سپانديار كوبەيەۆتىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ نىساناسى
س. كوبەيەۆتىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ نىساناسى
C. كوبەيەۆ بۇكىل سانالى عۇمىرىن وقىتۋشىلىققا ارنادى. 1901 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن پەداگوگتىك قىزمەتپەن اينالىستى. ۇستازى ى. التىنسارين ءتارىزدى پەداگوگتىك قىزمەت پەن جازۋشىلىقتى شەبەر ۇشتاسىرا ءبىلدى. ىبىرايدىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» ۇلگىسىمەن جارىق كورگەن «ۇلگىلى ءتارجىما» مەن «ۇلگىلى بالا» جيناقتارىنداعى مىسال ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ قاي - قايسىسىن بولسىن بالالارعا ارنالمادى دەپ ايتا المايمىز. ««ۇلگىلى ءتارجىماعا» سپانديار جاساعان 44 اۋدارما جانە اۆتوردىڭ «مەكەن» اتتى ءبىر ولەڭى كىرەدى. وسى كۇنگە دەيىن «ۇلگىلى ءتارجىماعا» كىرگەن 44 اۋدارما تۇگەلدەي كرىلوۆتان اۋدارىلعان دەگەن كوزقاراس باسىم بولىپ كەلەدى. بۇل كوزقاراستىڭ قاتەلىگى، وسى كىتاپقا كىرگەن اۋدارمالاردى تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وتىرىپ، تولىق قايتا قاراۋ ۇستىندە انىقتالدى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، «ۇلگىلى ءتارجىماعا» كرىلوۆتان اۋدارعان 37 مىسال كىرگىزگەن. قالعان 7 مىسال سول كەزدەگى وقۋ قۇرالدارىندا كوبىرەك پايدالانىلىپ جۇرگەن كوپ اۆتورعا ورتاق مىسالدار (ولار ۋشينسكيي، ل. تولستوي جانە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ حرەستوماتيالارىندا ۇشىراسادى) [1].
س. كوبەيەۆ مىسالدارى ولەڭمەن دە، قاراسوزبەن دە جازىلعان. ولاردىڭ اراسىندا يدەيالىق، تاقىرىپتىق، ءتىپتى سيۋجەتتىك تۇرعىدا ءبىر - بىرىنە ۇقساس كەلەتىندەرى دە بار. ماسەلەن، اقىننىڭ ولەڭ تۇرىندەگى «ارىستان مەن تىشقان» جانە قاراسوزبەن جازىلعان «قۇمىرسقا مەن كوگەرشىن» مىسالدارىنىڭ سيۋجەتتەرى ۇقساس. ەكەۋىندە دە حايۋاننىڭ مۇشكىل حالگە ءتۇسۋى بار جانە وعان ويلاماعان جەردەن بەرىلەتىن كومەك بار. ول كومەك — ءبىر كەزدەگى جاقسىلىقتىڭ وتەۋى.
«ارىستان مەن تىشقان» مىسالىندا الەۋمەتتىك استار ايقىن. مۇندا ءالدىنىڭ ءالسىزدى وزىنە تەڭ كورمەۋشىلىگى ايتىلادى. اۆتور «ناشاردى كۇشتى كىسى كوڭىلىنە الماس، تەڭگەرىپ ءوز بويىنا اسىل جۇرمەس» دەيدى. ارىستان «كەزى كەلگەندە كومەك بەرەم» دەگەن تىشقاندى كەلەكە قىلادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اڭشى تورىنا ىلىگىپ، ءحالى مۇشكىل بولادى. تىسىمەن توردى قيىپ، ارىستاندى بوساتقان تىشقان بىلاي دەيدى:
ءبىر ءىسىم ءتۇستى مەنىڭ مىنا سىزگە،
ەتتىڭىز اياۋشىلىق ءسىز دە بىزگە.
وسىدان نە جاقسىلىق دەگەندەي قىلىپ،
اقىرىن ىشىڭىزدەن كۇلدىڭىز دە.
مىنەكەي، سىزگە عيبرات بولسىن بۇل دا،
جاراتتى جانعا نە قىپ ءبىزدى قۇداي.
سۇرايمىن بۇدان بىلاي ۇمىتپاڭىز
جاقسىلىق بولاتىنىن تىشقاننان دا [2؛ 265].
تىشقان ءوزىن قۇدايدىڭ تەكتەن تەككە جاراتپاعانىن ەسكەرتەدى. بۇل جەردە التىنسارين ىقپالى ايقىن سەزىلەدى. ويتكەنى ولەڭمەن جازىلعان مىسالدارىنىڭ كوپشىلىگىندە اقىن قۇدايدى اۋىزعا ءجيى الادى. تىشقاندى قويا بەرگەننەن كەيىن اۆتور «بۇل دۇنيە بىردە ولاي، بىردە بۇلاي، جاراتقان ريزىق بەرىپ جاندى قۇداي» دەيدى.
«قۇمىرسقا مەن كوگەرشىن» مىسالىندا بولعاندى بايانداۋ عانا بار. سۋدا اعىپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى كوگەرشىن قۇتقارسا، كەيىننەن سول قۇمىرسقا كوگەرشىندى اڭشىنىڭ اۋىنان قۇتقارادى. مىسال سيۋجەتى جاسى كىشى بالاعا تۇسىنىكتى. جازۋشى قورىتىندى جاساۋدى بالانىڭ وزىنە قالدىرادى. تابيعاتتاعى تىرلىك سۋرەتتەلەدى. ءتۇيىنى: «تىرشىلىك كوزى — ءوزارا كومەك».
«ات پەن ەسەك» مىسالىندا جۇگى اۋىر ەسەككە ات جاردەم ەتپەيدى. يەسى جولدا زورىعىپ ولگەن ەسەكتىڭ بارلىق جۇگىن ونىڭ تەرىسىمەن قوسا اتتىڭ ۇستىنە ارتادى. ات ءوز قاتەلىگىن كەش تۇسىنەدى. ءسويتىپ، اۆتور قايىرىمسىزدىقتىڭ سوڭى نەگە اپاراتىنىن كورسەتەدى.
اباي «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» كۇللى ادام بالسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسەنىڭ باستاپقىسىن ناداندىق، ەكىنشىسىن ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسىن زالىمدىق دەگەندى ايتقان بولاتىن. س. كوبەيەۆتىڭ «مايمىل مەن كوزىلدىرىك» مىسالىندا كوزدىڭ ەمى كوزىلدىرىك دەگەنگە بەس - التاۋىن ءبىر - اق ساتىپ العان مايمىل ولارىن قالاي جاراتارىن بىلمەي باسى قاتادى. سوڭىندا تاسقا اتىپ كۇلپارشاسىن شىعارادى.
نادانعا ايتقان ءسوزىڭ تەككە كەتەر،
دوس بولساڭ، ىقىلاسسىز قىزمەت ەتەر.
ءبىر ءىستى پايداسى ءۇشىن پاش ەتسەڭىز،
ىقىلاس كوڭىلىڭىز بولار بەكەر [2؛ 246].
«ناداندىق — ءبىلىم - عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەش نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.
بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى» [3]. مىسالداعى مايمىل ءبىلىمىنىڭ جوقتىعىنان كۇلكى بولادى.
ناداندىق ماسەلەسىن «ەسەك پەن ساندۋعاش» مىسالىندا جالعاستىرادى. بۇل جولى اقىن ناداندىقتىڭ جازىلماس دەرتكە تەڭ ەكەندىگىن ۇعىندىرادى، نادان ادامنان ساقتاندىرادى:
نادانعا ەتكەن قىزمەت كەتەر تەككە،
جاقسىلىعىڭ بولسا ساقتان، وندايعا ەتپە [2؛ 248].
ساندۋعاشقا ءان ايتۋدى اتەشتەن ۇيرەن دەپ اقىل ايتقان ەسەكتى اقىن «ءبىلىمدى جەتىپ ماقتاۋى سول، نادان كۇشىك» دەپ جازعىرادى. ءبىلىمسىز جان وبەكتيۆتى باعا بەرۋگە دارمەنسىز.
س. كوبەيەۆتىڭ ماقالمەن تۇيىندەلەتىن اۋدارما مىسالىنىڭ ءبىرى — «اسىل ءشوپ».
جىگىتتەر، سابىر ەتسەڭ، ءاربىر ىسكە
بولسا دا جاقسى - جامان ەرتە - كەشتە،
«سارى التىن — سابىر ءتۇبى» دەگەن ءبىر ءسوز،
بۇرىنعىدان قالعان ماقال راس ەمەس پە؟
جالپى س. كوبەيەۆ ولەڭدەرىندە ءتۇيىن، ياعني اۆتور قورىتىندىسى، ۇنەمى ۇسىنىلىپ وتىرادى.
قاديشا زىليقادان ەمەس مىقتى،
سابىرلى توزۋمەنەن نە بوپ شىقتى،
سونداي - اق اش - ارىققا ءتوزىم كەرەك،
ءسوزىمدى نادان بوسقا جىبەرىپ، جاقسى ۇقتى [2؛ 249].
التىنسارين اڭگىمەسىندەگى زىليحا مەن ءباتيما توبەلەرىنە ءبىر - ءبىر جاشىك كوتەرگەن قىز بالالار بولسا، ولەڭدەگى زىليحا مەن ءباتيما ەكى قاپ ارقالاعان ءبىرى — جاس، ەكىنشىسى — موسقالداۋ تارتقان ايەل. ەكى شىعارمادا دا «سابىر» اتتى ءشوپتىڭ ەكىنشىسىنىڭ قولىنا تۇسپەيتىندىگىنە ءقاۋىپ ايتىلادى.
سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك،
كورسەقىزار، جالماۋىز،
سورلى قازاق سول ءۇشىن
التى باقان الا اۋىز [2؛ 55]،—
دەپ اباي بەس ءتۇرلى ءقادىرسىز قاسيەتتى ايتقان بولسا، سابىرسىزدىق، شىدامسىزدىقتىڭ ءقاۋىپتى ەكەندىگىن س. كوبەيەۆ راستاي تۇسكەن. ال كورسەقىزارلىق سپاندياردا ءوز شاماسىن بىلمەۋشىلىك، ءوز كۇشىن ارتىق باعالاۋشىلىق، ءوزىن ارتىق باعالاۋ، وزىنە ەشكىمدى تەڭگەرمەۋشىلىك تۇرعىسىندا كورىنەدى. «قارعا» مىسالى بۇعان دالەل. اقىن ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ادام بويىنداعى بىرنەشە كەسىرلىككە تۇسپال جاسالادى، سولاردان ارىلتۋ ماقساتىندا ۋاعىز ايتىلادى. «قارعا» مىسالىندا بىردە
جاقسىدان عيبرات ال جاي جۇرگەنشە،
ىستەگەن ءىسىن ىستەپ شاماڭ كەلسە،—
دەيدى دە، «كوڭىلىڭدى بۇزىقتىققا ءبىر دە بۇرما» دەپ جالعاستىرادى. ارى قاراي
جاۋىزدىق زالىمىنان ونەگە الما،
قالىپ بوپ، جۋسا كەتپەس ولە - ولگەنشە،—
دەگەندى تاعى قوسادى. كىرىسپە ءسوز سيۋجەتكە جاسالاتىن ءتۇيىن رەتىندە ۇسىنىلادى. ويتكەنى سودان كەيىن بارىپ مىسال وقيعاسى باياندالادى. قارعا قوزىنى اكەتكەن بۇركىتتى كورەدى دە، قوشقارعا ۇمتىلادى.
«قۇس جامانى قارعا تۇگىل، قاسقىرداعى، شاماسى كەپ اكەتە الماس ونداي مالدى» دەپ اۆتور قوي جۇنىنەن اياعىن شىعارا الماعان قارعانى ءبىر مۇقاتىپ وتەدى. ونىڭ ماسقاراسىن شىعارعان تاعى ءبىر جاعدايدى باياندايدى:
قويشىلار قانات - قۇيرىعىن بىردەي جۇلىپ،
بەرىپتى ويناڭدار دەپ بالالارعا [2؛ 267].
وتىرىك زالالىن ءتۇسىندىرۋ س. كوبەيەۆ ءۇشىن باستى ماسەلە بولىپ تابىلادى. «وتىرىكشى» مىسالى تومەندەگىشە باستالادى:
پايداسى وتىرىكتىڭ ەكى ءدۇنيادا
بولمايدى دەپ بىرنەشە رەت ايتتى مولدام.
مەن - داعى كورگەنىمدى تارجىمە ەتتىم،
ۇلگى الار عيبراتىنان قۇربىلارعا [2؛ 267].
وسى كىرىسپە سوزدەن كەيىن بارىپ وقيعا باياندالادى. قويشى بالا «قويعا قاسقىر ءتيدى» دەپ اۋىل ادامدارىن دۇرلىكتىرەدى. قولدارىنا ايىر، كەتپەن، بالتا ۇستاپ ءبارى قويعا جۇگىرىسەدى. بۇل جەردە تاعى دا مازاق قىلۋشى، كەلەكە ەتۋشى بەينەسى بار.
شەك - سىلەسى قاتىپ ءيسىن كۇلىپ جاتىر،
ءماز بولىپ جارىم شىركىن الداعانعا.
ارينە، قىلجاقباستىڭ جازاسى دايىن:
اللادان تاعدىر ۋاقىت جەتكەننەن سوڭ
قويعا كەپ ەكى قاسقىر ءتيدى شىنىمەن [2؛ 267].
وسى جولى ءيسىننىڭ سوزىنە ەشكىم سەنبەيدى. كومەككە كەلگەن جان بولماعان سوڭ قويىنىڭ كوبىن قاسقىر قىرىپ كەتەدى. اۆتور قويشى بالاعا اياۋشىلىق تانىتپايدى. قايتا «جىلادى كەشكە دەيىن يتتەي ۇلىپ» دەپ جازعىرادى.
س. كوبەيەۆ كوپشىلىك مىسالدارىن كىشىقۇم اۋىلىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەگەن كەزىندە اۋدارعان. بەلگىلى ءبىر مىسالدىڭ اۋدارىلۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار دا بولعان. سونىڭ ءبىرى — «كولباقا مەن يۋپيتەر» مىسالى. 1901 جىلى اقىن ىرعىز ۋەزىندەگى تولاعاي بولىسىنا قارايتىن كىشىقۇم دەيتىن جەرگە ءمۇعالىم بولىپ بارادى. ون ءتورت شارشى مەتر شاماسىنداي جەر ءۇيدى مەكتەپ ەتىپ بەرەدى. توبەسىندەگى جالعىز تەرەزەسىنىڭ كوزى قارىن، پەشى جوق، جەر ەدەنى تەگىستەلمەگەن، ەسىگى ورناتىلماعان ءۇي.
«جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي وسى ۇيگە ىبىراي باي ارىق - تۇراق تولدەردى ەنگىزەدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كرىلوۆتىڭ «كولباقا» مىسالىن اۋدارادى. كولدى تاستاپ تاۋعا شىققان باقا سۋسىز ءولىمشى حالگە جەتەدى. تاۋ باسىن توپان سۋ باسسا ەكەن دەپ تىلەيدى. يۋپيتەر كولباقانىڭ اقىلسىزدىعىن سوگەدى:
«ودان دا تاۋدان ءتۇسىپ اياڭداساڭ، باتپاققا بولدى ۋاقىت سەنىڭ جەتەر».
1912 جىلى «ۇلگىلى بالا» جيناعى جارىق كورەدى. ش. احمەتوۆ «ۇلگىلى بالانىڭ» ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتاپتارى شىققاندىعىن جانە ءبىرىنشى كىتاپقا 62 تاقىرىپقا جازىلعان، ەكىنشى كىتاپقا 32 تاقىرىپقا جازىلعان ولەڭ، اڭگىمەلەرىنىڭ ەنگىزىلگەنىن جازادى [4؛ 121]. جازۋشى «ورىندالعان ارمان» مەمۋارلىق شىعارماسىندا ««ۇلگىلى بالا» حرەستوماتياسىنا كرىلوۆتىڭ ءوزىم اۋدارعان مىسالدارىن كىرگىزدىم، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ بالالارعا ارناپ جازعان قىسقا اڭگىمەلەرىن وزىمشىلەپ قازاق تۇرمىسىنا لايىقتاپ جازدىم، سول سياقتى قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىن سۇرىپتاپ پايدالاندىم. سونىمەن قاتار بۇل كىتاپقا تابيعات تۋرالى، ونىڭ ءار الۋان قۇبىلىستارى تۋرالى، گەوگرافيا، وسىمدىك، جانۋارلار تۋرالى مالۇماتتار بەرەتىن، بالالاردىڭ ۇعىمىنا سىيىمدى جانە قىزىقتى قىسقا - قىسقا اڭگىمەلەر، مىسالدار كىرگىزدىم. ءاربىر اڭگىمەنىڭ سوڭىنا سۇراقتار قويدىم»، — دەيدى [2؛ 151]. اقىن حرەستوماتيانىڭ ەكىنشى ءبولىمى جونىندە ەشتەڭە جازباعان.
سپانديار كوبەيەۆتىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ نىساناسى جۇكتەۋ
C. كوبەيەۆ بۇكىل سانالى عۇمىرىن وقىتۋشىلىققا ارنادى. 1901 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن پەداگوگتىك قىزمەتپەن اينالىستى. ۇستازى ى. التىنسارين ءتارىزدى پەداگوگتىك قىزمەت پەن جازۋشىلىقتى شەبەر ۇشتاسىرا ءبىلدى. ىبىرايدىڭ «قازاق حرەستوماتياسى» ۇلگىسىمەن جارىق كورگەن «ۇلگىلى ءتارجىما» مەن «ۇلگىلى بالا» جيناقتارىنداعى مىسال ولەڭدەرى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ قاي - قايسىسىن بولسىن بالالارعا ارنالمادى دەپ ايتا المايمىز. ««ۇلگىلى ءتارجىماعا» سپانديار جاساعان 44 اۋدارما جانە اۆتوردىڭ «مەكەن» اتتى ءبىر ولەڭى كىرەدى. وسى كۇنگە دەيىن «ۇلگىلى ءتارجىماعا» كىرگەن 44 اۋدارما تۇگەلدەي كرىلوۆتان اۋدارىلعان دەگەن كوزقاراس باسىم بولىپ كەلەدى. بۇل كوزقاراستىڭ قاتەلىگى، وسى كىتاپقا كىرگەن اۋدارمالاردى تۇپنۇسقامەن سالىستىرا وتىرىپ، تولىق قايتا قاراۋ ۇستىندە انىقتالدى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، «ۇلگىلى ءتارجىماعا» كرىلوۆتان اۋدارعان 37 مىسال كىرگىزگەن. قالعان 7 مىسال سول كەزدەگى وقۋ قۇرالدارىندا كوبىرەك پايدالانىلىپ جۇرگەن كوپ اۆتورعا ورتاق مىسالدار (ولار ۋشينسكيي، ل. تولستوي جانە ىبىراي ءالتىنساريننىڭ حرەستوماتيالارىندا ۇشىراسادى) [1].
س. كوبەيەۆ مىسالدارى ولەڭمەن دە، قاراسوزبەن دە جازىلعان. ولاردىڭ اراسىندا يدەيالىق، تاقىرىپتىق، ءتىپتى سيۋجەتتىك تۇرعىدا ءبىر - بىرىنە ۇقساس كەلەتىندەرى دە بار. ماسەلەن، اقىننىڭ ولەڭ تۇرىندەگى «ارىستان مەن تىشقان» جانە قاراسوزبەن جازىلعان «قۇمىرسقا مەن كوگەرشىن» مىسالدارىنىڭ سيۋجەتتەرى ۇقساس. ەكەۋىندە دە حايۋاننىڭ مۇشكىل حالگە ءتۇسۋى بار جانە وعان ويلاماعان جەردەن بەرىلەتىن كومەك بار. ول كومەك — ءبىر كەزدەگى جاقسىلىقتىڭ وتەۋى.
«ارىستان مەن تىشقان» مىسالىندا الەۋمەتتىك استار ايقىن. مۇندا ءالدىنىڭ ءالسىزدى وزىنە تەڭ كورمەۋشىلىگى ايتىلادى. اۆتور «ناشاردى كۇشتى كىسى كوڭىلىنە الماس، تەڭگەرىپ ءوز بويىنا اسىل جۇرمەس» دەيدى. ارىستان «كەزى كەلگەندە كومەك بەرەم» دەگەن تىشقاندى كەلەكە قىلادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە اڭشى تورىنا ىلىگىپ، ءحالى مۇشكىل بولادى. تىسىمەن توردى قيىپ، ارىستاندى بوساتقان تىشقان بىلاي دەيدى:
ءبىر ءىسىم ءتۇستى مەنىڭ مىنا سىزگە،
ەتتىڭىز اياۋشىلىق ءسىز دە بىزگە.
وسىدان نە جاقسىلىق دەگەندەي قىلىپ،
اقىرىن ىشىڭىزدەن كۇلدىڭىز دە.
مىنەكەي، سىزگە عيبرات بولسىن بۇل دا،
جاراتتى جانعا نە قىپ ءبىزدى قۇداي.
سۇرايمىن بۇدان بىلاي ۇمىتپاڭىز
جاقسىلىق بولاتىنىن تىشقاننان دا [2؛ 265].
تىشقان ءوزىن قۇدايدىڭ تەكتەن تەككە جاراتپاعانىن ەسكەرتەدى. بۇل جەردە التىنسارين ىقپالى ايقىن سەزىلەدى. ويتكەنى ولەڭمەن جازىلعان مىسالدارىنىڭ كوپشىلىگىندە اقىن قۇدايدى اۋىزعا ءجيى الادى. تىشقاندى قويا بەرگەننەن كەيىن اۆتور «بۇل دۇنيە بىردە ولاي، بىردە بۇلاي، جاراتقان ريزىق بەرىپ جاندى قۇداي» دەيدى.
«قۇمىرسقا مەن كوگەرشىن» مىسالىندا بولعاندى بايانداۋ عانا بار. سۋدا اعىپ بارا جاتقان قۇمىرسقانى كوگەرشىن قۇتقارسا، كەيىننەن سول قۇمىرسقا كوگەرشىندى اڭشىنىڭ اۋىنان قۇتقارادى. مىسال سيۋجەتى جاسى كىشى بالاعا تۇسىنىكتى. جازۋشى قورىتىندى جاساۋدى بالانىڭ وزىنە قالدىرادى. تابيعاتتاعى تىرلىك سۋرەتتەلەدى. ءتۇيىنى: «تىرشىلىك كوزى — ءوزارا كومەك».
«ات پەن ەسەك» مىسالىندا جۇگى اۋىر ەسەككە ات جاردەم ەتپەيدى. يەسى جولدا زورىعىپ ولگەن ەسەكتىڭ بارلىق جۇگىن ونىڭ تەرىسىمەن قوسا اتتىڭ ۇستىنە ارتادى. ات ءوز قاتەلىگىن كەش تۇسىنەدى. ءسويتىپ، اۆتور قايىرىمسىزدىقتىڭ سوڭى نەگە اپاراتىنىن كورسەتەدى.
اباي «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» كۇللى ادام بالسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسەنىڭ باستاپقىسىن ناداندىق، ەكىنشىسىن ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشىسىن زالىمدىق دەگەندى ايتقان بولاتىن. س. كوبەيەۆتىڭ «مايمىل مەن كوزىلدىرىك» مىسالىندا كوزدىڭ ەمى كوزىلدىرىك دەگەنگە بەس - التاۋىن ءبىر - اق ساتىپ العان مايمىل ولارىن قالاي جاراتارىن بىلمەي باسى قاتادى. سوڭىندا تاسقا اتىپ كۇلپارشاسىن شىعارادى.
نادانعا ايتقان ءسوزىڭ تەككە كەتەر،
دوس بولساڭ، ىقىلاسسىز قىزمەت ەتەر.
ءبىر ءىستى پايداسى ءۇشىن پاش ەتسەڭىز،
ىقىلاس كوڭىلىڭىز بولار بەكەر [2؛ 246].
«ناداندىق — ءبىلىم - عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەش نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.
بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى» [3]. مىسالداعى مايمىل ءبىلىمىنىڭ جوقتىعىنان كۇلكى بولادى.
ناداندىق ماسەلەسىن «ەسەك پەن ساندۋعاش» مىسالىندا جالعاستىرادى. بۇل جولى اقىن ناداندىقتىڭ جازىلماس دەرتكە تەڭ ەكەندىگىن ۇعىندىرادى، نادان ادامنان ساقتاندىرادى:
نادانعا ەتكەن قىزمەت كەتەر تەككە،
جاقسىلىعىڭ بولسا ساقتان، وندايعا ەتپە [2؛ 248].
ساندۋعاشقا ءان ايتۋدى اتەشتەن ۇيرەن دەپ اقىل ايتقان ەسەكتى اقىن «ءبىلىمدى جەتىپ ماقتاۋى سول، نادان كۇشىك» دەپ جازعىرادى. ءبىلىمسىز جان وبەكتيۆتى باعا بەرۋگە دارمەنسىز.
س. كوبەيەۆتىڭ ماقالمەن تۇيىندەلەتىن اۋدارما مىسالىنىڭ ءبىرى — «اسىل ءشوپ».
جىگىتتەر، سابىر ەتسەڭ، ءاربىر ىسكە
بولسا دا جاقسى - جامان ەرتە - كەشتە،
«سارى التىن — سابىر ءتۇبى» دەگەن ءبىر ءسوز،
بۇرىنعىدان قالعان ماقال راس ەمەس پە؟
جالپى س. كوبەيەۆ ولەڭدەرىندە ءتۇيىن، ياعني اۆتور قورىتىندىسى، ۇنەمى ۇسىنىلىپ وتىرادى.
قاديشا زىليقادان ەمەس مىقتى،
سابىرلى توزۋمەنەن نە بوپ شىقتى،
سونداي - اق اش - ارىققا ءتوزىم كەرەك،
ءسوزىمدى نادان بوسقا جىبەرىپ، جاقسى ۇقتى [2؛ 249].
التىنسارين اڭگىمەسىندەگى زىليحا مەن ءباتيما توبەلەرىنە ءبىر - ءبىر جاشىك كوتەرگەن قىز بالالار بولسا، ولەڭدەگى زىليحا مەن ءباتيما ەكى قاپ ارقالاعان ءبىرى — جاس، ەكىنشىسى — موسقالداۋ تارتقان ايەل. ەكى شىعارمادا دا «سابىر» اتتى ءشوپتىڭ ەكىنشىسىنىڭ قولىنا تۇسپەيتىندىگىنە ءقاۋىپ ايتىلادى.
سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك،
كورسەقىزار، جالماۋىز،
سورلى قازاق سول ءۇشىن
التى باقان الا اۋىز [2؛ 55]،—
دەپ اباي بەس ءتۇرلى ءقادىرسىز قاسيەتتى ايتقان بولسا، سابىرسىزدىق، شىدامسىزدىقتىڭ ءقاۋىپتى ەكەندىگىن س. كوبەيەۆ راستاي تۇسكەن. ال كورسەقىزارلىق سپاندياردا ءوز شاماسىن بىلمەۋشىلىك، ءوز كۇشىن ارتىق باعالاۋشىلىق، ءوزىن ارتىق باعالاۋ، وزىنە ەشكىمدى تەڭگەرمەۋشىلىك تۇرعىسىندا كورىنەدى. «قارعا» مىسالى بۇعان دالەل. اقىن ولەڭدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە ادام بويىنداعى بىرنەشە كەسىرلىككە تۇسپال جاسالادى، سولاردان ارىلتۋ ماقساتىندا ۋاعىز ايتىلادى. «قارعا» مىسالىندا بىردە
جاقسىدان عيبرات ال جاي جۇرگەنشە،
ىستەگەن ءىسىن ىستەپ شاماڭ كەلسە،—
دەيدى دە، «كوڭىلىڭدى بۇزىقتىققا ءبىر دە بۇرما» دەپ جالعاستىرادى. ارى قاراي
جاۋىزدىق زالىمىنان ونەگە الما،
قالىپ بوپ، جۋسا كەتپەس ولە - ولگەنشە،—
دەگەندى تاعى قوسادى. كىرىسپە ءسوز سيۋجەتكە جاسالاتىن ءتۇيىن رەتىندە ۇسىنىلادى. ويتكەنى سودان كەيىن بارىپ مىسال وقيعاسى باياندالادى. قارعا قوزىنى اكەتكەن بۇركىتتى كورەدى دە، قوشقارعا ۇمتىلادى.
«قۇس جامانى قارعا تۇگىل، قاسقىرداعى، شاماسى كەپ اكەتە الماس ونداي مالدى» دەپ اۆتور قوي جۇنىنەن اياعىن شىعارا الماعان قارعانى ءبىر مۇقاتىپ وتەدى. ونىڭ ماسقاراسىن شىعارعان تاعى ءبىر جاعدايدى باياندايدى:
قويشىلار قانات - قۇيرىعىن بىردەي جۇلىپ،
بەرىپتى ويناڭدار دەپ بالالارعا [2؛ 267].
وتىرىك زالالىن ءتۇسىندىرۋ س. كوبەيەۆ ءۇشىن باستى ماسەلە بولىپ تابىلادى. «وتىرىكشى» مىسالى تومەندەگىشە باستالادى:
پايداسى وتىرىكتىڭ ەكى ءدۇنيادا
بولمايدى دەپ بىرنەشە رەت ايتتى مولدام.
مەن - داعى كورگەنىمدى تارجىمە ەتتىم،
ۇلگى الار عيبراتىنان قۇربىلارعا [2؛ 267].
وسى كىرىسپە سوزدەن كەيىن بارىپ وقيعا باياندالادى. قويشى بالا «قويعا قاسقىر ءتيدى» دەپ اۋىل ادامدارىن دۇرلىكتىرەدى. قولدارىنا ايىر، كەتپەن، بالتا ۇستاپ ءبارى قويعا جۇگىرىسەدى. بۇل جەردە تاعى دا مازاق قىلۋشى، كەلەكە ەتۋشى بەينەسى بار.
شەك - سىلەسى قاتىپ ءيسىن كۇلىپ جاتىر،
ءماز بولىپ جارىم شىركىن الداعانعا.
ارينە، قىلجاقباستىڭ جازاسى دايىن:
اللادان تاعدىر ۋاقىت جەتكەننەن سوڭ
قويعا كەپ ەكى قاسقىر ءتيدى شىنىمەن [2؛ 267].
وسى جولى ءيسىننىڭ سوزىنە ەشكىم سەنبەيدى. كومەككە كەلگەن جان بولماعان سوڭ قويىنىڭ كوبىن قاسقىر قىرىپ كەتەدى. اۆتور قويشى بالاعا اياۋشىلىق تانىتپايدى. قايتا «جىلادى كەشكە دەيىن يتتەي ۇلىپ» دەپ جازعىرادى.
س. كوبەيەۆ كوپشىلىك مىسالدارىن كىشىقۇم اۋىلىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەگەن كەزىندە اۋدارعان. بەلگىلى ءبىر مىسالدىڭ اۋدارىلۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار دا بولعان. سونىڭ ءبىرى — «كولباقا مەن يۋپيتەر» مىسالى. 1901 جىلى اقىن ىرعىز ۋەزىندەگى تولاعاي بولىسىنا قارايتىن كىشىقۇم دەيتىن جەرگە ءمۇعالىم بولىپ بارادى. ون ءتورت شارشى مەتر شاماسىنداي جەر ءۇيدى مەكتەپ ەتىپ بەرەدى. توبەسىندەگى جالعىز تەرەزەسىنىڭ كوزى قارىن، پەشى جوق، جەر ەدەنى تەگىستەلمەگەن، ەسىگى ورناتىلماعان ءۇي.
«جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي وسى ۇيگە ىبىراي باي ارىق - تۇراق تولدەردى ەنگىزەدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كرىلوۆتىڭ «كولباقا» مىسالىن اۋدارادى. كولدى تاستاپ تاۋعا شىققان باقا سۋسىز ءولىمشى حالگە جەتەدى. تاۋ باسىن توپان سۋ باسسا ەكەن دەپ تىلەيدى. يۋپيتەر كولباقانىڭ اقىلسىزدىعىن سوگەدى:
«ودان دا تاۋدان ءتۇسىپ اياڭداساڭ، باتپاققا بولدى ۋاقىت سەنىڭ جەتەر».
1912 جىلى «ۇلگىلى بالا» جيناعى جارىق كورەدى. ش. احمەتوۆ «ۇلگىلى بالانىڭ» ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتاپتارى شىققاندىعىن جانە ءبىرىنشى كىتاپقا 62 تاقىرىپقا جازىلعان، ەكىنشى كىتاپقا 32 تاقىرىپقا جازىلعان ولەڭ، اڭگىمەلەرىنىڭ ەنگىزىلگەنىن جازادى [4؛ 121]. جازۋشى «ورىندالعان ارمان» مەمۋارلىق شىعارماسىندا ««ۇلگىلى بالا» حرەستوماتياسىنا كرىلوۆتىڭ ءوزىم اۋدارعان مىسالدارىن كىرگىزدىم، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ بالالارعا ارناپ جازعان قىسقا اڭگىمەلەرىن وزىمشىلەپ قازاق تۇرمىسىنا لايىقتاپ جازدىم، سول سياقتى قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىن سۇرىپتاپ پايدالاندىم. سونىمەن قاتار بۇل كىتاپقا تابيعات تۋرالى، ونىڭ ءار الۋان قۇبىلىستارى تۋرالى، گەوگرافيا، وسىمدىك، جانۋارلار تۋرالى مالۇماتتار بەرەتىن، بالالاردىڭ ۇعىمىنا سىيىمدى جانە قىزىقتى قىسقا - قىسقا اڭگىمەلەر، مىسالدار كىرگىزدىم. ءاربىر اڭگىمەنىڭ سوڭىنا سۇراقتار قويدىم»، — دەيدى [2؛ 151]. اقىن حرەستوماتيانىڭ ەكىنشى ءبولىمى جونىندە ەشتەڭە جازباعان.
سپانديار كوبەيەۆتىڭ بالالارعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ نىساناسى جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىكتورتبۇرىشتى پاراللەلەپيپەد جانە تەكشە. ساننىڭ كۋبى.
