ءشومىشباي سارييەۆ. قازاق ليريكاسى: كوركەمدىك ىزدەنىستەر جانە ۇلت تاۋەلسىزدىگى
اقىن زەرتتەۋلەرى
/العى ءسوز/
ءشومىشباي سارييەۆ — وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى اقىندىق جولىن باستاپ، بۇگىنگە دەيىن بەلسەندى شىعارماشىلىق قىزمەتىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ءىرى تالانتتارىمىزدىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى ولەڭ سۇيەر، ءان سۇيەر قاۋىمعا كەڭىنەن تانىس. اقىننىڭ ليريكالىق جىرلارى مەن ءان ولەڭدەرى كوپتەگەن قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان. بۇل سالادا ول كەشەگى قادىر ءمىرزا-الى، تۇمانباي مولداعالييەۆ، كوزى ءتىرى مۇزافار الىمبايەۆ سياقتى ءان تەكستەرىن كوپ جازعان اقىن اعالارىنىڭ ونەگەسىن ۇستاپ قالعانداي كورىنەدى. ونىڭ تالانتتى تۋىندىلارى حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، كوپتەگەن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق، ادەبي ماراپاتتارعا يە بولعان. ول فرانس كافكا اتىنداعى حالىقارالىق التىن مەدال (2003) مەن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تارلان سىيلىعىن العان.
اقىندىعىنىڭ ۇستىنە ءشومىشباي — ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، عالىم. جاس كەزىندە گازەت-جۋرنالداردا قىزمەت ىستەپ، «جۇلدىز» جۋرنالىندا «سىن جانە بيبليوگرافيا»، «ونەر جانە عىلىم» بولىمدەرىن باسقارعان ول بىرتىندەپ ادەبيەتكە دەگەن سىنشىلدىق كوزقاراسىن كەڭەيتكەن. ءومىر ساباقتارى اقىننىڭ تانىمىن ۇلكەيتۋمەن بىرگە، كوركەم ادەبيەتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن تەرەڭ تۇسىنۋگە، وعان بيىك تالعاممەن قاراۋعا ۇيرەتكەن. كەيىن وسى سالاداعى جۇمىسىن ءشومىشباي قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت پەن ونەر ينستيتۋتىندا جالعاستىرعان. مۇندا اۋەلى قازىرگى ادەبيەت بولىمىنە عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسىپ، ول قازاق پوەزياسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساۋعا كىرىسەدى. سودان بەرگى شيرەك عاسىرعا جۋىق عىلىمي قىزمەتىندە ءشومىشباي ينستيتۋتتىڭ عىلىمي باعدارلامالارىنا تۇراقتى قاتىسىپ، ءبىرقاتار عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازدى. بىرتىندەپ اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەر دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، جۇمىسىن ءالى دە جالعاستىرۋ ۇستىندە. اقىن بولۋ، ولەڭ جازۋ بار دا، سول ولەڭنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، شىعۋ، جازىلۋ جولدارىن، ەرەكشەلىكتەرىن تانۋ بار. عىلىم جولى اقىندىقتى شەبەرلەندىرۋگە، جەتىلدىرۋگە باستايدى. ول داستۇرگە ارقا سۇيەيدى، ۇيرەنەدى، ونەرىن دامىتادى. تاريحي تۋىندىلاردىڭ ماڭىزىن، كوركەمدىك ەرەشەلىكتەرىن تانۋ ءوزىنىڭ ىزدەنىستەرىن جاڭا ورىسكە سالادى. ءومىردىڭ جاڭالىقتارىن جاڭاشا جىرلاۋعا باۋليدى. وسى مەكتەپ ءشومىشباي اقىندىعىن دا ءوز زامانىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە ساي بايىتىپ، كورىكتەندىرىپ كەلە جاتقانى بايقالماي قالمايدى. ءسويتىپ ول سىنشىلىق، عىلىمي جولى اقىن جولىن كەڭەيتۋگە، ورىستەندىرە تۇسۋگە جاردەمدەسكەنىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىر.
ينستيتۋتتا ءشومىشباي كەڭەس داۋىرىندەگى قازاق پوەزياسىنىڭ دامۋ جولىن زەرتتەۋگە قاتىستى. ونىڭ العاشقى ەڭبەگى 60-70 جىلدارداعى قازاق ليريكاسىنىڭ كوركەمدىك ىزدەنىستەرىن زەرتتەۋگە ارنالدى. بۇل تاقىرىپتا ول بەلگىلى عالىم، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ءمۇسىلىم بازاربايەۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعادى. ءشومىشباي ديسسەرتاسياسى قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ ءبىر جاڭاشىل، جاس تالانتتاردىڭ كۇشىمەن جاڭا ورىسكە شىققان، جەمىستى كەزەڭىن، ونىڭ ەرەشەلىكتەرىن تانۋعا، تۇسىنۋگە جول اشتى. 60-70 جىلدارداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك نەگىزىن، قوعام وزگەرىستەرىنىڭ وعان ەتكەن ىقپال-اسەرىن اشا وتىرىپ، «جىلىلىق» كەزىندە (ي.ستالي ولگەننەن كەيىنگى كەزەڭ. ول ي.ەرەنبۋرگتىڭ وسى اتتاس حيكاياسىنىڭ اتىمەن سولاي اتالىپ كەتكەن) ادەبيەتكە كەلگەن جاس تالانتتاردىڭ (ق.ءمىرزا-الى، ت.مولداعالييەۆ، م.ماقاتايەۆ، س.جيەنبايەۆ، ت.ايبەرگەنوۆ، ت.ب.) جاڭاشىل باستامالارىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەدى. بۇرىنعى يدەولوگيالىق تەجەۋگە تۇسكەن ادەبيەت ۇلگىلەرىنە قاراما-قارسى، تەجەۋ كورمەي، ويىن، كورگەنىن، سەزىمدەرىن ەركىن ايتا باستاعان وسى اقىندار لەگى بۇكىل ادەبي دامۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتتى. سولاردىڭ ىرقىمەن بۇرىن جازىلماعان تاقىرىپتار اشىلدى، ماحاببات، تابيعات ليريكاسى دامىدى. ادام كەيپى وي-سەزىمىمەن، ارمان-مۇڭىمەن، ىشكى سىرىنىڭ مولدىعىمەن جاڭا تۇرعىدا اشىلدى م.اۋەزوۆتىڭ كەزىندە «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزەمىز» دەپ جازعانى وسى كەزەڭ بولاتىن.وسى تاجىريبەلەردى جيناقتاعان ءشومىشباي زەرتتەۋىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە تانىلدى.
سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا تامان قازاقتىڭ بۇكىل قوعامدىق، مادەني ومىرىندە جاڭالىق بولعان وقيعا — الاش ارىستارىنىڭ اقتالۋى ەدى. ش.قۇدايبەردى ۇلىنىڭ، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، م.جۇمابايەۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ تۋىندىلارى جارىققا شىعىپ، زەرتتەلە باستادى. وسى تۇستا ءشومىشباي حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى قازاق پوەزياسى تۋرالى جاڭا زەرتتەۋ جاسادى. ماعجان جۇمابايەۆتىڭ ءۇش تومدىق شىعارمالارى جيناعىن شىعارۋعا قاتىستى. وعان عىلىمي تۇسىنىكتەر جازدى. كوپ جىل وقىرمانىنان اداسىپ قالعان جازبالاردى تۇگەندەپ باستىرۋ، وعان تۇسىنىكتەر جاساۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس ەدى. بۇل دا عىلىمداعى ءوز الدىنا ءبىر ەڭبەك.
سوڭعى جىلدارى ءشومىشباي ح1ح-حح عاسىرداعى قازاقتىڭ دەموكراتتىق باعىتتاعى اقىندارى شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ باعدارلاماسىنا قاتىستى تىڭ ەڭبەكتەر جازدى. ولاردىڭ ىشىندە 2003 جىلى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتكەن ماحامبەتتىڭ 200 جىلدىعىنا بايلانىستى جانە اباي داستۇرىنە قاتىستى زەرتتەۋلەر بار ەدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنان كەيىنگى جاعدايلارعا سايكەس جاڭا زامان يدەيالارىمەن تىعىز بايلانىستى جاسالدى. ماحامبەت تە، اباي دا تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قازاق حالقىنىڭ كۇرەسكەرلىگى تۇرعىسىنان زەرتتەلدى. «ماحانبەت وتەمىسوۆ شىعارماشىلىعى جانە تاۋەلسىزدىك يدەياسى»، «ماحامبەت — ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ جارشىسى»، «اباي ءداستۇرى جانە تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسى»، «اباي ءداستۇرى جانە قازىرگى قازاق ليريكاسى»، «جاس اقىندار جىرلارىنداعى اباي ءداستۇرى»، «ازاتتىقتى اڭساعان اقىندار» سياقتى ماقالا-زەرتتەۋلەر وسىلاي تۋدى. بۇل ەڭبەكتەرىندە اۆتور كەشەگى مەن بۇگىنگى اقىندار شىعارماشالىعىنداعى ۇندەستىكتى، ۇرپاق پەن ۇرپاقتى جالعاستىرعان ساباقتاستىقتى، ۇلتتىڭ ارمان-مۇڭىن ارقالاپ تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىن سارالاپ، تارازىلادى. اباي ءداستۇرى اياسىندا اقىننىڭ دۇنيەتانىمىن، سۋرەتكەرلىك مەكتەبىن، اباي جانە ۇلتتىق يدەيا تاقىرىبىن، ولاردىڭ ەلدىك، مەلەكەتتىك تاۋەلسىز ويلارمەن ۇشتاستىرىپ جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراستىردى.
جاڭا داۋىردەگى ءشومىشباي زەرتتەۋلەرىنىڭ اتاپ ايتارلىق ءبىر ەرەكشەلىگى — ونىڭ ءداستۇر مەن بۇگىنگى ساباقتاستىقتى ناقتىلى ەڭبەكتەر ارقىلى سالىستىرا تالداپ، ولاردان ءوزارا ۇقساستىقتار تاۋىپ، جاڭا ويلار تۇرىندە، ءبىر قاتار ەڭبەكتەرىندە ول بۇگىنگى اقىندار شىعارماشىلىعىنا اباي ءداستۇرى تۇرعىسىنان قارايدى. ونىڭ اكادەميك ز.احمەتوۆتىڭ «ابايدىڭ اقىندىق الەمى» دەگەن زەرتتەۋى قاعيدالارىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، ن.ءورازاليننىڭ «قۇرالايدىڭ سالقىنى» كىتابىن تالداۋداعى ىزدەنىستەرى ماعان وتە قىزىقتى كورىنەدى. وسىنداي ۇلگىدە ول اكادەميك س.قاسقاباسوۆتىڭ «اباي جانە فولكلور» دەگەن ەڭبەگى مەن ۇ.ەسداۋلەتوۆتىڭ «كيىز كىتابىن» سالىستىرا تالداۋعا بارادى. اكادەميك ز.قابدولوۆتىڭ «ارنا» زەرتتەۋ كىتابى تالاپتارىنا لايىقتاپ جاس اقىندار شىعارماشىلىعىن تانۋعا تىرىسادى. ءجۇرسىن ەرمان شىعارماشىلىعىن تالداۋ ۇستىندە بەلگىلى ابايتانۋشى ج.ىسماعۇلوۆتىڭ «اباي: اقىندىق تاعىلىمى» دەگەن زەرتتەۋىنە جۇگىنەدى. بۇلار — مازمۇندىق، ستيلدىك، تالداۋ ونەرى تۇرعىسىنان دا جاڭاشا جازىلعان دۇنيەلەر. جانە ولاردى ۇلتتىق پوەزيانى زەرتتەۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرى رەتىندە قاراۋعا بولادى. زەرتتەۋدىڭ ۇلگىسىن وزگەرتۋ، ءورىسىن جاڭارتا، كەڭىتە ءتۇسۋ سىنعا دا، عىلىمعا دا پايدالى ەكەنى داۋسىز.
وسىلاردى جانە باسقا ادەبي-سىن ماقالالارىن جيناپ، بولەك باسىلىم رەتىندە ۇسىنۋ يدەياسىن مەن تۇگەلدەي قولدايمىز. ولاردا وزگەلەرگە ۇقسامايتىن، وزىندىك زەرتتەۋ، ىزدەنۋ، تالداۋ ۇلگىسىن قولدانعان زەرتتەۋشى اقىندى كورەمىز. ولاردى وقىپ تانىسۋ، ويلانۋ، جاڭانى جاڭاشا تۇسىنۋگە ۇمتىلۋ پوەزيا وقىرماندارى ءۇشىن دە، اقىنداردىڭ وزدەرى ءۇشىن دە پايدالى دەپ ويلايمىز. كىتاپ وقىرمانىن تابۋعا ءتيىس.
سەرىك قيرابايەۆ
ۇعا اكادەميگى
You Might Also Like
-
ءداستۇر - بۇل ۇلتتىڭ ءمانىن، ونىڭ قالاي ءومىر سۇرەتىنىن، نە ويلايتىنىن، نەگە سەنەتىنىن كورسەتۋ. قازاق داستۇرلەرى دە وسى انىقتاما شەگىندە. ولار عاسىرلار بويى قازاق كوشپەندى ءومىر سالتىنان قالىپتاستى ءجان...
-
اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى، اقىن شاكارىم اتامىز ءوزىنىڭ «مۇسىلماندىق شارتى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «اۋرۋ بولسا، وقىعان-بىلگەن دارىگەرگە قارالىپ، اللاھتان شيپا سۇراسىن....
