قاجەت.
11. شىعارما جوسپارعا سايكەس ازات جولدار ارقىلى جازىلادى.
12. شىعارمادا كەزدەسەتىن مەزگىل كورسەتكىشتەرى سيفرامەن: عاسىر – ريم سيفرامەن، جىل، كۇن – اراب سيفرالارىمەن، باسقا ساندار سوزبەن جازىلادى. عاسىر اتاۋى اراب سيفرامەن جازىلمايدى، جازىلىپ كەتسە، قاتەگە سانالمايدى، ول ءۇشىن باعانى تومەندەتۋگە بولمايدى.
«ەسكەندىر» پوەماسىنداعى زۇلىمدىقتىڭ وكىلى.
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە سيا ما ايتىڭدارشى؟
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان.
ا. قۇنانبايەۆ.
تەڭدەسى جوق اقىن، قازاقتىڭ جاڭا سيپاتتى جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى، اعارتۋشى - دەموكرات، ەسىمى دۇنيەگە كەڭ تاراعان ا. قۇنانباي ۇلىنىڭ ايبىندى تۇلعاسى بۇگىنگى كۇنى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسقاق اسپانىندا اڭىزداعى اسىل بەينەدەي جارقىرايدى. اباي بۇگىنگى كۇنگى ءبىرتۇتاس شاڭىراققا بىرىگىپ وتىرعان حالىقتاردىڭ كەلەشەگىن بولجاعان كەمەڭگەرلەر اراسىنان ءوزىن قۇرمەت تۇتىپ قاستەرلەيتىن وقۋشىلار مەن دوستارىن تاپتى. ونىڭ شىعارمالارى كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى.
قازاق حالقىنىڭ عاجايىپ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى ءوزىنىڭ رومان – ەپوپەياسىندا ىستىق ىلتيپاتپەن، تاماشا شەبەرلىكپەن كورسەتكەن. مىنە، سودان سوڭ اباي داڭقى ەلىمىزگە، ودان تىس جەرلەرگە بۇرىنعىسىنان دا كەڭ تارالدى. ءسويتىپ، ەل جايىنداعى اڭگىمە باتىس پەن شىعىستى ەمىن – ەركىن شارلاۋعا شىقتى.
اباي پوەزياسى – قازاق پوەزياسىنىڭ شىڭى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «سەگىز اياق» جانە باسقادا ولەڭدەرى ونەگەلى سوزگە اينالدى. عۇلاما اقىننىڭ «ەسكەندىر»، «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى»، «ماسعۇت» اتتى ءۇش پوەماسى بار. ءبىراق اقىن پوەما جازۋدى ماقسات ەتپەگەن، سوندىقتان دا وعان از توقتالعان دەپ ويلايمىن. سونىڭ ىشىندە «ەسكەندىر» پوەماسىندا ايتىلعان وقيعا قازاق توپىراعىنان تىس جاتىر. بۇدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگە حالىقتاردىڭ تاريحىنا دا قالام سىلتەگەندىگىن اڭعارامىز.
پوەمانىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، وقيعا ونىڭ باستى كەيىپكەرى ەسكەندىرگە بايلانىستى ءوربىپ وتىرادى. ەسكەندىردىڭ شىن اتى الەكساندر ماكەدونسكيي. ول – مىسىر ەلىنىڭ پاتشاسى. اقىن پوەماسىنىڭ باسىندا ەسكەندىردى بىلاي تانىستىرادى: «وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟
ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن
فيليپپ پاتشا بالاسى، ەر كوڭىلدى،
ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن»،-
دەپ، ونىڭ قىزعانشاق، كورسە قىزار، ماقتانشاق ەكەنىن اڭعارتادى. جيىرما ءبىر جاسىندا تاققا وتىرعان ەسكەندىردىڭ بويى تولعان جاۋىزدىق پەن دۇنيە قوڭىزدىق ەكەندىگىن اقىن بىلايشا كورسەتكەن.
سۇمدىقپەن اسكەر جيىپ قارۋلاندى،
جاقىن جەرگە جاۋ بولىپ تۋرا اتتاندى.
كوپ ەلدى كۇتىنبەگەن قىردى – جويدى.
حاندى ءولتىرىپ، قالاسىن تارتىپ الدى»،- دەيدى.
ءار حاندى جاۋلاپ العان سايىن ونىڭ بايلىققا دەگەن قۇلقىنى ارانداي اشىلا ءتۇستى. ەسكەندىردىڭ اتىن ەستىپ – اق قورىققان قوشەمەتشىلەرى «حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى»، - دەپ اتاعىن تالاي جەرگە اپارعان. اتاعى مەن داڭقى، بايلىعى مەن شاتتىعى تاسىعان پاتشا ەسەپسىز اسكەر جيىپ، ەستىگەن ەلىن جاۋلاپ الا بەرگەن. جەر ءجۇزىن جاۋلاپ الماقشى بولعان ەسكەندىردىڭ الدىنان قيىنشىلىق شىعا كەلەدى.
«ساندالدى سار دالادا سۋ تابا الماي،
شولدەگەن جۇرت قايتەدى، بوس قامالماي؟
قىزمەتكەردىڭ ءبارىن دە ولتىرمەكشى
بولىپتى شولدەگەندە شىداي الماي»، - دەگەن جولداردان ونىڭ توزىمسىزدىگىن، ءوز ادامىن ءوزى ولتىرەر قانىشەر ەكەنىن كورەمىز.
جول – جونەكەي ءمولدىر سۋ، ءتاتتى بۇلاققا كەزىگىپ: «بۇل نەتكەن سۋ؟ نە دە بولسا ءبىر باي ەلدەن شىققان بولار، شاپشاڭ ورلەپ، شاھارىن الىڭدار»، - دەپ جارلىعىن شاشادى. ول سۋ ءىشىپ امان - ەسەن قالعانىنا قاناعاتتانباي، سول جاۋىزدىعىنا جول بەرىپ، ەلىن جاۋلاماقشى بولادى.
وسى پوەما نەگىزىنەن ادىلدىك پەن جاۋىزدىقتىڭ تارتىسىنان قۇرالعان. جاۋىزدىققا جەتەلەيتىن نارسە كۇنشىلدىك، قىزعانشاقتىق، ارانىنىڭ اشىلۋى، تويمايتىن جەبىرلىك، وزبىرلىق ەكەندىگىن ا. قۇنانبايەۆ كورسەتە كەلىپ، سوعان قارسى ادىلدىك، دانالىقتى ۇسىنادى. ونى پوەمانىڭ مىنا جەرىنەن كورۋگە بولادى. سۇم پاتشا بۇلاق بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قاقپاسى بەكىتۋلى التىن قورعانعا كەلەدى. ءوزىن كۇزەتشىمىن دەپ تانىستىرعان شال: «قاقپانى ساعان اشار رۇقسات جوق، بۇل – قۇدايعا باستايتىن قاقپا»،- دەيدى. امالى قۇرىعان پاتشا جۇرتقا ماقتانىپ كورسەتەتىن سىي سۇرايدى. بەرگەن سىيلىقتى اشىپ قاراسا، ىشىندەگىسى ادامنىڭ باس سۇيەگى ەكەن. وسىلايشا قاقپا مەن ادامنىڭ كوز سۇيەگىن ادىلدىككە باستايتىن جولدىڭ سيمۆولى رەتىندە الىپ، ول جۇمباقتى اقىلعا شەشتىرەدى. اقىلدىڭ يەسى – اريستوتەل ارقىلى ەسكەندىردىڭ جاۋىزدىعىن وزىنە مويىنداتىپ، قان توگۋدەن باس تارتقىزادى. ونى پوەمانىڭ مىنا جەرىنەن كورۋگە بولادى. اريستوتەل ەسكەندىرگە:
«بۇل ادام كوز سۇيەگى، - دەدى حانعا، -
تويا ما ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟
جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،
ولسە تويار، كوزىنە قۇم قۇيىلعاندا»، - دەيدى.
اقىن ءارى عالىم، ءارى ادامگەرشىلىك يەسى – اريستوتەلگە ەسكەندىردى باعىندىرىپ، باس يگىزەدى، ادىلدىككە جاۋىزدىقتى جەڭگىزەدى. ەسكەندىر وبرازى ارقىلى حان مەن پاتشانى بەينەلەپ، حالىقتى ەل جاۋلاعىش پاتشادان جيرەندىرمەك بولسا، ارەستوتەلدى ادىلدىكتىڭ ۇلگىسى قىلىپ، ايتايىن دەگەن وي – پىكىردىڭ قازىعى ەتەدى. اقىن ايتقانداي، ءارقاشان جاۋىزدىقتى ادىلەت جەڭىپ وتىرادى. نەمىس – ارام نيەت باسقىنشىلارىنىڭ دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ بولعان جاۋىزدىعىن دا ادىلدىك جەڭىپ، ولار ءوز جەرلەرىندە تالقاندالدى.
قازاق ءتىلى – انا ءتىلىم.
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن
جورگەكتە جاتقانىندا بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنان
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم.
ەڭ ءبىرىنشى سول تىلمەن سىرتقا شىقتى،
سۇيگەنىم، جەك كورگەنىم، ۇناتقانىم...
س. تورايعىروۆ.
ءتىل قاي ۇلتتا بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ول ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ءتىل بايلىعى – قاي ەلدىڭ بولسا دا ماقتانىشى. ول - اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا. دەمەك، ءار ادام انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس.
امال نە، تۋعان ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، ارالاس سويلەيتىندەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. ءتىپتى تۋعان تىلدەن بەزەتىن سوراقىلاردى دا كورگەنىمىز بار. مۇندايلاردى كەزدەستىرگەندە، پاۋستوۆسكييدىڭ: «تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك»، - دەپ اشىنا ايتقانى ويعا كەلەدى.
وكىنىشكە وراي، سوڭعى كەزدە كوپتەگەن جاستار انا تىلىندە تۇرپايى سويلەيدى. ءتول تىلىندە سويلەۋدەن بەزۋ - اق ءسۇتىن بەرىپ، اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. انا ءتىلى - ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ. قۇرمەتتى اقىنىمىز قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە،
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،-
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» - دەپ تۇجىرىمى – جاستارمەن قاتار ۇلكەندەرگە دە قويىلاتىن تالاپ.
قازاق ءتىلى – ءوزىنىڭ دالاسىنداي كەڭ پ1شىلگەن جايدارى ءتىل. وعان قىسىلىپ – قىمتىرىلۋ اسىعىپ – اپتىعۋ ەرىن ۇشىنان شۇلدىرلەپ – بىلدىرلاۋ مۇلدە جات. قازاق نەنى ايتسا دا اۋىزدى تاستىرىپ ايتادى. قازاق ءسوزى قاشاندا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي اڭقىلداپ، ەركىن ەسىپ تۇرادى. قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى – دومبىرانىڭ كۇمبىر قاققان سازىنداي. اسقاق اۋەندىلىگى – شىرقاپ سالار انىندەي. شەشەندەردىڭ اۋزىنان شىققان قارا ءسوزدىڭ وزىندە ولەڭگە بەرگىسىز كەلىسىم، ىشتەي ۇيلەسكەن ىرعاق بولادى.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى، ءارى رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «ءار ۇلتقا ءتورت نارسە كەرەك. ولار: ءتىل، ءدىل ءدىن جانە جازۋ. وسىلارى بولسا عانا ءار حالىق وزىنشە حالىق. ەگەر بۇلاردان ايىرىلسا، ول ەل بولۋدان قالادى. ءتىلى جوعالعان حالىقتىڭ ءوزى دە جوعالادى»، - دەگەن ەدى.
دۇنيەدە انا ءتىلىنىڭ ادامعا بەرەتىن راحات – ءلاززاتىنىڭ ورنىن باسقا ەش نارسە تولتىرا المايدى. كەيدە قازاق بولىپ تۋعانىم ءۇشىن جانە ەڭ باي سۇلۋ تىلدە سويلەگەنىم ءۇشىن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن. قازاق ءتىلىم – شىن شەبەردىڭ قولىنان شىققان دومبىرا ءتارىزدى دەپ ءوز ءتىل تۋرالى شىعارمامدى اياقتايمىن.
مۇرزاعۇلتەگى ايىمگۇل
11 – سىنىپ وقۋشىسى. 2005 جىل.
دالانىڭ دارا ۇستازى.
حالىقتىڭ كەمەلىنە كەلىپ وركەندەۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ازاتتىق پەن ءبىلىم كەرەك.
شوقان ءۋاليحانوۆ.
جوسپار:
I كىرىسپە
1. حالىق پەرزەنتى – ىبىراي.
II نەگىزگى ءبولىم
1. ادامدىق قاسيەت تاراتۋشى ۇلى پەداگوگ.
2. تابيعات تانۋداعى اقىن ۇستازدىعى.
III قورىتىندى
3. دالانىڭ دانىشپان ۇستازى.
ءار حالىقتى بولاشاققا بەت العان تاريحي دامۋ جولىندا وشپەس
جۇلدىزداي بولىپ ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن ءىرى تۇلعالارى بولادى. سونىڭ ءبىرى قازاق ساحاراسىندا ءومىر سۇرگەن، حالىقتىڭ دانىشپان پەرزەنتى، دالانىڭ دارا ۇستازى – ىبىراي التىنسارين.
ىبىراي – ءوز زامانىنىڭ ءىرى قوعام قايراتكەرى، تۇڭعىش پەداگوگى. قازاق بالالارىنا ءبىلىمنىڭ كىلتىن ۇستاتىپ، تۇڭعىش مەكتەپ جۇرەگى بولعان العاش مەكتەپ اشۋشى. حالىقتى قاراڭعىلىق بۇعاۋىنان قۇتقارىپ، كوڭىلدەرىنە كورىكتى وي، كوزدەرىنە نۇرلى ساۋلە تاستاپ، كوكىرەكتەرىن وياتۋدى كوزدەگەن حالىق قامقورشىسى. قازاقتىڭ جان سەزىمىن، ىشكى دەرتىن تاپ باسىپ تاني بىلگەن تامىرشىسى. ونەر - ءبىلىمنىڭ قانداي جولعا اپاراتىنىن، وقۋدىڭ مۇراتقا جەتكىزەتىندىگىن تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىنا پاش ەتكەن دارا ۇستاز.
ىبىراي شىعارمالارىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى ونەر - ءبىلىم، ەڭبەك، تاربيە بولدى. وسىنداي اسىل قاسيەتتەر ارقىلى جاس ۇرپاقتى ۇقىپتىلىققا، ادامگەرشىلىككە باۋليدى. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى «شەشە مەن بالا»، «ءبىر ۋىس ماقتا»، «مەيىرىمدى بالا»، «ادەپ»، «ادىلدىك» دەگەن شىعارمالارىنان كورۋگە بولادى. ال «بايلىق»، «ورمەكشى قۇمىرسقا، قارلىعاش» جانە «قىپشاق سەيىتقۇل»، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» اتتى اڭگىمەلەرى جاستاردى ەڭبەككە باۋليدى. ىبىراي: كەل، بالالار، وقىلىق،
وقىعاندى كوڭىلگە
ىقىلاسپەن توقىلىق،- دەپ جاستاردى ونەر - بىلىمگە شاقىرادى. سولارعا ارناپ «قازاق حرەستوماتياسى» اتتى كىتاپتى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە شىعارادى. «بۇل كىتاپ جاسوسپىرىمدەرگە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جالپى حالىققا ارنالادى»،- دەپ جازدى ىبىراي. «قازاق حرەستوماتياسىنىڭ» ءتىلى جاتتىق، ويى تەرەڭ ەدى. ول كىتاپقا وقىعان ادامعا وي تاستايتىن، كوڭىلگە توقىرلىق ءمانى تەرەڭ دە استارلى شىعارمالار ەنگىزدى. سول كەزدەگى حالىقتىڭ وي - ساناسى عىلىمنان گورى ولەڭگە، اڭگىمەگە جاقىن بولعان ەدى. ىبىراي سوندىقتان دا، وسى كىتاپتى سول حالىقتىڭ وي - ساناسىنا نەگىزدەپ شىعارعان. «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» اڭگىمەسىندە باي بالاسى اساندى جارلى بالاسى ۇسەمەن سالىستىرا وتىرىپ سۋرەتتەيدى. ۇسەن - قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن، سول قيىندىققا قارسى تۇرا بىلەتىن، ەڭبەكسۇيگىش بالا. ال اسان وسىعان قارسى. وسى شىعارما ارقىلى ىبىرايدىڭ ايتايىن دەگەن ويى ەڭبەكسۇيگىشتىككە، قيىندىققا توزە بىلۋگە، اقىلدىلىققا، ونەرگە تاربيەلەۋ.
«ورمەكشى، قۇمىرسقا، قارلىعاش» شىعارماسى - كوپتى كورگەن اكەسى مەن جاڭادان گۇل جارىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەك اراسىنداعى اڭگىمە. مۇندا اكەسى بالاسىنا ورمەكشى، قۇمىرسقا قارلىعاش ارقىلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ الىپپەسىن ءتۇسىندىرىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جىگىن اجىراتا بىلەتىن حالگە ۇيرەتەدى جانە كىشكەنە جاندىكتەردىڭ بوسقا جاتپاي ءوز تاماعىن تابۋ ءۇشىن تىربانىپ جۇرگەندىگىن ايتا كەلىپ: «سەن دە ءوز تاماعىڭدى ادال نيەتپەن تاۋىپ جەۋگە ۇيرەن» ويتكەنى «ءىسى جوقتىڭ اسى جوق»، بەكەردەن ءتاڭىرىم بەزەدى» دەمەكشى، «سەن دە ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزبەي تازا ەڭبەك ەت»، - دەيدى.
«اكە مەن بالا» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەرلەر دە باسقا ادامدار ەمەس، اكەسى مەن بالاسى. بۇل اڭگىمەدە جازۋشى ءبىر عانا اكەسى ارقىلى بۇكىل اتا - انانىڭ بالاعا دەگەن تاربيەلىك جولىن كورسەتەدى. ءبىراق ونىڭ نەگىزگى ايتايىن دەگەن ويى بۇل ەمەس، باسقا ەدى. «از جۇمىستى قيىنسىنساڭ، كوپ ءجۇمىسقا تاپ بولارسىڭ، ازعا قاناعات ەتپەسەڭ، كوپتەن قۇر قالارسىڭ»، - دەپ جاستاردى قاناعاتشىلىققا، جالقاۋلىققى قارسى تۇرۋعا شاقىرادى.
مىنە، وسى اڭگىمەلەردەن دە ىبىرايدىڭ ۇستازدىق تۇلعاسىن انىق قورۋگە بولادى. ويتكەنى ول ايتايىن دەپ ماقسات تۇتقان ويىن شىعارمالارى ارقىلى وقۋشى قاۋىمعا انىق تا، تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزەدى.
«اتىمتاي جومارت» اڭگىمەسىندە بىرىنشىدەن، بايلىق قولدىڭ كىرى ەكەندىگىن، ەكىنشىدەن، بايمىن دەپ اسپاۋ كەرەكتىگىن، ۇشىنشىدەن، ەڭبەكپەن تابىلعان ناننىڭ تاتتىلىگىن، تورتىنشىدەن، «ب ا ق باسقا قونعان قۇس، ۇشادى دا كەتەدى» دەپ يماندىلىقتان شىقپاي، كەم - كەتىكتەرگە قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسۋ سالاۋات ەكەندىگىن ۋاعىزدايدى.
«باقشا اعاشتارى» اتتى شىعارماسىندا اتاسىن باعبانعا، بالاسىن اعاشقا تەڭەيدى. اتاسىنىڭ بالاسىنا «قيسىق اعاشتارى بولسا، كەسىپ تاستاۋ كەرەك» دەپ ايتۋىنىڭ وزىنەن دە جامان قىلىۇتاردان ارىلتىپ، جاقسىلىققا باۋليتىندىعىن كورەمىز. بالا كىشكەنتاي كەزىندە قانداي تاربيە السا، كەيىن ءوزىنىڭ بويىنان تابىلاتىن قاسيەتتەر دە سونداي بولماق. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سلنى ىلەرسىڭ». وسى اڭگىمە ارقىلى تۇيىندەلەتىن نەگىزگى وي تاربيە، اتا - انامەن بالا اراسىنداعى قارىم - قاتىناس. مىنە، ءبىز بۇل اڭگىمەدەن «تاربيە بەسىكتەن باستالادى» دەپ قورىتقان ىبىرايدىڭ دانىشپان ۇستازدىعىن كورەمىز.
«ساراڭدىق پەن جيناقتىلىق» اڭگمەسىندە از نارسەنى ازسىنباي ءقادىرىن ءبىلىپ جيناساڭ، جاقسىلىققا جەتەتىندىگىڭدى، سول ارقىلى حالىققا پايداڭ تيەتىندىگىن ايتادى. ويتكەنى قانداي نارسە بولماسىن بىردەن كوبەيىپ كەتپەي، ازدان قۇرالادى. سوندىقتان دا بۇل اڭگىمە ۇقىپتىلىققا، جيناقتىلىققا، قاناعاتشىلىققا ۇيرەتەدى.
«سالاقتىق» اڭگىمەسىندە جازۋشى كارىم دەگەن شەشەن ارقىلى سالاقتىقتى سىنايدى. «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى» دەپ ءبىرىنشى ولىمنەن دوستارى الىپ قالىپ ەدى، ەكىنشىسىنە ءوزى بارىپ قايتا ۇرىندى. بۇدان اڭگىمەنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي - اپ سالاقتىقتىڭ اۋرۋ ەكەندىگىن، تازالىق بولماعان جەردە ءىستىڭ العا باسپايتىندىعىن ايتا كەلىپ، سالاقتىقتان تازالىقتىڭ ءرولى باسىم ەكەندىگىم جاستارعا ۇلگى ەتىپ وتىر.
«مەيىرىمدى بالا» شىعارماسىندا ءبىر تورەنىڭ قاتال زاڭعا تاپ بولىپ، قولى كەسىلەتىن ۋاقىت تايانعاندا، قىز بالا اكەسىنىڭ بار كۇناسىن ءوز موينىنا الىپ، ول ءۇشىن جاۋىپ بىرەۋىن دە ءبىر ۇلكەن ەرلىك ءىس دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل اركىمنىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيدى. قىز بالانى وسىنداي ەرلىككە اپارۋدىڭ سەبەبى نەدە؟ ويتكەنى بالنىڭ اكەسىنە سۇيىسپەنشىلىگى سونشا زور. ياعني بۇل اڭگىمەدەن اكە مەن قىز بالانىڭ ارالىعىنداعى مەيىرىمدىلىكتى كورەمىز.
دۇنيەدەگى ەڭ ەسكىرمەس مۇرا، سارقىلماس داۋلەت ونەر - ءبىلىم دەپ تۇسىنگەن ىبىراي «كەل، بالالار، وقىلىق» دەپ ولەڭ جازادى. ۇلى پەداگوگ:
وقىساڭىز، بالالار،
شامنان شىرىق جاعىلار...
... مال - داۋلەتتىڭ بايلىعى
ءبىر جۇتاساڭ جوق بولار،
وقىمىستىڭ بايلىعى
كۇننەن - كۇنگە كوپ بولار،-
دەپ، مال - داۋلەتتى ونەر - بىلىمگە قارسى قويادى. تىرشىلىكتە مال - مۇلىكتەن گورى ونەر - ءبىلىمنىڭ ماڭىزى كۇشتى دەپ تۇسىندىرەدى.
سيسا كويلەك ۇستىڭدە
توقۋمەنەن تابىلعان...
ونەر - ءبىلىم بپرلىعى
وقۋمەنەن تابىلعان،-
دەپ، ونەردىڭ ەڭبەكتىڭ ەش قيىندىقسىز كەلمەيتىندىگىن ايتادى. ادامعا ەڭبەك ەتۋ پارىز ەكەندىگىن، ونسىز ەشنارسە ونبەيتىندىگىن، ەڭبەك - ءومىر كىلتى ەكەندىگىن ۋاعىزدايدى.
وقۋ بىلگەن ادامدار
ماي تامىزعان قىلىشتان،-
دەپ، وقۋ ارقىلى اڭساعان ارمانىڭا قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن سول كەزدە ەرتەگىدە ايتىلىپ جۇرگەن ۇشقىش كىلەم، قازىرگى ۇشاق، تىڭعىش، قازىرگى راديو، تەليەۆيزورلاردى قيالداماي - اق، ونەر بىلگەننىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە پايدالانۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.
الپەشتەگەن اتا - ەنە
قارتاياتىن كۇن بولار،
قارتايعاندا جابىعىپ،
شال توياتىن كۇن بولار.
اتا - ەنەڭ قارتايسا -
تىرەۋ بولار ءبىر وقۋ،-
دەپ، مال كەتسە دە ءبىلىم كەتپەيتىندىگىن، ءتىپتى وقۋ ارقىلى قارتايعا اتا - انانى دا اسىراۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.
تابيعات ادام ءۇشىن جارالىپتى،
بار قىزىق تابيعاتتان تارالىپتى،-
دەپ، س. تورايعىروۆ ايتقانداي، ادام مەن تابيعات ەگىز. «ادامداردىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق، تابيعاتتىڭ مۇنى ايتار ءتىلى جوق» دەگەندەي، تابيعاتسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. تابيعات - ادام بالاسىنىڭ عۇمىر كەشەتىن تىرشىلىك ورتاسى. تابيعاتقا ولەڭ ارناماعان بىردە - ءبىر اقىن جوق. سونىڭ ءبىرى - ىبىراي. ول تابيعاتقا ارناپ «وزەن» ولەڭىن جازادى. بۇل ولەڭنەن تىرشىلىكتىڭ تامىرىن، جومارت بەينەسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەمىز. «اعاش جاپىراعىمەن كورىكتى» دەمەكشى، وزەن دە ءوزىنىڭ سابدىرلاپ ءبىر قالىپتى اعاۋىمەن، تىرشىلىكتىڭ كقزى بولۋىمەن قۇدىرەتتى. ونىڭ ادامعا اكەلگەن سىيى دا ولشەۋسىز.
تاس تاستا، التىن تاستا سىناماققا
سوندا دا اققان وزەن قالىبىندا،-
دەگەن جولدارىندا مەن وزىنمەن دەپ تاسىمايدى، «سەن دە سول سياقتى بول، اسىپ - تاسىما، ىستەگەن جاقسىلىعىڭ ءۇشىن ەشكىمگە مىندەت ەتپە» دەگەن ويدى كورۋگە بولادى. مىنە، بۇل ولەڭ ادامنىڭ جاقسى كوڭىل كۇيىن بىلدىرەتىن قاراپايىم ولەڭ سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن دە، ءمانى تەرەڭدە جاتقان، جاستارعا ۇلگى - ونەگە، ءتالىم - تاربيە بەرەتىن قانشاما استارلى وي جاتىر.
سوندىقتان، ءبىز بۇل ولەڭنەن دە ىبىرايدىڭ اعارتۋشىلىق، ۇستازدىق كوزقاراسىن ايقىن كورەمىز
سونىمەن، قورىتىندىلاي كەلە ىبىراي التىنسارين ىزگىلىك وتىن ادال جۇرەگىندە ماڭگىلىك ورناتقان، جارىق جۇلدىزدى الاۋلاعان وتقا اينالدىرعان، جازۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ءتۇپ قازىعىن وقۋمەن، ونەر - بىلىممەن ساباقتاستىرعان، اقىندىق شابىتىنا دەم بەرىپ، جازۋشىلىق قيالىنا قانات بىتىرەتىن زور نىساناسىن قاراڭعى قازاق حالقىنىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىن وياتۋعا ارناعان دالانىڭ دارا دا، دانىشپان ۇستازى دەپ تانيمىن.
قۇلاگەر - اتتىڭ تۇلپارى.
جانىنا ەلىمىزدىڭ جىلقى جاققان،
جىلقىعا جەتپەگەن كوز جالتاڭ قاققان.
مىنسەڭ - ات، ىشسەڭ - قىمىز، جەسەڭ - قازى،
قاشاننان قازاق حالقى جىلقى باققان.
اتتى ارتىق كورگەن ەلمىز مىڭگەن تاقتان.
قىزىق - اق ءبىزدىڭ بايگە قىردا شاپقان
شىدارما قازاق جانى ۇشىپ كەتپەي.
اتتارعا شاڭ شىعارىپ كەلە جاتقان.
ەرگەنەي مارات ۇلى.
قازاق حالقى قوناقجايلى، كوشپەلى، اتقا ءمىنىپ ويىن ساۋىق سالعان ەلمىز. «ات – ادامنىڭ قاناتى»،- دەپ بەكەر ايتىلماعان. بۇكىل ءومىر بويى ادامنىڭ جان سەرىگى جىلقى، بيەنىڭ ءسۇتىن ىشسەڭ شيپا، ءدارى، مىنسە كولىك، جەسە كۇشتى تاعام. اتا - بابالارىمىزدىڭ زامانىنان بەرى اتى بار ءۇيدى ەڭ باي، بەدەلدى جانۇيا دەپ ەسەپتەلگەن. قازىرگى زاماندا قوساعاش اۋدانىندا بايگە، تەڭگە الۋ، اۋدارىسپاق سياقتى ۇلتتىق ويىندار جاقسى دامىپ كەلەدى. اۋدانىمىزدىڭ سەرى جىگىتتەرى، يماماعىزامتەگى ىنتىماق، چويۋنوۆ سەدەمبال، ديلەكوۆ ميرون، جاتقامبايتەگى مەيىرىم، مۇعىراجتەگى بولاتجان، ابىلعازىتەگى جانايدار، اچۋبايەۆ گەنا وزدەرىنىڭ جۇيرىك اتتارىن قاتىرىپ، بايگەگە قوسىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار، الا جازداي بيە ساۋىپ، قىمىزبەن اۋدانىمىزدى قامتاماسىز ەتەتىن اتالارىمىز جانە جىگىتتەر دە از ەمەس. ولار: قوجاتەگى بەكجان، نۇعىمانتەگى سەريكجان، مۇحتارحان جانە سابەتحان اتالارىمىز. جىلقىنى قازاق حالقى وتە قادىرلەگەن. بەس جاستاعى ۇلىن سۇندەتتەگەن سوڭ، وعان تايدى سىيلىققا بەرىپ، وعان وتىرعىزعان.
ادەبيەت ساباعىندا باتىرلار جىرىن، ابايدىڭ «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىن وقىعان كەزدە ءمۇعالىمىمىز ات تۋرالى تالاي قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتقان. سونداي - اق ۇلگى بولار قوبلاندىنىڭ – تايبۇرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، اقان سەرىنىڭ – قۇلاگەرى تۋرالى ءبىزدى قىزىقتىرىپ تالاي اڭگىمەلەردى بايانداعان ەدى. ات دەسە ىشكەن اسىمدى جەرگە قويا سالىپ جۇگىرە جونەلەتىن مەن، ۇيگە كەلە سالا، بىردەن «قۇلاگەر» پوەماسىن وقۋعا كىرىستىم.
«قۇلاگەر» پوەماسىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى – سارارقا ءوڭىرىنىڭ ارداگەر اقىن - ءانشىسى اقان سەرى قورامسا ۇلى جانە ونىڭ جۇيرىك تۇلپارى قۇلاگەر تۋرالى ەكەن. ءىلياس جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىندا اقان سەرى ومىرىندەگى تراگەديانى كورسەتكەن. مۇندا تاريحي شىندىق سۋرەتتەلىپتى. اقاننىڭ سەرىگى – قۇلاگەر. ول تالاي جارىستاردا بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن، ارقا ەلىنە تانىمال جۇيرىك. قۇلاگەردى اقان شوكەتاي دەگەن كىسىدەن ءبىر ات، ءبىر سيىر جانە جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ ساتىپ العان. ول جۇيرىگىن قايدا جۇرسە دە جانىنان تاستاماعان. قۇلاگەر سونداي مىقتى اقىلدى ات بولعان. قۇلاگەر دونەنىندە شابىسقا ءتۇسىپ، الدىنا جان سالمايدى. سول زاماندا ەل – ەلدە اس – جيىندار كوپ بولاتىن. سوندا بولعان بايگە جارىستاردا ءۇش ءجۇز، ءتورت ءجۇز اتتىڭ الدىندا جەكە – دارا وزىپ كەلىپ جۇرگەن. مىنە، وسىلايشا قۇلاگەردىڭ داڭقى ءۇش جۇزگە تاراعان ەكەن. اقاننىڭ قۇلاگەردەن باسقا ءوزىنىڭ سۇيگەن قۇسى قاراتورعايى مەن جۇيرىك تازىسى بازارالا بولعان. جەر – جەردەن اقان جۇيرىگىنىڭ داڭقىن ەستىپ، اتىن، قۇسىن، ءيتىن ساتىپ الۋعا كەلۋشىلەر كوبەيەدى. ءبىراق قانشا مال، دۇنيە بەرسە دە، سەرى ءۇش دوسىنان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل ونىڭ ساياتكەرلىك تىرلىك – تىنىسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ءۇش بىردەي تىرەگى بولاتىن. بىردە وسىنداي جۇيرىگىن كەرەي رۋىنان شىققان ساعىنايدىڭ اسىنا ءمىنىپ كەلەدى. استا كوپتەگەن سايىستار وتكىزىلەدى، اتاپ ايتقاندا، بالۋان كۇرەس، ات جارىس، تۇيە جارىس سياقتى. وسىندا بولاتىن بايگەگە قۇلاگەردى كوپ دايىندايدى. بۇل بايگەگەۇش ءجۇز جيىرما ءۇش ات قوسىلادى. ءبارىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان قۇلاگەردى اقانمەن وشتەسىپ جىرگەنباتىراش، قوتىراش دەگەن بايلار سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى.
«قۇلاگەردى» وقىعاندا، مەن دە اقان سەرىمەن بىرگە كۇيىندىم، ونى اياپ، اياۋلى جانۋاردى مەرت قىلعان جاۋىزدارعا لاعنەت ايتتىم. قانشاما ەلدىڭ ماقتانىشى بولعان جۇيرىككە جاندارى قالاي اشىماي ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادامدار قازىرگى كەزدە بولماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ودان دا حالقىمنىڭ سەرىگى، كولىگى، ىشسە شيپا بولاتىن قىمىزى مول بولىپ، ءۇيىر – ءۇيىر جىلقى، جىيرىكتەرى كوبەيە بەرسە ەكەن دەپ، ءوز شىعارمامدى اياقتايمىن.
سامارحانتەگى دانيار 7 «ۆ» سىنىپ، 2012 جىل.
ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا.
كىم ۇعادى وقۋشىنىڭ تىلەگىن،
كىم ۇعادى وقۋشىنىڭ جۇرەگىن.
ۇعاتىن كىم ۇيدەن اتتاپ شىققان سوڭ،
ۇعاتىن ءسىز سياقتى ۇستازدار دەپ بىلەم.
ادەبيەت ساباعىنان «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەگەن تاقىرىپقا شاعىن شىعارما جازعان ەدىك. ادام بالاسى ءۇشىن قاسيەتتى، ەڭ ارداقتى ءسوزدىڭ ءبىرى - ۇستاز. ۇستاز كۇن ساۋلەسىندەي ءوز شۋاعى شاكىرتتەرىنە شاشادى. ۇستاز ەكىنشى اناڭ. مەن شىعارمامدى ءارى ۇستاز، ءارى اياۋلى انا، ءارى اقىلشى اجە بولعان ادام - ءچامچابان بوكەشقىزىنا ارناعىم كەلدى.
الاش قوجاباي ۇلى اتىنداعى توبەلەر ورتا مەكتەبىنىڭ ەڭبەك ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى ءچامچابان بوكەش قىزى بۇكىل اۋىل تۇرعىنىنا عانا ەمەس، اۋدان، رەسەي كولەمىنە اتى شىققان ۇستاز. ول كىسىنىڭ ءوز ساباعىنا شەبەرلىگى جەتەرلىك ادام، ءار بالانىڭ جان دۇنيەسىن تانىپ، اقىلىن ايتاتىن جان. ءوز وقۋشىلارىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا جول اشىپ، ەلىنە تىرەك بولار ازامات قىلىپ، ءاربىر بالانى ءوز بالاسىنداي ءسۇيىپ، مەيىرىمدىلىگىن كورسەتەدى. اپايىمىز ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. ءچامچابان اپايدىڭ ۇستازدىق ەتىپ، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ، ەڭبەككە باۋلىپ، بىلىممەن سۋسىنداتقانىنا بيىل تابانى كۇرەكتەي تۇپ - تۇرا 44 جىل تولىپتى.
ءيا، ءيا، بۇل - از ۋاقىت ەمەس، ءبىراق اپايىمىز بالاعا ۇيرەتۋدەن ەش ۋاقىتتا جالىققان ەمەس. وسى ۇستاز وتە قاراپايىم، ادامگەرشىلىگى زور، جۇمساق مىنەزدى، اقىلدى كەلەشەك ءۇشىن تىرمىسىپ، جان اياماي كۇرەسكەن ادام. ەڭبەك ەتكەن جىلدارىندا وقۋشىلاردى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. بىزدە ساباق بەرمەسە دە، مەن ول ۇستازدى سىيلايمىن، ماعان وتە ۇنايدى. ءچامچابان اپاي ۇنەمى ورتامىزدا جۇرە بەرىڭىز! وسى ۇستاز اپامنىڭ الدىندا ءارقاشان باس يەمىن!
توبەلەر ورتا مەكتەبىنىڭ 8 - سىنىپ وقۋشىسى
قوجابايتەگى اسىلدوس
2011 جىل.
حالقىن سۇيگەن جۇرەك
(احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىعارمالارىنداعى كۇرەسكەرلىك رۋح).
جوسپار:
ءى كىرىسپە
1. ءسوز كوسەمى – احمەت.
II نەگىزگى ءبولىم:
1. «ادام قايعىسى – زامان قايعىسى.
2. ماسا – قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ۇران.
3. قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق...
III قورىتىندى:
1. احمەت – اعارتۋشى، پۋبليسيست.
2. احمەت – ۇرپاق اتاسى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاساعان بارلق ەڭبەگى، قورلىعى،
كورگەن ازابى، بولاشاققا سەنگەن ءۇمىتارمانى تۋعان حالقى
ءۇشىن قاسىقتاي قانى قالعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە
ارنالعان. سوندىقتان دا تۋعان حالقىن جان - تانىمەن سۇيگەن
اسىل ازاماتتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالماق.
(ر. نۇرعالييەۆ.)
ءومىردىڭ تولىمدى بولۋى سەزىمگە باينالىستى، ءبىراق سەزىم ادام رۋحىنىڭ شىرقاپ شىققان بيىك شىڭى ەمەس. ادامنىڭ ماڭگى ولمەيتىن رۋحىنىڭ ارتىقشا قاسيەتى گۇلدەي نازىكتىك پەن تاستاي قاتتىلىقتى بىردەي ساقتاي الاتىن جۇدىرىقتاي جۇرگەندەگى اقىل - پاراساتىندا. ال اقىلدىلىقتىڭ ەڭ سوڭعى، ەڭ جوعارعى كورىنىسى – «سەزىم – وت، وي تازالىق». وسىنداي سەزىم وتىڭ وي تازالىعىنا جەڭدىرگەن، قازاق اسپانىندا جۇلدىزداي بولىپ جارقىراعان ءسوز كوسەمى – احمەت بايتۇرسى
ادام قايعىسى – زامان قايعىسى بولعانىن كورگەن احمەت سانالى ءومىرىن تۋعان ەلدەي ەل بولماس دەپ، ءوز حالقىن ادام سەزىمىنىڭ ايناسى سەزىمتال جۇرەگىمەن سۇيگەندىكتەن سول حالىقتىن مەشەۋ بولىپ ارتتا قالعاندىعىن، ءومىر وزىپ، اجار توزعاندىعىن ايتىپ، ولاردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭا ءبىلدى. اباي: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەنسە، احمەت قىلىش قاناتتى سۇڭقارداي ءسوز سىبىرعا، ءىس جىبىرعا اينالعان ۋاقىتتا «تۇسىنە قاراپ ىشىنە تۇڭىلمە، كۇشىنە قاراپ ىسىنە تۇڭىلمە» دەپ ماسا بولىپ ىزىڭدادى.
ىزىڭداپ ۇشقان(دارى) مىناۋ ءبىزدىڭ ماسا،
ساپ – سارى اياقتارى ۇزىن ماسا...
... ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا، - دەيدى.
قانداي ۇيقى؟ وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنى جوق ەكەنىن تۇسىنبەگەن ناداندىقتىن ۇيقىسى. مىنە، احمەت وسىنداي قاسىرەتتى ۇيقىعا دۋشار بولعان تۋعان حالقىنا ماسا بولىپ ىزىڭداپ از دا بولسا كوڭىلدەرىنە كورىكتى وي، كوزدەرىنە نۇرلى ساۋلە تاستاپ ولاردى وقۋعا، ونەر – بىلىمگە، رۋحاني مادەنيەتتىلىككە ەر تىنىسى – ەڭبەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ەڭبەكقورلىققا شاقىرعىسى كەلدى.
«ماسا» جونىندە زەرتەۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆ: «ماسا» - پاتشا زامانىنداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن اسا اۋىر حال – احۋالىن اينىتپاي سۋرەتتەپ بەرگەن شىنشىل كوركەم شىعارما. قازاق اديبيەتىندە ەشقاشان تاريحتىڭ ماڭىزىن جويمايتىن ءداۋىر تۋىندىسى»، - دەپ جوعارى باعا بەرەدى. ال مۇحتار اۋەزوۆ: «ماسا» - قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ەلشىلدىك ۇران»، - دەپ سيپاتتايدى. احمەتتىڭ ءوزى ولەڭدەر جيناعىن «ماسا» دەپ الۋى دا تەگىن ەمەس. ماسا – سيمۆول: قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق – وسىلاردىڭ ءبارى، احمەتتىڭ بەينەلەۋىندە قازاقتى شاعۋعا دايىن تۇرعان جىلان، ولەڭ يەسى اياقتارى ۇزىن، سارى ماسا بولىپ، ىزىڭداپ ۇيىقتاپ جاتقان حالىقتى وياتپاقشى:
«مىسالى، قازاق مالشى ۇيىقتاپ جاتقان،
جىلاندى بالە دەلىك اڭداپ باققان.
بالەنىڭ ءتۇرىن كورگەن مەن سارى ماسا
قازاقتى ويانسىن دەپ سوزبەن شاققان».
ۇيىقتاعىسى كەلسە ۇيىقتا جاتا بەرمەي مە؟ نەگە وياتادى. ويتكەنى قازاق:
«قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق،
تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ كەشپەسى جوق.
جەل سوقسا، قۇيىن قۋسا جىلجي بەرۋ
بولعانداي تابان تىرەۋ ەشنارسە جوق».
الدى – ارتىن اڭدىماي، وقىماعان ميى اشىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز شىعارماي، كۇش سىناسقان، كۇندەستىك شىرقىن بۇزعان، بىرلىكتەن، بەرەكەدەن، شىن پەيىلدەن جۇرداي بولعان، دەرت بولىپ كىرگەن التىباقان الاۋىزدىق.
«ۇلى توي كوپپەن كورگەن جالعىز مەن بە، -
دەپ وتىر، نە بولسا دا جۇرتپەن كوردىك»،-
دەپ، ءار ىسكە سالعىرتتىقپەن قاراپ ەڭبەك قۋىپ قازىناعا جولىقپاي، ەرمەك قۋىپ بالەگە جولىققاندىعىن، دۇنيەنىڭ كوزى، ىرىستىڭ تىزگىنى، جانعان شىراق ءبىلىم ەكەندىگىن تۇسىنبەي نە بولسا دا جۇرتپەن بىرگە كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەپ كونە سالاتىنىن ايتادى. مىنە، بۇل «قازاق قالپى» ولەڭى سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن قازاق حالقىنىن پورترەتىن ءدال ايقىنداپ بەرەدى. بۇدان ءبىز احمەتتىڭ ناعىز ەلىن سۇيگەن، سۇيگەندىگىنىڭ ارقاسىندا دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى دەمەكشى، سۇيىكتى جۇرتىنىڭ جامان قاسيەتتەرىن ءدال كورسەتە بىلگەن، تۇزەلەر دەپ ءۇمىت كۇتىپ، سول ءۇمىتىن تالابىنىڭ جەتەكشىسى، تالابىن تابىس كىلتى جاساعان رەاليست سۋرەتكەر ەكەنىن كورۇىمىزگە بولادى.
كىمدە – كىم تاعدىردىڭ جازۋىمەن، ءتىپتى ءوز ەركىنەن تىس، تەك ءوز تابيعاتىنىڭ ەرەەشەلىگىمەن، دۇنيەنىڭ بەرگى قاباتىن عاناكورمەي، سونىڭ ار جاعىندا جاتقان سىرلاردى ۇعى السا، اڭعال بولمىستىڭ كولەگەيىنەن جاي ادامنىڭ كوزى اجىراتا المايتىن سوناۋ بەيمالىم الىس قيىرلاردى قىراعى كوزىمەن شالا السا، مىنە، سول ادام سۋرەتكەر دەپ ا. بلوك ايتقان وسى ءبىر دانالىق تاعلىمى احمەتكە دە ايتۋعا بولادى. ويتكەنى احمەت زامان شىندىعىن ءدال كورە بىلگەن، سول كورگەنىن بويىنا بىتكەن دارىندى تالانتى مەن جىر جولدارى ارقىلى وربىتكەن شىنشىل، سۋرەتكەر اقىن. ال اقىن – زامانىنىڭ، جاعدايدىڭ ورتانىڭ تۇلەگى. كوزبەن كورگەن، جۇرەكپەن سەزگەن، باستان كەشىرگەن وقيعالار ونىڭ كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە، ميىنىڭ قاتپارىندا ۇزاق ساقتالادى. مىنە، احمەت - وسىنداي شىندىقتى تۋرا بەينەلەي العان سۋرەتكەر اقىندىعىمەن بىرگە ورتاق تاقىرىپتى اڭگىمە قوزعاعان پۋبليسيست، ءبىلىمدى بيىككە كوتەرگەن اعارتۋشى. ول كەزدەگى كورەگەن كوزدى زيالىلارعا ورتاق ماسەلە اقىلدىڭ توزبايتىن تون، ءبىلىمنىڭ تاۋسىلمايتىن كەن ەكەنىن ۇعىنباي ءبىلىم - عىلىمنان كەنجە قالعان، مالىن باعىپ، مارعاۋ جاتقان قازاق حالقىن سول قاراڭعىلىقتان، سول مارعاۋلاقتان كوزىن اشىپ، كوكىرەگىنە وي سالىپ، وياتۋ ەدى. احمەت بولسا ءوزىنىڭ الدىندىعى ماقساتى وسىلاي اڭگىمە قوزعاۋ دەپ بىلەدى. ونى ءوز ولەڭدەرىندە دە اشىق بىلدىرەدى:
«باياعى قالپى،
باياعى سالپى.
بۇ نەتكەن جۇرت ۇيقىشىل؟
بولسىن كەدەي، بولسىن باي
جاتىر بەيقام جىم - جىرت جاي»-
دەپ كۇڭىرەنسە، تاعى ءبىر تۇستا:
«ەمشەگىن ەمىپ،
اناعا سەنىپ
بالا ۇيىقتايدى جاستىقپەن.
قىمىزعا قانىپ،
قىزارىپ جانىپ
باي ۇيىقتايدى ماستىقپەن.
شالاپ ىشكەن كەدەي ماس،
مىنا جۇرتتىڭ ءتۇرى وڭباس!»
بۇل جەردە بالا مەن بايدىڭ ۇيقىسى جاستىق پەن ماستىقتان بولسىن، ال كەدەي
جۇرتىنا نە جوق، شالاپقا ماس بولىپ ۇيىقتاۋ دەگەن قايناعان قالىڭ سور دەگەندى ايتادى. سوندىقتان:
«ءجون كورسەتتىم قازاق دەگەن نامىسقا،
ءجون سىلتەدىم جاقىن ەمەس، الىسقا.
وزگە جۇرتتار ورگە قادام باسقاندا،
دەدىم سەن دە قاتارىڭنان قالىسنا!»-
دەپ، قازاق حالقىن وقۋ - بىلىمگە شاقىرعان ءوزىنىڭ ءىسىنىڭ دالەلىن ايقىنداپ كورسەتەدى. ال پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىندا بۇل ويىن بۇدان وتكىرىرەك تىلمەن باتىرا ايتادى: «ناداندىق، ونەرسىزدىك اتا جولىمىز بولعان سوڭ ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز، وردالى جەردە ورىننان قاعىلعانىمىز، جورالى جەردەن جولدان قاعىلعانىمىز - ءبارى ناداندىقتىڭ كەساپى». «وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق»،- دەپ قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن سولارعا ارناپ كوپتەگە شىعارمالار جازادى. سونىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى:
«بالالار، بۇل جول باسى دانالىققا،
كەلىڭدەر ءتۇسىپ بايقاپ قارالىق تا!
بۇ جولمەن بارا جاتقان وزىڭدەي كوپ،
سولاردى كورە تۇرا قالالىق پا؟!
دانالىق وشپەس جارىق، كەتپەس بايلىق،
جۇرىڭدەر ىزدەپ تاۋىپ الالىق تا!»
مۇندا احمەت «دانالىق» دەپ ساۋاتتىلىقتى، ءبىلىم، عىلىمدى يگەرۋدى، ال «بۇ جول» دەپ وقۋدى ايتادى.
«ءبىلىمنىڭ باسى - بەينەت، سوڭى - زەينەت» ەكەنىن ايتىپ، ءبىراق تا وقىسا، اڭساعان ارمانىنا جەتۋگە بولاتىنىن ايتسا، ەندى ءبىر ولەڭىندە ەلدىك، ۇلتتىق بوستاندىعى جوق، وتارشىلىق كۇي كەشىپ وتىرعان، عىلىم - بىلىممەن دە تەڭدەسە المايتىن كوشپەلى جۇرتىنا اقىن بىلاي دەيدى:
«قازاعىم ەلىم،
قايقايىپ بەلىڭ
سىنۋعا تۇر بايانىپ.
تالاۋدا مالىڭ،
قاماۋدا جانىڭ
اش كوزىڭدى ويانىپ.
قانعا جوق پا ءالى ۇيقىڭ،
ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ؟!»
اسىقپاندار، ارتىمىزدا قازى بار،
تەرگەن تالاي سۇيەكتەرىڭ قازىلار،-
دەپ، تۇبىندە ادىلەتتىلىكتىڭ، شىندىقتىڭ جەڭەتىنىنە، بولاشاققا سەنىم بىلدىرەدى.
مەكتەپتە بەرىلەتىن ءبىلىم نەگىزدەرى – مەيىلى اۋىزشا، مەيىلى جازباشا بولسىن، ءبارى دە ءتىل ارقىلى مەڭگەرتىلەدى. وقۋشىلار انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋى، ءتىل بايلىعىنىڭ مول جانە ساۋاتىنىڭ جوعارى بولۋى – عىلىمنىڭ باسقا سالالارىن تەرەڭ بىلۋىنە، اقىل - ويىنىڭ كەڭەيۋىنە جول اشادى. سوندىقتان ءتىل مەن ادەبيەت ءپانى مۇعالىمدەرىنە جۇكتەلەر جاۋاپكەرشىلىك پەن اتقارار ءىستىڭ جۇگى جەڭىل ەمەس ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. وقۋشى ايتايىن دەگەن ويىن دۇرىس جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك. سول ءۇشىن ءار ساباقتا ءتىل دامىتۋ جۇمىستارىن وتكىزەمىز. ءتىل دامىتۋ جۇمىستارى اۋىزشا دا، جازباشا دا بولادى.
ال، وسى «شىعارمالار جيناعىنا» قوساعاش اۋدانىنداعى وقۋشىلارعا شىعارما جازۋدا ۇلگى بولسىن دەپ جيناقتاپ وتىرمىز. وسىنداي جيناقتاردىڭ جوقتىعىنان وقۋشىلارىمىز شىعارما جازۋعا شورقاق. سول سەبەپتەن شاكىرتتەرگە ۇلگى بولسىن دەگەن ماقساتپەن وسى ۇلگىنى جازۋعا ويلاندىق. وسىندا شىعارمانى راسىمدەۋگە قويىلاتىن قانداي تالاپتار بار ەكەنىن، قالاي جازۋ كەرەكتىگىن كورسەتۋدە. ۇلى اباي قاراسوزدەرىن جازعاندا: «كىمگە قاجەت بولسا، سول جازىپ السىن، نە وقىپ كورسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى» دەگەن ەدى. ارينە، اباي قۇنانبايەۆ - تەڭدەسى جوق عۇلاما. ءبىراق بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق دەگەندەي، وسى جيناق قوساعاش اۋدانىندا قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەگەن جاس شاكىرتتەرگە وتە پايدالى دەمەكپىز. سونىمەن بۇل جيناققا حالىقارالىق وليمپيادالارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىندارعا يە بولعان وقۋشىلاردىڭ دا شىعارمالارى ەنىپ وتىر. ۇلگى بولسىن دەگەن ماقساتپەن قازاقستاندا تۇراتىن وتانداستارىمىزدىڭ دا شىعارمالارىن كىرگىزىپ وتىرمىز.
وقۋشىلاردىڭ وزدەرى شىعارعان ولەڭدەرىن دە ەنگىزدىك.
شىعارما جازۋعا بايلانىستى ەستەلىك.
1. تاڭداعان تاقىرىبىڭدى ابدەن ويلان
2. تاقىرىبىڭدى اشاتىن جوسپار قۇر، جوسپارىڭ ناقتى جاسالسىن.
3. ەپيگراف تاڭدا. تاقىرىپ پەن نەگىزگى يدەيانى اشۋعا سايكەس الىنسىن.
4. تاقىرىبىڭا بايلانىستى تىرەك سوزدەرگە زەر سال.
5. شىعارماداعى پىكىرلەردىڭ رەتى مەن جۇيەسىن ساقتا.
ا) تاقىرىپتان اۋىتقىما؛
ءا) نەگىزگى بولىمگە دالەل كەلتىر؛
ب) نەگىزگى پىكىرلەر جۇيەسىن ساقتا؛
ۆ) قورىتىندى نەگىزگى پىكىر توڭىرەگىندە جازىلسىن.
6. شىعارما تىلىندەگى سوزدەردىڭ ايقىن، سويلەمىڭ ورامدى، تۇسىنىكتى بولسىن.
7. سويلەمدە ستيلدىك جاعىنان قاتەلىك جىبەرمەۋگە تىرىس.
8. شىعارمانى وقىعان كەزىڭدە، تىنىس بەلگى قاتەلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدار، ۇمىتىپ كەتپەس ءۇشىن، بايقاعان قاتەلەرىڭدى بىردەن قويىپ، ساۋاتتى جاز.
9. داپتەردەگى اقجيەك (ابزاس) ساقتالىپ، ارىپتەردىڭ ءتۇزۋ جازىلۋىنا نازار اۋدار.
شىعارمانى جازعاندا قويىلاتىن تالاپتار.
1. شىعارمانىڭ تاقىرىبى تىرناقشاعا الىنبايدى. سيتاتا العاندا عانا تىرناقشا قويامىز.
2. ەپيگراف پاراقتىڭ وڭ جاعىنا تىرناقشاعا الىنباي جازىلادى. ەپيگرافقا الىنعان جولداردىڭ اۆتورىنىڭ فاميلياسى ەپيگرافتىڭ استىنا جاقشاعا الىنباي جازىلادى. قاي شىعارمادان الىنعانىن كورسەتكەندە، شىعارمانىڭ اتى تىرناقشاعا الىنادى.
3. «جوسپار» ءسوزى بار بولسا، ەپيگرافتىڭ استىنا، ەپيگراف بولماسا، شىعارما تاقىرىبىنان كەيىن جول ورتاسىنا جازىلادى. جوسپار دەگەننەن كەيىن قوس نۇكتە قويىلادى.
4. جوسپار ءۇش بولىمنەن تۇرادى: I كىرىسپە.
II نەگىزگى ءبولىم.
III قورىتىندى.
ا) ءار ءبولىم ريم سيفرالارىمەن بەلگىلەنەدى، ودان كەيىن نۇكتە نەمەسە جاقشا قويىلمايدى.
ءا) نەگىزگى ءبولىم اراب سيفرالارىمەن (جاقشاعا الىنباي) بەلگىلەنگەن از دەگەندە ەكى تارماقتان تۇرادى. ءار تارماقتىڭ اتىنان سوڭ نۇكتە قويىلادى.
ب) ەگەر شىعارما ۇلكەن (كولەمدى) بولسا، جوسپاردىڭ كىرىسپە، قورىتىندى بولىمدەرى دە تارماقتارعا بولىنەدى.
5. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارىن كەلەسى جولعا تاسىمالداۋدا ريم، اراب سيفرالارىنىڭ استىلارىنا ءسوز جازىلمايدى، سيفرالار وقشاۋ تۇرادى.
6. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارىنان كەيىن نۇكتە قويىلادى. كەلەسى اتاۋ باس ارىپپەن جازىلادى. ەگەر تارماق تارماقشالارعا بولىنسە، تارماقشانىڭ سوڭىنان نۇكتەلى ءۇتىر قويىلادى. بۇل جاعدايدا تارماقشا اتاۋى كىشكەنە ارىپپەن جازىلادى. سوڭعى تارماقشانىڭ اتاۋىنان كەيىن نۇكتە قويىلىپ، كەلەسى تارماق نە ءبولىم اتاۋى باس ارىپتەن باستالىپ جازىلادى.
7. شىعارما بولىمدەرىنىڭ، تارماقتارىنىڭ اتاۋلارى از سوزگە كوپ ماعىنا سىيعىزۋى، مازمۇنى اۋقىمدى بولۋى قاجەت. مىسالى «ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى» دەگەن شىعارما تاقىرىبىنا ۇقساس جالپىلاما اتاۋ جوسپارلارىنىڭ بولىمىنە اتاۋ بولا المايدى. ونىڭ ورنىنا «ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى» دەگەن سياقتى اتاۋ جازعان دۇرىس.
8. جوسپار بولىمدەرىنىڭ اتاۋلارىندا ەتىستىك (تۇيىق رايدان باسقا) بولمايدى. مىسالى، «اباي قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى بولىپ تابىلادى» دەپ جازۋعا بولمايدى. «اباي - قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى» دەگەن دۇرىس.
9. جوسپار تاقىرىپتارى سۇراۋلى سويلەم بولماعان ءجون.
10. ەگەر جوسپاردا سيتاتا قولدانىلسا، ونى تىرناقشاعا الىپ، اۆتوردىڭ فاميلياسى سيتاتانىڭ سوڭىنان جاقشانىڭ ىشىنە جازۋ قاجەت.
11. شىعارما جوسپارعا سايكەس ازات جولدار ارقىلى جازىلادى.
12. شىعارمادا كەزدەسەتىن مەزگىل كورسەتكىشتەرى سيفرامەن: عاسىر – ريم سيفرامەن، جىل، كۇن – اراب سيفرالارىمەن، باسقا ساندار سوزبەن جازىلادى. عاسىر اتاۋى اراب سيفرامەن جازىلمايدى، جازىلىپ كەتسە، قاتەگە سانالمايدى، ول ءۇشىن باعانى تومەندەتۋگە بولمايدى.
«ەسكەندىر» پوەماسىنداعى زۇلىمدىقتىڭ وكىلى.
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە سيا ما ايتىڭدارشى؟
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان.
ا. قۇنانبايەۆ.
تەڭدەسى جوق اقىن، قازاقتىڭ جاڭا سيپاتتى جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى، اعارتۋشى - دەموكرات، ەسىمى دۇنيەگە كەڭ تاراعان ا. قۇنانباي ۇلىنىڭ ايبىندى تۇلعاسى بۇگىنگى كۇنى قازاق ادەبيەتىنىڭ اسقاق اسپانىندا اڭىزداعى اسىل بەينەدەي جارقىرايدى. اباي بۇگىنگى كۇنگى ءبىرتۇتاس شاڭىراققا بىرىگىپ وتىرعان حالىقتاردىڭ كەلەشەگىن بولجاعان كەمەڭگەرلەر اراسىنان ءوزىن قۇرمەت تۇتىپ قاستەرلەيتىن وقۋشىلار مەن دوستارىن تاپتى. ونىڭ شىعارمالارى كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى.
قازاق حالقىنىڭ عاجايىپ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى ءوزىنىڭ رومان – ەپوپەياسىندا ىستىق ىلتيپاتپەن، تاماشا شەبەرلىكپەن كورسەتكەن. مىنە، سودان سوڭ اباي داڭقى ەلىمىزگە، ودان تىس جەرلەرگە بۇرىنعىسىنان دا كەڭ تارالدى. ءسويتىپ، ەل جايىنداعى اڭگىمە باتىس پەن شىعىستى ەمىن – ەركىن شارلاۋعا شىقتى.
اباي پوەزياسى – قازاق پوەزياسىنىڭ شىڭى. ونىڭ قالامىنان تۋعان «قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «سەگىز اياق» جانە باسقادا ولەڭدەرى ونەگەلى سوزگە اينالدى. عۇلاما اقىننىڭ «ەسكەندىر»، «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى»، «ماسعۇت» اتتى ءۇش پوەماسى بار. ءبىراق اقىن پوەما جازۋدى ماقسات ەتپەگەن، سوندىقتان دا وعان از توقتالعان دەپ ويلايمىن. سونىڭ ىشىندە «ەسكەندىر» پوەماسىندا ايتىلعان وقيعا قازاق توپىراعىنان تىس جاتىر. بۇدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزگە حالىقتاردىڭ تاريحىنا دا قالام سىلتەگەندىگىن اڭعارامىز.
پوەمانىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، وقيعا ونىڭ باستى كەيىپكەرى ەسكەندىرگە بايلانىستى ءوربىپ وتىرادى. ەسكەندىردىڭ شىن اتى الەكساندر ماكەدونسكيي. ول – مىسىر ەلىنىڭ پاتشاسى. اقىن پوەماسىنىڭ باسىندا ەسكەندىردى بىلاي تانىستىرادى: «وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟
ماكەدونيا شاھارى وعان مەكەن
فيليپپ پاتشا بالاسى، ەر كوڭىلدى،
ماقتان سۇيگىش، قىزعانشاق ادام ەكەن»،-
دەپ، ونىڭ قىزعانشاق، كورسە قىزار، ماقتانشاق ەكەنىن اڭعارتادى. جيىرما ءبىر جاسىندا تاققا وتىرعان ەسكەندىردىڭ بويى تولعان جاۋىزدىق پەن دۇنيە قوڭىزدىق ەكەندىگىن اقىن بىلايشا كورسەتكەن.
سۇمدىقپەن اسكەر جيىپ قارۋلاندى،
جاقىن جەرگە جاۋ بولىپ تۋرا اتتاندى.
كوپ ەلدى كۇتىنبەگەن قىردى – جويدى.
حاندى ءولتىرىپ، قالاسىن تارتىپ الدى»،- دەيدى.
ءار حاندى جاۋلاپ العان سايىن ونىڭ بايلىققا دەگەن قۇلقىنى ارانداي اشىلا ءتۇستى. ەسكەندىردىڭ اتىن ەستىپ – اق قورىققان قوشەمەتشىلەرى «حاننىڭ حانى، پاتشانىڭ پاتشاسى»، - دەپ اتاعىن تالاي جەرگە اپارعان. اتاعى مەن داڭقى، بايلىعى مەن شاتتىعى تاسىعان پاتشا ەسەپسىز اسكەر جيىپ، ەستىگەن ەلىن جاۋلاپ الا بەرگەن. جەر ءجۇزىن جاۋلاپ الماقشى بولعان ەسكەندىردىڭ الدىنان قيىنشىلىق شىعا كەلەدى.
«ساندالدى سار دالادا سۋ تابا الماي،
شولدەگەن جۇرت قايتەدى، بوس قامالماي؟
قىزمەتكەردىڭ ءبارىن دە ولتىرمەكشى
بولىپتى شولدەگەندە شىداي الماي»، - دەگەن جولداردان ونىڭ توزىمسىزدىگىن، ءوز ادامىن ءوزى ولتىرەر قانىشەر ەكەنىن كورەمىز.
جول – جونەكەي ءمولدىر سۋ، ءتاتتى بۇلاققا كەزىگىپ: «بۇل نەتكەن سۋ؟ نە دە بولسا ءبىر باي ەلدەن شىققان بولار، شاپشاڭ ورلەپ، شاھارىن الىڭدار»، - دەپ جارلىعىن شاشادى. ول سۋ ءىشىپ امان - ەسەن قالعانىنا قاناعاتتانباي، سول جاۋىزدىعىنا جول بەرىپ، ەلىن جاۋلاماقشى بولادى.
وسى پوەما نەگىزىنەن ادىلدىك پەن جاۋىزدىقتىڭ تارتىسىنان قۇرالعان. جاۋىزدىققا جەتەلەيتىن نارسە كۇنشىلدىك، قىزعانشاقتىق، ارانىنىڭ اشىلۋى، تويمايتىن جەبىرلىك، وزبىرلىق ەكەندىگىن ا. قۇنانبايەۆ كورسەتە كەلىپ، سوعان قارسى ادىلدىك، دانالىقتى ۇسىنادى. ونى پوەمانىڭ مىنا جەرىنەن كورۋگە بولادى. سۇم پاتشا بۇلاق بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، قاقپاسى بەكىتۋلى التىن قورعانعا كەلەدى. ءوزىن كۇزەتشىمىن دەپ تانىستىرعان شال: «قاقپانى ساعان اشار رۇقسات جوق، بۇل – قۇدايعا باستايتىن قاقپا»،- دەيدى. امالى قۇرىعان پاتشا جۇرتقا ماقتانىپ كورسەتەتىن سىي سۇرايدى. بەرگەن سىيلىقتى اشىپ قاراسا، ىشىندەگىسى ادامنىڭ باس سۇيەگى ەكەن. وسىلايشا قاقپا مەن ادامنىڭ كوز سۇيەگىن ادىلدىككە باستايتىن جولدىڭ سيمۆولى رەتىندە الىپ، ول جۇمباقتى اقىلعا شەشتىرەدى. اقىلدىڭ يەسى – اريستوتەل ارقىلى ەسكەندىردىڭ جاۋىزدىعىن وزىنە مويىنداتىپ، قان توگۋدەن باس تارتقىزادى. ونى پوەمانىڭ مىنا جەرىنەن كورۋگە بولادى. اريستوتەل ەسكەندىرگە:
«بۇل ادام كوز سۇيەگى، - دەدى حانعا، -
تويا ما ادام كوزى مىڭ مەن سانعا؟
جەمىت كوز جەر جۇزىنە تويماسا دا،
ولسە تويار، كوزىنە قۇم قۇيىلعاندا»، - دەيدى.
اقىن ءارى عالىم، ءارى ادامگەرشىلىك يەسى – اريستوتەلگە ەسكەندىردى باعىندىرىپ، باس يگىزەدى، ادىلدىككە جاۋىزدىقتى جەڭگىزەدى. ەسكەندىر وبرازى ارقىلى حان مەن پاتشانى بەينەلەپ، حالىقتى ەل جاۋلاعىش پاتشادان جيرەندىرمەك بولسا، ارەستوتەلدى ادىلدىكتىڭ ۇلگىسى قىلىپ، ايتايىن دەگەن وي – پىكىردىڭ قازىعى ەتەدى. اقىن ايتقانداي، ءارقاشان جاۋىزدىقتى ادىلەت جەڭىپ وتىرادى. نەمىس – ارام نيەت باسقىنشىلارىنىڭ دۇنيە ءجۇزىن جاۋلاپ بولعان جاۋىزدىعىن دا ادىلدىك جەڭىپ، ولار ءوز جەرلەرىندە تالقاندالدى.
قازاق ءتىلى – انا ءتىلىم.
سۇيەمىن تۋعان ءتىلدى – انام ءتىلىن
جورگەكتە جاتقانىندا بەرگەن ءبىلىم.
شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن مينۋتىمنان
قۇلاعىما سىڭىرگەن تانىس ءۇنىم.
ەڭ ءبىرىنشى سول تىلمەن سىرتقا شىقتى،
سۇيگەنىم، جەك كورگەنىم، ۇناتقانىم...
س. تورايعىروۆ.
ءتىل قاي ۇلتتا بولسا دا قاستەرلى، قۇدىرەتتى. ول ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن بىرگە ەنىپ، قالىپتاسادى. ءتىل بايلىعى – قاي ەلدىڭ بولسا دا ماقتانىشى. ول - اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالىپ وتىراتىن باعا جەتپەس مۇرا. دەمەك، ءار ادام انا ءتىلىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا، ونىڭ ورىنسىز شۇبارلانۋىنىڭ قاندايىنا بولسا دا قارسى تۇرۋعا ءتيىس.
امال نە، تۋعان ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ، ارالاس سويلەيتىندەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. ءتىپتى تۋعان تىلدەن بەزەتىن سوراقىلاردى دا كورگەنىمىز بار. مۇندايلاردى كەزدەستىرگەندە، پاۋستوۆسكييدىڭ: «تۋعان تىلىنە جانى اشىماعان ادام – جاندىك»، - دەپ اشىنا ايتقانى ويعا كەلەدى.
وكىنىشكە وراي، سوڭعى كەزدە كوپتەگەن جاستار انا تىلىندە تۇرپايى سويلەيدى. ءتول تىلىندە سويلەۋدەن بەزۋ - اق ءسۇتىن بەرىپ، اسىراعان اناڭدى ۇمىتۋمەن بىردەي. انا ءتىلى - ار ولشەمى. ولاي بولسا، ءتىلدى شۇبارلاۋ – اردى شۇبارلاۋ، كوڭىل تۇنىعىن لايلاۋ. قۇرمەتتى اقىنىمىز قادىر مىرزالييەۆتىڭ:
«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل،
ۇياتىڭ بوپ تۇر بەتتە،
وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل،-
ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» - دەپ تۇجىرىمى – جاستارمەن قاتار ۇلكەندەرگە دە قويىلاتىن تالاپ.
قازاق ءتىلى – ءوزىنىڭ دالاسىنداي كەڭ پ1شىلگەن جايدارى ءتىل. وعان قىسىلىپ – قىمتىرىلۋ اسىعىپ – اپتىعۋ ەرىن ۇشىنان شۇلدىرلەپ – بىلدىرلاۋ مۇلدە جات. قازاق نەنى ايتسا دا اۋىزدى تاستىرىپ ايتادى. قازاق ءسوزى قاشاندا دالانىڭ قوڭىر جەلىندەي اڭقىلداپ، ەركىن ەسىپ تۇرادى. قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىگى – دومبىرانىڭ كۇمبىر قاققان سازىنداي. اسقاق اۋەندىلىگى – شىرقاپ سالار انىندەي. شەشەندەردىڭ اۋزىنان شىققان قارا ءسوزدىڭ وزىندە ولەڭگە بەرگىسىز كەلىسىم، ىشتەي ۇيلەسكەن ىرعاق بولادى.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى، ءارى رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «ءار ۇلتقا ءتورت نارسە كەرەك. ولار: ءتىل، ءدىل ءدىن جانە جازۋ. وسىلارى بولسا عانا ءار حالىق وزىنشە حالىق. ەگەر بۇلاردان ايىرىلسا، ول ەل بولۋدان قالادى. ءتىلى جوعالعان حالىقتىڭ ءوزى دە جوعالادى»، - دەگەن ەدى.
دۇنيەدە انا ءتىلىنىڭ ادامعا بەرەتىن راحات – ءلاززاتىنىڭ ورنىن باسقا ەش نارسە تولتىرا المايدى. كەيدە قازاق بولىپ تۋعانىم ءۇشىن جانە ەڭ باي سۇلۋ تىلدە سويلەگەنىم ءۇشىن ءوزىمدى باقىتتى سەزىنەمىن. قازاق ءتىلىم – شىن شەبەردىڭ قولىنان شىققان دومبىرا ءتارىزدى دەپ ءوز ءتىل تۋرالى شىعارمامدى اياقتايمىن.
مۇرزاعۇلتەگى ايىمگۇل
11 – سىنىپ وقۋشىسى. 2005 جىل.
دالانىڭ دارا ۇستازى.
حالىقتىڭ كەمەلىنە كەلىپ وركەندەۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ازاتتىق پەن ءبىلىم كەرەك.
شوقان ءۋاليحانوۆ.
جوسپار:
I كىرىسپە
1. حالىق پەرزەنتى – ىبىراي.
II نەگىزگى ءبولىم
1. ادامدىق قاسيەت تاراتۋشى ۇلى پەداگوگ.
2. تابيعات تانۋداعى اقىن ۇستازدىعى.
III قورىتىندى
3. دالانىڭ دانىشپان ۇستازى.
ءار حالىقتى بولاشاققا بەت العان تاريحي دامۋ جولىندا وشپەس
جۇلدىزداي بولىپ ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن ءىرى تۇلعالارى بولادى. سونىڭ ءبىرى قازاق ساحاراسىندا ءومىر سۇرگەن، حالىقتىڭ دانىشپان پەرزەنتى، دالانىڭ دارا ۇستازى – ىبىراي التىنسارين.
ىبىراي – ءوز زامانىنىڭ ءىرى قوعام قايراتكەرى، تۇڭعىش پەداگوگى. قازاق بالالارىنا ءبىلىمنىڭ كىلتىن ۇستاتىپ، تۇڭعىش مەكتەپ جۇرەگى بولعان العاش مەكتەپ اشۋشى. حالىقتى قاراڭعىلىق بۇعاۋىنان قۇتقارىپ، كوڭىلدەرىنە كورىكتى وي، كوزدەرىنە نۇرلى ساۋلە تاستاپ، كوكىرەكتەرىن وياتۋدى كوزدەگەن حالىق قامقورشىسى. قازاقتىڭ جان سەزىمىن، ىشكى دەرتىن تاپ باسىپ تاني بىلگەن تامىرشىسى. ونەر - ءبىلىمنىڭ قانداي جولعا اپاراتىنىن، وقۋدىڭ مۇراتقا جەتكىزەتىندىگىن تۇڭعىش رەت قازاق دالاسىنا پاش ەتكەن دارا ۇستاز.
ىبىراي شىعارمالارىنىڭ وزەكتى تاقىرىبى ونەر - ءبىلىم، ەڭبەك، تاربيە بولدى. وسىنداي اسىل قاسيەتتەر ارقىلى جاس ۇرپاقتى ۇقىپتىلىققا، ادامگەرشىلىككە باۋليدى. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى «شەشە مەن بالا»، «ءبىر ۋىس ماقتا»، «مەيىرىمدى بالا»، «ادەپ»، «ادىلدىك» دەگەن شىعارمالارىنان كورۋگە بولادى. ال «بايلىق»، «ورمەكشى قۇمىرسقا، قارلىعاش» جانە «قىپشاق سەيىتقۇل»، «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» اتتى اڭگىمەلەرى جاستاردى ەڭبەككە باۋليدى. ىبىراي: كەل، بالالار، وقىلىق،
وقىعاندى كوڭىلگە
ىقىلاسپەن توقىلىق،- دەپ جاستاردى ونەر - بىلىمگە شاقىرادى. سولارعا ارناپ «قازاق حرەستوماتياسى» اتتى كىتاپتى تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە شىعارادى. «بۇل كىتاپ جاسوسپىرىمدەرگە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە جالپى حالىققا ارنالادى»،- دەپ جازدى ىبىراي. «قازاق حرەستوماتياسىنىڭ» ءتىلى جاتتىق، ويى تەرەڭ ەدى. ول كىتاپقا وقىعان ادامعا وي تاستايتىن، كوڭىلگە توقىرلىق ءمانى تەرەڭ دە استارلى شىعارمالار ەنگىزدى. سول كەزدەگى حالىقتىڭ وي - ساناسى عىلىمنان گورى ولەڭگە، اڭگىمەگە جاقىن بولعان ەدى. ىبىراي سوندىقتان دا، وسى كىتاپتى سول حالىقتىڭ وي - ساناسىنا نەگىزدەپ شىعارعان. «باي بالاسى مەن جارلى بالاسى» اڭگىمەسىندە باي بالاسى اساندى جارلى بالاسى ۇسەمەن سالىستىرا وتىرىپ سۋرەتتەيدى. ۇسەن - قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن، سول قيىندىققا قارسى تۇرا بىلەتىن، ەڭبەكسۇيگىش بالا. ال اسان وسىعان قارسى. وسى شىعارما ارقىلى ىبىرايدىڭ ايتايىن دەگەن ويى ەڭبەكسۇيگىشتىككە، قيىندىققا توزە بىلۋگە، اقىلدىلىققا، ونەرگە تاربيەلەۋ.
«ورمەكشى، قۇمىرسقا، قارلىعاش» شىعارماسى - كوپتى كورگەن اكەسى مەن جاڭادان گۇل جارىپ كەلە جاتقان جەتكىنشەك اراسىنداعى اڭگىمە. مۇندا اكەسى بالاسىنا ورمەكشى، قۇمىرسقا قارلىعاش ارقىلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ الىپپەسىن ءتۇسىندىرىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ جىگىن اجىراتا بىلەتىن حالگە ۇيرەتەدى جانە كىشكەنە جاندىكتەردىڭ بوسقا جاتپاي ءوز تاماعىن تابۋ ءۇشىن تىربانىپ جۇرگەندىگىن ايتا كەلىپ: «سەن دە ءوز تاماعىڭدى ادال نيەتپەن تاۋىپ جەۋگە ۇيرەن» ويتكەنى «ءىسى جوقتىڭ اسى جوق»، بەكەردەن ءتاڭىرىم بەزەدى» دەمەكشى، «سەن دە ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزبەي تازا ەڭبەك ەت»، - دەيدى.
«اكە مەن بالا» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەرلەر دە باسقا ادامدار ەمەس، اكەسى مەن بالاسى. بۇل اڭگىمەدە جازۋشى ءبىر عانا اكەسى ارقىلى بۇكىل اتا - انانىڭ بالاعا دەگەن تاربيەلىك جولىن كورسەتەدى. ءبىراق ونىڭ نەگىزگى ايتايىن دەگەن ويى بۇل ەمەس، باسقا ەدى. «از جۇمىستى قيىنسىنساڭ، كوپ ءجۇمىسقا تاپ بولارسىڭ، ازعا قاناعات ەتپەسەڭ، كوپتەن قۇر قالارسىڭ»، - دەپ جاستاردى قاناعاتشىلىققا، جالقاۋلىققى قارسى تۇرۋعا شاقىرادى.
مىنە، وسى اڭگىمەلەردەن دە ىبىرايدىڭ ۇستازدىق تۇلعاسىن انىق قورۋگە بولادى. ويتكەنى ول ايتايىن دەپ ماقسات تۇتقان ويىن شىعارمالارى ارقىلى وقۋشى قاۋىمعا انىق تا، تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزەدى.
«اتىمتاي جومارت» اڭگىمەسىندە بىرىنشىدەن، بايلىق قولدىڭ كىرى ەكەندىگىن، ەكىنشىدەن، بايمىن دەپ اسپاۋ كەرەكتىگىن، ۇشىنشىدەن، ەڭبەكپەن تابىلعان ناننىڭ تاتتىلىگىن، تورتىنشىدەن، «ب ا ق باسقا قونعان قۇس، ۇشادى دا كەتەدى» دەپ يماندىلىقتان شىقپاي، كەم - كەتىكتەرگە قول ۇشىن بەرىپ كومەكتەسۋ سالاۋات ەكەندىگىن ۋاعىزدايدى.
«باقشا اعاشتارى» اتتى شىعارماسىندا اتاسىن باعبانعا، بالاسىن اعاشقا تەڭەيدى. اتاسىنىڭ بالاسىنا «قيسىق اعاشتارى بولسا، كەسىپ تاستاۋ كەرەك» دەپ ايتۋىنىڭ وزىنەن دە جامان قىلىۇتاردان ارىلتىپ، جاقسىلىققا باۋليتىندىعىن كورەمىز. بالا كىشكەنتاي كەزىندە قانداي تاربيە السا، كەيىن ءوزىنىڭ بويىنان تابىلاتىن قاسيەتتەر دە سونداي بولماق. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سلنى ىلەرسىڭ». وسى اڭگىمە ارقىلى تۇيىندەلەتىن نەگىزگى وي تاربيە، اتا - انامەن بالا اراسىنداعى قارىم - قاتىناس. مىنە، ءبىز بۇل اڭگىمەدەن «تاربيە بەسىكتەن باستالادى» دەپ قورىتقان ىبىرايدىڭ دانىشپان ۇستازدىعىن كورەمىز.
«ساراڭدىق پەن جيناقتىلىق» اڭگمەسىندە از نارسەنى ازسىنباي ءقادىرىن ءبىلىپ جيناساڭ، جاقسىلىققا جەتەتىندىگىڭدى، سول ارقىلى حالىققا پايداڭ تيەتىندىگىن ايتادى. ويتكەنى قانداي نارسە بولماسىن بىردەن كوبەيىپ كەتپەي، ازدان قۇرالادى. سوندىقتان دا بۇل اڭگىمە ۇقىپتىلىققا، جيناقتىلىققا، قاناعاتشىلىققا ۇيرەتەدى.
«سالاقتىق» اڭگىمەسىندە جازۋشى كارىم دەگەن شەشەن ارقىلى سالاقتىقتى سىنايدى. «اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى» دەپ ءبىرىنشى ولىمنەن دوستارى الىپ قالىپ ەدى، ەكىنشىسىنە ءوزى بارىپ قايتا ۇرىندى. بۇدان اڭگىمەنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي - اپ سالاقتىقتىڭ اۋرۋ ەكەندىگىن، تازالىق بولماعان جەردە ءىستىڭ العا باسپايتىندىعىن ايتا كەلىپ، سالاقتىقتان تازالىقتىڭ ءرولى باسىم ەكەندىگىم جاستارعا ۇلگى ەتىپ وتىر.
«مەيىرىمدى بالا» شىعارماسىندا ءبىر تورەنىڭ قاتال زاڭعا تاپ بولىپ، قولى كەسىلەتىن ۋاقىت تايانعاندا، قىز بالا اكەسىنىڭ بار كۇناسىن ءوز موينىنا الىپ، ول ءۇشىن جاۋىپ بىرەۋىن دە ءبىر ۇلكەن ەرلىك ءىس دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل اركىمنىڭ دە قولىنان كەلە بەرمەيدى. قىز بالانى وسىنداي ەرلىككە اپارۋدىڭ سەبەبى نەدە؟ ويتكەنى بالنىڭ اكەسىنە سۇيىسپەنشىلىگى سونشا زور. ياعني بۇل اڭگىمەدەن اكە مەن قىز بالانىڭ ارالىعىنداعى مەيىرىمدىلىكتى كورەمىز.
دۇنيەدەگى ەڭ ەسكىرمەس مۇرا، سارقىلماس داۋلەت ونەر - ءبىلىم دەپ تۇسىنگەن ىبىراي «كەل، بالالار، وقىلىق» دەپ ولەڭ جازادى. ۇلى پەداگوگ:
وقىساڭىز، بالالار،
شامنان شىرىق جاعىلار...
... مال - داۋلەتتىڭ بايلىعى
ءبىر جۇتاساڭ جوق بولار،
وقىمىستىڭ بايلىعى
كۇننەن - كۇنگە كوپ بولار،-
دەپ، مال - داۋلەتتى ونەر - بىلىمگە قارسى قويادى. تىرشىلىكتە مال - مۇلىكتەن گورى ونەر - ءبىلىمنىڭ ماڭىزى كۇشتى دەپ تۇسىندىرەدى.
سيسا كويلەك ۇستىڭدە
توقۋمەنەن تابىلعان...
ونەر - ءبىلىم بپرلىعى
وقۋمەنەن تابىلعان،-
دەپ، ونەردىڭ ەڭبەكتىڭ ەش قيىندىقسىز كەلمەيتىندىگىن ايتادى. ادامعا ەڭبەك ەتۋ پارىز ەكەندىگىن، ونسىز ەشنارسە ونبەيتىندىگىن، ەڭبەك - ءومىر كىلتى ەكەندىگىن ۋاعىزدايدى.
وقۋ بىلگەن ادامدار
ماي تامىزعان قىلىشتان،-
دەپ، وقۋ ارقىلى اڭساعان ارمانىڭا قول جەتكىزۋگە بولاتىندىعىن سول كەزدە ەرتەگىدە ايتىلىپ جۇرگەن ۇشقىش كىلەم، قازىرگى ۇشاق، تىڭعىش، قازىرگى راديو، تەليەۆيزورلاردى قيالداماي - اق، ونەر بىلگەننىڭ ناتيجەسىندە ومىرگە پايدالانۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.
الپەشتەگەن اتا - ەنە
قارتاياتىن كۇن بولار،
قارتايعاندا جابىعىپ،
شال توياتىن كۇن بولار.
اتا - ەنەڭ قارتايسا -
تىرەۋ بولار ءبىر وقۋ،-
دەپ، مال كەتسە دە ءبىلىم كەتپەيتىندىگىن، ءتىپتى وقۋ ارقىلى قارتايعا اتا - انانى دا اسىراۋعا بولاتىندىعىن ايتادى.
تابيعات ادام ءۇشىن جارالىپتى،
بار قىزىق تابيعاتتان تارالىپتى،-
دەپ، س. تورايعىروۆ ايتقانداي، ادام مەن تابيعات ەگىز. «ادامداردىڭ تابيعاتسىز كۇنى جوق، تابيعاتتىڭ مۇنى ايتار ءتىلى جوق» دەگەندەي، تابيعاتسىز ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. تابيعات - ادام بالاسىنىڭ عۇمىر كەشەتىن تىرشىلىك ورتاسى. تابيعاتقا ولەڭ ارناماعان بىردە - ءبىر اقىن جوق. سونىڭ ءبىرى - ىبىراي. ول تابيعاتقا ارناپ «وزەن» ولەڭىن جازادى. بۇل ولەڭنەن تىرشىلىكتىڭ تامىرىن، جومارت بەينەسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەمىز. «اعاش جاپىراعىمەن كورىكتى» دەمەكشى، وزەن دە ءوزىنىڭ سابدىرلاپ ءبىر قالىپتى اعاۋىمەن، تىرشىلىكتىڭ كقزى بولۋىمەن قۇدىرەتتى. ونىڭ ادامعا اكەلگەن سىيى دا ولشەۋسىز.
تاس تاستا، التىن تاستا سىناماققا
سوندا دا اققان وزەن قالىبىندا،-
دەگەن جولدارىندا مەن وزىنمەن دەپ تاسىمايدى، «سەن دە سول سياقتى بول، اسىپ - تاسىما، ىستەگەن جاقسىلىعىڭ ءۇشىن ەشكىمگە مىندەت ەتپە» دەگەن ويدى كورۋگە بولادى. مىنە، بۇل ولەڭ ادامنىڭ جاقسى كوڭىل كۇيىن بىلدىرەتىن قاراپايىم ولەڭ سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن دە، ءمانى تەرەڭدە جاتقان، جاستارعا ۇلگى - ونەگە، ءتالىم - تاربيە بەرەتىن قانشاما استارلى وي جاتىر.
سوندىقتان، ءبىز بۇل ولەڭنەن دە ىبىرايدىڭ اعارتۋشىلىق، ۇستازدىق كوزقاراسىن ايقىن كورەمىز
سونىمەن، قورىتىندىلاي كەلە ىبىراي التىنسارين ىزگىلىك وتىن ادال جۇرەگىندە ماڭگىلىك ورناتقان، جارىق جۇلدىزدى الاۋلاعان وتقا اينالدىرعان، جازۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ءتۇپ قازىعىن وقۋمەن، ونەر - بىلىممەن ساباقتاستىرعان، اقىندىق شابىتىنا دەم بەرىپ، جازۋشىلىق قيالىنا قانات بىتىرەتىن زور نىساناسىن قاراڭعى قازاق حالقىنىڭ كوزىن اشىپ، كوكىرەگىن وياتۋعا ارناعان دالانىڭ دارا دا، دانىشپان ۇستازى دەپ تانيمىن.
قۇلاگەر - اتتىڭ تۇلپارى.
جانىنا ەلىمىزدىڭ جىلقى جاققان،
جىلقىعا جەتپەگەن كوز جالتاڭ قاققان.
مىنسەڭ - ات، ىشسەڭ - قىمىز، جەسەڭ - قازى،
قاشاننان قازاق حالقى جىلقى باققان.
اتتى ارتىق كورگەن ەلمىز مىڭگەن تاقتان.
قىزىق - اق ءبىزدىڭ بايگە قىردا شاپقان
شىدارما قازاق جانى ۇشىپ كەتپەي.
اتتارعا شاڭ شىعارىپ كەلە جاتقان.
ەرگەنەي مارات ۇلى.
قازاق حالقى قوناقجايلى، كوشپەلى، اتقا ءمىنىپ ويىن ساۋىق سالعان ەلمىز. «ات – ادامنىڭ قاناتى»،- دەپ بەكەر ايتىلماعان. بۇكىل ءومىر بويى ادامنىڭ جان سەرىگى جىلقى، بيەنىڭ ءسۇتىن ىشسەڭ شيپا، ءدارى، مىنسە كولىك، جەسە كۇشتى تاعام. اتا - بابالارىمىزدىڭ زامانىنان بەرى اتى بار ءۇيدى ەڭ باي، بەدەلدى جانۇيا دەپ ەسەپتەلگەن. قازىرگى زاماندا قوساعاش اۋدانىندا بايگە، تەڭگە الۋ، اۋدارىسپاق سياقتى ۇلتتىق ويىندار جاقسى دامىپ كەلەدى. اۋدانىمىزدىڭ سەرى جىگىتتەرى، يماماعىزامتەگى ىنتىماق، چويۋنوۆ سەدەمبال، ديلەكوۆ ميرون، جاتقامبايتەگى مەيىرىم، مۇعىراجتەگى بولاتجان، ابىلعازىتەگى جانايدار، اچۋبايەۆ گەنا وزدەرىنىڭ جۇيرىك اتتارىن قاتىرىپ، بايگەگە قوسىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار، الا جازداي بيە ساۋىپ، قىمىزبەن اۋدانىمىزدى قامتاماسىز ەتەتىن اتالارىمىز جانە جىگىتتەر دە از ەمەس. ولار: قوجاتەگى بەكجان، نۇعىمانتەگى سەريكجان، مۇحتارحان جانە سابەتحان اتالارىمىز. جىلقىنى قازاق حالقى وتە قادىرلەگەن. بەس جاستاعى ۇلىن سۇندەتتەگەن سوڭ، وعان تايدى سىيلىققا بەرىپ، وعان وتىرعىزعان.
ادەبيەت ساباعىندا باتىرلار جىرىن، ابايدىڭ «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» ولەڭىن وقىعان كەزدە ءمۇعالىمىمىز ات تۋرالى تالاي قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتقان. سونداي - اق ۇلگى بولار قوبلاندىنىڭ – تايبۇرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، اقان سەرىنىڭ – قۇلاگەرى تۋرالى ءبىزدى قىزىقتىرىپ تالاي اڭگىمەلەردى بايانداعان ەدى. ات دەسە ىشكەن اسىمدى جەرگە قويا سالىپ جۇگىرە جونەلەتىن مەن، ۇيگە كەلە سالا، بىردەن «قۇلاگەر» پوەماسىن وقۋعا كىرىستىم.
«قۇلاگەر» پوەماسىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى – سارارقا ءوڭىرىنىڭ ارداگەر اقىن - ءانشىسى اقان سەرى قورامسا ۇلى جانە ونىڭ جۇيرىك تۇلپارى قۇلاگەر تۋرالى ەكەن. ءىلياس جانسۇگىروۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىندا اقان سەرى ومىرىندەگى تراگەديانى كورسەتكەن. مۇندا تاريحي شىندىق سۋرەتتەلىپتى. اقاننىڭ سەرىگى – قۇلاگەر. ول تالاي جارىستاردا بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن، ارقا ەلىنە تانىمال جۇيرىك. قۇلاگەردى اقان شوكەتاي دەگەن كىسىدەن ءبىر ات، ءبىر سيىر جانە جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ ساتىپ العان. ول جۇيرىگىن قايدا جۇرسە دە جانىنان تاستاماعان. قۇلاگەر سونداي مىقتى اقىلدى ات بولعان. قۇلاگەر دونەنىندە شابىسقا ءتۇسىپ، الدىنا جان سالمايدى. سول زاماندا ەل – ەلدە اس – جيىندار كوپ بولاتىن. سوندا بولعان بايگە جارىستاردا ءۇش ءجۇز، ءتورت ءجۇز اتتىڭ الدىندا جەكە – دارا وزىپ كەلىپ جۇرگەن. مىنە، وسىلايشا قۇلاگەردىڭ داڭقى ءۇش جۇزگە تاراعان ەكەن. اقاننىڭ قۇلاگەردەن باسقا ءوزىنىڭ سۇيگەن قۇسى قاراتورعايى مەن جۇيرىك تازىسى بازارالا بولعان. جەر – جەردەن اقان جۇيرىگىنىڭ داڭقىن ەستىپ، اتىن، قۇسىن، ءيتىن ساتىپ الۋعا كەلۋشىلەر كوبەيەدى. ءبىراق قانشا مال، دۇنيە بەرسە دە، سەرى ءۇش دوسىنان ايىرىلعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل ونىڭ ساياتكەرلىك تىرلىك – تىنىسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ءۇش بىردەي تىرەگى بولاتىن. بىردە وسىنداي جۇيرىگىن كەرەي رۋىنان شىققان ساعىنايدىڭ اسىنا ءمىنىپ كەلەدى. استا كوپتەگەن سايىستار وتكىزىلەدى، اتاپ ايتقاندا، بالۋان كۇرەس، ات جارىس، تۇيە جارىس سياقتى. وسىندا بولاتىن بايگەگە قۇلاگەردى كوپ دايىندايدى. بۇل بايگەگەۇش ءجۇز جيىرما ءۇش ات قوسىلادى. ءبارىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان قۇلاگەردى اقانمەن وشتەسىپ جىرگەنباتىراش، قوتىراش دەگەن بايلار سوققىعا جىعىپ ولتىرەدى.
«قۇلاگەردى» وقىعاندا، مەن دە اقان سەرىمەن بىرگە كۇيىندىم، ونى اياپ، اياۋلى جانۋاردى مەرت قىلعان جاۋىزدارعا لاعنەت ايتتىم. قانشاما ەلدىڭ ماقتانىشى بولعان جۇيرىككە جاندارى قالاي اشىماي ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادامدار قازىرگى كەزدە بولماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ودان دا حالقىمنىڭ سەرىگى، كولىگى، ىشسە شيپا بولاتىن قىمىزى مول بولىپ، ءۇيىر – ءۇيىر جىلقى، جىيرىكتەرى كوبەيە بەرسە ەكەن دەپ، ءوز شىعارمامدى اياقتايمىن.
سامارحانتەگى دانيار 7 «ۆ» سىنىپ، 2012 جىل.
ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا.
كىم ۇعادى وقۋشىنىڭ تىلەگىن،
كىم ۇعادى وقۋشىنىڭ جۇرەگىن.
ۇعاتىن كىم ۇيدەن اتتاپ شىققان سوڭ،
ۇعاتىن ءسىز سياقتى ۇستازدار دەپ بىلەم.
ادەبيەت ساباعىنان «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس، ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەگەن تاقىرىپقا شاعىن شىعارما جازعان ەدىك. ادام بالاسى ءۇشىن قاسيەتتى، ەڭ ارداقتى ءسوزدىڭ ءبىرى - ۇستاز. ۇستاز كۇن ساۋلەسىندەي ءوز شۋاعى شاكىرتتەرىنە شاشادى. ۇستاز ەكىنشى اناڭ. مەن شىعارمامدى ءارى ۇستاز، ءارى اياۋلى انا، ءارى اقىلشى اجە بولعان ادام - ءچامچابان بوكەشقىزىنا ارناعىم كەلدى.
الاش قوجاباي ۇلى اتىنداعى توبەلەر ورتا مەكتەبىنىڭ ەڭبەك ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى ءچامچابان بوكەش قىزى بۇكىل اۋىل تۇرعىنىنا عانا ەمەس، اۋدان، رەسەي كولەمىنە اتى شىققان ۇستاز. ول كىسىنىڭ ءوز ساباعىنا شەبەرلىگى جەتەرلىك ادام، ءار بالانىڭ جان دۇنيەسىن تانىپ، اقىلىن ايتاتىن جان. ءوز وقۋشىلارىنىڭ جارقىن بولاشاعىنا جول اشىپ، ەلىنە تىرەك بولار ازامات قىلىپ، ءاربىر بالانى ءوز بالاسىنداي ءسۇيىپ، مەيىرىمدىلىگىن كورسەتەدى. اپايىمىز ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. ءچامچابان اپايدىڭ ۇستازدىق ەتىپ، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ، ەڭبەككە باۋلىپ، بىلىممەن سۋسىنداتقانىنا بيىل تابانى كۇرەكتەي تۇپ - تۇرا 44 جىل تولىپتى.
ءيا، ءيا، بۇل - از ۋاقىت ەمەس، ءبىراق اپايىمىز بالاعا ۇيرەتۋدەن ەش ۋاقىتتا جالىققان ەمەس. وسى ۇستاز وتە قاراپايىم، ادامگەرشىلىگى زور، جۇمساق مىنەزدى، اقىلدى كەلەشەك ءۇشىن تىرمىسىپ، جان اياماي كۇرەسكەن ادام. ەڭبەك ەتكەن جىلدارىندا وقۋشىلاردى كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. بىزدە ساباق بەرمەسە دە، مەن ول ۇستازدى سىيلايمىن، ماعان وتە ۇنايدى. ءچامچابان اپاي ۇنەمى ورتامىزدا جۇرە بەرىڭىز! وسى ۇستاز اپامنىڭ الدىندا ءارقاشان باس يەمىن!
توبەلەر ورتا مەكتەبىنىڭ 8 - سىنىپ وقۋشىسى
قوجابايتەگى اسىلدوس
2011 جىل.
حالقىن سۇيگەن جۇرەك
(احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىعارمالارىنداعى كۇرەسكەرلىك رۋح).
جوسپار:
ءى كىرىسپە
1. ءسوز كوسەمى – احمەت.
II نەگىزگى ءبولىم:
1. «ادام قايعىسى – زامان قايعىسى.
2. ماسا – قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ۇران.
3. قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق...
III قورىتىندى:
1. احمەت – اعارتۋشى، پۋبليسيست.
2. احمەت – ۇرپاق اتاسى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جاساعان بارلق ەڭبەگى، قورلىعى،
كورگەن ازابى، بولاشاققا سەنگەن ءۇمىتارمانى تۋعان حالقى
ءۇشىن قاسىقتاي قانى قالعانشا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە
ارنالعان. سوندىقتان دا تۋعان حالقىن جان - تانىمەن سۇيگەن
اسىل ازاماتتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى ساقتالماق.
(ر. نۇرعالييەۆ.)
ءومىردىڭ تولىمدى بولۋى سەزىمگە باينالىستى، ءبىراق سەزىم ادام رۋحىنىڭ شىرقاپ شىققان بيىك شىڭى ەمەس. ادامنىڭ ماڭگى ولمەيتىن رۋحىنىڭ ارتىقشا قاسيەتى گۇلدەي نازىكتىك پەن تاستاي قاتتىلىقتى بىردەي ساقتاي الاتىن جۇدىرىقتاي جۇرگەندەگى اقىل - پاراساتىندا. ال اقىلدىلىقتىڭ ەڭ سوڭعى، ەڭ جوعارعى كورىنىسى – «سەزىم – وت، وي تازالىق». وسىنداي سەزىم وتىڭ وي تازالىعىنا جەڭدىرگەن، قازاق اسپانىندا جۇلدىزداي بولىپ جارقىراعان ءسوز كوسەمى – احمەت بايتۇرسى
ادام قايعىسى – زامان قايعىسى بولعانىن كورگەن احمەت سانالى ءومىرىن تۋعان ەلدەي ەل بولماس دەپ، ءوز حالقىن ادام سەزىمىنىڭ ايناسى سەزىمتال جۇرەگىمەن سۇيگەندىكتەن سول حالىقتىن مەشەۋ بولىپ ارتتا قالعاندىعىن، ءومىر وزىپ، اجار توزعاندىعىن ايتىپ، ولاردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭا ءبىلدى. اباي: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەنسە، احمەت قىلىش قاناتتى سۇڭقارداي ءسوز سىبىرعا، ءىس جىبىرعا اينالعان ۋاقىتتا «تۇسىنە قاراپ ىشىنە تۇڭىلمە، كۇشىنە قاراپ ىسىنە تۇڭىلمە» دەپ ماسا بولىپ ىزىڭدادى.
ىزىڭداپ ۇشقان(دارى) مىناۋ ءبىزدىڭ ماسا،
ساپ – سارى اياقتارى ۇزىن ماسا...
... ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس پە ەكەن،
قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا، - دەيدى.
قانداي ۇيقى؟ وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنى جوق ەكەنىن تۇسىنبەگەن ناداندىقتىن ۇيقىسى. مىنە، احمەت وسىنداي قاسىرەتتى ۇيقىعا دۋشار بولعان تۋعان حالقىنا ماسا بولىپ ىزىڭداپ از دا بولسا كوڭىلدەرىنە كورىكتى وي، كوزدەرىنە نۇرلى ساۋلە تاستاپ ولاردى وقۋعا، ونەر – بىلىمگە، رۋحاني مادەنيەتتىلىككە ەر تىنىسى – ەڭبەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ەڭبەكقورلىققا شاقىرعىسى كەلدى.
«ماسا» جونىندە زەرتەۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆ: «ماسا» - پاتشا زامانىنداعى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن اسا اۋىر حال – احۋالىن اينىتپاي سۋرەتتەپ بەرگەن شىنشىل كوركەم شىعارما. قازاق اديبيەتىندە ەشقاشان تاريحتىڭ ماڭىزىن جويمايتىن ءداۋىر تۋىندىسى»، - دەپ جوعارى باعا بەرەدى. ال مۇحتار اۋەزوۆ: «ماسا» - قازاق وقۋشىسىنا ەستىلگەن ەكىنشى ەلشىلدىك ۇران»، - دەپ سيپاتتايدى. احمەتتىڭ ءوزى ولەڭدەر جيناعىن «ماسا» دەپ الۋى دا تەگىن ەمەس. ماسا – سيمۆول: قاراڭعىلىق، ناداندىق، شارۋاعا ەنجارلىق، كاسىپكە مارعاۋلىق – وسىلاردىڭ ءبارى، احمەتتىڭ بەينەلەۋىندە قازاقتى شاعۋعا دايىن تۇرعان جىلان، ولەڭ يەسى اياقتارى ۇزىن، سارى ماسا بولىپ، ىزىڭداپ ۇيىقتاپ جاتقان حالىقتى وياتپاقشى:
«مىسالى، قازاق مالشى ۇيىقتاپ جاتقان،
جىلاندى بالە دەلىك اڭداپ باققان.
بالەنىڭ ءتۇرىن كورگەن مەن سارى ماسا
قازاقتى ويانسىن دەپ سوزبەن شاققان».
ۇيىقتاعىسى كەلسە ۇيىقتا جاتا بەرمەي مە؟ نەگە وياتادى. ويتكەنى قازاق:
«قالتىلداق قايىق ءمىنىپ ەسپەسى جوق،
تەڭىزدە ءجۇرمىز قالقىپ كەشپەسى جوق.
جەل سوقسا، قۇيىن قۋسا جىلجي بەرۋ
بولعانداي تابان تىرەۋ ەشنارسە جوق».
الدى – ارتىن اڭدىماي، وقىماعان ميى اشىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جەردەن ءسوز شىعارماي، كۇش سىناسقان، كۇندەستىك شىرقىن بۇزعان، بىرلىكتەن، بەرەكەدەن، شىن پەيىلدەن جۇرداي بولعان، دەرت بولىپ كىرگەن التىباقان الاۋىزدىق.
«ۇلى توي كوپپەن كورگەن جالعىز مەن بە، -
دەپ وتىر، نە بولسا دا جۇرتپەن كوردىك»،-
دەپ، ءار ىسكە سالعىرتتىقپەن قاراپ ەڭبەك قۋىپ قازىناعا جولىقپاي، ەرمەك قۋىپ بالەگە جولىققاندىعىن، دۇنيەنىڭ كوزى، ىرىستىڭ تىزگىنى، جانعان شىراق ءبىلىم ەكەندىگىن تۇسىنبەي نە بولسا دا جۇرتپەن بىرگە كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەپ كونە سالاتىنىن ايتادى. مىنە، بۇل «قازاق قالپى» ولەڭى سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن قازاق حالقىنىن پورترەتىن ءدال ايقىنداپ بەرەدى. بۇدان ءبىز احمەتتىڭ ناعىز ەلىن سۇيگەن، سۇيگەندىگىنىڭ ارقاسىندا دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى دەمەكشى، سۇيىكتى جۇرتىنىڭ جامان قاسيەتتەرىن ءدال كورسەتە بىلگەن، تۇزەلەر دەپ ءۇمىت كۇتىپ، سول ءۇمىتىن تالابىنىڭ جەتەكشىسى، تالابىن تابىس كىلتى جاساعان رەاليست سۋرەتكەر ەكەنىن كورۇىمىزگە بولادى.
كىمدە – كىم تاعدىردىڭ جازۋىمەن، ءتىپتى ءوز ەركىنەن تىس، تەك ءوز تابيعاتىنىڭ ەرەەشەلىگىمەن، دۇنيەنىڭ بەرگى قاباتىن عاناكورمەي، سونىڭ ار جاعىندا جاتقان سىرلاردى ۇعى السا، اڭعال بولمىستىڭ كولەگەيىنەن جاي ادامنىڭ كوزى اجىراتا المايتىن سوناۋ بەيمالىم الىس قيىرلاردى قىراعى كوزىمەن شالا السا، مىنە، سول ادام سۋرەتكەر دەپ ا. بلوك ايتقان وسى ءبىر دانالىق تاعلىمى احمەتكە دە ايتۋعا بولادى. ويتكەنى احمەت زامان شىندىعىن ءدال كورە بىلگەن، سول كورگەنىن بويىنا بىتكەن دارىندى تالانتى مەن جىر جولدارى ارقىلى وربىتكەن شىنشىل، سۋرەتكەر اقىن. ال اقىن – زامانىنىڭ، جاعدايدىڭ ورتانىڭ تۇلەگى. كوزبەن كورگەن، جۇرەكپەن سەزگەن، باستان كەشىرگەن وقيعالار ونىڭ كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە، ميىنىڭ قاتپارىندا ۇزاق ساقتالادى. مىنە، احمەت - وسىنداي شىندىقتى تۋرا بەينەلەي العان سۋرەتكەر اقىندىعىمەن بىرگە ورتاق تاقىرىپتى اڭگىمە قوزعاعان پۋبليسيست، ءبىلىمدى بيىككە كوتەرگەن اعارتۋشى. ول كەزدەگى كورەگەن كوزدى زيالىلارعا ورتاق ماسەلە اقىلدىڭ توزبايتىن تون، ءبىلىمنىڭ تاۋسىلمايتىن كەن ەكەنىن ۇعىنباي ءبىلىم - عىلىمنان كەنجە قالعان، مالىن باعىپ، مارعاۋ جاتقان قازاق حالقىن سول قاراڭعىلىقتان، سول مارعاۋلاقتان كوزىن اشىپ، كوكىرەگىنە وي سالىپ، وياتۋ ەدى. احمەت بولسا ءوزىنىڭ الدىندىعى ماقساتى وسىلاي اڭگىمە قوزعاۋ دەپ بىلەدى. ونى ءوز ولەڭدەرىندە دە اشىق بىلدىرەدى:
«باياعى قالپى،
باياعى سالپى.
بۇ نەتكەن جۇرت ۇيقىشىل؟
بولسىن كەدەي، بولسىن باي
جاتىر بەيقام جىم - جىرت جاي»-
دەپ كۇڭىرەنسە، تاعى ءبىر تۇستا:
«ەمشەگىن ەمىپ،
اناعا سەنىپ
بالا ۇيىقتايدى جاستىقپەن.
قىمىزعا قانىپ،
قىزارىپ جانىپ
باي ۇيىقتايدى ماستىقپەن.
شالاپ ىشكەن كەدەي ماس،
مىنا جۇرتتىڭ ءتۇرى وڭباس!»
بۇل جەردە بالا مەن بايدىڭ ۇيقىسى جاستىق پەن ماستىقتان بولسىن، ال كەدەي
جۇرتىنا نە جوق، شالاپقا ماس بولىپ ۇيىقتاۋ دەگەن قايناعان قالىڭ سور دەگەندى ايتادى. سوندىقتان:
«ءجون كورسەتتىم قازاق دەگەن نامىسقا،
ءجون سىلتەدىم جاقىن ەمەس، الىسقا.
وزگە جۇرتتار ورگە قادام باسقاندا،
دەدىم سەن دە قاتارىڭنان قالىسنا!»-
دەپ، قازاق حالقىن وقۋ - بىلىمگە شاقىرعان ءوزىنىڭ ءىسىنىڭ دالەلىن ايقىنداپ كورسەتەدى. ال پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىندا بۇل ويىن بۇدان وتكىرىرەك تىلمەن باتىرا ايتادى: «ناداندىق، ونەرسىزدىك اتا جولىمىز بولعان سوڭ ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز، وردالى جەردە ورىننان قاعىلعانىمىز، جورالى جەردەن جولدان قاعىلعانىمىز - ءبارى ناداندىقتىڭ كەساپى». «وقۋسىز ءبىلىم جوق، ءبىلىمسىز كۇنىڭ جوق»،- دەپ قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ ءۇشىن سولارعا ارناپ كوپتەگە شىعارمالار جازادى. سونىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى:
«بالالار، بۇل جول باسى دانالىققا،
كەلىڭدەر ءتۇسىپ بايقاپ قارالىق تا!
بۇ جولمەن بارا جاتقان وزىڭدەي كوپ،
سولاردى كورە تۇرا قالالىق پا؟!
دانالىق وشپەس جارىق، كەتپەس بايلىق،
جۇرىڭدەر ىزدەپ تاۋىپ الالىق تا!»
مۇندا احمەت «دانالىق» دەپ ساۋاتتىلىقتى، ءبىلىم، عىلىمدى يگەرۋدى، ال «بۇ جول» دەپ وقۋدى ايتادى.
«ءبىلىمنىڭ باسى - بەينەت، سوڭى - زەينەت» ەكەنىن ايتىپ، ءبىراق تا وقىسا، اڭساعان ارمانىنا جەتۋگە بولاتىنىن ايتسا، ەندى ءبىر ولەڭىندە ەلدىك، ۇلتتىق بوستاندىعى جوق، وتارشىلىق كۇي كەشىپ وتىرعان، عىلىم - بىلىممەن دە تەڭدەسە المايتىن كوشپەلى جۇرتىنا اقىن بىلاي دەيدى:
«قازاعىم ەلىم،
قايقايىپ بەلىڭ
سىنۋعا تۇر بايانىپ.
تالاۋدا مالىڭ،
قاماۋدا جانىڭ
اش كوزىڭدى ويانىپ.
قانعا جوق پا ءالى ۇيقىڭ،
ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ؟!»
اسىقپاندار، ارتىمىزدا قازى بار،
تەرگەن تالاي سۇيەكتەرىڭ قازىلار،-
دەپ، تۇبىندە ادىلەتتىلىكتىڭ، شىندىقتىڭ جەڭەتىنىنە، بولاشاققا سەنىم بىلدىرەدى.
You Might Also Like
-
ماقساتى: بالالارعا جىل مەزگىلدەرىنىڭ ايىرماشىلىعى مەن زور بايلىقتارى تۋرالى تولىق ءتۇسىندىرۋ. ءار مەزگىلدىڭ ءوز قىزىعى مەن ءسانى بار ەكەنىن ۇعىندىرۋ. كۇز ايلارىنىڭ حالىققا مولشىلىق الىپ كەلەتىنىن، قۋان...
