InfoHub Logo

1. ءسوز باسى نەمەسە ءبىر ۇزىك سىر

قازاقتان ءسوز قالعان با؟ «جاقىن اۋليەنىڭ ءقادىرى جوق» دەگەنى بار. بالا كەزدەن كورىپ وسكەن ءارى اعايىن قاناتباي كوكەمىزدىڭ (اكەمنەن بەس جاس ۇلكەن، سوندىقتان كوكە دەيتىنمىن) اتاق-داڭقى تىرىسىندە-اق تۇرىكمەن ەلىنىڭ ءوزى تۇراتىن كراسنوۆودسك (قازىرگى تۇرىكمەنباشى قالاسى) توڭىرەگىنە عانا ەمەس، بەرىسى ماڭعىستاۋ، ارىسى تاشكەنتكە دەيىن اسقاقتاپ تۇرسا دا، ول تۋرالى قالام تەربەۋ ويعا كەلمەپتى. ءتىپتى، دەرتىنە داۋا ىزدەپ، سوناۋ ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەلىپ جۇرگەندەردى دە كورگەنىمىز بار. كاسپيي تەڭىزى مەن ونىڭ ىرگەسىن قۋالاپ، سىلەمدەرى بالقان تاۋىنا جالعاساتىن قۇباتاۋدىڭ اراسىنداعى الىپ قازان شۇڭقىردا شۇپىرلەگەن، شۋلى قالادان بويدى اۋلاق سالىپ، ءشوبى شۇيگىن قايىپ اتا جەرىندە ءوزىنىڭ ازىن-اۋلاق مالىن جايىپ قانا وتىراتىن كوكەمىزدىڭ جاتاعان ءۇي-جايىنىڭ الدى قاشان كورسەڭ جالت-جۇلت ەتكەن ماشينا مەن كەزەك كۇتكەن ادامنان ارىلمايتىن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق قوي، قانشاما مىقتى بولعانمەن شىنتۋايتقا كەلگەندە كىم-كىمدى دە تىزە بۇكتىرەتىن تارازى-تاعدىر قايىس قارا شالدىڭ الدىنا كەلمەستى كەلتىرگەنىنىڭ تالاي كۋاسى بولدىق.

1977 جىلعى ماۋسىمدا مەنىڭ اكەم قايتىس بولدى. قاناتەكەڭ جەدەلدەس ءىنىسىنىڭ جانازاسىن ءوزى شىعارىپ، بار كادەسىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، اتقاردى. مارقۇمنىڭ قىرىق كۇندىك ساداقاسى ىسسىعا تاپ كەلدى. مي قايناتار ىستىق كۇن كوزىنە تۇسكەندى كۇيدىرىپ بارادى. بار شارۋانى جايعاسىپ، كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىن ءتۇرىپ، شايعا ەندى وتىرعانبىز. ءجۇزى تانىس ءبىر جىگىت بوساعادان ىمداپ مەنى سىرتقا شاقىردى. ۇستىندەگى كيىمىنەن-اق اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتقانى كورىنىپ تۇر. "وسىندا قاناتەكەڭ بار دەگەن سوڭ كەلىپ ەدىك"، — دەيدى. ونىڭ سىرت جاعىندا كولەڭكەلەپ جيىرماعا جۋىق ادام وتىر. ءبارى اۋداندىق اۋرۋحانادا جاتقاندار ەكەن. كوكەيىمدەگى "كۇن ىستىق، ءالى شاي ىشكەن جوق، ول كىسى قابىلداي المايتىن شىعار" دەگەن جاۋاپتى قينالا تۇرىپ ايتتىم. ول دا: "جارايدى، ەندەشە"، — دەدى دە، كولەڭكەگە بەتتەدى. ىشكە كىرىپ، ورنىما جايعاسا بەرگەندە قاناتەكەڭ مەنەن: "جايشىلىق پا؟"، — دەپ سۇرادى. مەن جاعدايدى قىسقا ايتىپ، اۋىز جيعانشا: "ويبوي، نيەت قويىپ كەلگەن اۋرۋ ادامنىڭ بەتىن قايتارماس بولار. كەلە بەرسىن"، — دەدى. "كوكە، اۋەلى ءشايىڭىزدى ءىشىپ المايسىز با؟" — دەگەنىمدە بەتىمە اجىرايا ءبىر قارادى دا، تارامىستانعان قاعىلەز دەنەسىن شيراق قوزعاپ، جۇرەلەي وتىردى. سوپاقشا ءجۇزىنىڭ يەك تۇسىنا بىتكەن سۇيىقتاۋ ساقالىن ءبىر سيپاپ، بىلەگىن تۇرىنە باستادى. بىتىڭكىلەۋ كوزىن اشىڭقىراپ، ماعان جانارىن تىكتەگەندە ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپپىن. بۇل كەيپىندە ول ماعان توماعاسىن سىپىرىپ، شىڭ باسىنا قوناقتاعان مۇزبالاقتاي ەلەستەدى. الدىنداعى ءشايىن ىسىرىپ قويىپ، الگى كەلگەندەردى قاراۋعا كىرىستى. ءبىز دە كۇتتىك. جۇرت تاراپ، كوڭىلى جايلانعاسىن عانا ءشاي ءىشىلدى. كوكەنىڭ مەن قاشاننان بايقاعان ءبىر ادەتى قارالۋعا كەلگەن ادامنىڭ قولىنا قاراپ، "بالەن اكەل، تۇگەن اكەل" دەمەيتىن جانە ول بىرەۋدەن بىردەڭە سۇراعان ەكەن دەگەندى دە ەستىگەن ەمەسپىز. سوندا دا جۇرت ورامالىن، تيىن-تەبەنىن ۇسىنىپ جاتادى. كەيىن سول ارادان بالالار، ءۇي جيناعان كەلىندەر كورپەشەنىڭ استىنان، توسەنىشتىڭ جيەگىنەن "اقشا تاۋىپ الدىق" دەپ، ءماز بولىپ قالاتىن.

— تەمىر شىراعىم، — دەگەن ەدى سوندا قاناتباي كوكەم، — سىرقات ادام كەلىپ تۇرعاندا شاي ىشپەك تۇگىلى، مەن شىداي المايمىن. ونى قاراپ، كومەكتەسكەنشە اسىعامىن. مىنا ساۋساقتاردى كوردىڭ بە (ول ەتسىز ۇزىن ساۋساقتارىن توستى)، مەنىڭ نەگىزگى قۇرال-اسپابىم وسى، اۋىراتىن تۇستى ءدوپ باسامىن، اسىرەسە، سىنىققا كەلگەندە قۇداي قىرسىقتىرماسا، ءمۇلت كەتپەيمىن. ال ادامنىڭ ءىش قۇرىلىسىنا كەلگەندە، قازىرگى زامانعى، جەتىلگەن قۇرال-اسپاپقا سۇيەنگەن دارىگەردەي قايدان بولايىن، دەگەنمەن، كەلگەن ادامنىڭ ساعىن سىندىرعان ەمەسپىن، اللا ءساتىن سالىپ، اۋرۋىنان جازىلىپ كەتىپ جاتقاندار بارشىلىق. مۇندا اسىرەسە، حالىقتىق ەم-دومعا جۇگىنەمىن.

— كوكە، العاش سىنىق سالعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ — دەپ سۇرادىم.

ول جۇزىمە كۇلىمسىرەي قارادى دا، ويلانىپ قالدى.

— اكەم سىنىق سالاتىن. ول كىسىدەن كورگەنىمىزدى كوكىرەككە ءتۇيىپ ءوستىم. سوسىن وسى ءومىردىڭ ءوزى ۇلكەن مەكتەپ قوي، تەزىنە سالادى، ۇيرەتەدى. ال سىنىقشىلىققا سوعىستا جۇرگەندە دەن قويدىم. ستالينگراد مايدانىندا وت پەن وقتىڭ اراسىن كەشكەندەي بولدىق.

بىردە كۇنى بويى جاۋ جاعى كۇش الىپ، ۇستى-ۇستىنە شابۋىلداپ، وكوپتان باس كوتەرتپەدى، گۇرىلدەگەن جاۋ ۇشاقتارى، ىزىڭداعان وق، گۇرس-گۇرس جارىلىس. بۇيرىق — جاۋ اسكەرىنىڭ جولىنا قازىقتاي قاعىلىپ، بوگەۋ. كورتىشقانشا بۇكەڭدەپ، العا جىلجىعان فاشيستەرگە وق جاۋدىرامىز. "جالماۋىزعا دا جان كەرەك" دەگەندەي، ولار باس باعىپ، تىنىشتالعاندا ءبىز باس كوتەرىپ، جان-جاعىمىزعا قاراپ، بىر-بىرىمىزگە ءتىل قاتامىز، اسكەري قۇتىمىزدان تاڭداي جىبىتەمىز. ابدەن قالجىراعاندىق بولار ەكى كوزىم ۋداي اشىپ، كىرپىكتەرىم جابىسىپ قالعانداي اشتىرمايدى. ءسويتىپ جاتىپ قالعىپ كەتىپپىن. "ءاي، بالام-اي، ورنىڭنان تۇر، قاسىڭداعى جولداسىڭا قارا، قول ۇشىڭدى بەر!" — دەپ اكەم ايان بەرىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ بۇيىرىمنەن تۇرتكەندەي بولدى. شوشىپ وياندىم، ءتۇسىم ەكەن. جاقىن جەردەن جارىلعان سنارياد قۇلاق تۇندىردى، وكوپتىڭ ءىشى الا شاڭ، سوناداي جەردە بەبەۋلەپ جاتقان جاۋىنگەر جولداسىما كوزىم ءتۇسىپ، جانىنا باردىم. جارىقشاق وڭدىرماي تيگەن سول اياعىنىڭ ساۋ-تامتىعى جوق. ءاپ دەگەندە جۇرەكسىنسەم دە، شولمەكتەي شىتىناپ سىنعان سۇيەكتەردى ابايلاپ، ىشتەي اتا-بابا ارۋاعىنا سيىنىپ، كىرىسىپ كەتتىم. ويتپەگەندە شە، سانيتار جەتىسپەيدى، كومەكتەسەر جان جوق. سىنىقتى وزىمشە سيپاپ سالىپ، اياعىن قوزعالىپ كەتپەستەي عىپ تاڭىپ تاستادىم دا، سانيتارلاردى ىزدەپ، شاقىردىم.

وسىدان كەيىن-اق بويىمدا ءبىر قۇدىرەت كۇش پايدا بولعانداي ەدى. جارالىنى كورسەم كومەككە بەيىم تۇراتىن بولدىم.

تاعى بىردە جاۋ سايابىرسىعان كەز، بىزگە باسقا شەپكە اۋىسۋعا بۇيرىق جەتتى. ايتىلعان باعىتتى بەتكە الىپ كەلەمىز. قاۋساپ، ۇڭىرەيگەن قابىرعالارى عانا قالعان ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرگەنىمىزدە توپتالىپ تۇرعان بىرنەشە ماتروستى كوردىم. بەلگىسىز ءبىر كۇش مەنى سولاي قاراي سۇيرەي جونەلدى. ساپتان جىرىلىپ شىعىپ، جاقىن بارسام، اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ جوعارى شەندى ءبىر وفيسەرى سۇلاپ جاتىر. اياق استىنان ساپ ەتە تۇسكەن ماعان جانىنداعىلار تاڭىرقاي قارايدى. مەن اۋىرسىنا ىڭىرانىپ جاتقان جارالىنىڭ كەۋدەسىن كوتەردىم، ءبىر يىعىن وق پارشەلەپ، ءتوس سۇيەگى زاقىمدانعان، سيپاپ كورسەم، قوس قابىرعاسى سىنعانعا ۇقسايدى. جىگىتتەرگە ءتۇسىندىرىپ، اۋەلى كۇتىرلەپ تۇرعان يىعىن سىلاپ ورنىنا سالعانداي بولدىم، بىلەگىن شالما ادىسىمەن موينىنا ءىلدىم دە، ءتوس سۇيەگىن الاقانىممەن باسىپ قالىپ ەم، شىتىر ەتىپ ورنىنا ءتۇستى، ىشكە كىرىپ كەتكەن قابىرعاسىن ۋقالاپ كوتەرگەندەي بولدىم. سودان بار بىلگەنىمشە ماتروستاردىڭ بەرگەن شۇبەرەگىمەن شاندىپ، تاڭىپ تاستادىم. جەدەل گوسپيتالعا جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ءتىلىم جەتكەنشە جانىنداعىلارعا ايتىپ، سۇرىنە-قابىنا جونەلە بەرىپ ەم، وفيسەردىڭ ءبىرى: "توۆاريشش بوەس، زادەرجيتەس، نام بى حوتەلوس زنات ۆى وتكۋدا؟"— دەدى. اسىعا جاعدايىمدى بايانداپ، اسكەري ءبولىمىمدى، ءاتى-جونىمدى ايتتىم دا، جونىمە كەتتىم. باعىتىمنان جاڭىلماپپىن، بولىمشەمدى تەز تاۋىپ الدىم. ۇرىستىڭ ءسال دە بولسا، تىنشۋ تاپقان كەزى ەدى، سول بويدا كومانديرىمىز مازالاي قويعان جوق-تى. ءبىراق ەرتەڭىنە كەشقۇرىم كومبات وزىنە شاقىردى. ىشىمنەن "كەشەگى سۇراۋسىز كەتكەنىمدى بىلگەن عوي، قايتەر ەكەن؟" دەگەن ويمەن بارسام، كومانديرىمىزدىڭ جانىندا اسكەري-تەڭىز فلوتىنىڭ فورماسىنداعى كورىكتى وفيسەر وتىر. "ءوزىڭىز سىنىعىن سالىپ، كومەك كورسەتكەن كاپيتان-لەيتەنانتىمىزدىڭ ۇلكەن وتىنىشىمەن كەلدىم. بۇل ەڭبەگىڭىز جوعارى جاققا حابارلانادى. ال، ازىرشە ءبىزدىڭ فلوت كومانداۆانيەسىنىڭ العىس حاتىن قابىل الىڭىز"، — دەپ قولىمدى قىستى. كومانديرىمىزگە مەن تۋرالى ايتقان-اۋ دەيمىن، سودان كەيىن ونىڭ ءىلتيپاتى مەن قامقورلىعىن سەزىندىم.

ءبىر ءسوز ءبىر ءسوزدىڭ قۋعىنشىسى دەگەندەي، اڭگىمە بولسىن دەپ ايتىپ جاتقانىم عوي. سونىمەن سول العىس حات پەن تەڭىزشى وفيسەردىڭ سالەم حاتى مەندە ءالى ساقتاۋلى دا شىعار...

...وسىلايشا قاناتباي كوكەم ماعان سىر شەرتكەن ەدى. ونان بەرى مىنە، جيىرما جەتى جىل ءوتىپتى. ۋاقىتتىڭ جۇيرىكتىگىنە ءسوز بار ما؟ "جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت..." دەگەندەي، وتكەن كۇننەن قالعان ءبىر بەلگى عوي دەپ بايانداپ وتىرمىن.

2. ءجۇسىپ بەردىعۇلقلى جانۇزاقورتىڭ ايتقانى

قاناتەكەڭنىڭ سىنىقتىڭ ناعىز ءپىرى ەكەنىن مىنا مىسالدان دا بىلۋگە بولادى. ءبىر كۇنى ونى كراسنوۆودسكىنىڭ قالالىق اۋرۋحاناسىنا اپاتقا ۇشىراپ باس سۇيەگى سىنىپ، ەس-تۇسسىز جاتقان ءازىربايجان جىگىتىنە كومەككە الىپ بارعان. قاناتەكەڭ الگى جىگىتتىڭ توبەسىنىڭ شاشىن ۇستارامەن جىپ-جىلتىر ەتىپ الدىرعان. سونان سوڭ سىنعاننان ءىش جاعىنا قاراي كىرىپ كەتكەن توبەسىن ءوزىنىڭ اۋزىمەن سورىپ، ورنىنا كەلتىرگەن. وسى كورىنىستى كورگەن ادامدار: "سورعان ۋاقىتتا قاناتەكەڭنىڭ موينى شار بولىپ كەۋلەنىپ كەتتى"، — دەيدى. سودان جاڭاعى جىگىت جازىلىپ شىعىپتى.

قاناتەكەڭ قابىرعاسى سىنىپ، ورنىنان قوزعالا الماي جاتقان ادامدارىڭ كوبىنىڭ سىنىقتارىن اۋزىمەن سورىپ ورنىنا كەلتىرەتىن.

ءبىر كۇنى مىناداي جاعداي بولىپتى. قاناتەكەڭە نەبيت-داگ قالاسىنان شىقشىتى شىعىپ، اۋزى ارانداي اشىلىپ، جابىلماي تۇرعان ءبىر قازاق جىگىتىن اكەلەدى. ول اۋزىن قاتتى اشىپ ەسىنەگەندە جاق سۇيەگى ورنىنان شىعىپ كەتىپ، اۋزى اشۋلى كۇيىندە قالىپتى. قاناتەكەڭ قاسىنداعى ادامدارعا "ءقازىر مىناۋ مەنىڭ ساۋساقتارىمدى تىستەپ الاتىن شىعار" دەپ قولىن الگى جىگىتتىڭ اۋىزىنا سالىپ، جاق سۇيەكتەرىن شۇقي باستاپتى. ءبىر مەزگىلدە ول قولىن جىگىتتىڭ اۋزىنان تەز الىپ قالىپتى. سول ۋاقىتتا ارانداي اشىلعان اۋىز قاناتەكەڭە "سالاۋماعالەيكۋم" دەپ، سالەم بەرىپ جابىلعان كورىنەدى.

تاجىماعامبەت شالدىڭ سۇلتان دەگەن نەمەرەسى ماعان مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتىپ ەدى. 1971 جىلدىڭ جازىندا وعان باسى ءبىر جاعىنا قيسايعان ورىس كىسى "موسكۆيچ" ماشيناسىمەن كەلىپ، قاناتەكەڭە ەرتىپ اپارۋىن وتىنەدى. ول ۇشقىش ەكەن. موينىنىڭ كۇرە تامىرى اۋىراتىن بولىپ، اقىرىندا باسى ءبىر جاعىنا قيسايىپ كەتىپتى. دارىگەردىڭ ەمىنەن ەش پايدا بولماپتى. سونان قاناتەكەڭ جارتى ساعات بويى ونىڭ موينىن ۇزدىكسىز ۋقالاعان سوڭ، قيسايعان باسى قايتادان ءوز ورنىنا كەلىپتى. سول مەزگىلدە الگى ۇشقىش كىسى قۋانعاننان جىلاپ جىبەرىپتى.

قاناتەكەڭ كەيدە كەيبىرەۋلەرگە "اۋىراتىن سەبەبى جۇرەگىڭ قورقىپ قوزعالعان ەكەن، سوندىقتان جۇرەگىڭنىڭ تۇسىنا ءتىرى تورعايدى باس" دەيتىن. تۇرعان دەگەن ايەل باسىنان كەشكەن مىناداي جاعدايدى ايتىپ ەدى. ول ءبىر جامان اۋرۋعا تاپ بولىپتى. اۋرۋدىڭ اسقىنعانى سونشالىقتى ەندى ولەتىن شىعارمىن دەپ ۋايىمداي باستاپتى. اقىرى قاناتەكەڭە بارىپتى، ول كىسى "جۇرەگىڭنىڭ تۇسىنا ءتىرى تورعايدى باسىپ تۇر دا، ۇشىرىپ جىبەر" دەپتى. ۇيگە كەلگەسىن تورعايدى ۇستاۋدى اعايىن-تۋعاندارىنا تاپسىرىپتى. ءبىراق ءبىرشاما ۋاقىت وتسە دە، ەشكىم تورعاي ۇستاي الماپتى. ال اۋرۋى بولسا، ۇدەي بەرىپتى. جازدىڭ ءبىر كۇنى بولمە تەرەزەلەرىنىڭ جەلدەتكىشتەرى اشىق تۇر ەكەن. ءبىر مەزگىلدە بولمەگە جەلدەتكىشتەن ءبىر تورعاي ۇشىپ كىرىپ، توسەكتە جاتقان جاڭاعى ايەلدىڭ جۇرەك تۇسىنا ءبىراز جابىسىپ تۇرىپ، قايتادان سول جەلدەتكىش ارقىلى سىرتقا ۇشىپ شىعىپ كەتەدى. سودان كەيىن جاڭاعى ايەل اۋرۋىنان جازىلادى. ول: "تورعاي بولىپ جۇرەك تۇسىما قونعان قاناتەكەڭنىڭ ارۋاعى شىعار" دەيتىن.

قاناتەكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ءبىر جىلىندا سال بولىپ ناۋقاستانىپ جاتتى. اۋىر ناۋقاسقا ۇشىراسا دا، اقىل-ەسى دۇرىس ەدى. ءبىراق، مەزگىل-مەزگىل "استىمداعى كىشكەنتاي بالانى الىپ تاستاڭىزشى" دەيتىن. مەن كەيدە كىشكەنتاي بالا سول ءسىرا قاناتەكەڭنىڭ ارۋاعى بولار دەپ ويلايتىنمىن.

اكەم ايتاتىن (ءجۇسىپتىڭ اكەسى بەردىعۇل ءبىلىمدار، مولدا كىسى ەدى. اۆتور): "ەمشىلەرگە بارعاندا تازالانىپ، ارۋاقتارعا سيىنىپ بارۋ كەرەك. ەمشىگە نيەتىن دۇرىس سالماي بارعان ادامعا ەم قونعاننىڭ وزىندە، ونىڭ زاردابى سول ەمدەگەن ادامنىڭ وزىنە ءتيىپ، اۋرۋ قىلۋى مۇمكىن"، -دەپ. سوندىقتان شىعار، كەيبىر باقسى-بالگەرلەردىڭ اندا-ساندا كەيبىرەۋلەردى قابىلداماي تاستايتىنى. ال قايران قاناتەكەڭ بولسا، كۇندىز بولماسىن، ءتۇن بولماسىن، اۋىرىپ جاتىر دەگەن ادامعا كارى دەمەي، جاس دەمەي كومەگىن تيگىزۋ ءۇشىن جۇرە بەرەتىن، جۇرە بەرەتىن. ول بۇكىل ەمشىلىك ومىرىندە اۋىرعان ادامعا جانە ونىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىنا ەشقانداي تالاپ تا قويمايتىن ەدى، ەڭبەگىنە ەشقانداي اقى سۇرامايتىن. جان-جاعىن قاۋمالاپ وتىرعان بارلىق اۋرۋلاردى ءوزىنىڭ جاعدايىنا قاراماي تاڭ اتقانشا قاراي بەرەتىن. قاناتەكەڭنىڭ وسىنداي ەرەكشە ادامشىلىق قاسيەتىن، اسىل نيەتىن مىناداي مىسالدان كورۋگە بولادى. بىردە قاناتەكەڭ كراسنوۆودسكىدەن اقتاۋعا قۇدالىققا كەلەدى. وسى قۇدالىقتىڭ ۇستىندە ونى ادام ەمدەۋگە جەتىبايعا الىپ كەتەدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق قاناتەكەڭنىڭ قاراپايىمدىلىعىن كورۋگە بولادى. ول كومەك سۇراي بارعان ادامعا ەش ۋاقىتتا، قانداي جاعداي بولسا دا "بولمايدى" دەگەندى ايتپاعان.

ول سىنىقشىلىق، ەمشىلىك قاسيەتىمەن قاتار، دىنگە بەرىك ۇلكەن مولدا دا ەدى. ون ءۇش جاسىنان باستاپ ناماز وقىپ، ورازا ۇستاعان. ول كەيبىر اۋرۋلاردى ىشىرتكى جازىپ بەرىپ تە ەمدەيتىن. بۇعان مەن ءوزىمنىڭ وتباسىمنىڭ باسىنان وتكەن ءبىر مىسالدى كەلتىرەيىن. 1985 جىلى قاڭتار ايىندا بەس جاسار قىزىمىزدىڭ ءىشى قاتتى اۋىراتىن بولدى. دەرتىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق، اۋرۋى ۇستاعان كەزدە جانى قينالعاندىقتان باسىن ەدەنگە ۇراتىن. دەنەسىنىڭ قان تامىرلارى جارىلىپ، ىشىندەگى، قول-اياقتارىنداعى تۇستارى قارايىپ، تەرى استى قانتالاپ كەتەتىن. اۋەلى وسى قالاداعى وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىندا ەمدەلدى. ءبىر ايداي جاتقاننان پايدا بولا قويماعاسىن، قاناتەكەڭە اپارايىن دەپ شىعارىپ الدىق. سول مەزگىلدە قاناتەكەڭ اۆتواپاتقا ءتۇسىپ، مەرتىگىپ قالدى دا، لاجسىزدان قىزىمىزدى ماڭعىستاۋ ستانساسىنداعى تەمىر جول اۋرۋحاناسىنا سالدىق. ءبىر ايداي جاتتى. كۇن سايىن گليۋكوزا جىبەرىلەدى، ءبىراق ودان پايدا بولمادى. ەمدەۋشى دارىگەر: "ەندى ەشتەڭە ىستەي المايمىز. الماتى نە موسكۆاعا اپارىڭىز"، — دەدى.

سول ۋاقىتتا قاناتەكەڭنەن "بالانى الىپ كەلسىن" دەگەن حابار كەلدى. ايەلىم قاناتەكەڭنىڭ ۇيىنە بالانى اپارىپ، ءۇش كۇن قونىپ قايتتى. بارعان بويدا-اق اتا ىشىرتكى جازىپ بەرىپ، ىشكىزىپتى. سول ءۇش كۇن، ءۇش تۇندە قاتتى اۋىرىپتى. سوندا قانتەكەڭ: "اۋرۋدىڭ ورشەلەنگەنى جاقسى، سەبەبى ول بالانىڭ بويىنان قاشايىن دەپ، ىشىرتكىمەن ەرەگەسىپ جاتىر"، — دەپتى. ايتقانداي-اق، وسىندا كەلگەندە قىزىمىز اۋرۋىن قولمەن سىلىپ تاستاعانداي ساپ-ساۋ بولدى. سوندا سونشا اۋىرعان ءسابيىمىزدى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە دەرتىنەن قۇلانتازا ايىقتىرىپ بەرگەن قاناتەكە اتانىڭ ارۋاعىنا تاعى دا ءبىر ءتانتى بولعان ەدىك.

سىرقاتتانعاندى ەمدەپ، قامىققاندى ايالاپ، ادامداردان جاردەمىن اياماعان قايران قاناتەكەڭدى ەل دە جۇمىلا باس ءيىپ سىيلايتىن. 1968 جىلى قاناتەكەڭنىڭ التىباي ەسىمدى جالعىز ۇلى قايتىس بولعاندا، كراسنوۆودسك ماڭىنداعى كۇللى قازاق جۇرتى اتامەن بىرگە قايعىرعانى ەسىمىزدە.

اڭگىمەمنىڭ سوڭىندا قاناتەكەڭنىڭ وزىمە ايتقان مىنا اڭگىمەسىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىم. ول 1985 جىلى اقپاندا جول اپاتىنا تاپ بولعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. سوندا ول اۋرۋحانادا جاتىپ ەس جيىپتى. بايقاپ قاراسا، ومىرتقاسى جانە ەكى قابىرعاسى سىنعان ەكەن. سودان ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن ءبىر سىنىقشىسىن شاقىرىپتى. ول كىسى ءبىر ساعاتتاي ومىرتقاسىن قاراپ، ءبىراق ودان ەشتەڭە شىعارا الماي، اقىرىندا: "قاناتەكە، ماعان ءبىر نارسە بوگەت بولىپ، سىنىق سالىنباي تۇر"، — دەپتى. سودان قاتتى نالىعان اتا سىنعان قابىرعالارىن ەمشىگە كورسەتپەپتى. ءبىراز اۋرۋحانادا جاتقاننان كەيىن دارىگەرلەرگە "مەن نە دە بولسا، ۇيدە بولايىن، جىبەرىڭدەر" دەپتى. ۇيگە كەلگەسىن دە ون شاقتى كۇن ءوتىپتى. "ءبىر كۇنى قاسىما ەكى قاريا كەلىپ، ارقامدى سيپاپ قاراي باستادى، — دەيدى قاناتەكەڭ. — ءبىر مەزگىلدە سىنعان تۇس سارت ەتە تۇسكەندە قاتتى شوشىپ وياندىم — بۇل ءتۇسىم ەكەن. ابايلاپ قاراسام، ومىرتقامنىڭ سىنىعى ورنىنا ءتۇسىپتى. سودان سوڭ ەكى قابىرعامنىڭ سىنىعىن ءوزىم سالدىم"، — دەيتىن جارىقتىق..

3. شەگەم قوجاگەلدى ءشاۋدىرقلىنىڭ ايتقانى

ءبىز قاناتباي سىنىقشى تۇراتىن قايىپ اتا جەرىنەن تورت-بەس شاقىرىم جەردەگى قياندى اۋىلىنا تاياۋ تەڭىز جاعاسىندا، كەمەلەرگە تۇز تيەيتىن ايلاقتا تۇراتىنبىز. قاناتەكەڭ اۋىلىنا ءجيى بارامىز. كولىگىمىز كوبىنەسە موتوسيكل. بىردە ءۇيدىڭ جانىندا تۇرعان شىنجىر تابان تراكتوردان ۇيىلگەن قۇمعا سەكىرىپ ويناپ جۇرگەن بالالارعا ەرىپ، ماقپال دەگەن قارىنداسىم توبىعىن شىعارىپ الىپتى. جاقسىلىق دەگەن قولى ۇسىنىقتى اعام يماندى بولعىر "شىققان بۋىنىن سالدىم" دەگەن-دى. ءبىراق بالا جىلاپ قويماعان سوڭ، موتوسيكلدىڭ قورابىنا سالىپ الىپ، قاناتەكەڭە تارتتىم. ونىڭ مال جاياتىن ءورىسىن بىلەتىنمىن. بالانىڭ اياعىن كورگەن اتا كۇلىپ جىبەردى: — اۋ، بالانىڭ ساۋ اياعىن تاڭىپ قويعان قاي سىنىقشى؟ — دەدى دە، شىققان توبىعىن ۋقالاپ سالىپ بەردى. باقساق، جاكەڭ اعامىز ءسابيدىڭ ساۋ بۋىنىن تاڭىپ قويىپتى عوي.

بىزگە جەكجاتتىعى بار قاناتەكەڭمەن ونى-مۇنى سۇراستىرىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا جالت-جۇلت ەتكەن اق "جيگۋلي" تاياق تاستام جەرگە كەلىپ توقتاي قالدى. جۇرگىزۋشى قازاق جىگىتى ەكەن، كەلىپ سالەمدەستى دە، ماشينانىڭ ارتقى ورىندىعىندا جامباسىن شىعارىپ العان ورىس ايەلدىڭ وتىرعانىن ايتتى.

— جەرگە تۇسە الماي ما؟ — دەدى قاناتەكەڭ.

— اتا، ءوزىڭىز كورىڭىزشى، — دەپ جۇرگىزۋشى جىميىپ كۇلەدى.

قاناتەكەڭ ماشيناعا تاياعاندا ەسىك اشىلا كەتتى. ىشىندە وتىرعان ءنان اقسارى ورىس ايەلى اقساقالدى كورىپ:

— اتا، زدراستۆۋيتە، — دەدى. اۋرۋدان بولار ءوڭى كۇرەڭىتىپ كەتىپتى.

— ءزدراستي، قىزىم!

قاناتەكەڭ جانىنا بارىپ، ونىڭ جاي-جاپسارىن سۇراستىردى، مەن دە كومەكتەسىپ ايەلدى ماشينادان تۇسىردىك. تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي ءىرى ەكەن. سىنىقشى باسىن شايقاپ، اۋرۋدىڭ ۇرشىعىن، بۋىنىن ۇستاپ كوردى دە: "قىزىم، سەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ۇيگە كەل، جامباس سۇيەگىڭنىڭ بۋىنى تايعان، مىناداي جاعدايدا سالۋ وتە قيىن. مىنا اياعىڭا كۇش سالماعانىڭ ءجون. ەپتەپ ەرتەڭگە دەيىن شىدا"، — دەپ، ءبىراز اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، شىعارىپ سالدى.

— ياپىراي-اي، ءبىر سانى كىسىنىڭ بەلىندەي، مۇنىڭ جامباسىن سالۋ وڭايعا تۇسپەس،— دەدى دە، ماعان بۇرىلىپ، — سەن بىزگە كۇيەۋ ەكەنىڭدى بىلەسىڭ بە، ءقازىر اۋىلىڭا جۇرە بەر، جولشىباي ءبىزدىڭ ۇيگە سوق. كەلىنگە ايت، ەكى كۇن تۇنەپ كەلەتىن الا سيىرعا سۋ بەرمەسىن، قوراعا قاماپ، تۇزىن كوپتەۋ قىلىپ جەم سالسىن، جۇرە بەر، قالاي دا ايتارسىڭ، — دەدى. ايتقانىن ورىندادىم.

تاڭەرتەڭ قاناتەكەڭنىڭ اۋىلىنا تاعى جولىم ءتۇستى. كەشەگى اق "جيگۋلي" دە كەلىپ تۇر ەكەن. كەلىپ قارالۋشىلاردىڭ اياعى باسىلعان مەزەتتە قاناتەكەڭ كەشەگى ايەلدى قاراي باستادى.

— الا سيىر قورادا ما، سۋارعان جوقسىڭدار عوي؟ — دەدى.

— جوق. شولدەن قابىسىپ، ولەيىن دەپ موڭىرەپ تۇر جارىقتىق، — دەدى كەلىنى.

— جاقسى بولعان ەكەن، ءبىز ءقازىر الا سيىردى سۋارامىز، — دەدى.

ءبارىمىز سىرتقا شىقتىق. اتانىڭ جىگىت بولعان ءبىر نەمەرەسى الا سيىردى جەتەلەپ الىپ شىقتى. ءۇش كۇن سۋ ىشپەگەن جارىقتىقتىڭ ءىشى ابدەن قابىسىپ كەتكەن، موڭىرەپ سۋعا ۇمتىلادى. قاناتەكەڭ سيىردى باس جىبىنەن تارتىپ ۇستاپ تۇردى دا، ۇيدەن كورپەشە الدىرىپ، ۇستىنە جاپتى. اتامىز نە ىستەگەلى ءجۇر دەگەندەي ءبارىمىز اڭتارىلىپ قارايمىز. سودان ورىس ايەلگە قاراپ:

— دوچكا، يدي سيۋدا، نە بويسيا، — دەدى. شوشىپ كەتكەن ايەل:

— وي، يا بويۋس، يا نە سموگۋ، — دەپ بەزەك قاقتى. ءبىزدىڭ جان-جاقتان كەۋ-كەۋلەۋىمىزبەن عانا قورقاسوقتاپ سيىرعا جاقىندادى. كومەكتەسىپ، جابىلا كوتەرىپ ايەلدى سيىرعا مىنگىزدىك-اۋ، ايتەۋىر. قاناتەكەڭ دايىنداپ قويعان جىبىمەن ايەلدىڭ ەكى تابانىن سيىردىڭ استىنان ءتۇيىستىرىپ، مىقتاپ تارتىپ، سىرەستىرىپ بايلادى. ءبىرىمىز ايەلدى ۇستاپ، ءبىرىمىز سيىردى جەتەلەپ، قۇدىق جانىنداعى سۋ استاۋىنا كەلدىك. ايەلدىڭ وتىرىسىن، ءجىپتىڭ بايلانعانىن مۇقيات قاراپ شىققان سىنىقشى:

— ال ەندى سۋدى قۇيىڭدار، — دەدى. شولدەن ولۋگە كەلگەن الا سيىر ەشتەڭەگە قارايتىن ەمەس. كوزى الارىپ، استاۋ تولى سۋعا باس قويدى. كورىپ تۇرمىز سيىردىڭ قارىنى اپ-ساتتە ۇرگەن شارعا ۇقساپ قامپيىپ بارادى. ءبىر كەزدە بىردەڭە سىرت ەتە ءتۇستى. ايەل "وح" دەپ ايقايلاپ جىبەردى. قاناتەكەڭنىڭ جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىلدى: "ورنىنا ءتۇستى"،— دەدى دە، شيەلەنىپ قالعان ءجىپتى كەزدىكپەن كەسىپ جىبەردى. ەپتەپ ايەلدى جەرگە تۇسىردىك، العاشىندا اق تەر، كوك تەر بولىپ اۋىرسىنعان ول اياعىن اڭداپ باسىپ، ءجۇرىپ كەتتى. سونداعى ونىڭ اتاعا دەگەن رياسىز العىس سەزىمىن ايتساڭىز، ءسوز جەتپەيدى عوي. كورىپ تۇرعان جۇرتتىڭ ءبارى قۋانىپ، ايەلدەر كوزدەرىنە جاس الدى.

بۇل مەنىڭ ەسىمدە قالعان ءبىر وقيعا عانا. اۋىل اراسى جاقىن بولعاندىقتان مۇنداي جايلاردىڭ تالايىن كوردىك. مەن ءقازىر ويلايمىن، ەندى وسى قاناتەكەڭ سياقتى ادامدار دۇنيەگە كەلەر مە ەكەن؟ "التىننىڭ قولدا باردا ءقادىرى جوق" دەگەن وسى-اۋ...

4. بەرىش قۇدايبەرگەن كوپەكوۆ مارقۇم ايتقان-دى

شاعادامنان بەكداشىعا شىعاتىن ۇلكەن اسفالت جولدان شىعىسقا قاراي قايىپ اتا جەرىنە بۇرىلا جونەلەتىن سان ماشينالار شۇباعان كەرۋەنگە ۇقسايتىن. ولاردىڭ ات ماڭدايىن تىرەيتىنى — كراسنوۆودسك قالاسىنىڭ سولتۇستىك-باتىس تۇسىنداعى قاراباۋىر ەڭىستىگىنىڭ باتىس بەتىندەگى قايىپ اتا قوسقاتىن مەكەندەگەن "قاناتەكەڭنىڭ اۋىلى" دەپ اتالاتىن قاسيەتتى ورىن. دەرتىنە ءدارۋ ىزدەگەن جاندار قاناتەكەڭنىڭ شيپالى بارماعىنان ءلاززات تاۋىپ، جۇزدەرى ارايلانىپ، قۋانىش سەزىمىنە بولەنىپ، كوتەرىڭكى كوڭىل مەن كەلگەن كولىكتەرىنە ءمىنىپ، قايتا اتتانىپ جاتاتىن. وسىنداي دۇبىرگە بولەنگەن ات توبەلىندەي توبەشىك ۇستىندە ءومىر شامى جانىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن ەدى.

قاناتەكەڭ حالىق ەمىن كەيىنگە جالعاستىرعان، سان سىرقاتقا شاپاعاتىن تيگىزگەن، سىنىقتان سارناعانداردىڭ جانىن جاي تاپتىرعان شيپالى قول سىنىقشى، تالانتتى ءتاۋىپ ەدى. ونىڭ كوزى تىرىسىندە كراسنوۆودسك قالاسى مەن اۋدانىنىڭ جۇمىسشى كەنتتەرى مەن مالشى اۋىلدارىنىڭ ءاربىر شاڭىراق وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ەمدەلمەگەنى كەمدە-كەم شىعار. بۇل وڭىردەن باسقا دا — قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقالپاق، ءازىربايجان ەلدەرىنەن، رەسەيدەن كەلىپ سان ۇلت وكىلدەرى ەمدەلگەن.

ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قان مايداندا ءجۇرىپ، اۋىر سىنىق جاراقاتىن العانداردى دارىگەرلەرگە جەتكەنشە سىنىعىن سالىپ ۇلگەرگەن. سول ءبىر قيىن ساتتەردە حيرۋرگتەرگە جاردەمدەسكەن. توقىراۋ زامانى كەزىندە توقتاي شاپقان جۇيرىكتەي كوسىلىپ سىلتەي الماعان.

الايدا، حالىق قاناتەكەڭ بويىنداعى قاسيەت-دارىنىن پايدالانعان.

مەنىڭ اۋرۋ كەزىمدە وسى كىسىگە ەمدەلگەنىم بار-دى. جابىرقاۋ جانىما مەدەت بەرگەن جاقسىلىعىنا وراي، كەزىندە، 1981 جىلدىڭ 31 شىلدەسىندە قاناتەكەڭە ارناۋ ولەڭ جازدىم. تاۋىپتەر تىزگىنىنىڭ تەجەۋلى كەزىندە جازىلعان بۇل ولەڭنىڭ وي تەبىرەنىسى بولسا دا، تولعاۋى تولىق تاسقىنداماعان شىعار. بۇكپەلى داۋىردە جارىققا شىقپاعان بۇل ولەڭ سول جىلداردىڭ وزىندە-اق جىرشىلار اۋزىنا ىلىگىپ، ەل اراسىنا ەپتەپ تاراپ كەتكەن جايى بار.

سول ءبىر ارحيۆىمدە ساقتالعان "حالىق ەمشىسى قاناتبايعا" دەگەن ولەڭىمدى وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنعىم كەلەدى.

ءجاي كوزگە ءسىز قازاقتىڭ قارا شالى،
بويىڭا بۇقارالىق جاراسادى،
سونشاما قاراپايىم بولساڭ داعى
داڭقىڭىز اسقار تاۋمەن تالاسادى.
كورسەتسەڭ قاسيەتپەن تاماشانى
قاتەردەن قام كوڭىل جان ءارى اسادى.
شارشى ءتور، كيەلى ورىن — وتباسىڭنان
كەلگەندەر ريزا بولىپ تاراسادى.
ەرەكشە ادامشىلىق قاسيەتىڭ
ەلىڭە ارنالدى بار اسىل نيەتىڭ.
كەرەمەتتەي كورەمىز ءوزىڭدى ءبىز،
قاستەرلەپ، جۇمىلا جۇرت باس يەتىن.
اۋرۋلار قامالاسا جان-جاعىڭدى
باتىردىڭ دەرتكە داۋا بارماعىڭدى
سارناعان، بەبەۋ قاققان، سىنعاندارعا
قولما-قول سان كورسەتتىڭ ارۋاعىڭدى.
ەمدەدىڭ، قامىققاندى ايالادىڭ،
ۇدايى جاردەمىڭدى ايامادىڭ،
سىرقاتتان ساۋىققاندار ەش ۇمىتپاس
سىزدەي ءبىر جانعا شيپا سايا باعىن.
جۇرسەڭ دە ەل-جۇرتىڭمەن بىتە قايناپ
اتىندى اڭىز ەتتى بۇكىل ايماق.
ەمسەكتىك، سىنىقشىلىق تالانتىڭا
ءبىر ەمەس تالاي ۇلتتىڭ وكىلى ايعاق.
تىلەيدى قالىڭ ەلىڭ ساۋلىعىڭدى،
ارماندايدى: "ۇزاق ءومىر، ساۋ كۇنىڭدى"
"سىيعا-سىي، سىراعا-بال"،-دەگەندەي-اق،
حالقىڭ بار كوتەرەردەي تاۋ جۇگىندى.
باباڭنان قالعان ءوزىڭ-قاراشاڭىراق
ورناعان باسىڭىزعا تاماشا ب ا ق،
كەيىننەن اڭىز قىلار جاس ۇرپاقتىڭ
ءومىرىن تالاي قالدىڭ اراشالاپ.
دەرت كەلسە قۇدىرەتپەن قۇمارلانعان
ۋاليلەر ءوتتى ارۋاعىن بۇلعالاعان،
وسى كەز زايىرىڭا ەل تاڭ قالىپ،
كوپشىلىك دەپ ويلاپ ءجۇر جۇمباق ادام.
ەمەسسىز قارا باقسى — سارىنى جىر،
ءبىرتۋار ءسىز حالىقتىڭ دارىنى ءبىر.
"بۇرىنعى بىلگىرلەردەي ارۋاقتى"، — دەپ
ايتادى اداي ەلى — قارىمى نۇر.
ۋا، جۇرتىم جاقسىڭدى ەندى كورشى مىنە!
بۇل كۇندە ەلدىڭ تيگەن ەنشىسىنە.
كوپ كوڭىل از عانا ءبىر ءسوز ارنادىم
حالىقتىڭ قادىرمەندى ەمشىسىنە.
ءار ءداۋىر ءاۋپىرىمىن بەرەر مە ەكەن؟
مۇنداي جان دۇنيەگە كەلەر مە ەكەن؟
ياپىر-اۋ، قاناتەكەڭ قاسيەتى
كەيىننەن ۇرپاعىنا ەرەر مە ەكەن؟

5. ءسوز سوڭى نەمەسە رۋحىڭمەن قامداي ءجۇر، كوكە!

اتاعى جەر جارعان سىنىقشى ءھام حالىق ەمشىسى رەتىندە قالىڭ بۇقارانىڭ قۇرمەتى مەن ءىلتيپاتىنا بولەنگەن قاناتباي بوقاي ۇلى كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان ىقىلاسقا، قولداۋ-كومەككە يە بولدى دەسەك، اسىرا ايتقاندىق بولار ەدى.

الپىسىنشى جىلدارى كراسنوۆودسك قالالىق اۋرۋحاناسىنىڭ ەل اۋزىندا جۇرگەن، بىلگىر دارىگەر-حيرۋرگى سۆەتلوۆ (اتى ەسىمدە جوق) قانا سىنىقشىنىڭ ەرەكشە قابىلەت قارىمىن باعالاپ، اۋرۋحاناعا اۋىر سىنىقتارمەن تۇسكەندەر بولسا، كەيدە قاناتەكەڭدى ارنايى شاقىرىپ، كەڭەسىپ تون پىشكەندەي كەلىسىپ، ءبىر-بىرىن ءتۇسىنىپ ءجۇرىپتى. جۋرناليست، مارقۇم جارىلقاسىن ىبىراش ۇلىنىڭ ءبىر ايتقانى ەسىمدە: "بالا كەزىمدە، —دەدى ول، — ۆەلوسيپەدپەن تاۋدان تومەن زۋلاپ كەلە جاتىپ وڭباي قۇلاپ، جاۋىرىنىمدى سىندىرىپ الدىم. قاناتەكەڭە اپارىپ سالعىزىپ، جاقسىلاپ تاڭىپ بەرسە دە، بىرەۋلەردىڭ ايتۋىمەن اعايىم قالالىق اۋرۋحانا حيرۋرگى سۆەتلوۆقا الىپ باردى. ول سىنعان جاۋىرىنىمدى ولاي-بىلاي قاراپ، الاڭدايتىن ەشتەڭەنىڭ جوق ەكەنىن، سىنىقتىڭ ورنىنا تۇسكەنىن ايتتى. مىناۋ اقساقالدىڭ قولتاڭباسى عوي، تەك سول عانا وسىلاي عىپ تاڭاتىن ەدى"— دەپ سۇرادى. مەن: "ءيا، سول قاناتەكەڭ" — دەپ ەدىم، ماعان قاراپ: "چتو ەششە تەبە نادو"، — دەپ شىعارىپ سالدى".

الايدا سۆەتلوۆ قايتىس بولدى دا، ونىڭ ورنىنا كەلگەندەر قاناتەكەڭنىڭ ەل ىشىندەگى ابىروي-بەدەلىنەن قاۋىپتەندى مە الدە كورە الماستىقتان با، ايتەۋىر ونى اۋرۋحاناعا جولاتپاۋعا تىرىستى. اۆتوماشينا اپاتىنا ۇشىراپ نەمەسە باسقا جاعدايمەن اۋىر حالدە اۋرۋحاناعا تۇسكەندەردى كورسەتۋ ءۇشىن ولاردىڭ تۋعان-تۋىستارى سىنىقشىنى پالاتاعا جاسىرىن كىرگىزىپ جۇرەتىن. ونىمەن دە قويماي شاش ال دەسە باس الاتىندار، ورگان قىزمەتكەرلەرى ونىڭ ۇيىنە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ادام ەمدەۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالعان كەزدەرىن دە بىلەمىز. ءبىراق وعان بارۋىن حالىق توقتاتقان ەمەس، ايىلىن جيعان قاناتەكەڭ دە بولمادى. بىردە، ءوزىم كۋا بولعان مىناداي جاعدايدى ايتا كەتكىم كەلەدى.

تۇرىكمەنستانداعى بالقان وبلىسىنىڭ ورتالىعى نەبيت-داگ قالاسىندا ۇمىتپاسام، سەكسەن ءۇشىنشى جىلى اتەيستىك تاقىرىپقا ارنالىپ ۇلكەن ايماقتىق كونفەرەنسيا ءوتتى. وعان ەلدىڭ باتىسىنداعى اۋدان-قالالاردان يدەولوگيالىق جۇمىسپەن اينالىساتىندار تۇگەلدەي شاقىرىلىپتى. كراسنوۆودسك اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا كادرلارىنىڭ قۇرامىندا مەنىڭ دە (ول كەزدە اۋداندىق "جۇمىسشى" گازەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىمىن) قاتىسۋىما تۋرا كەلدى. وبلىستىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنان باستاپ، رەسپۋبليكا استاناسىنان كەلگەن عالىم-يدەولوگ، اتەيستەردىڭ كۇنى بويى اڭگىمەسى-اۋليەگە تۇنەۋگە، باقسى-بالگەرلەرگە، جالپى دىنگە قارسى ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋ. ولاردىڭ سوڭىن الا وبلىستىق سانيتارلىق اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىسى تۇركىمەن ايەل شىعىپ سويلەدى. ول اڭگىمەسىن ايتا كەلىپ، ءسوز رەتى فاكتى مەن مىسالعا تىرەلگەندە قاناتەكەڭدى تىلگە تيەك ەتتى. جۇزدەگەن ادامنىڭ كوزى بىزگە قادالعانداي ءۇش-تورت قازاق كۇمىلجىپ وتىرمىز. سونداعى ايتاتىن ءۋاجى "سانيتارلىق جاعداي ساقتالمايدى، ارنايى مەديسينالىق ءبىلىمى جوق بولسا دا ادام ەمحانا-اۋرۋحانانى قويىپ سوعان عانا بارادى، بۇعان قاشان توقتاۋ بولادى، ءتيىستى ورگاندار قايدا قاراپ وتىر" دەگەنگە سايادى. مۇنداي اڭگىمە ايتىلادى دەپ تىپتەن كۇتپەگەن مەن بۋلىعىپ، تاماعىما وكسىك تىرەلگەندەي بولدى. نە دە بولسا ارتىن كۇتتىم. ەندى كوسىلە باستاعان الگىنىڭ ءسوزىن ارتقى جاقتان شىققان " توقتاتىڭىز، ونداي اڭگىمەڭىزدى!" دەگەن وتكىر داۋىس پىشاق كەسكەندەي تىيدى. سىلتىدەي تىنعان جۇرت "بۇل كىم ءوزى" دەگەندەي جاپپاي ارتقا بۇرىلدى، قابا ساقال، كەزىندە كوزاينەگى بار ءىرى ورىس كىسى ەكەن. زالدىڭ ورتاسىنا قويىلعان ميكروفونعا كەلىپ: "ءسىز ونداي بايىپسىز اڭگىمە ايتۋدى توقتاتىڭىز — دەدى قايتالاپ-بىلەسىز بە ءسىزدىڭ قازىرگى دارىگەرلەرىڭىز وڭ اياعى سىنعاننىڭ سول اياعىن تاڭىپ قويادى، ەشقانداي بىلىگى جوق نادان ادامدار بۇكىل مەديسينانى جايلاپ بارادى. ال، ول اقساقالعا كەلەتىن بولساق، ناعىز سىنىقشى، ەمسەك، قولى شيپالى جان. مەن ءوزىم ول كىسىگە ەمدەلدىم جانە ونى جاقسى بىلەمىن، ويتكەنى كراسنوۆودسكىدە ءتۋىپ-وستىم. وعان مەن عانا ەمەس بۇكىل حالىق بارادى، ءتىپتى مىنا پرەزيديۋمدا وتىرعانداردىڭ دا وعان بارماعاندارى جوق شىعار. ونىڭ نەسىن جاسىرامىز، نانباساڭىز، وزدەرىنەن سۇراپ كورىڭىزدەر، — دەپ قولىمەن پرەزيديۋمدى نۇسقادى دا، ءسوزىن جالعادى، — سوندىقتان دا حالىققا پايداسىن تيگىزىپ وتىرعان كىسىلەردى ورىنسىز كىنالاعانشا قولداۋ كەرەك، شاما جەتسە ۇيرەنىپ، ۇلگى الۋ كەرەك".

ەڭسەمدى باسقان ءزىل ومىرىلىپ تۇسكەندەي، كوزىم جاساۋراپ ريزالىق كوڭىلمەن قابا ساقالعا جالتاقتاپ قاراي بەرىپپىن. وسىلايشا سان ۇلتتان قۇرالعان حالىقتىڭ زور ءىلتيپاتىنا بولەنگەن قازاقتىڭ قاراپايىم قارا شالى — قاناتباي كوكەم ءۇشىن توبەم كوككە تيگەندەي شالقىپ، بالقان تاۋ باۋرايىنداعى شاھارعا سيماي كەتكەندەي بولىپ ەدىم-اۋ... سوندا مەن.

وسى ورايدا كوپشىلىك بىلگىسى كەلەر دەگەن نيەتپەن قاناتەكەڭنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنا بىلگەنىمشە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىم. ونىڭ رۋى جەمەنەيدەن كەدەيدىڭ اقشاسى. قۇل ۇلى بوقايدان بەس قىز، بولەكباي، قاناتباي، راحمەت ەسىمدى ءۇش ۇل دورەگەن ەكەن. بولەكبايدان داۋىلباي بولىپ ونان ءارى جالعاسسا، ءىنىسى راحمەتتەن بيسەن، تىنىشتىق، تاڭات ولاردىڭ بالا-شاعاسى بولىپ ۇرپاق ءوربىپ جالعاسۋدا. ءسوز رەتىندە ايتا كەتكەن ءجون. بيسەكەڭ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ماڭعىستاۋلىق مايدانگەرلەر ساپىندا استاناعا دەيىن بارىپ، قۇرمەتكە بولەنگەن اعامىز جاسى سەكسەنگە كەلسە دە قالا ومىرىنە، جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋگە ات سالىسىپ كەلەدى. قاناتەكەڭنىڭ جوعارىدا ايتىپ وتكەن بەس اپاسىنىڭ ءبىرى اتاقتى اقىن-جىراۋ سۇگىر بەگەندىك ۇلىنىڭ زايىبى.

ال، قاناتباي كوكەمىزگە كەلەتىن بولساق، ول 1900 جىلى ماڭعىستاۋداعى سارتاس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلەدى. وتىزىنشى جىلدارداعى الاساپىراندا كوپتەگەن قانداستارىمىز سياقتى، قاعىنان تايعان كيىكتەي اتاجۇرتىنان اۋا كوشۋگە ءماجبۇر بولىپ، قارابۇعازداعى سۋلفات، قۋلىماياكتەگى تۇز كاسىپشىلىكتەرىندە جۇمىس ىستەيدى. 1942 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ستالينگراد تۇبىندەگى قاندى شايقاستاردا بىرنەشە جەرىنەن جارالانادى. بەت-اۋزى مەن بوكسەسىن جارىقشاق جاراقاتتاپ، ءبىر قولىنىڭ ورتان ساۋساعىن جۇلىپ كەتەدى دە، مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالادى. سودان زەينەتكە شىققانشا كراسنوۆودسكىدەگى مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىندا جۇكشى بولادى. زايىبى — سۇيىندىك رۋىنىڭ بۇقارىنان قالمۇرات قىزى ادەمى. قاناتەكەڭنىڭ وتباسىندا التىباي اتتى ۇلى مەن اقبالا، اعىلەس، اعىلەن دەگەن قىزدارى ءوسىپ، تاربيەلەندى. 1927 جىلى دۇنيەگە كەلگەن التەكەڭ قىرىق ءبىر جاسىندا، ال قىزى اعىلەن مەن اقبالا دا كەيىن دۇنيەدەن وزدى، ەكەۋىنەن دە ۇرپاق بار. ءقازىر اعىلەس اپاي جاڭاوزەن قالاسىندا تۇرادى، ارداقتى اجە.

جۋىردا عانا قاناتەكەڭنىڭ اقتاۋ قالاسىنداعى 28ء-شى شاعىن اۋداندا تۇراتىن نەمەرەسى التىباي ۇلى ورىنبايدىڭ شاڭىراعىندا بولدىق. جاسى ەلۋدىڭ بەلورتاسىنا كەلىپ قالعان ورەكەڭ " ماڭعىستاۋمۇنايگازعا" قاراستى قالامقاس كەن ورنىندا ەڭبەك ەتەدى ەكەن. كىدىر جەڭگەي ەكەۋى قىزدى قياعا، ۇلدى ۇياعا قوندىرىپ، ۇرپاق ءوسىرىپ وتىر. ورەكەڭنىڭ اناسى 78 جاستاعى ءبيبىجان جەڭگەي دە وسىندا ەكەن.

— سۇيىندىك رۋىنىڭ بۇقارى قالدىبەكتىڭ قىزىمىن،— دەدى ول ءوز اڭگىمەسىندە، — وسى شاڭىراققا 1945 جىلى كەلىن بولىپ ءتۇستىم. التىبايمەن ءتۇتىن تۇتەتىپ، ون ءۇش قۇرساق كوتەردىم. ونىڭ جەتەۋى ۇل دا، التاۋى قىز بولدى. ۇلدارىمنان قالعانى وسى ورىنبايىم عوي. اقشۇقىرداعى مەرگەنبايىم مەن وسى قالانىڭ سەگىزىنشى شاعىن اۋدانىندا تۇراتىن دۇيسەنبايىم ءۇيلى-باراندى بولعاننان كەيىن قايتىس بولدى، شۇكىر ارتىندا بالا-شاعالارى بار عوي ايتەۋىر. ءبىزدىڭ قازىرگى جاعداي وسى، شىراعىم...

"ايگىلى سىنىقشى، حالىقتىڭ شيپاگەر ءتاۋىبى قاناتباي بوقاي ۇلى 1989 جىلى 89 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. ءوزىنىڭ ءىزى قالعان، مالىن جايىپ، وي-قيالعا بەرىلگەن جۇپار جۋساندى قىر-بەلەسىنە، تالايلاردى ەمدەپ العىس-ساۋابىن العان اۋىلىنا تاقاۋ قايىپاتادا ماڭگى تىنىستاپ جاتىر. قازاقستاننان شىققان ۇزاقتىعى 500 شاقىرىمدىق ۇلكەن جولدىڭ شاعادامعا قۇلار تۇسىندا توقتاپ، قاناتەكەڭە دۇعا باعىشتاپ ءوتۋ ونى بىلەتىندەردىڭ ادەتىنە اينالعان. ءتۇبى شايتان بولماسا پەندە اتاۋلىنىڭ ەرتەلى-كەش باقيلىق بولارى حاق قوي. وسىندايدا عۇلامالار "ادامنىڭ ارتىندا ءۇش نارسە قالادى"،— دەيدى ەكەن. ونىڭ ءبىرى ۇرپاعى، ەكىنشىسى — ونەرى، ءۇشىنشىسى — كىسىگە جاساعان جاقسىلىعى. قۇداي كوپسىنبەسىن قاناتباي كوكەمىز دە وسىنىڭ ۇشەۋى دە بار، ءقازىر ونىڭ نەمەرە-جيەندەرى، شوبەرەلەرى، وتاۋ تىگىپ ءۇي بولدى. ونەرى — سىنىقشىلىعى، ەمسەكتىگى، ونىڭ بۇل قاسيەتى تۋرالى ەستەلىكتەر، دەرەكتى اڭگىمەلەر، ءتىپتى اۋىزەكى ءاڭىز-افسانالار بارشىلىق. ال، سانالى عۇمىرىندا ادامعا جاساعان جاقسىلىعى ۇشان-تەڭىز.

وتىزىنشى جىلعى ويراندا كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىنەن امالسىز كوشىپ، كورشى تۇرىكمەن ەلىن مەكەندەگەن، ورىس، تۇرىكمەن، ارميان-ەۆرەي، ءازىربايجان-تاتار، ت.ب. قويان-قولتىق قونىستانعان كوپ ۇلتتى ولكەدە قازاعىمنىڭ اتاق-ابىرويىن اسقاقتاتقان، قۇرساۋ ىسپەتتى جابىق قوعامدا قانشاما تەپەرىش كورسە دە، مارتتىگىنەن تانباعان، اق ءجۇرىپ، انىق باسىپ، ار-نامىسىنا داق شالدىرماعان قاناتباي كوكەمىز جايىندا كوكەيىمىزدە كوپتەن جۇرگەن وسىناۋ جازبامىزدى ونىڭ رۋحىنا باعىشتادىق.

تىرلىگىندە شاپاعات يەسى اتانعان قايران قارا شال — قاناتباي كوكە، ازىرشە قولدان كەلگەنى وسى بولدى!

---