شىعىستىڭ جارىق جۇلدىزى – شوقان ءۋاليحانوۆ
ءار تۇلعانىڭ ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا ونىڭ شىققان تەگى، وسكەن ورتاسى تىكەلەي ىقپال ەتەتىنى انىق. اباي حاكىمنىڭ تۇلعالىق وسۋىنە اكەسى قۇنانباي، اپاسى زەرە مەن اناسى ۇلجان، شىعىس جانە ورىس ادەبيەتى قالاي اسەر ەتسە، شوقاننىڭ شوقتىعى بيىك عالىم بولۋىنا اكەسى شىڭعىس، اجەسى ايعانىم دا سولاي ىقپال ەتكەن ەدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتا-بابالارى ەجەلگى سۇلتاندار اۋلەتىنەن تارايدى. ونىڭ ارعى اتاسى، ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلاي رەسەيمەن ساۋدا جانە ساياسي بايلانىستا بولعان. ابىلايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋالي دە بۇل بايلانىستى جاقسى قولداعان. ءۋالي – شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعان اتاسى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا گ.ن. پوتانين جازعان ءۋاليحانوۆتار اۋلەتىنىڭ شەجىرەسىندە ءۋالي حاننىڭ ەكى قىستاۋى بولعانى ايتىلادى. ءبىرى – كوكشەتاۋدىڭ شىعىسىنداعى حان كولىندە، ەكىنشىسى – سىرىمبەتتە بولعان. ءۋالي حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا مۇرا رەتىندە قالعان باس وردا بۋرابايدا بولدى. سىرىمبەت دەگەن جەر ءۋاليدىڭ كىشى ايەلى ايعانىمنان تۋعان بالالاردىڭ يەلىگىنە تيەدى. شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس وسى ايعانىمنان تۋعان. شوقاننىڭ ايعانىم اجەسى اقىلدى، كورەگەن، بىرنەشە شىعىس ءتىلىن مەڭگەرگەن، ورىس مادەنيەتىمەن تانىس، جەرگىلىكتى حالىق ورتاسىندا بەدەلى جوعارى ادام بولادى. شوقاننىڭ اكەسى شىڭعىس 1827 جىلى ءسىبىر اسكەري شەكارالىق كازاك ۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسكەن. ۋچيليششەدە كاسىبي اۋدارماشى جانە توپوگراف مامان دايىنداۋعا ارنالعان ارنايى شىعىس تىلدەرى سىنىبى دا بولدى. شىڭعىس ءۋاليحانوۆ ورىس ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن، ادەبيەت پەن ونەر، تاريح، جاعراپيا جانە ستاتيستيكا سەكىلدى سالالاردان مالىمەت جيناعان ءبىلىمدى قازاقتاردىڭ العاشقىلارى ەدى. ۋچيليششەنى ءتامامداعان سوڭ، نەبارى 23 جاسىندا امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ، كەيىن قۇسمۇرىن وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ تاعايىندالىپ، الدىمەن مايور، كەيىن پولكوۆنيك شەنىن الادى. 1860 جىلى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ سايلانادى. شوقاننىڭ قاشعارعا جاساعان ءساتتى ساپارى اكەسىنىڭ بەدەلىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتكەن ەكەن.
شوقان اۋقاتتى وتباسىنان شىققانى بەلگىلى. ماسەلەن، دالالىق كوميسسيا مۇشەسى، باس شتاب وفيسەرى ا.ك. گەينس بىلاي دەپ جازادى: ...شىڭعىس پەن ايەلى تۇراتىن ءۇي پومەششيكتەردىكىنە ۇقسايدى. زالدا ون ەكى پەسا تارتۋعا ارنالعان ورگان تۇر، ارالىق قابىرعالار اينالى، حرۋستال سالپىنشاقتى قولا شامدار، برالار دا سونداي، شاعىن جىبەك پەردەلەر جۇقا، ءبىراق جالپاق اشەكەيلەرمەن ورنەكتەلگەن. قوناق بولمەدە گاردنەر نەمەسە كورنيلوۆ قۇمىرالارىنىڭ ورنىنا جۇڭگو قۇمىرالارى قويىلعان، لامپا ۇستەل ۇستىندە، ديۆان، تاعى باسقالار ءيىن تىرەسەدى. ەدەنگە تۇگەلدەي تاشكەنت نەمەسە پارسى كىلەمى توسەلگەن، جيھازداردىڭ ۇستىنە جولبارىس، قابىلان جانە ايۋ تەرىلەرى جابىلعان. جالپى جاقسى اسەر الاسىڭ» دەيدى. ياعني، شوقان بالا كۇنىنەن ءارتۇرلى مادەنيەتپەن، ونىڭ ىشىندە الىس-جاقىن شىعىس ەلدەرىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن تانىس بولدى.
سماگۋلوۆا ا. C. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ديپلوماتيالىق اۋدارما كافەدراسىنىڭ دوسەنتى
1. بوكەيحانوۆ ءا. تاڭدامالى (يزبراننوە). /باس. رەد. ر.نۋرگالييەۆ.-الماتى: قازاقەنسيكلوپەدياسى، 1995. - 478 ب. 2. حالقى قولداعان «قازاق» // №8، اقيقات 1998
You Might Also Like
-
ورىستەن قايتقان مالدىڭ تۇياعىنان كوتەرىلگەن اپپاق شاڭ اۋىلدى تۇمشالاپ العان. ەركە ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنا، اشۋتاس جوتاسىنىڭ ەتەگىنە قونىس تەپكەن اياداي اۋىلدا قاربالاس تىرلىك باستالىپ-اق كەتتى. كۇندى...
-
ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان كەڭ اۋقىمدى جوبالاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى - ءبىلىم جۇيەسىن زاماناۋي تالاپتارعا ساي وركەندەتۋ، بۇل ارينە جوعارى دەڭگەيلى بىلىكتى مامانداردى دايارلاۋدى قاجەت ەتەدى. ەلباسى ن.ءا...
