InfoHub Logo

قازىرگىزاماندا بولىپ جاتقان ەكنوميكالىق، ساياسي، اقپاراتتىق، مادەني جانە ءدىني كەڭىستىكتىڭ جاھاندانۋى الەمدىك ۇردىستەردىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇبىلىس جاعىمدى اسپەكتىلەرمەن قاتار بەلگىلى ءبىر نەگاتيۆتى جاعدايلارعادااكەلەدى. ادامزات وتكەن عاسىرداعى قىرعي-قاباق سوعىس كەزەڭىنىڭ قورقىنىشتارىن باسىنان كەشىرىپ، ەندى تىنىشتىق  زامانعا قول سوزىپ وتىرعاندا، تاعىدا ءبىر جاڭا بۇكىلالەمدىك ماسەلەمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر. قازىرگى الەمنىڭ الدىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى حالىقارالىق ەكسترەميزم مەن تەرروريزم. عىلىم مەن تەحنولوگيا دامۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە شىققانىنا قاراماستان، قوعام ەكسترەميزم جانە تەرروريزم ماسەلەسىمەن ءجيى كەزىگۋدە. ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ حالىقارالىق ماسەلە دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى بۇگىن عانا ورىن الىپ وتىرعان جوق. سەبەبى، ەكسترەميزي مەن تەرروريزم وتكەن عاسىرلاردا-اق قولدانبالى قارۋ رەتىندە ءرول اتقارعان بولاتىن. اسىرەسە XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا فرانسياداعى ساياسي جۇيەنىڭ راديكاليزاسيالانۋى كەزىندە ەكسترەميزمنىڭ قالىپتاسۋى ورىن الادى. ءبىراق، سول ۋاقىتتا، بۇل ماسەلە، قازىرگى كەزدەگىدەي وزەكتى بولماعانى، ماسەلەنىڭ تەرەڭ قاراستىرىلماعاندىعى تاريح بەتتەرىنەن كورىنەدى.   

ال قازىرگى جاھاندانۋ كەزىندە، ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى، بۇل كۇردەلى ماسەلە رەتىندە ءاربىر مەملەكەتتىڭ كۇن تارتىبىنبە تۇر. قازاقتا «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەگەن ناقىل بار. سوندىقتان ءقاۋىپ–قاتەردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە كوبىرەك ءمان بەرىپ، ونىڭ وزىمەن ەمەس سەبەپتەرىمەن كۇرەسكەندە عانا ءقاۋىپتىڭ الدى الىنادى. حالىقارالىق ەكسترەميزم مەن تەرروريزم بىرتىندەپ ادامزاتتىڭ عالامدىق ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى، ويتكەنى ول قالىپتاسقان الەمدىك جانە ىشكى مەملەكەتتىك تارتىپكە ءقاۋىپ توندىرۋدە ادامزات وركەنيەتىنىڭ ىرگەلى قۇندىلىقتارى ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنا، بوستاندىعىنا، مەنشىگىنە قول جۇمساۋدا، مۇنىڭ ءوزى  الەمدىك قاۋىمداستىقتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ سيپاتىمەن باسىمدىلىقتارىنا جاڭاشا باعا بەرۋگە ماجبۇرلەۋدە، ۇلتتىق   قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن قايتا قاراۋ قاجەتتىلىكتەرىن تۋدىرۋدا، وسى قۇبىلىستىڭ ءمان جايىن سەبەپتەرى مەن بەلگىلەرى تەرەڭدەپ جانە تەرروريستىك قىزمەتتى جويۋ جولدارىن ىزدەستىرۋدى قاجەت ەتۋدە. بۇل رەتتە ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتكەن: «قازاقستاندا تەرروريزم، سەپاراتيزم جانە ەكسترەميزم پروبلەمالارى بار. اسىرەسە حالىقارالىق تەرروريزمنىڭ كەڭقانات جايعانىن جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن ايماقتاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن ۇشتاسىپ، ساياسيلانعانىنەسكەرسەك، ولاردىڭ تاراپىنان تۋىنداعان ءقاۋىپ ويدان شىعارىلعان ەمەس، ناقتى جانە شىنايى ومىرلىك ءقاۋىپ». شىنىندادا، تەرروريزم قاراما–قايشىلىق پەن قاقتىعىس رەتىندە يدەولوگيالىق تەكەتىرەستەن گورى، ناقتىلى ءىس–ارەكەت بولىپ تابىلاتىن اسكەري ءىس–قيمىلدارعا جاقىنداۋ. سوندىقتان تەز ءورشىپ، جىلدام تارالادى. بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىنداتەرروريزمگە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، زەردەلەۋ ۋاقىت تالابى بولىپ تابىلادى.

ءال–فارابي اتىنداعىقازاقۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭستۋدەنتى جاسۇزاق داريعا
عىلىمي جەتەكشى: PhD دوكتورى، اعا وقىتۋشى مۇقان نۇرزات

---