شوقان ۋاليحانوۆتىڭ تاريح عىلىمىنا قوسقان ۇلەسى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
نۇراتاي ايگۋل اسحات قىزى
شوقان شىڭعىس ۇلى ۋاليحانوۆ ەتنوگراف، تاريحشى، شىعىستانۋشى، زەرتتەۋشى، قازاق فولكلور ونەرىن جيناستىرۋشى عالىم.
ءوز كەزەڭىندە ول ءبىرقاتار ورىس عالىمدارىنىڭ وڭ باعاسىنا يە بولىپ، تاريح عىلىمىنا عانا ەمەس، بارلىق عىلىمداردا وزىندىك ورىنعا يە بولدى. ءحىح عاسىردىڭ قازاق، قىرعىز تاريحىنا بايلانىستى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر، سۋرەتتەر، سول اۋداننىڭ تابيعاتى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەردى بەرە الدى. ول قازىرگى قازاقستاننىڭ بارلىق اۋداندارىنا ساياحاتتاپ، الاشا حان مازارى، اياققامىر كەسەنىسى تۋرالى جازدى.
1856-1857 جىلدار ارالىعىندا ول "قىرعىزدار تۋرالى جازبالار"، "قازاق شەجىرەسى" اتتى ماقالالار مەن ەڭبەكتەر جازدى. اتالعان جازبالاردا باتىس ءسىبىر، ورتا ازيا، قازاقستان حالىقتارىنىڭ تاريحى جايلى مالىمەتتەر، قازاق حالقىنىڭ تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەرى، رۋلىق اۋماقتاردا قونىستانعان تايپالار، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاعداي، مادەنيەت پەن ءسالت-داستۇر تۋرالى كوپتەگەن ەرەكشە ماعلۇماتتار بەرىلگەن.
شوقان ۋاليحانوۆ تاريحي ەڭبەكتەر جازۋ بارىسىندا كوپتەگەن كەستەلەر، كارتالار، ءوز كوزىمەن كورگەن جولاۋشىلاردى، قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ سۋرەتىن سالىپ وتىرعان. 1860 جىلعا قاراي شوقان ۋاليحانوۆ كوپ مولشەردە تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ماقالالار، ءدىن مەن دەرەكتانۋلىق تالدامالار تۋرالى ماقالالار، جازبالار، گەنەولوگيالىق كەستەلەر، تاريحي ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى سۋرەتتەۋلەر جازىپ وتىردى.
عالىم قازاق تاريحى تۋرالى قۇندى اقپارات بەرەتىن "تاريح-ي راشيدي"، "نيزام-ۋت-تاۆاريح" اتتى ەڭبەكتەرمەن جۇمىس جاساپ، قىزىعۋشىلىق تانىتتى. اتالعان دەرەكتەرگە وزىندىك تۇسىنىك بەرۋگە تىرىستى.
شوقان ۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتىن ايقىنداۋدا وتە كوپ ەڭبەك ەتتى. ول قازاقستاندا جانە باسقا ورتا ازيالىق مەملەكەتتەردەگى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى مەن دامۋىنا بايلانىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ول ماسەلەلەر "دالا مۇسىلماندىعى تۋرالى"، "قىرعىزدارداعى شاماندىق قالدىقتارى"، "ەدىل بۇلعارلارى" اتتى ماقالالارىندا كورىنىس تاپتى.
شىنىمەندە، ش.ۋاليحانوۆ قازاق تاريح كوگىندە اققان جۇلدىزداي جارق ەتە، قالدى. ءبىراق، ونىڭ ءالى دە شوقتىعى بيىك. ونىڭ تاريحي مۇرالارى تەك ءتول تاريح عىلىمىندا عانا ەمەس ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ دا ومىرىندە وتە ماڭىزدى ەكەندىگى بارشامىزعا ءمالىم.
پايدالانىلعان ادەبيەت:
ۋاليحانوۆ، ش.ش. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. الماتى: تولاعاي گرۋپپ. 2010. - 496 ب.
You Might Also Like
-
الدەبىر پاتشالىقتا ءبىر كەدەي ادام ءومىر ءسۇرىپتى. كەدەيلىكتىڭ شەگىنە جەتكەنى سونشاما، ءوسىرىپ وتىرعان ۇلىنا ىشىپ-جەرلىك تاماق تاۋىپ بەرۋى دە قيىنعا سوعىپتى. اقىرى ءبىر كۇنى ۇلى وعان بىلاي دەپتى: «...
-
تاۋەلسىزدىك كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى بەلگىلى سەبەپتەردەن تۋىنداعان قيىنشىلىقتارعا قاراماستان ارحەولوگ – عالىمدارىمىز وزدەرىنىڭ سۇيىكتى ءىسى – عىلىمي ەكسپەديسيالار ۇيىمدا...
