سونى سوقپاق
سوسياليستىك رەاليزم ءادىسى سوۆەتتىك داۋىرىمىزدەگى كوركەم تۆورچەستۆونىڭ الۋان ءتۇرلى ستيل ەرەكشەلىكتەرىن، كوركەمدىك مۇمكىنشىلىكتەرىن، تالانت بايلىعىن مول قامتىدى. ءاربىر جازۋشىعا ءوز تالانتىنىڭ ەرەكشەلىك ىڭعايىنا، ءومىر قۇبىلىستارىن وزىنشە قابىلداۋىنا، ءسويتىپ، ادەبيەت قورىنا تىڭ، سونى شىعارمالار قوسۋىنا كەڭ ءورىس بەردى.
سوسياليستىك رەاليزم ادىسىنە سۇيەنگەن سوۆەت ادەبيەتى يدەيالىق كوركەمدىك جاعىنان XX عاسىرداعى كوركەم ويدىڭ الدىندا كەلە جاتقاندىعى ءمالىم. ءبىز سوۆەت ادەبيەتىنىڭ قىرۋار بايلىعىن ماقتان ەتە الامىز. ءقازىر دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ءسۇيىپ وقيتىن م. گوركييدىڭ ماڭگى ولمەس اسقاق پوەزياسى، م. شولوحوۆتىڭ ازامات سوعىسى جانە سوۆەت تاقىرىبىنا جازعان كەڭ پولوتنولى ەپوپەيالارى، JI. لەونوۆتىڭ ويلى، شۇيگىن ءتىلدى شىعارمالارى، ك. فەديننىڭ نازىك سىرلى اقىلدى كىتاپتارى، ا. تۆاردوۆسكييدىڭ حالىق بۇلاعىنان قايناپ شىققان جىرلارى، ترەنيەۆ، پوگودين، افينوگەنوۆ، لاۆرەنيەۆ پەسالارى جانە دە باسقا قىرۋار تالانتى بار اقىن-جازۋشى، دراماتۋرگتەردىڭ قۇنارلى، سونى شىعارمالارى وسى سوسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن جاسالعان. ورىستىڭ سوۆەتتىك ادەبيەتىنىڭ كەڭ جويقىن وزەنىنە ۇلكەن ارنا بولىپ، مازمۇنى سوسياليستىك، ءتۇرى ۇلتتىڭ سوۆەتتىك ءبىر سەمياداعى حالىقتار ادەبيەتى كەلىپ قۇيادى. سوسياليستىك ۇلتتار ادەبيەتىنىڭ وكىلدەرى سوۆەت ادەبيەتىنە جاڭا تاقىرىپتار، سونى ءومىر كورىنىستەرىن عانا اكەلىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ءار ءتۇرلى جاڭا ستيلدەر، تۆورچەستۆولىق دارالىقتار ەنگىزدى.
سوسياليستىك رەاليزم ادىسىنەن نارلەنگەن قازاق سوۆەت ادەبيەتى دە زور تابىستارعا يە بولىپ، ءورىc تاپتى. ريەۆوليۋسيادان بۇرىن ادەبيەتىمىزدە بولماعان تىڭ جانرلار ەنگەنىن بىلاي قويعاندا، ءار جانردىڭ وزىندە ءار ءتۇرلى تۆورچەستۆولىق ستيلدەگى الۋان ءتۇرلى شەبەرلىك يەلەرى — ءوز داۋىستارىن ەرەكشە تانىتقان جازۋشىلارىمىز بار. ولاردىڭ شىعارمالارى ادەبيەت باقشاسىنىڭ كوركىن تۇرلەندىرىپ، قۇلپىرتىپ جىبەرگەنى انىق.
الدىمىزدا وسى سياقتى بيىك مۇرالارىمىز بولعاندىقتان دا ادەبيەتىمىزدىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرى — كەي شىعارمالاردىڭ جۇدەۋلىگى، ەلەۋسىز جۇپىنىلىعى، وي مەن ءتىل كەدەيلىگى انىق بايقالادى، اسىلىمىز بولعان سوڭ جامانىمىز باتتيىپ كورىنەدى.
ماياكوۆسكيي ءبىر ولەڭىندە «پوەزيا — بەلگىسىز جولعا ساپار شەگۋ» دەپ ەدى. بۇل جالعىز پوەزياعا ەمەس بۇكىل ادەبيەتكە، قالا بەردى يسكۋسستۆوعا تىكەلەي قاتىناستى ءسوز. جازۋشى ادام ءار شىعارما جازار الدىندا وسى كۇنگە دەيىن وزگە جان بەتىن اشپاعان ءومىر كورىنىستەرىنە، ادام دۇنيەسىنە، حاراكتەرلەرگە، تابيعات قۇبىلىسىنا ساپار شەگەدى. وسى ساپارىندا ءوز كوزىمەن ءوزى عانا كورگەن تىڭ قۇبىلىستاردى، سونى سىرلاردى اشادى. مىنە، سوندىقتان دا ءاربىر جاڭا كىتاپتى قولىنا العاندا، وقۋشى جازۋشى ءدۇربىسىن، كەرەك ميكروسكوبىن كوزىنە تۇتىپ، وزىنە بەيتانىس نە تانىس بولسا دا اڭداماعان جاڭا دۇنيەگە ويلى جۇزبەن قاراپ تولعانادى. جاقسى كوركەم شىعارمالار ارقىلى وقۋشىنىڭ رۋحاني وسەتىنى دە وسىدان.
ءبىراق ادەبيەتىمىزدە ءوزىن ازاپقا سالماي، ىزدەنىپ اۋرە بولماي، جەڭىل جورتىپ، ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇسىن تارتا بەرەتىن جازۋشىلار از ەمەس. سحەماعا قۇرىلعان، وزىندىك ەرەكشەلىگى جوق، وقۋشىلاردى تولعانتپايتىن كىتاپتاردىڭ ءجيى شىعۋى دا وسىدان.
جازۋشى ەڭبەگى — ەڭ اۋىر ەڭبەك. جازۋشى ادامنىڭ قاشان دا قۇلاعى ساق، كوزى ءجىتى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى ول ءومىر قۇبىلىستارىن قاپىسىز اڭديدى. ءاربىر جاڭالىققا اككى تۇرادى. ۇلى جازۋشى ا. پ. چەحوۆ ءوزىنىڭ تۆورچەستۆو جولىندا باسىنان كەشكەندەرىن، جازۋشى ەڭبەگى تۋرالى كەڭ ويلاپ قورىتقاندارىن «شاعالا» پەساسىندا تريگوريننىڭ سوزىمەن بىلاي بەرەدى: «ادامنىڭ جانىن قيناپ، مازا بەرمەيتىن كورىنىستەر بولادى، مىسالى، كەيبىرەۋ كۇندىز-تۇنى اي تۋرالى عانا ويلايدى: مەنىڭ دە سونداي ءوز ويىم بار. مەنىڭ جازۋىم كەرەك، جازۋىم كەرەك، كەرەك... دەگەن وي كۇندىز-تۇنى قىر سوڭىمنان قالمايدى. زورىققان اتتاي تىنىمسىز جازا بەرەم، ودان باسقا امالىم جوق... مىنەكەي سىزبەن بىرگە كوڭىلىم تولقىپ وتىر، ال ءبىراق بىتپەي جاتقان پوۆەسىم بار ەكەنى ەسىمنەن ەكى ەلى شىعار ەمەس. انەكي رويال سياقتى بۇلتتى كوردىم. اڭگىمەنىڭ ءبىر جەرىندە رويال سياقتى بۇلت كوشىپ بارادى دەپ ايتا كەتۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى. گەليوتروپتىڭ ءيىسى شىعادى. ال مەن بولسام جازعى كەشتى سۋرەتتەگەندە ءتاتتى ءيىس، بوياۋى وڭعان ءتۇستى قىستىرا كەتۋ كەرەك دەپ ءتۇيىپ وتىرمىن. ءسىز بەن ءوزىمنىڭ ءار ءسوزىمدى اڭدىپ، وسى سوزدەر مەن ۇعىمداردىڭ ءبارىن، ءبىر كادەگە جارار دەپ، ءوزىمنىڭ ادەبيەت ساندىعىما سالىپ قويۋعا اسىعام. جۇمىسىمدى اياقتاعاندا تەاترعا نە بالىق اۋلاۋعا جۇگىرەم، ءبارىن ۇمىتىپ، ويدان سەرگىپ ناعىز دەم الاتىن كەزىم وسى-اق سياقتى، — جوق ولاي شىقپايدى، قايتادان باسىما قورعاسىنداي اۋىر جىلجىپ جاڭا سيۋجەت كەلە باستايدى دا ستولعا قاراي جەتەلەيدى، وزىمە ءوزىم مازا كورسەتپەيمىن، ءوز ءومىرىمدى كەمىرىپ جەپ، تانىمايتىن بىرەۋلەرگە بەرەتىن بالىم ءۇشىن ەڭ اسىل گۇلىمنىڭ ءسولىن سىعىپ، گۇلدىڭ ءوزىن جۇلىپ، تامىرىن تاپتايتىنىمدى سەزەمىن».
وسى سياقتى جان قيناۋدان تارتىنباي، بارىن اياماي جاقسى شىعارما بەرگەن جازۋشىلار قازاق ادەبيەتىندە از ەمەس. مۇحتار اۋەزوۆ ۇزاق جىلدار تولعانىپ، ومىردەن كوپ كورگەندەرىنىڭ ەڭ اسىلىن جيىپ، اتاقتى، «اباي»، «اباي جولى» روماندارىن جازدى. جازۋشى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءومىردى كەڭ قامتىپ، تاريحي شىندىقتى كوركەم شىندىققا اينالدىرىپ ءدال بەرۋمەن بىرگە سول زاماننىڭ وزىنە ءتان ءومىر كورىنىستەرىن، سالتتىق سيپاتتارىن، مىنەزدەرىن شەبەر سۋرەتتەپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالىقتىڭ ءتىل بايلىعىنىڭ اسىلىن ەكشەپ بەردى. عابيت مۇسرەپوۆ شىعارمالارىندا، اسىرەسە پەسالارىندا وزگەنىڭ اۋزىنا تۇسپەگەن ۇعىمدار مەن ويلاردى مارجان سوزدەرمەن ۇمىتىلماستاي ەتىپ جەتكىزدى. ءسابيت مۇقانوۆ ولەڭدەرىنەن، عابيدەن مۇستافين روماندارىنان جازۋشى ءجىتى باقىلاعان، سىرىن جاڭاشا اشقان قايتالانباس ءومىر كورىنىستەرىن، مەرگەن سوزدەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. قاسىم امانجولوۆ اقىندىق العىرلىقتىڭ، سۋرەتكەرلىكتىڭ، ءسوز ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن تاستاپ كەتتى. اقىن عالي ورمانوۆ از ايتسا دا ۇتىمدى، ويلى ايتادى. ەرعالييەۆتىڭ دا ىزدەنۋ جولىندا پوەزياعا قوقان وزىنە ءتان ءسوز وبرازدارى، بوياۋلارى بار. وسىلار سياقتى، ادەبيەت شاڭىنىڭ استىندا قالماي، ءوز شابىستارىن تانىتقان جازۋشىلار از ەمەس. ارينە، وسى اتالعانداردىڭ بولسىن، وزگەلەردىڭ بولسىن شىعارمالارىندا ازدى-كوپتى كەمشىلىكتەر دە بار، ول كەمشىلىكتەر ءوز ۋاقىتىندا كۇنگە كۇيگەن قاۋىزداي قۋراپ تۇسەدى دە ىشىندەگى ءدانى قالادى. ويتكەنى، ول شىعارمالاردىڭ ءىشى قۋىس ەمەس.
ادەبيەتتىڭ جاقسى شىعارمالارى حالىق ومىرىندە ۇلكەن ءىز قالدىرادى؛ كوپشىلىكتىڭ رۋحاني قارۋىنا اينالىپ، كۇرەس كادەسىنە جارايدى. ياعني ومىردەگى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، يگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ سىرىن اشىپ، اسىلىن ماپەلەپ، ازعىنىن اشكەرەلەۋگە ادەبيەتتىڭ تيگىزەتىن پايداسى زور. ارينە، ونداي كادەگە يدەياسى مەن كوركەمدىگى كۇشتى ەستەن كەتپەس تىڭ شىعارمالار عانا جارايدى.
ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ ءبارىنىڭ باعاسى بىردەي بولمايدى، ونىڭ اسىلى، جاقسىسى، ءتاۋىرى، ورتاشاسى، شامالىسى، ءتىپتى ناشارى دا بولادى دەپ بىزگە داۋ ايتىلۋى مۇمكىن. راس، بارلىق شىعارمانىڭ قۇنى بىردەي بولا بەرمەيدى. م. شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىنىڭ» قاتارىنا ە. كازاكيەۆيچتىڭ «جۇلدىزىن» اپارىپ قويا المايسىڭ. ەكەۋىن ءبىر تارازىنىڭ ەكى باسىنا سالا المايسىڭ. بۇل ەكى كىتاپتىڭ حالىق ومىرىنە سالار ءىزى، ءومىر جاسى جاعىنان ەداۋىر الشاقتىعى بولارى انىق سياقتى. ءبىراق ودان كازاكيەۆيچتىڭ پوۆەسى قۇنسىز، «تىنىق دون» تۇرعاندا «جۇلدىزدىڭ» قاجەتى جوق دەگەن ۇعىم تۋمايدى. «جۇلدىز» كولەمى دە، ماسشتابى دا شاعىن بولعانىمەن وقۋشىعا تىڭ سىر اشقان، سوعىستا كوپ كەزدەسەتىن وقيعانى جاڭاشا ۇقتىرعان، ەرەكشە كىتاپ.
«الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراي جۇگىرەر». ءار جازۋشىنىڭ تالانتى، مۇمكىنشىلىگى ءار ءتۇرلى. ءبىراق قانداي جازۋشى بولماسىن ادەبيەتكە ءوز قاتارىنشا (ۇلكەن بولار، كىشى بولار) ۇلەس قوسۋعا ءتيىس دەگەن شارت قويىلسا كەرەك. از-كەم بولسىن ءوز بارىمەن، وزىنە ءتان دۇنيەمەن كەلۋگە ءتيىس. ال ەگەر وزىندەگى بولماسا — سىپايى ءسوز قۇراستىرىپ، اجەپتاۋىر وقيعا تىزە بىلگەنمەن، جازۋشى بولۋ شارت بولا قويماس.
ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە وقۋشىلاردىڭ قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزبەي-اق حابار-وشارسىز جوعالىپ كەتەتىن شىعارمالار از با؟ كەيبىر شىعارمالاردىڭ اتتارى باياندامالارداعى، ماقالالارداعى تىزىمدەر ارقىلى عانا وقۋشىلاردىڭ ەسىنە سالىنباي ما؟ وسى كىتاپتاردىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبارى بىردەي تالانتسىز ەمەس-تى. كىتاپتىڭ تەز ولۋىنە، ءىزسىز كەتۋىنە باستى سەبەپ — ول شىعارمالاردىڭ تۆورچەستۆولىق دارالىعى، ادەبيەتكە قوسار جاڭالىعى جوقتىعى؛ اۆتورلارىنىڭ ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ، وڭاي ولجا قۋعاندىعى. ول كىتاپتار ەنجار كوڭىل، شابان قيالدىڭ شالا-جانسار پەرزەنتتەرى.
شىعارما جازۋدى ومىرلىك ماقسات، ازاماتتىڭ بورىش ساناماي، «مەن دە ءبىر نارسە جازىپ تاستايىننىڭ» اياعى جازۋشىنى وتە ىڭعايسىز جاعدايعا اكەلىپ سوقتىرادى. ىزدەنبەگەن جازۋشى دايىن ۇلگىلەردى، بۇرىن تابىلعان وبرازداردى، سۋرەتتەردى ءوز شىعارماسىنا يكەمدەي سالادى. ال شابلونعا، ستاندارتقا ەتى ۇيرەنە كەلە كەيبىرەۋلەر وزگەنىڭ شىعارماسىنان كوشىرىپ الۋعا دا بارادى. ادەبيەتتە ول پلاگيات (ۇرلىق) دەپ اتالادى. مۇنداي ءىس ادەبيەتىمىزدە ءوpic العان نارسە ەمەس، ءبىراق وسى جالعىز-جارىم فاكتىنىڭ ءوزى جازۋشىلار اتىنا، ادەبيەتشىلەر قاۋىمىنا ۇلكەن ۇيات كەلتىرەدى، قينالتىپ قىنجىلتادى. ءبىر جاعى قىلمىسىڭا بارىپ ۇشتاساتىن مۇنداي ناشار ادەتپەن جازۋشىلار قاۋىمى اياۋسىز كۇرەسپەك.
تۋرا پلاگيات اسا سيرەك بولعانمەن، ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە جازۋشىلاردىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاۋى، ارى-بەرىدەن سوڭ ءوزىن-وزى قايتالاۋى كەزدەسەدى. ولەڭ كىتاپتارىن اشىپ قاراعاندا، كوپ ولەڭدەر بىر-بىرىنە ۇقساي بەرەدى. ساتىمەن تابىلعان وبرازدى، اجارلى ءسوزدى، بەينەلى ويدى ءار ساققا قۇبىلتىپ، ءار اقىن الىپ-قاشىپ پايدالانادى. مىسالى، بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن سوۆەت ادامدارىنىڭ ەڭبەك قارقىنىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن اقىنداردىڭ ءبىرى «ۋاقىتتى قۋىپ وزدىق، جىلدار ارتىمىزدا قالدى» دەگەن وي ايتتى. ال وسىلاي «ۋاقىتتان وزۋ» تالاي اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن كەزدەسەدى.
سوڭعى جىلدارى قازاق دراماتۋرگياسى ارتتا قالدى دەگەن ءسوز كوپ ايتىلىپ كەلەدى. وعان ەڭ باستى سەبەپ تەك جازىلعان پەسالاردىڭ ازدىعىنا عانا ەمەس، ولاردىڭ بىر-بىرىنە ۇقساستىعىندا دا. ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس اقىلدى پارتورگتەر، جاعىمسىز كولحوز باستىقتارى اۋىل ومىرىنەن جازىلعان تالاي پەسالاردا ءجۇر. ا. كورنەيچۋكتىڭ اعا شۋكاسىنان تاراعان اقىلسىز، تايىز مەششانكا ايەلدەر ءبىرسىپىرا قازاق دراماتۋرگتەرىنىڭ پەسالارىن جايلاپ الدى. ولاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارى، ءسوز ساپتاستارى، ەڭ اياعى كيىم كيىستەرى دە بىر-بىرىنە اۋماي ۇقسايدى. بۇل كىنالاردى پروزا جانرىنا دا تولىق ايتۋعا بولادى.
بۇل جاعداي ادەبيەتىمىزدىڭ تاقىرىبىن تارىلتىپ، ءستيلىن جۇدەتىپ، بوياۋىن سۇيىلتاتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ءومىردى زەرتتەۋ، ونى ءار ءتۇرلى تۇرعىدان ءوز كوزىمەن كورە ءبىلۋ جازۋشىلاردىڭ الدىندا باستى مىندەت بولۋعا ءتيىس. ءار شىعارما قالىڭدىعى نە جۇقالىعى، بولماسا، تەك تاقىرىبى جاعىنان عانا باعالانباي، يدەيانى وبراز ارقىلى بەرە بىلۋىمەن، كوركەمدىك قۋاتىمەن، جاڭالىق ەرەكشەلىگىمەن باعالانۋعا ءتيىس.
جازۋشىلارعا كومەك رەتىندە ادەبيەت سىنى كوركەمدىك شەبەرلىك ماسەلەسىن، تۆورچەستۆولىق دارالىق ماسەلەسىن، ەلىكتەۋ، ۇيرەنۋ ماسەلەلەرىن ناقتىلى شىعارمالار ارقىلى كەڭىنەن قويىپ، بايىپتى، تەرەڭ تالقىلانۋعا ءتيىس.
قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ حالىق كادەسىنە جاراعان جاقسى ۇلگىلەرى از ەمەس. ماقسات سول ۇلگىلەردى قايتالاماي، كەڭەيتىپ، ۇلعايتىپ، دامىتا ءتۇسۋ.
1955
You Might Also Like
-
جۋىردا جازۋشى ءا. نۇرپەيسوۆ ەكەۋمىز موسكۆاعا ۇشتىق. قالادا قىرىق گرادۋس ىستىق. سامولەت ءىشى ودان دا بەتەر قاپىرىق. ىندىنىمىز كەۋىپ قاتالاپ بارامىز. ۇياتتى قويىپ، ستيۋاردەسسانى زىر جۇگىرتىپ قايتا-قايتا ...
-
سوۆەت ايەلدەرى كوممۋنيزم قۇرىلىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى ايەلدەردى بۇعاۋدان ازات ەتىپ، ءومىرىمىزدىڭ بار سالاسىنا ەرلەرمەن بىردەي ارالاسۋعا، تۆورچەستۆولىق قابىلەتىن كەدەرگ...
