سۇراپىل
ۇركىنشىلىك
مىناۋ ۇيقى-تۇيقى دۇنيە نە بولىپ كەتتى؟ دامەلىنىڭ ەسىنە ءبارى ءتۇسىپ جاتىر...
1
«مۇراگەر، مۇراگەر» دەپ ەر بالانى تىلەيتىن قازاقتىعىنا باسىپ، بۇل تۋعاندا اكە-شەشەسى ءتىپتى قۋانباپتى دا. دۇنيەگە ءۇشىنشى قىز كەلدى دەگەندە، اكەسى كىمگە وكپەلەگەنىن قايدام، اۋىلىنا ەكى كۇن بويى جولاماي قويىپتى. شەشەسى دە ايىپتى ادامداي قاتتى قىسىلعان ەكەن. امال نە، اقىرى تاعدىردىڭ جازعانىمەن ءبارى دە كەلىسەدى. «ۇل كورۋگە جازسىن» دەپ مۇنىڭ اتىن دامەلى قويعانى دا سول ەدى. ءبىرجارىم جاسقا كەلگەنشە اكەسى مۇنىڭ، بەتىنەن دە يىسكەمەگەنىن اناسى تالاي ايتىپ وتىراتىن. اقىرى باقىتىنا ارتىنان ءۇش ۇل بىردەي ەرىپ، دامەلى دەگەن اتىن اقتاعان ەكەن. ۇل بولعاندا قانداي، بىرىنەن-بىرى ءوتىپ، بالۋان، باتىر، مەرگەن بولىپ وسەدى. وسىناۋ قارمىس اۋىلىنا ولار ۇلكەن اتاق اكەلەدى. تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ارىسى اتانادى — نارعازى، جانعازى، ەرعازى. ونىڭ ەسەسىنە بوي جەتىپ، تولىقسي وتىرعاندا، ەكى اپكەسى دە دۇنيە سالادى.
نارعازىنىڭ ەل اۋزىنا ىلىككەنى سونشا، دامەلى توركىنىنەن جىراقتا جۇرسە دە، «ا، قۇداي-اۋ، تىل-كوزدەن ساقتاعا» باسىپ، اينالاسىنا تۇكىرىنىپ وتىراتىن. سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلى، اق پەن قىزىلدىڭ الما-كەزەك ايقاسىندا، وسى نارعازى بولماعاندا قارمىس اۋىلىنىڭ قىرىلىپ قالۋى دا ءسوزسىز ەدى. اقىلىڭنان اينالايىن ازامات، ايتەۋىر، قيىن كەزەڭنەن الىپ شىقتى عوي. جاعداي اۋىرلاپ بارا جاتقان سوڭ، ول جىلدارى دامەلى بالا-شاعاسىمەن توركىنىن پانالاعان-دى. التى جاسار اقىلجاننىڭ قۇداي ساقتاپ اقتىڭ قىلىشىنان امان قالعانى دا ەسىندە.
وسى ءسات كوز الدىنا كەلگەندە، بىرەۋ قوينىنا مۇز تاستاپ جىبەرگەندەي ءدىر ەتە قالادى.
جايلاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان بەتتەرى. كوش ۇزدىك-سوزدىق شۇبالاڭقى بولاتىن. اياقاستى ايقاي-شۋ كۇشەيدى دە كەتتى. بۇيىردەن اتتى اسكەر كەلىپ ءتيدى دەيسىڭ. بودەنە باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا. الدىندا اقىلجانى، ونىڭ ۇستىنە، ءوزى اۋزى-مۇرنىنان شىققان ەكىقابات، الدىڭعى تۇيەنى جەتەكتەپ كەلە جاتقان-دى. «ويباي دا اتتان» بولىپ، كوشتىڭ بىت-شىتى شىقتى. تۇيەلەردىڭ ۇستىندەگى جۇكتى بايلاعان ارقانداردى سولداتتار قىلىشپەن قيىپ-قيىپ جىبەرگەندە، تەڭدەر توپ-توپ ەتىپ جەرگە ءتۇستى. كەبەجەلەر قيراپ، ىدىس-اياق شاشىلىپ جاتىر.
جەتەكتەپ كەلە جاتقان تۇيەنى تاستاي سالىپ، دامەلى دە قۇلا بيەمەن باسى اۋعان جاققا قاراي شابا جونەلدى. ءوزى سەكىلدى تۇرا قاشقان ەكى ايەلدى جەندەتتەر قۋىپ جەتىپ قىلىشتاپ كەتتى، ءوزى سەكىلدى ەكىقابات بىرەۋى شار ەتىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى، ەندى ءبىرىن اياعى ۇزەڭگىگە ءىلىنىپ قالعان بويى اتى سۇيرەپ بارا جاتتى. ەرلەر قونار جەردى انىقتاۋعا ىلگەرى كەتىپ قالعاندا، كوشكە تيىسكەن مىنا سۇمىرايلار...
دامەلىنىڭ ەسىل-دەرتى كوزىنىڭ تىرىسىندە الدىنداعى اقىلجاندى جاۋ قىلىشىنا بەرمەۋ. شابا-شابا ۇزاڭقىراپ كەتتىم-اۋ دەگەندە، كوكتەن تۇسكەندەي بۇيىرىنەن ءبىر سولدات شىعا كەلدى. ەندى ساۋدامىز ءبىتتى عوي دەدى ىشىنەن. اقىلجاندى تارس قۇشاقتاعان كۇيى شاپقان اتتىڭ ۇستىندە، كەۋدەسىمەن جابا بەردى. شاپسا مەنى جوتامنان شاپسىن، قىلىش بالادان گورى وزىمە ءتيسىن دەگەندەگىسى... الگى سولدات جاقىنداپ كەلىپ قالدى، ءوزى ىرجيىپ كۇلگەن سياقتى بولدى. «تىشقانعا ءولىم كەرەك، مىسىققا ويىن كەرەك. مىناۋ بوسىپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ كۇيى وعان ويىن سياقتى ما، نەمەنە؟ قورعانسىز كوشتى، ايەلدەر مەن بالالاردى قورقىتقانىنا ءماز بە سوندا؟» قۇيعىتقان كۇيى كيمەلەي كەلدى دە، دامەلىنىڭ استىنداعى قۇلا بيەنىڭ جۇگەنىن سىپىرىپ كەپ جىبەردى. ءسويتتى دە، جىندى ادامشا بۇرىلىپ شابا جونەلدى. «باستان قۇلاق ساداعا، ءبارى سول جۇگەنمەن كەتسىن». قۇلا بيە جۇگەنسىز قۇيعىتىپ كەلەدى. جالىنا جارماسىپ توقتاتايىن دەسە، الدىندا بالا، ونىڭ ۇستىنە شەرميگەن ءىشى جىبەرمەيدى. ەندى نە دە بولسا قۇلاماۋ كەرەك، بالانى قۇلاتپاۋ كەرەك. بيە ءوزى توقتار. تىزگىن دەگەن ۇلكەن سۇيەۋ ەكەن عوي. قاشانعى شابا بەرسىن، بارىپ-بارىپ ءبىر زيراتتىڭ تۇبىنە كەلگەندە قارا تۇتتى ما، توقتادى-اۋ ايتەۋىر جانۋار. زيراتتىڭ وڭ جاعى ۇلكەن وزەك ەكەن. سول وزەكتەن اتتارىن جەتەكتەپ كەلە جاتقان ەكى ايەلدى كوردى. ولاردىڭ دا بالالارى بار سياقتى. و دۇنيەدەن كەلگەندەي ولارمەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. ءبارى قوسىلىپ، ۋ-شۋ بولدى دا قالدى. باسۋ ايتقان — دامەلى. قايرات كورسەتىپ، قالعاندارىن سابىرعا شاقىردى.
— قايتا شاپقان جاۋ جامان. الگى وڭباعاندار وسى توڭىرەكتەن الىس ەمەس. كانى، مىنا بالالاردى تىعا تۇرايىق!
— قايدا؟
— مىنا زيرات ىشىنە. نەبىر ءدىنسىز بولسا دا زيراتقا كىرمەس.
— اتتاردى قايتەمىز؟
— انا وزەكتىڭ تابانىنا اپارىپ، شىدەرلەپ تاستايىق.
ءۇش ايەل جۇرەكتەرى لۇپىلدەي-لۇپىلدەي بالالارىن جەتەكتەپ، زيراتتىڭ ىشىنە كىردى. ارۋاقتان كەشىرىم سۇراپ، جالبارىنادى، جاۋدان ساقتاۋدى تىلەيدى.
— ءبىسمىللا، ءبىسمىللا! ا قۇداي، ا قۇداي!
الىستان زەڭبىرەك دوبى جارىلعانداي گۇرس ەتتى. بالالار سەلك ەتە قالىپ، باقىرىپ جىبەردى. وسى كەزدە ءبىر توپ اتتى توبەنىڭ ارعى جاعىنان شىعا كەلسىن. زيراتتىڭ ۇڭىرەيگەن ەسىگىنەن جاسىرىنا سىعالاپ تۇرعان ايەلدەر شەگىنىپ كەتتى دە، بالالارىنىڭ اۋزىن باسا قويدى. دامەلىنىڭ ەسىنە بەلىندەگى اقىلجاننىڭ قانجارى ءتۇستى. بىلتىر كوپ ۇستانىڭ ءبىرى سىيعا تارتىپ، وتەۋىنە ءبىر تايىن العان ەدى.
كۇيەۋى مالىباي تايدى قيماعاندا نارعازى قويماي بەرگىزگەن-دى. جەزدەسىمەن كوپ ويناماسا دا، اندا-ساندا: «وسى ءبىزدىڭ دامەلى بولماسا، دالادا قالاتىن با ەدىڭ، قايتەتىن ەدىڭ» دەپ قالجىڭدايتىن...
ول ءوز الدىنا ءبىر حيكايا. قالىڭ مالى قۇرعىر دامەلىنىڭ دە اكەسى مەن شەشەسىن قىزىقتىرىپ، ونى الپىستان اسقان شالعا، وسى مالىبايدىڭ اعاسىنا ايتتىرعىزعان-دى. اۋىزعا ءۇرىپ سالعانداي ۇكىدەي كەزىندە ايەلىنەن بەس بالامەن قالعان شالعا توقال بولىپ كەلگەنى بار. بالام دەگەندەرىنىڭ ەڭ كىشىسى وزىمەن جاستى. بۇل تۇقىمنىڭ، ازدى-كوپتى مالى بولعانمەن، ۇقساتۋى جوق، ىركىتى ءىرىپ، تەرىسى ءشىرىپ دەگەندەي، جۇدەۋلەۋ تۇرادى ەكەن. قاينىسى مالىبايدىڭ ءوزى قالىڭ مال بەرۋگە حالى بولماي، وتىزعا دەيىن بويداق ءجۇرىپتى، باقىتىنا كوپ ۇزاماي اعاسى ءولىپ، امەڭگەرلىك تارتىبىمەن وسى دامەلىنى جەڭگەدەي الىپ، قۇداي جارىلقاعان-دى. دامەلى ءۇشىن مالىباي الپىستاعى قارتتان گورى قاتارى سەكىلدى كورىندى. قان جىلاۋدى قويىپ، شۇكىرلىككە كەشتى. جاس تا بولسا شال كۇيەۋىنەن قالعان شيەتتەي جەتىم بالا-شاعاعا باس بولۋعا، انالىق مەيىرىممەن قاراۋعا تىرىستى.
اعاسىنان قالعان بالالاردى الالاماعانى ءۇشىن مالىبايدىڭ دا جەڭگە العان ايەلىنە كوڭىلى توق. مومىنداۋ تەگىنە باسىپ، الدىنان كوپ شىعا بەرمەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءوز كىندىگىنەن اقىلجان تۋدى. وسى تاريحتىڭ ءبارىن بىلەتىن ءارى كەزىندە اپكەسىن قاتتى اياعان نارعازىنىڭ «سەنى ادام ەتكەن دامەلى عوي» دەيتىنىنىڭ سىرى وسىندا.
اقىلجان تۋعان سوڭ، دامەلى مالىبايدى توركىندەرى تۇرعان سوناۋ قىشقاشتاعى قارمىسەكەڭنىڭ اۋىلىنا كوشۋگە ۇگىتتەدى. ونداعىسى — اقىلجاننىڭ ناعاشىلارىنداي ەتى ءتىرى بولىپ ءوسسىن دەگەن ەسەبى ەدى. مالىباي اعايىن-تۋعانىنىڭ رۇقساتىن، باتاسىن العان سوڭ، كوشىرىپ اكەتۋگە نارعازىنىڭ ءوزى كەلگەن بولاتىن. اعايىننىڭ كوڭىلىندە دىق قالدىرماس ءۇشىن ءبىر جىلقى سويىپ، ەكى-ۇش كۇن دۋمان جاسادى. قىز ۇزاتقانداي ءبارى جىلاپ-سىقتاپ شىعارىپ سالدى. دامەلىنىڭ جاس تا بولسا اعايىن اراسىنا ءقادىرى ءوتىپ قالعانىن نارعازى سول جولى ابدەن اڭعاردى ءارى اپكەسىنىڭ بويىنان بۇرىن كورمەي جۇرگەن ءبىر ەرلىكتى بايقادى. شالعا بەرىپ، جاسىتىپ الدىق پا دەگەن ءبىر كۇدىك كەۋدەسىن كەمىرە بەرۋشى ەدى، جوق، جاراتۋشى قۇر الاقان قالدىرماپتى، وزىندە وت بار سەكىلدى.
مالىبايدىڭ شىن باقىتى بار ەكەن. قاينىسى دەگەننىڭ وزىندە دامەلىدەن ون ءۇش جاس ۇلكەن. ءبىراق اقىرى الا ءجىپتى اتتاپ باسپايتىن، مومىندىقتى قۇداي اياماي-اق بەرگەن پەندە بوپ شىقتى. سونىسىمەن دە قايىن جۇرتىنا سۋداي ءسىڭدى. ەشكىم ونى «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ كوزگە تۇرتكەن جوق. ءبىر تۇتىندەي ورتا اۋقاتى بار، ەل قاتارلى قارمىس اۋىلىمەن جايلاۋعا شىعىپ، ەتەككە ءتۇسىپ ءجۇرىپ جاتتى. «پايعامبار دا كۇيەۋىن سىيلاعان» دەپ ەشكىم مۇنىڭ بەتىنەن قاققان جوق. جىلقىنىڭ بابىن ءبىر ادامداي بىلەدى. وزىنە دە ءبىر ءۇيىر جىلقى ءبىتتى. اقىلجانعا قانجار سوعىپ اكەلگەن ۇستاعا قيماعانىنا قاراتپاستان ءبىر تايدى نارعازى سول ۇيىردەن بەرگىزگەن-دى. اقىلجاننىڭ ساداعاسى... مىناۋ مەڭىرەۋ زيراتتا وسى وقيعانى ەسىنە تۇسىرگەن دامەلى قانجاردى قولىنا الدى. جاڭاعى قىلت ەتكەن اتتىلار بۇرىلا قالسا، بالالاردىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونسە، بويىنان ءال كەتىپ كوزىن جۇمعانشا وسى قانجارمەن قايرات قىلماقشى. اشۋعا ءمىنىپ كەكتەنگەنى سونشا، ار جاعىنان ءابجىلان ىسقىرىپ تۇرعانداي، ايەل ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. بالا شىركىن ادامدى قانداي كۇيگە تۇسىرمەيدى، ارىستانداي ايبارلى دا ەتەدى، دانەڭە قولدان كەلمەيتىن دارمەنسىز دە قىلادى. قاسىنداعى ەكى ايەل دە سۇرلانىپ قاھارعا ءمىنىپ الىپتى.
ۇشەۋى ءبىرىن-بىرى ۇندەسپەي-اق ۇققانداي.
— ولىسپەي بەرىسپەيىك!
— تورعاي قۇرلى جوقپىز با، ول دا شىر-شىر ەتىپ بالاپانىن قورعايدى عوي!
— مىنالاردىڭ قىلىشتاعانىن كورگەنشە، الدىمەن ءوزىمىز تۋرالايىق!
باعاناعى بوساڭدىق ەندى قايراتقا اۋىسقانداي. شەشەلەرىنىڭ وسى ءبىر جانكەشتى تاۋەكەلىن بالالارى دا سەزگەندەي مە، الدەنەگە ولار دا تىستەندى. قارىندارى اشقان بولار-اۋ، ءبىراق قورقىنىش ءبارىن ءبۋىپ-تۇيىپ تاستاعان سەكىلدى. باقتارىنا پەرىشتە قاقتى ما، اتتىلار بۇل جاققا كوزىن سالمادى. تاعى دا كىمدەردى سورلاتايىن دەپ بارادى ەكەن؟ اسىنعان مىلتىقتارى دا، قوقاڭ-قوقاڭ ەتكەن جۇرىستەرى دە جيىركەنىشتى-اق، سۋىق-اق.
ايدالاداعى مولا ىشىندە اڭىرىپ وتىرعاندا كۇن باتتى.
دامەلىگە سول ۇياسىنا كىرىپ بارا جاتقان كۇندە بۇگىنگى قىرعىننىڭ قىپ-قىزىل قاندى سۋرەتى تۇرعانداي كورىندى. مانا كوز الدىندا ءىشى جارىلا اتتان قۇلاعان ەكىقابات ايەلدىڭ جالبىراعان شاشى سول كۇن بەتىن جاپقانداي بولىپ كەتتى. شوشىنعانىنان ەكى كوزىن الاقانىمەن باسىپ قالعاندا، مۇنىڭ اياعى اۋىرلىعىن بىلەتىن قاسىنداعى ايەل:
— ءىشىڭ اۋىرىپ كەتتى مە؟ — دەدى.
— جوق، انشەيىن.
قانجاردىڭ سابىن قولى قاتتىراق قىسا ءتۇستى. ەڭسەسىن ەزگەن ويدان سەلت ەتكىزگەن مىنا بايعۇسقا كوپ راقمەت. ونىڭ دا قاي شەكەسى قىزىپ تۇر دەيسىڭ.
قاسىنداعى ەكى ايەل دامەلىدەن جاس. ەكەۋى دە دامەلىنىڭ اۋزىنا قارايتىن سەكىلدى. بۇگىن كۇنى بويى اينالاداعى انتالاعان جاۋدىڭ كوزىنەن تاسا قىلعان ارۋاقتارعا مىڭ دا ءبىر راقمەت. ەندى بۇلاردى دا قورلاپ، ءۇستىن تاپتاي بەرمەۋى كەرەك قوي. قارەكەت جاسايىن دەسە جاۋ الدىندا ما، ارتىندا ما، وڭىندا ما، سولىندا ما - ەشبىر حابارى جوق، دۇنيە اتاۋلى تۇپ-تۇگەل وسى مولاداي مەڭىرەۋ سەكىلدى. بۇدان شىقسا، قايدا بارادى؟ ونىڭ ۇستىنە، ۇيىرىلگەن قاراڭعىمەن بىرگە قاپتاعان ۇرەيدى دە كورگەندەي. جارايدى، جاۋ تۇندە تىنىستادى دەيىك، سوندا قايدا بارادى؟ دامەلىنىڭ بار ءۇمىت ارتقانى باۋىرى نارعازى. سول عانا ەسىنە ءتۇسىپ ءبىر قارەكەت جاساماسا...
نارعازى كەشە اقتار ءتيدى دەگەندى ەستىسىمەن، استىنداعى قۇدايتورىسىن اياماستان، انتونوۆكىدەگى قىزىلدارعا شاپقان ەدى. مىسىن قۇرتقاڭدا العاشقى كۇزەتتە كەزدەسكەنگە ويىنداعىسىن ورىسشا ايتا الماي، اشۋ ۇستىندە ايقايعا باستى. اناۋ دا قىزبا نەمە ەكەن، ادىراڭداپ تۇرعان قازاقتى مىلتىعىن كەزەپ، اتتان ءتۇسىردى، ايداپ شتابقا اكەلدى. باعىنا اسكەرشە كيىنگەن قازاق شىقتى الدىنان.
بارلىق اڭگىمەنى ەستىسىمەن ول باستىق سەكىلدى بىرەۋىنە بارىپ، قاس قاعىمدا سول جەردە جاتقان اتتىلاردى كوتەردى. ماڭدايىنا بەس بۇرىشتى قىزىل شۇبەرەك تىگىپ العان شوشاق قالپاقتىلار قايىسىپ ساپقا تۇرعاندا نارعازىعا جويقىن ءبىر كۇشتەي كورىندى.
— جەرگىلىكتى حالىقتى بىزگە قارسى قويۋ ءۇشىن اقتاردىڭ ادەيى جاساعان ارەكەتى، - دەدى شتابتا كەزدەستىرگەن قازاق نارعازىعا. - كانە، كوشتەرىڭ قاي جەردە شاپقىنعا ۇشىرادى؟ باستا.
مانا توبەنىڭ ار جاعىنان دامەلىلەرگە كورىنگەن اتتىلار سولار ەدى. ونىڭ ىشىندە نارعازىنىڭ بار ەكەنىن بىلسە، ايعاي سالماي ما؟ سودان قىزىلدار سول ماڭايدى سۇزە قاراپ، كوشتىڭ قالاي تاس-تالقان بولعانىن كوزدەرىمەن كوردى. ناعىز ايۋاندىق! نارعازىنىڭ ەسەيگەلى ءبىرىنشى رەت جىلاعانى، قولقاسى سۋىرىلىپ، كەۋدەسىن الدەبىر بەلگىسىز كۇش ءقازىر بىت-شىت ەتەردەي. اۋىلى، بۇكىل قارمىس اۋىلىنىڭ جيعان-تەرگەنى شاشىلىپ جاتىر. دۇنيەسى قۇرىسىن، بارىنەن ادامداردى قورلاعانىن ايتساڭشى. كىم بار، كىم جوق، تۇگەندەۋگە مۇرشا قايدا؟ اقتاردىڭ قيمىلىنا قاراعاندا، ءبىر جەلىك بىتكەندەي. انەۋ كۇندەرى الاكول جاقتان وزبىرلىقتارى جايلى جامان حابار جەتكەن-دى. وسىناۋ تۇستا ءبىر قىرعىن، تەكەتىرەس بولماسا جارار ەدى.
ىڭىردە ات سابىلتىپ، كوشتىڭ كەشكى قونار جەرى دەپ كەلىسكەن قارابوگەتكە كەلسە، ۇلار دا شۋ، ازالى ايقاي. ەركەكتەر جاعى امان، ەكى ايەل، ءۇش بالانى ءولتىرىپ كەتىپتى. ءۇش ايەل، ءۇش بالانىڭ ءولى-تىرىسى بەلگىسىز. ونىڭ ىشىندە اقىلجانىمەن قوسا ءوز اپكەسى دامەلى بار. مالىباي جەزدەسى باسىن توقپاقتاپ، جىلاپ وتىر. «سور ماڭداي، سور ماڭداي» دەپ ءوزىن-وزى ۇرعىلاي بەرەدى...
ەكى كوزىنە ءالى كەلگەن مالىبايدان ايىرماشىلىعى — بۇل سۇلىق ۇندەمەي ءجۇردى دە، اقىرى دامەلى مەن اقىلجاندى ىزدەۋگە قارەكەت جاسادى.
اقتاردىڭ كەيىن شەگىنگەنىن كەشە ءوز كوزىمەن كورگەن. كوش قيراعان شاتىرباي بەتكەيىنە قايتا اتتاندى. قاسىنا ەرتكەن مالىبايدىڭ قانجىعاسىنا قورجىنعا سالىپ ءبىر تورسىق قىمىز، ءبىر دوربا باۋىرساق بايلاتتى.
كوش قيراعان جەردەن تومەنىرەكتە، جىراقتا ءتاۋىپمولانىڭ قاسىندا الدەكىمدەر قاراڭداعان سەكىلدى بولدى. شوقىتىپ جاقىنداي بەرگەندە، وزەكتەن كىسىنەگەن جىلقىنىڭ داۋسى ەستىلدى.
— مىناۋ قۇلا بيەنىڭ داۋسى عوي.
مالىبايدىڭ قورىققانى دا، قۋانعانى دا بەلگىسىز، نارعازىعا ۇدىرەيە قارادى. كىسىنەگەن جەرگە كەلسە ەرتتەۋلى، قالماقشا بايلانعان، بۇيىرلەرى ابدەن قابىسقان ءۇش جىلقى تۇر، يەلەرى جوق. اشىققان جىلقىلاردى شەشىپ الىپ، بەتكەيگە شىعايىن دەسە، جەر تىستەپ جانۋارلار ءولىپ بارادى.
— سەن كىشكەنە وتتاتا تۇر. مەن اناۋ زيراتتىڭ توڭىرەگىن شولىپ قايتايىن.
نارعازى شوقىتا جونەلدى. الدەن ۋاقىتتا زيرات ىشىنەن ءۇش ايەل، ءۇش بالا ۋلاپ-شۋلاپ شىعا كەلدى. دامەلى قۇدايتورىنىڭ جۇرىسىنەن-اق تانىپ، «ا، قۇدايلاپ» ۇمتىلعان. نارعازى مول دەنەسىن اۋدارا-ماۋدارا اتتان قۇلاي ءتۇسىپ، مىنا بەيباقتاردى كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ جاتىر. جەر تىستەگەن جىلقىلاردى تاستاي سالىپ، مالىباي دا تۇرا شاپتى. دامەلىنىڭ بايقاۋىندا، ەكى كۇن مولادا تۇنەگەن بۇلاردان گورى مالىباي جۇدەۋ كورىندى. ءتىپتى «اقسارباستان» باسقا اۋزىنا دا ەشتەڭە تۇسپەيدى.
2
اقىلجاندى وقۋعا ءوزىم اپارىپ بەرەمىن دەپ جۇرەتىن نارعازى. سول سوزىندە تۇردى دا، قالاقتاي جۇقا اققۇبا بالانى سۇزەگەن مولداعا ءوزى ەرتىپ كەلدى. نارعازىداي ازاماتتىڭ الدىنا كەلگەنىنە مولدەكەڭ رازى سەكىلدى. ءبىراق ونى سىرتقا بىلدىرگەن جوق. جيەنىنە دە، ناعاشىسىنا دا ءبىراز سۇزە قاراپ وتىردى دا:
— ءبىسمىللا، راحماني راحيم، تىلەكتەرىڭ قابىل بولسىن! - دەپ بەتىن سيپادى. نارعازى مەن اقىلجان قوسا سيپادى. مولدەكەڭ الارعان كۇيى قاسىندا ۇزىنشا استاۋعا سالىنعان بىلقىلداق كوك شىبىقتارعا كوزىن تاستادى. نە ويلاپ وتىرعانىن نارعازى ايتقىزباي-اق ۇققانداي. «وقىسا، وزىنە پايدا، وقىماسا، مىنانى تانىپ قويسىن» دەگەندەگىسى ول. اقىلجاننىڭ بۇلاردىڭ ىشتەي ءوزارا اڭدىسىندا شارۋاسى جوق. مولدانىڭ مىناۋ جاساۋلى ۇيىنە قاراي بەرەدى. ءىشى تاپ-تازا، ارتىق تۇرعان ەشتەڭە جوق. مولدەكەڭنىڭ تۇلا بويى قانداي جيناقى بولسا، ءۇيى دە سونداي جيناقى. بالا وقيتىن ءۇي وسىنداي بولادى دەپ تۇرعانداي. ۇندەمەگەن كۇيى قوڭىر كەبەجەنىڭ ۇستىندەگى ادەمىلەپ اق شۇبەرەكپەن تىستالعان قالىڭ كىتاپتىڭ قاسىنا باردى دا:
— قۇران الدىندا جاقسى وقيمىن دەپ انت ەت، - دەدى اقىلجانعا بۇرىلىپ، اقىلجان ناعاشىسىنا قارادى.
— بالا دارەت الىپ پا ەدى؟
نارعازى مىرس ەتىپ كۇلدى.
— مولدەكە-اۋ، بۇل ءالى ءسابي عوي.
— قۇراندى ۇستار ءسابيدىڭ دە تازالىعىن قالايدى اللام. اناۋ قۇماندى السىن دا، دالاعا بارىپ قولىن جاقسىلاپ جۋىپ كەلسىن.
ناعاشىسى اقىلجانعا ىم قاقتى. ءوزىنىڭ دە العاش مولداعا قالاي بارعانى ەسىنە ءتۇستى. ءبىراق ول مولدا دارەت العىزعان جوق بولاتىن. اناداي سۋعا سالىنعان شىبىقتارى بار-دى. نارعازى العاشقى اپتادا-اق، العاشقى دۇرەنى جەسىمەن ساباققا كەلمەي قويعان-دى. اكەسى اتپەن قۋىپ ساباسا دا، اقىرى وقۋدى تاستاپ كەتتى. شۇكىرشىلىك، ەشكىمنەن كەم بولعان جوق، ءۇش ارىستىڭ ءبىرى نارعازى اتانىپ ءجۇر عوي. دەگەنمەن ەسەيە كەلە سول تەنتەكتىگىنە وكىنەتىن سياقتى. ءوز كىندىگىنەن ۇل بولماعان سوڭ، اقىلجاندى وقىسىن دەپ جۇرگەنى دە سول ەدى. ودان ءبىر زەرەكتىكتى بايقاعانداي.
— ناعاشىسىنا تارتىپ جۇرمەس پە ەكەن؟
سۇزەگەن مولدا قۋلانا كۇلگەن بولدى. نارعازى ءسوز توركىنىن تۇسىنە قويدى.
— ءبارى مولداسىنا بايلانىستى عوي، — دەدى ءوزىن ەمەس، كىنانى ءدىن يەسىنە اۋدارا سويلەپ.
— بۇل زامان نە بولىپ بارادى؟ مىناۋ تەكەتىرەس نەمەن تىنار ەكەن؟ قۇدايىم اق باتاسىن بەرىپ، اتام زاماننان ارۋاقتى ەتكەن اق پاتشاعا قارسى شىعۋ دەگەن نە؟ بۇدان وتكەن كۇناھارلىق بولا ما؟ كەدەيلەر قۇتىرىپ بارادى دەيدى عوي. «قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس...»
نارعازىنىڭ اڭسارىن بايقاعىسى كەلگەندەي، سۇزەگەن مولدا ادەمى بۋرىل ساقالىم شوشايتا يەگىن كوتەردى. ەل ازاماتىسىڭ عوي، سەن نە دەيسىڭ دەگەندەي. كىرشىكسىز اق جاعاسى، ينەدەن جاڭا شىققانداي جاراسىمدى قارا شاپانى، ءتورت ساي عىپ تىگىلگەن قارا تاقياسى، ءتىپتى كەڭىرەك ەتىپ تازا قىرىلعان مۇرتىنىڭ سۋاعارىنا دەيىن وسىناۋ ادامدا بىلىمدىلىكتىڭ بولەك ءبىر ءبىتىمى بارداي ەتىپ كورسەتتى. نارعازىعا ول وتە قيىن سۇراق قويدى. ونىڭ ءوزىن دە دال قىلىپ جۇرگەن ماسەلەنى باجايلاپ بەر دەيدى.
— كەدەيلەر دە ادام عوي، — دەي سالدى نارعازى ءوز جاۋابىنا ءوزى اسا قاناعاتتانباي.
— سەن كەدەيگە جاتپايسىڭ. تۇرعانبەكتىڭ تۇقىمى بۇكىل قارمىس اۋلەتىن شىرق ءۇيىرىپ تۇرعان جوق پا؟ قىزىلدىڭ كۇشى بۇل جەرگە جەتسە الدىمەن سەندەردى جاركەمدەر.
— مولدەكە! تۋرامىز جەتپەيتىن ماسەلەگە تۋرا ۇمتىلىپ قايتەمىز؟ ءبارىن ءومىر كورسەتەر. كىناسى جوق كوشتى شاپقان اقتارىڭىز دا وڭىپ تۇرعان جوق قوي. ەكىقابات ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ كەتۋ دەگەن نە دەگەن حايۋاندىق!
— ءيا، اللا جازاسىن بەرسىن. پەندەدەن كۇتەر قىلىق ەمەس ول.
ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ەلتىپ تىڭداپ قالعان اقىلجاندى مولدەكەڭ ەندى بايقادى.
— مىنا كىتاپقا ماڭدايىڭدى ءۇش تيگىز دە، ىشىڭنەن «انت ەتەمىن، انت ەتەمىن، انت ەتەمىن» دەپ قايتالا.
بالا مولدانىڭ بارلىق ايتقانىن ىستەدى. نارعازى ودان كوز الماي قاراپ تۇر. جۇقا ماڭدايى قۇرانعا تيگەندە، ەزۋى جاڭا تۋعان قوزىنىڭ ەرىنىندەي جىبىر-جىبىر ەتتى. ەسىل-دەرتى، بار ىقىلاسىمەن جاساپ تۇر. قۇداي الدىندا عانا ەمەس، جاقسى وقۋعا ءوزى دە جانىن ۇزەتىن مىناۋ ناعاشىسىنىڭ الدىندا دا انت ەتكەندەي. وزگەسىنىڭ بارىنە جاس بالا ۇيىپ تۇر-اۋ، ءبىراق مولدانىڭ سۇزە قارايتىنى ءبىرتۇرلى قورقىتاتىن سەكىلدى. سۇزەگەن مولدا اتانىپ كەتكەنى دە سوندىقتان شىعار.
— مىناۋ جيەنىڭنىڭ اكەسى، اناۋ مالىباي ناماز وقىمايدى دەيدى عوي. ءوزى ناماز وقىماعاننىڭ بالاسى ءدىندى ءقايتىپ قۇرمەتتەيدى؟
— مولدەكە، بارلىق جۇرتتى ءبىر كۇندە تارتىپكە سالىپ قايتەمىز؟ مىناۋ دۇربەلەندە بايتال تۇرعاي، باس قايعى دەمەكشى، ناماز تۇرعاي، جان قايعى بولىپ كەتكەن جوق پا؟
مانادان بەرى ومىراۋلاپ وتىرعان مولدانى نارعازى ءبىر تۇقىرتىپ العانداي بولدى.
— سەنى قىزىلدارمەن بايلانىسىڭ بار دەيدى عوي؟...
مىنا ءسوز نارعازىنى ءتىپتى شامداندىرىپ جىبەردى.
— كوشىڭە شاۋىپ، قاتىن-بالاڭدى اقتار تۋراپ جاتسا، قىزىلدار تۇرعاي، باسقاعا بارىپ تىعىلارسىڭ.
— ءيا، ءيا، ءبىر زۇلمات زامان بولدى عوي!
— بيىل تىنىش قىستاتسا جارار ەدى. قايسىسى بولسا دا مالعا تيمەسىن دەپ، ولاردى ىلگەرىرەك جىبەردىك.
نارعازى سۇزەگەن مولدانىڭ ودان ءارى داۋلاسۋىن قالاپ وتىرعان جوق. وراق تىلىنە كەيدە يە بولا الماي قالاتىنى بار.
— مولدەكە، ۇيلەرىڭىزدى ەرتەرەك جىعىپ، كوشتىڭ الدىڭعى جاعىندا بولعايسىز. كىم بىلەدى، نە تاعدىردىڭ كۇتىپ تۇرعانىن!
— ءيا، ءيا، راقمەت، قاراعىم، ءتاڭىر جارىلقاسىن. ءبىر جەردە بايىزداپ وتىرمايتىن ۋاقىتقا تاپ بولدىق قوي!
نارعازى اقىلجاندى جەتەكتەپ شىعىپ كەتتى.
3
— اتتان! اتتان! جاۋ شاپتى!
— جىعىڭدار ءۇيدى، كوشىڭدەر!
تۇراقتاعانىنا ءۇش-اق كۇن بولعان اۋىلدى مىنا ايقاي استاڭ-كەستەڭ ەتتى. شاپقىنشى ءۇي-ۇيدى ارالاپ، ويباي سالىپ ءجۇر. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى، الا شاپقىن، ارلى-بەرلى جۇگىرىس باستالدى دا كەتتى. ۇيلەر جىعىلىپ، شوك-شوكتىڭ استىنا الىنعان تۇيەلەر باج-باج ەتەدى.
دامەلى داۋىستاپ، كۇيەۋىن ىزدەپ ءجۇر. جەر جۇتىپ كەتكەن بە، جوق. ءۇيدى جالعىز ءوزى جىعىپ ۇلگەرە الاتىن ەمەس. ەڭ بولماسا اناۋ تۇرعان تۇيەنى ايداپ اكەلسە عوي.
وسى ماڭدى كورىكتەندىرىپ تۇرعان كيىز ۇيلەر ءتۇس اۋا داۋىل ۇرعانداي بولدى. جىعىلماعان جالعىز مالىبايدىڭ ءۇيى عانا.
— مالىباي، ا، مالىباي! ويباي، قايداسىڭ؟!
مانا جەلىنىڭ قاسىندا قازىق شاۋىپ وتىر ەدى. دامەلى جۇگىرىپ سوندا باردى. كومەرىندە تۇك جوق، قازىعىن ءالى ۇشتاپ وتىر.
ويباي-اۋ، كەۋدەڭدە جانىڭ بار ما؟ الدە تاس كەرەڭبىسىڭ؟ جاۋ شاپتى دەپ جاتقان جوق پا؟ كورمەيسىڭ بە، جۇرتتىڭ ءبارى ءۇيىن جىعىپ تاستادى.
كونە، قايداعى جاۋ! وسى ءوز قۇتىمىزدى ءوزىمىز قاشىرىپ بولدىق قوي. كورسەتشى ماعان!
— سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا؟ جۇرتتىڭ الدى انە تۇيەلەرىنە ارتىپ تا ۇلگەردى.
مالىباي ءماۋ دەگەن دە جوق، قازىعىن جونىپ وتىرا بەردى. جالباقتاپ تاعى ءبىر اتتى جەتتى.
— كوشپەسىن، قورىقپاسىن دەدى. كەلە جاتقان قىزىلدار ەكەن.
«بۇل — نارعازىنىڭ سالەمدەمەسى» دەپ جەتكىزدى شاپقىنشى. ءۇش كۇننەن بەرى اۋىلدا جوق بولاتىن. نە ىستەپ جۇرگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مىنا شاپقىنشىنى ەلدى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن جىبەرسە كەرەك.
— نارعازى سوندا قىزىلدارمەن بىرگە مە؟
وسى سۇراقتى سىزدانا قويعان سۇزەگەن مولداعا شاپقىنشى جاۋاپ بەرە العان جوق. مولدانىڭ ءۇيى جىعىلىپ، ءبىر تۇيەگە جۇكتى ارتىپ تا قويىپتى.
— ايتپادىم با، نە كەپ، ءقازىر لاقاپ كوپ. سابىر ءتۇبى — سارى التىن. — ەندى عانا قابالانىپ كەلە جاتقان قارا ساقالىن سيپاپ، مالىباي ايەلىنە قارادى.
— سەنىڭ سابىرىڭ كىسى ولتىرەدى، ءبىلدىڭ بە؟ باقىتىنا حابار وتىرىك بولدى عوي، ايتپەسە جاۋ تابانىندا الدىمەن قالاتىننىڭ ءوزى ەدىك.
— جاۋ، جاۋ! مىلتىق اسىنعاننىڭ ءبارى جاۋ ما سەندەرگە؟ قىزىلدار كەدەيلەرگە تيمەيدى دەيدى، - دەدى مالىباي.
— مىنا الەم تاپىراقتا كەدەي، بايدى كىم ايىرىپ جاتىر؟ انا ازىن-اۋلاق مالىندى سىپىرىپ الىپ كەتسە، تيمەگەننىڭ كوكەسىن سوندا كورەر ەدىڭ. ەتەك-جەڭىڭدى بىلاي جيمايسىڭ با.
دامەلى ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. جۇرت جىعىپ تاستاعان ءۇيىن قايتا تىگىپ اۋرە. مالىباي سولارعا كۇلە قارادى دا.
— ەر ادامنىڭ ۇستامدى بولعانى دۇرىس قوي، تەگى، — دەدى.
ايەلى ول ماقتاۋعا قوسىلا قويعان جوق. كۇنى بويى بىتپەيتىن كۇيبەڭ تىرشىلىكتىڭ ۋىسىندا تاعى كەتە بەردى. ەكى كۇننەن بەرى شەشەسى وتىرعان ورتانشى باۋىرى جانعازىنىڭ ۇيىنە دە سوققان جوق. ۇلكەن قىزىنىڭ شوشىپ ۇيىقتاي الماي جۇرگەنى ەسىنە ءتۇستى.
4
دامەلىنىڭ بۇدان ارى شىداي الاتىن ءتۇرى جوق. ەكى ءىنىسىن الىپ، نارعازى ۇشتى-كۇيلى جوعالدى دا كەتتى. بىرەۋلەر اقتار جاعىندا ەكەن دەسىپ گۋ-گۋ ەتەدى. ءبىراق ءباتۋالى ءبىر حابار جوق. ءبارى دەيدى، دەيدى عانا. ايتەۋىر جامان اتتان ءازىر امان. ۇشەۋىنىڭ بىردەي جوقتىعى اۋىلدى كەرەمەت جەتىمسىرەتكەنىن كوردىڭ بە؟ كادۋىلگى ءبىر تىرەگىنەن ايىرىلعانداي شەتىنەن قوڭق-قوڭق ەتەدى. مالىبايعا بىر-ەكى رەت حابارىن بىلمەيسىڭ بە دەپ كورىپ ەدى، ول بايعۇس سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جاققا ءتىپتى بەتتەگىسى كەلمەدى. قاراۋسىز قالادى عوي دەپ مالىن سىلتاۋراتتى. «نارعازى جاۋعا الدىرۋشى ما ەدى؟ ءارى قاسىندا ەرعازى مەن جانعازىسى». جاۋدىڭ ءوزىن وڭگەرىپ اكەلەر. ايەلىن وسىلاي جۇباتپاق بولىپ ەدى:
— ويبۋ، اڭقاۋ بايعۇس-اي، بۇل سويىلدىڭ سوعىسى دەپ پە ەدىڭ، مىلتىق دەگەن پالە قاپتاپ كەتتى ەمەس پە؟ بىر-بىرەۋىن مويىندارىنا اسىپ الىپ، قوقاڭ-قوقاڭ ەتەدى، — دەدى دامەلى.
— قوي، سەنەن قايىر جوق ەكەن. ءسوزىڭنىڭ ءتۇرى جامان.
اقىلجاندى جانعازىنىڭ ۇيىندەگى شەشەسىنە تاستاپ، دامەلى تاۋەكەلگە بەل بۋدى. ايەلسىڭ عوي دەگەن اناسىنىڭ ەسكەرتۋىنە:
— ۇشەۋىنەن جانىم ارتىق پا، نەدە بولسا بىرگە كورەيىن، — دەدى دامەلى. — ەڭ بولماسا، بار-جوعىن بىلەيىك. سورىمىز قايناعاندا تۇگەل قىرىپ جۇرمەسىن ولاردى.
چەركەشكە جاقىنداعاندا دامەلىگە ۇرەي كىرە باستادى. اتىس-شابىس، دۇڭكىلدەگەن زەڭبىرەك ءۇنى. استىنداعى قۇلا بيە دە ەلەڭدەپ، ىلگەرى باسقان سايىن ۇركە بەردى.
جايلاۋعا ارلى-بەرلى وتكەندە ءجۇن، تەرى تاستاپ كەتەتىن نارعازىنىڭ شودىر دەگەن ءبىر تامىرى بار ەدى. سونىڭ ۇيىنە سوعۋ كەرەك شىعار. مىناۋ اينالاسىنداعى الاساپىراننان نە حابار بار ەكەن؟ قازاقشا جىلماي سويلەيتىن شودىردىڭ چەركەشكە جاقىن وسى انتوننىڭ (انتونوۆكا) قالاي پايدا بولعانىڭنىڭ اڭىز بولسا دا ەستىگەنى بار. سوناۋ ەرتەرەكتە، بۇلار بۇل دۇنيەدە ءالى جوق كەزدە، ىشتەن جەر اۋىپ كەلگەن انتون دەگەن ورىس ءبىر قازاق بايىنا جۇمىسقا جالدانادى. قولىنان كەلمەيتىنى جوق، اربا دا، شانا دا جاسايدى ەكەن، ات تا تاعالايدى، دالاعا ادەتتە يتكە تاستايتىن جىلقىنىڭ، سيىردىڭ تەرىسىنەن بىلعارى جاسايدى. قىزمەتىنە ابدەن ريزا بولعان باي كوڭىلى تۇسكەن ءبىر كۇنى:
— وسى سەن مەنەن ءبىر نارسەنى قالاشى، — دەپتى.
وسىنداي ءساتتى تالايدان كۇتىپ جۇرگەن ورىس: «ماعان سيىردىڭ تەرىسىندەي عانا جەر بەرسەڭىز بولدى»، — دەيدى.
قارق-قارق كۇلگەن باي اۋەلى ونىڭ ءوزىن مازاق ەتىپ:
— سەن بىرەۋىن سۇراساڭ، مەن ەكەۋىن بەرەيىن، — دەيدى.
سودان الگى ورىس ەكى سيىردىڭ تەرىسىن جىپ-جىڭىشكە ەتىپ، تاسپالاپ ءتىلىپ، بىر-بىرىنە جالعاعاندا وسى انتون مەكەنىن وراۋعا جەتكەن ەكەن دەيدى. بايعا كەلىپ:
— تاقسىر، بەرەر جەرىڭىزدى ولشەپ قويدىم، — دەپتى. — نانباساڭىز، كورىڭىز. ەكى سيىردىڭ تەرىسىنەن اسپايدى. مىرزاعا ەكى سويلەمەگەن ءجون بولار.
جەڭىلگەن باي ءىشى ۋداي اشىسا دا سوزىندە تۇرىپ، وسى ارانى تۇگەل سول ورىسقا بەرگەن ەكەن دەيدى. سودان بۇل جەر انتونوۆكا اتانىپ كەتكەن. ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن ول مىناۋ شۇرايلى جەردە ابدەن بايىپتى. نە دە بولسا، ءبىر اقىلدى ورىس ەكەن دەگەن دامەلى ىشىنەن. العان جەرىن كوردىڭ بە، تۇستىگى تاۋ، ەكى جاعى وزەن، ۇزىلمەيتىن سامالى مىناۋ، شىبىق شانشىساڭ، سىرىق وسەدى. انە ءوزىن دە نۋ اعاش ەتىپ جىبەرگەن. جايلاۋعا باراردا، تۇسەردە قارمىس اۋىلى وسى جەرگە ءبىر تىنىستايدى. ونىڭ ۇستىنە، نارعازى شودىر دەگەن تامىر تاۋىپ الدى. مۇندا تۇرعان ورىستار كۇزدە انتوننىڭ الماسىمەن-اق قازاقتاردى ءبىراز مالدانىپ قالادى. دامەلى بولكە دەگەن ناندى دا العاش سول شودىردىڭ ۇيىنەن جەدى. كوكەم-اۋ، نەعىلعان عاجاپ، جەسەڭ تويمايسىڭ، اراسى مامىقتاي جۇپ-جۇمساق. شودىردىكىنە بارام دەسە، دامەلى نارعازىعا ىلعي بولكە نان اكەلۋدى تاپسىراتىن.
شودىر ۇيىندە بولماي شىقتى. شاشتارى ۇيپالاقتانعان سارى باس ەكى بالا قىر قازاعىن كورىپ، العاشقىدا ءۇرپيىسىپ قالسا دا، بىرتە-بىرتە جۋىسا باستادى. دامەلى ولارعا ىرىمشىك، باۋىرساق بەردى. تاڭ كورىپ جەپ جاتىر. نە دە بولسا كۇننىڭ باتقانىن كۇتتى.
— بۇل ءۇيدىڭ ايەلى قايدا؟
بالالار ەشتەڭە بىلمەيدى. ءۇمىت ارتقانى وسى شودىرمەن تىلدەسۋ ەدى. تۇيىققا ءبىرجولا تىرەلگەن سەكىلدى. ىمىرت جابىلىپ، قاراڭعى تۇسكەندە ەكى جاياۋ كەلدى. ءبىرى — شودىر، ءبىرى — نارعازى. دامەلى باۋىرىنىڭ موينىنا اسىلا كەتتى. ول اپكەسىن جەردەن تىك كوتەرىپ الدى. ساعىنىپ قالىپتى. بۇكىل اۋىلدى ساعىندى.
— شودىردىڭ ۇيىنە بارۋ باسىڭا قايدان كەلدى؟ اقىلىڭنان اينالايىن. اۋىل امان با؟
— دامەلى، جارايسىڭ. قازاقتىڭ قىزدارى باتىل كەلەدى دەگەندى كوپ ەستۋشى ەدىم، — دەدى شودىر تۋرا انا تىلىندە سويلەگەندەي.
— ءۇش باۋىرىڭ بىردەي جوق بولىپ كەتسە، ماجبۇرلىك قوي.
— قالاي دەگەندە دە جارايسىڭ. كەلگەنىڭ عاجاپ بولدى.
— جانعازى مەن ەرعازى قايدا؟ ايتام، ءبارىن دە ايتام.
— ول ەكەۋى ءقازىر ۇرىس شەبىندە.
— ۇرىس دەيدى، اتىسىپ ءجۇر مە سوندا؟
— اتىسۋى بار، اڭدىسۋى بار. قورىقپا، ءقازىر ءبارىن ايتام.
— مەنىڭ بايقاۋىمدا، ءقازىر قىزىلدار قىسىلىپ جاتقان سەكىلدى.
اناۋ سەمەي جاقتان جورىعىن باستاعان اقتاردىڭ اننەنكوۆ دەگەن اتامانى وسى ارادا قىزىلداردى جاۋكەمدەمەكشى. انەۋكۇنى جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامدارىن كومەككە تارتىپ جاتىر. مىنا شودىر وسىنداعى كەدەيلەردى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندە، ودان وسى مانداتى ىقپالدى دەگەن ازاماتتاردىڭ اتىن سۇراپتى. شودىر مەنى ايتىپتى. سودان وسى شودىردىڭ ۇيىنە سوڭعى كەلگەنىمدە مەنى ۇستاپ الدى. كەشكە كومەكتەسكەنىن الدىما تارتتى.
— بىزگە ازىق-تۇلىك جاعىنان كومەك كەرەك، — دەدى. - ۇيات قوي، الماقتىڭ دا سالماعى بار. انادا بۇلاردان قورىقپاعاندا، اقتار بۇكىل اۋىلىمىزدى تىپ-تيپىل ەتىپ كەتەتىن ەدى عوي. امالىم جوق، كوندىم. جانعازى مەن ەرعازىنى ءبىر تۇندە اۋىلدان الىپ كەتكەنىم، بۇلارعا ازىق-تۇلىكتى تابۋ ءۇشىن شاتىربايدىڭ جىلقىسىن شابۋ كەرەك بولدى.
— ويباي-اۋ، ول سەنىمەن ەندى ءبىرجولا جاۋلاساتىن بولدى عوي. مۇندا ەكەندەرىڭدى ءبىلىپ پە؟
— بىلگەندە قانداي، تۇرعانبەكتىڭ ءۇش قۋى كۇنى ءۇشىن قىزىلدارعا ساتىلىپ كەتتى دەپ لاقاپ تاراتىپ جۇرگەن كورىنەدى.
— ال، ەرتەڭ سول قۇدايداي سەنگەن قىزىلدارىڭ جەڭىلىپ قالسا شە؟ ءوزى قورشاۋدا كورىنەدى. وندا تۇقىمىمىز تۇزداي قۇرىدى دەي بەرسەڭشى. - دامەلى ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى.
اڭگىمەگە شودىر ارالاستى. دامەلىنى جۇباتىپ جاتىر.
— بۇكىل ەلدە كەڭەس وكىمەتى ورناپ جاتىر. قىزىلدار جەڭىلمەيدى. مىناۋ ءبىر ۋاقىتشا قىسپاق قوي. ءبىراق اقتاردىڭ ولىسپەي بەرىسەتىن ءتۇرى جوق. اناداعى سەندەردىڭ كوشتەرىڭە ءتيىسىپ جۇرگەنى دە سول قاسكويلىگى. وسىناۋ اندا، مامبەتەي، ەرشى، اقىناي، شۇيە، شارجەتىم رۋلارىنىڭ ىشىندەگى اداسىپ جۇرگەندەرى نارعازى قىزىلدارعا قوسىلىپتى دەگەن سوڭ، اقتارعا كومەكتەسۋىن قويىپتى. باۋىرىڭنىڭ بەدەلىن كوردىڭ بە؟
قازاقتىڭ وسى مانداتى رۋ، توبىن ءوزىنىڭ جەكجات-جۇراعاتىنداي سارالاپ تۇرعان شودىر دامەلىنى تاڭ قالدىردى. ءسويتىپ، «نارعازى سەندەرگە قالقان ەكەن عوي، ازاماتتىڭ اتىن دا پايدالانىپ... قۋلارىن قاراشى وزدەرىنىڭ. باسقاشا ايتقاندا، قۇرباندىق دەسەڭشى. كەدەي دەيتىندەي ءسىڭىرى شىعىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. شىرىگەن باي بولماسا دا ەزىنە جەتەرلىگى بار». وسى ويلار كەلگەندە دامەلى سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. ونى بايقاپ قالعان نارعازى:
— قورىقپا، قورىقپا، قۇداي ساقتاسىن. ءبىر اپتا قاراسىندا اۋىلعا كەلەمىز. مىناۋ شودىردان، انادا كوشتى قۇتقارىپ قالعان جۇسىپتەن ۇيات قوي. ولار قولۇشىن بەرگەندە، ءبىز نەگە بەرمەيمىز؟
— قول ۇشى دەپ جۇرگەندە مەرت بولساڭدار قايتەسىڭ؟ مەن جانعازى مەن ەرعازىنىڭ ءتىرى ەكەنىنە كوزىم جەتپەي كەتپەيمىن. كونسە، ولاردى الىپ كەتەم.
سەلودان ءۇش اتتى ءتۇن جامىلىپ شىقتى دا، شىعىس جاققا قاراي بەتتەدى. دامەلىنىڭ ويىنشا، انادا اقتار كوشتى شاپقانداعى وزدەرى اتتارىن قالدىرعان تەرەڭ وزەكتى بويلاپ كەلە جاتقان سياقتى. ءار-ار جەردەن توپ-توپ بولىپ كەزدەسكەن ادامدار ورىسشا سويلەيدى، ونى بۇل تۇسىنبەيدى. ءبارىنىڭ دە اسىنعانى مىلتىق. قاراڭعىدا ەشكىمدى ءبىلىپ بولمايدى. ەگەر قاسىندا شودىر مەن نارعازى بولماسا، بوتەن ءبىر الەمگە كەلگەن سەكىلدى. ءبارى ءۇنسىز، ءبارى قاتۋلى.
— ءقازىر وسىندا شاقىرتايىق.
اڭگىمە جانعازى مەن ەرعازى جايىندا ەكەنىن دامەلى ايتپاي-اق سەزدى. جۇرەگى لۇپىلدەپ ءبىرتۇرلى بولىپ تۇر. الدەن ۋاقىتتا جانعازى جالعىز كەلدى. مۇنىڭ ايىرماشىلىعى — وزگەلەردەي اسكەرشە كيىنبەگەن. باسىندا سول التى ساي بوركى، ۇستىندە بەلىن بۋعان جەڭىل شاپانى. نارعازىدان ءسال الاسالاۋ، ءبىراق پالۋان پىشىنىندە ءتورتباق، كوزىندە مۇڭ بار سەكىلدى. ەندى عانا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان اي جارىعى دامەلىگە باۋىرىن اينىتپاي تانىتتى. ءبىراق ءىنىسىنىڭ ءتۇسى نەگە تۇنجىر؟
بەتىنەن ءسۇيدى دە:
— ەرعازى قايدا؟ — دەدى. جانعازى ۇندەگەن جوق.
الدەنەدەن سەكەم العان نارعازى:
— مانا بىرگە ەدىڭدەر عوي، — دەدى.
شودىر دا الدەنەدەن شوشىنعانداي مىنا جايدىڭ سىرىن تەزىرەك بىلگىسى كەلدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ءتىرى مە ءوزى؟
دامەلىنىڭ داۋسى اششىراق شىقتى.
— وسىدان ازعانا ۋاقىت بۇرىن شاتىربايدىڭ جىگىتتەرى بايلاپ الىپ كەتتى. سوڭىنان قۋىپ جەتە المادىق، سۇمىرايلار جۇيرىك اتتارمەن كەلسە كەرەك. ءبارىنىڭ دە مىلتىعى بار.
داۋىس سالا بەرگەندە دامەلىنىڭ اۋزىن نارعازى باسا قويدى. ايىپتى ادامداي شودىر دا تومەن قارادى.
— ءيتتىڭ بالاسى، مۇنى ادەيى جاساپ وتىر. ونىڭ ءبىزدى اڭدىعانىنا ءبىراز بولعان، — دەدى نارعازى قاتۋلانىپ. — وسىدان شىبىن جانىم كەۋدەمدە بولسا...
جانعازىنىڭ ىشىندەگى ارىستان اعاسىنىكىنەن دە ايبارلى سياقتى. دامەلى دە ەكى كوزگە ەرىك بەرگەننەن گورى بەكىنگەندى ماقۇل كوردى.
5
«شاتىرباي دەگەنىنە جەتىپتى، تۇرعانبەكتىڭ ءبىر ارىسىن قولعا ءتۇسىرىپتى» دەگەن لاقاپ ەل اراسىندا ءدۇر ەتە قالدى. بۇل وقيعاعا جۇرت اق پەن قىزىلدىڭ شايقاسىنان گورى دە كوبىرەك ەلەڭدەدى. دامەلى اۋىلعا كەلگەندە الدىنان شىققان حابار دا وسى بولدى. جۇرت ورتاعا الىپ، ونى ءبىر كەش بوساتقان جوق. ەرتەڭگى ازان-قازاندا دا ءبىراز باسىن اۋىرتقان- دى. تاعى دا ءبارى تەلمىرىپ اۋزىنا قارايدى. اسىرەسە، بالا دا بولسا اقىلجاننىڭ ىقىلاسى ءتىپتى بولەك. ول ءوزىنىڭ ناعاشىلارىن ەشبىر جاۋ الا المايدى دەپ سانايتىن. اناسىنىڭ اۋىل اراسىنداعى سان سويىل سوعىستى ايتقانى بار. سوندا ناعاشىلارى ىلعي جەڭىپ شىعاتىن ەدى عوي. ەندى قايداعى ءبىر شاتىرباي دەگەننىڭ كوگەنىنە ءتۇسىپ قالعانى نەسى؟ كوگەندەپ قوياتىن ول سونشا قوزى ما ەكەن؟
— كوگەن-موگەنىڭدى بىلمەيمىن، ءبىراق ەرعازىنىڭ قولعا تۇسكەنى راس. جانعازىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم.
بۇل سوزدەردى دامەلى قاتۋلانا ايتتى. بىرس-بىرس جىلاۋ ايەلدەر اراسىنان تاعى شىعا باستاپ ەدى، بالجان بايبىشە ايقاي سالدى.
— ءتايت، جامان ىرىم باستاماي تۇگە. مەن قولعا ءتۇسسىن دەپ ۇل تاپقانىم جوق. ءاي، دامەلى، ءمىن اتقا، انا نارعازىعا ايت، نە دەگەن قورلىق مىناۋ، باۋىرىن كوگەندەتىپ قويىپ جەر بەتىندە قالاي ءجۇر ول؟
اناسىنىڭ اشۋعا ءبىر مىنسە، مىقتاپ مىنەتىنىن دامەلى بىلەتىن-دى. ءبىراق مۇنداي قايرات شاقىرعان قالپىن ءبىرىنشى رەت كورۋى. ۇلدارىمەن قوسا، دارمەنسىزدىكتەرى ءۇشىن وسىنداعىلاردىڭ ءبارىن ايىپتاپ وتىرعانداي.
مۇندايدا قۇرىققا سىرىق جالعانىپ، ەل اراسى گۋ-گۋ اڭگىمەگە تولىپ كەتەدى عوي. ەرعازىمەن بىرگە ءتورت ورىس تا كوگەندەۋلى دەيدى، «جىلقىمدى شاپقان نارعازىنىڭ جازاسى بۇل، ونىڭ ەزى دە الدىما كەلەدى ءالى، قىزىلدى جاقتاعان ساتقىنعا كورسەتەيىن» دەپ شاتىرباي شالقىپ ءجۇر ەكەن دەپ گۋلەيدى. تۇندە تۇتقىنداردى ءوزى كۇزەتەدى ەكەن. نە كەرەك، ايتەۋىر قابارىپ قاۋلاپ، «دەيدى، دەيدى» كوبەيىپ كەتتى. وسى «دەيدىلەر» ەڭ الدىمەن قارمىس اۋىلىنىڭ، ودان سوڭ نارعازىنىڭ جانىن جەگىدەي جەپ بارادى. ەرعازى قولعا تۇسكەننەن بەرى، شىنىن ايتقاندا، نارعازىنىڭ دا ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم. ونىڭ ۇستىنە، دامەلى اناسىنىڭ ايتقانىن اۋدىرماي جەتكىزدى.
ءبىر توپ سولداتپەن بارىپ شاتىرباي اۋىلىن شاۋىپ قايتۋعا وقتالعاندا، تاك-تاك دەپ نارعازىنى شودىر توقتاتتى.
— ويتسەك، ول يت ەرعازىنى ءولتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. باسقا جولىن قاراستىرايىق. ەسىرىپ وتىرعانى مىناۋ اقتاردىڭ باس كوتەرۋى عوي. شاۋىپ الام دەيسىڭ، ءوزىڭ قولعا ءتۇسىپ قالساڭ شە؟ شاتىرباي قالپاعىن اسپانعا سوندا لاقتىرار، — دەپ ول باسۋ ايتىپ. — امال كەرەك، امال.
شاتىرباي دا بۇل ارەكەتكە بارۋىن بارىپ السا دا، قورقىپ جۇرگەن-دى. ويتكەنى ۇيالاس قاسقىرداي تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرىن-بىرى وڭايلىقپەن بەرمەيتىنىن جاقسى بىلەتىن. ايتەۋىر ءبىر سوعارى ءسوزسىز، قالاي سوعادى، ول جاعى ءالى بەيمالىم. قاپى قالماۋ كەرەك. وسى ويلار ونى دا ءبىراز اۋرەگە سالدى. مانا كۇندىز كوگەن قاسىنا بارىپ ەدى، ەرعازىنىڭ بەتىنە قاراي المادى، ءباتشاعاردىڭ كوزى نە دەگەن سۇستى ەدى، ىزبارلانعانى سونشا، ءتىپتى جەپ جىبەرە جازدادى عوي. بوستاندىق السا، مۇنىڭ قاھارىنان ءتىرى قالۋ جوق. قاسىنداعى ورىستاردىڭ ساقال-مۇرتى دا ءوسىپ كەتكەن. بۇلاردى ۇستاتقانىنا دا ءقازىر وكىنگەندەي. قىزىلدارمەن شاتاسىپ نەم بار ەدى، ۇستاسسام، وسى نارعازىمەن نەگە ۇستاسا بەرمەدىم؟ ءبىر اۋىلدى عانا ەمەس، ءدۇيىم وكىمەتتى وشىكتىردىم-اۋ، تەگى. اعايىندارىم دا سۋسىپ قاشىقتاپ بارادى.
— ول زامان دا بۇل زامان كوگەندەگەندى كىم كورگەن؟ — دەپ ءوزىمدى ايىپتايدى اۋەلى. ولار بۇلاردى كۇزەتۋدەن دە قاشا باستادى. قاي شەكەمنىڭ قىزعاندىعىنان ءوزىم تۇندە كۇزەتتە ءجۇرمىن. ويلانباي ۇرىنعان پالە وپىق جەگىزىپ جۇرمەسە جارار ەدى. سولار العان بەس-التى جىلقىعا بولا مۇنشاما نەگە تەرەڭگە كەتتىم؟ تاڭ قالاتىنى، ءبىر اپتا بولدى، بۇلاردى ىزدەۋشى جوق. الدە امالى ما، الدە اقتاردىڭ قورشاۋىنان شىعا الماي، مىستارى قۇرىپ جاتىر ما؟ ەرعازىنى كوگەندەگەنى العاشقىدا اتاعىن شىعارعان سياقتى بولعانىمەن، بارا-بارا ءبىر پالەگە ۇشتاسايىن دەپ تۇرعان سەكىلدى.
ايدىڭ ورتاسىنان اۋعانى بولۋ كەرەك، ۇلكەن بوپ قىزارىپ كەش تۋدى. شاتىرباي مىلتىعىن جامباسىنا باسىپ، كۇندەگى ادەتى بويىنشا دالاعا سالدىرعان قۇس توسەكتىڭ ۇستىندە قور ەتتى. ونىڭ وسى قورىلى ەرعازىنىڭ جانىنا ءتيىپ، جۇرەك-قولقاسىن تۇگەل استاڭ-كەستەڭ اۋدارىپ جىبەرگەندەي بولدى. اتتەڭ، اتتەڭ... قورىلداپ جاتقان جەرىندە جۋان القىمنان الار ما ەدى؟ قول دا، اياقتا بايلاۋلى، ونىڭ ۇستىنە، كوگەندەپ قويعانى مىناۋ. مۇنداي قورلىق بولار ما؟
ءسال ەسىن جيىپ، اينالاعا قارادى. اۋپىلدەپ وسى جەردەن شىقپايتىن ەكى قارالا توبەت تە كورىنبەيدى. شاتىرباي ولارعا ءتۇن بولسا قۇدايداي سەنەتىن. مانا ءبىر قانشىرداي قانشىق كەلىپ ءجۇر ەدى، سول پالەنى كورىسىمەن ەكەۋى دە ودىراڭداپ، قۇيرىقتارىن بۇلعاقتاتىپ مىناۋ دۇنيەنى ۇمىتقان-دى. ارتىنان تاعى ءبىر الا قانشىق ول جەتتى. ءتورت ءيتتىڭ تويى سەكىلدى بىردەڭە باستالعان-دى. يت ەكەش يتتەر دە ەركىندىكتە. وسى ءبىر ادامدار ءبىرىن-بىرى تالاپ، ءبىرىن-بىرى قورلاپ جاتقان جەردەن اۋلاق بولعىسى كەلدى مە ەكەن، كورىنبەيدى، ايتەۋىر قۇلاققا ۇرعانداي ءبىر تىنىشتىق. شاتىرباي بولسا قاتتى ۇيقىدا، يتتەر بولسا جوق. شىركىن-اي، قانداي قولايلى ءسات. مانا اي تۋا اناۋ اق ۇيدەن جاس توقال شاپانىن جامىلعان كۇيى بىر-ەكى رەت سىلاڭداپ سىرتقا شىعىپ ەدى، قورىلداعان كۇيەۋىنەن ەركەكتىك ءيىس بىلىنە قويماعان سوڭ، قايتا كىرىپ كەتكەن-دى. سول قانشىق دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي جاتپاسا...
جانعازىنىڭ ەپتىلىگىن ءوزارا اڭىز ەتىپ ءجۇرۋشى ەدى، بۇل ساۋىسقاننىڭ دا جۇمىرتقاسىن ۇرلايدى دەپ. مىناۋ تىنىش تۇندە قايدا سول ەپتىلىك، قايدا مۇنىڭ وسى ماڭعا اڭىز بولىپ جۇرگەن باۋىرلارى؟ نارعازىنىڭ قىزىلدارى قيىن كەزەڭدە كومەك بەرە المايتىن انشەيىن بىردەڭە بولىپ شىقتى عوي. سولارعا تاماق تابامىز دەپ وسى شاتىربايدىڭ قىتىعىنا ءتيىپ الدىق ەمەس پە؟ الدە قازاقتاردى ءوزارا توقايلاستىرىپ قويىپ، قىزىعىنا بۇلار دا باتقىسى كەلە مە؟ بۇعان دەيىنگى گۋبەرناتورلار سولاي ىستەدى عوي. اي، اڭقاۋ باسىمىز-اي، الدانىپ ءجۇرىپ قۇريمىز عوي، تەگى! نەمىز بار قىزىلداردا، نەمىز بار اقتاردا، نەمىز بار؟ مالىمىزدى باعىپ جۇرە بەرمەدىك پە، نارعازى، سەنى تۇرتكەن قانداي شايتان؟
ەڭسەسىن ەزگەن وسىنداي ويلاردان شارشاپ بارىپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، اياعىن بىردەڭە جىبىرلاتادى. سەلت ەتىپ ويانا كەتسە، سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى، بۇعىپ جاتقان جانعازى. ءتۇس شىعار تەگى. جوق، ول اياعىنداعى قىل ارقاندى قيا باستادى، تىس... س... س... دەپ قولىن شوشايتتى، ءوزىن بوساتتى.
قاسىنداعى قابا ساقال دا كوزىن اشىپ قاراپ قالىپتى. مۇندايدا ءۇنسىز، ىشتەي ءتۇسىنىپ قيمىل جاساۋ كەرەك قوي. شاتىربايدىڭ قورىلى عانا الاڭداتادى. ەكى قارالا توبەتكە تۇتقىندار بۇگىنگىدەي ريزا بولماس-تى. جەر جۇتقانداي جوق ايتەۋىر. كوگەندەۋلى جاتقانداردىڭ ءبارى بوساندى.
ءبىر ۋاقىتتا اق ءۇيدىڭ كولەڭكە جاعىنان ەڭگەزەردەي بىرەۋ كورىندى. تۇتقىن سولداتتار شوكە ءتۇسىپ وتىرا قالدى. جانعازى سەلت ەتكەن جوق. ويتكەنى قاراڭداعاننىڭ اعاسى نارعازى ەكەنىن جاقسى بىلەدى، بىرگە كەلگەن. نارعازى مىسىقشا باسىپ، قورىلداپ جاتقان شاتىربايدىڭ توسەگىنە قاراي جاقىندادى. مىنا قازاقتاردىڭ تاعى نە پالە ويلاعانىن بىلمەي ورىستار اڭ-تاڭ. نەدە بولسا كۇتۋلى. اي جارىعىمەن الگى ەڭگەزەردەي قازاقتىڭ ۇيقىلى قازاققا قالاي ءتونىپ كەلە جاتقانى سايراپ كورىنىپ تۇر. ءبىر كەزدە ول مىسىقشا اتىلىپ، قورىلداقتى تارپا باس سالدى. ايقايلاعىسى كەلىپ ەدى، قىر-قىر ەتىپ اۋزىنا تىعىلعان ورامالعا قاقالدى دا قالدى. وسى كەزدە قىل شىلبىردى الىپ جەتكەن جانعازى دا شاتىربايدىڭ ەكى قولىن اياماي ارتىنا قايىردى. كوز ىلەسكەنشە ءتۇنى بويى وسى ماڭدى قورىلىمەن كوشىرىپ جاتاتىن شاتىرباي تۇتقىن بولدى دا شىقتى. اياقاستى ول ءۇشىن سۋ كەرى اعىپ، دۇنيە كەرى كەتتى. اشۋلى ەرعازى شاتىربايدى ماي قۇيرىقتان ءبىر تەپتى. كويلەك-دامبالشاڭ، جالاڭ اياق، كۇنى كەشە يەن توڭىرەكتى دۇبىرلەتكەن باي تۇتقىن بولىپ، دەدەك قاعىپ بارا جاتتى. بۇكىل اۋىلدان بۇل وقيعانى ءبىر ادام سەزبەي قالدى، مالدىڭ ءيىس-قونىسى بولادى دەپ ءۇيىن ۇدايى جارتى شاقىرىم جىراق تىككىزەتىن بايدىڭ ءوز قىلىعى، ءسويتىپ، ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتتى. توڭبەكشىپ جاتقان توقال دا ءتۇن جارىمىندا سىلەسى قاتا ۇيقىعا كەتكەن بولسا كەرەك. توبىمەن قاشقان تۇتقىنداردى سەزگەن دە جوق. كۇندەستەرىنىڭ قولىنا ىزدەسە تاپپاس ىلىك ۇستاتتى ول. «ءتىرى ادام بىلمەي قالا ما ەكەن؟! تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ارىسىنىڭ بىرىندە كوڭىلى بولعان عوي، ايتپەسە سونشاما تۇتقىن قاشىپ بارا جاتقاندا تۇك سەزبەۋ... ولاي بولۋ ءۇشىن ءولىپ جاتۋ كەرەك قوي».
6
شاتىرباي ماسقارا بولىپ، نارعازى ءىنىسىن بوساتىپ قانا قويماي، بايدىڭ ءوزىن تۇتقىنداپ، شەشەسى بالجاننىڭ الدىنا دامبالشاڭ ايداپ كەلىپتى. ەندى ونىڭ ءوز ىستەگەنىن وزىنە جاساپ، كوگەندەيتىن كورىنەدى...
ەرتەسىنە-اق الىپ قاشپا وسى ءسوز ەل اراسىندا گۋ ەتە قالدى. نارعازىمەن بارعان توپتىڭ ىشىندە دامەلى دە بار-تۇعىن. ول كورگەن-بىلگەنىن جىرداي قىزىق ەتىپ ايتىپ، بولعان وقيعانى جۇرتقا جايىپ جىبەردى. بۇلار شاتىربايدىڭ اۋىلىنا وتە ءبىر قيىن جولمەن، تۋ سىرتىنان بارعان. قارسى ماڭدايىنان بارسا بىرنەشە جەردە كۇزەت بار ەكەنىن جاقسى بىلەدى، ودان ءوتۋ قيىن. جانعازى اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ بايقاعان جىقپىلدارىمەن الىپ ءجۇردى. اۋىلدىڭ سىرتىنا كەلگەن سوڭ دامەلى اتتارمەن سايدا قالدى. نارعازى مەن جانعازى بارىپ تۇتقىنداردى بوساتىپ الىپ كەلدى، ولاردىڭ اراسىندا دامبالشاڭ دەدەك قاققان شاتىرباي بار. ءار اتقا ەكى-ەكىدەن مىنگەسىپ، تاڭ قىلاڭ بەرە قىزىلداردىڭ شتابىنا جەتەدى. ورىستاردى سول اراعا تاستاپ، نارعازى مىنا تۇتقىندى شەشەسىنە كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. ەكى باۋىرىن، اسكەرلەرگە تاماق تاسىپ بەرىپ جۇرگەن اپكەسىن ەكى كۇنگە سۇراپ الادى.
«شاتىربايدى قارمىس اۋىلى تۇتقىن قىپتى. قىزىلدار ونى نەعىلساڭدار دا وزدەرىڭ بىلىڭدەر دەپتى».
بۇرىنعى ۇزىنقۇلاققا ەندى وسىنداي حابار قوسىلدى. اۋىل ادامدارى كۇپىلدەسىپ ءماز بولىپ ءجۇر. ەڭ قۋانىشتىسى، بالالار. ولار بىر-بىرىنە كورگەندەرىن ءوسىرىپ ايتادى.
— ەرعازى اعامدى ءبىر اپتا كوگەندەپتى، ولتىرە جازداپتى.
— ءوزىنىڭ قارنى جۋان ەكەن. ءوز كوزىممەن كوردىم. ەڭك-ەڭك ەتىپ جىلايدى.
— شىركىن-اي، بىزگە بەرسە، يت قوسىپ قۋالار ەدىك. مەن كورسەتەر ەدىم وعان.
ال ءبىز نەگە ونى كوگەندەپ قويمايمىز؟
— بالجان اپام وبال بولادى دەپ رۇقسات ەتپەپتى دەيدى عوي.
باسقالار قۋانعانمەن، بالجان بايبىشە بۇل وقيعاعا قۋانا قويعان جوق ەدى. «نەسىنە ۇل تۋدىم» دەپ قايراعان، قارىمتا قايىرۋعا شاقىرعان ءوزى. ۇلدارى كۇتكەن جەردەن شىقتى، قورلاعان ادامدى قولعا ءتۇسىردى، ونى ەكى ەسە، ءۇش ەسە ارتىق جازالاۋعا ءازىر. تەك شەشەسى ەمەۋرىن بىلدىرسە بولدى. كەشە الدىنا اياعىنا جىققاندا انشەيىندە كۇپىنگەن بايدىڭ قالت-قۇلت ەتكەن بەيشارا كۇيىن دە كوردى. جانى قۇرعىر قانداي ءتاتتى، ۇلدارىنىڭ ءتىرى جىبەرمەسىن سەزگەن باي اناعا ولەردەگىسىن ايتىپ جالىندى.
— مەنەن قاتەلىك بولدى. ەندى جاۋلاسپاۋعا انت ەتەيىن. شىبىن جانىمدى ولجا ەتىڭىز، مەيىرلى انا!
— قاتەلىك ەمەس، اقىماقتىق دەمەيسىڭ بە؟
— سولاي-اق، بولسىن، بايبىشە، ۇلدارىڭىزدى رايىنان قايتارا كورىڭىز!
بالجان بايبىشە تاڭداپ قوسىلعان جارى تۇرعانبەكتىڭ ەرتە ولۋىنە وسى شاتىرباي ەلىنىڭ سوتقارلارى سەبەپ بولعانىن ەسىنە الدى. وزىنە ۇرىن كەلە جاتىپ، كۇزەۋدەگى اۋىلدارىنىڭ تۇسىنان وتكەندە ولار باسىنداعى قۇندىز بوركىنە قىزىعىپ، قالىڭ ءشيدىڭ اراسىندا ەلەڭ-الاڭدا سويىلعا جىققان. سودان اۋرۋعا شالدىققان، اقىرى ەرتە 45 جاسىندا دۇنيە سالدى. مىناۋ ۇلدارىنىڭ نار اتانعان كەمەلدى شاعىن كورە الماي كەتتى. ولەرىندە «پالەنىڭ باسى سونداعى مامبەتەي — سوتقارلارىنىڭ سويىلىنان بولدى عوي» دەگەنى ءالى ەسىندە. مامبەتەي وسى شاتىربايدىڭ ەلى. ءقازىر سول شاتىرباي نە ىستەسە دە قولىندا. بەيشارا تۇتقىن بولىپ وتىر. ولەر شالى ءولدى عوي. ۋاقىت ونى ەسكىرتتى. بالالارىنىڭ جەتىلگەنى جەگىدەي جەگەن جاراسىن دا قارا قوتىرلاندىرعان ەدى. تۇرعانبەك ولگەندەگى بالجاننىڭ جوقتاۋى دەگەن وسى وڭىرگە اڭىز بوپ كەتكەن جوقتاۋ بار، ەكىنىڭ ءبىرى ونى جاتقا بىلەدى. قۇداي بەرگەن ابىرويدىڭ ارقاسىندا بالجان بايبىشە اتاندى، قارمىس رۋىن ەركەكتەن ارمان اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىر. ەسكى وكپە، ەسكى جارا ۇمىتىلعان سەكىلدى ەدى عوي. ەرعازىنى تۇتقىنداپ، ونىسى از بولعانداي قوزىداي كوگەندەپ، پالەنى باستاعان ءوزى. انادان تۋىپ، انانىڭ جۇرەگىن جارالار سونداي ارەكەتكە بارار بولار ما! ناعىز قاتىگەزدىك. قاتىگەزدىككە قاتىگەزدىكپەن جاۋاپ بەرەم دەسە، ءقازىر ءبارى قولىندا. بالالارى دا سونى تالاپ ەتىپ وتىر. ءبىراق...
ءبىراق بۇل انا عوي. ونىمەن قوسا، مىناۋ ەكى رۋ — مامبەتەي مەن قارمىس ءتىپتى جاۋلاسىپ كەتپەي مە؟ الاۋىزدىقتان نە بارحادار تاۋىپ ءجۇرمىز. تالايدىڭ تۇبىنە جەتتى، تالايدىڭ قانى سول الاۋىزدىقتىڭ موينىندا ەمەس پە، وسى ەگەستى ەندى انالار قوزدىرعاندا نە بولماق؟ كەشە بالامدى كوگەندەدى دەگەندە اياعام جوق ەدى ونى، بۇگىن الدىما كەلگەندە ايانىش سەزىمى قايدان پايدا بولدى؟
وسى سۇراققا جاۋاپ تابا الماي بالجان بايبىشە قاتتى قينالدى. اقىرى بالالارىن شاقىرىپ، تۇتقىندى الدىنا الدىردى.
— بالالارىم، ريزامىن، نامىستارىڭدى جىبەرمەدىڭدەر. قورلاعان ادامدى اياعىما اكەپ جىقتىڭدار. ءبىراق مۇنىڭ ارام قانىمەن قولدارىڭدى بىلعاماي-اق قويىڭدار. جازاسىن ءتاڭىرىم بەرسىن. وسى ماسقارا بولعانى دا جەتەر. مەن ەكى ەلدى ءومىر بويى جاۋلاستىرعىم كەلمەيدى. تۇسىنسە وزىنەن، تۇسىنبەسە قۇدايدان، قولىن بايلاپ، اتقا مىنگىزىپ، اۋىلىنا قاراي جولعا سالىپ جىبەرىڭدەر، — دەدى بالجان بايبىشە.
ەرعازى ورنىنان اتىپ تۇردى.
— اپا، مۇنىڭىزعا مەن كونبەيمىن! — جاعاسىن تارتىپ قالدى دا، قىل كوگەن قيعان موينىن كورسەتتى. قىپ-قىزىل بوپ قانتالاپ، كادىمگى قىزىل ماقتادان تاققان قارعىباۋ سياقتى بوپ تۇر. نارعازى مەن جانعازى دا اناسىنا ادىرايا قارادى. بۇل شەشىمنىڭ توركىنىنە ءتىپتى تۇسىنبەگەندەي.
— ادىرايماڭدار، ۇلدارىم، ادىرايماڭدار! ار جاعىن، ارتىن ويلاڭدار. ەلدىكتى ەكىنىڭ ءبىرى بوپ بۇزا بەرسەك، نە بولامىز؟ «تاسپەن اتقاندى اسپەن ات» دەگەندە اتا-بابالارىڭ تاتۋلىققا شاقىرعان. شاتىرباي دا انادان تۋعان ادام عوي. ول دا بىرەۋدىڭ پەرزەنتى عوي، ونىڭ پەرزەنتتەرى دە بۇگىن قان جىلاپ اكەسىن ىزدەپ وتىرعان شىعار.
— ولار ءبىزدى اياعان جوق قوي.
— جاۋدى جاقىننان ىزدەپ قايتەسىڭدەر، جارقىندارىم!
بالجان بايبىشەنىڭ كوزى شاتىربايعا ءتۇسىپ ەدى، ەكى كوزىنەن التى تارام جاس اعىپ، بۋىرلانعان ساقالىن شايىپ تۇر ەكەن. كەشە كەلىن-قىزداردان ۇيات شىعار دەپ، كويلەك-دامبالشاڭ دەنەسىنە شاپان جاپتىرعان. ەكى جاعى سۋالىپ، ەكى كۇننىڭ ىشىندە كەنەۋى كەتىپ قالىپتى سورلىنىڭ. كوردىڭدەر مە، وسى دا جەتپەي مە دەگەندەي بالجان بايبىشە ۇلدارىنا ويلى كوزىن تاستادى. شەشىمنىڭ نىق ەكەنىن ەندى ولار سەزدى. ءسويتىپ، دالا سوتى بولىپ، دالا ۇكىمى شىقتى. بوستاندىق العان شاتىربايدى ات ۇستىندە ەكى قولى ارتىنا بايلانعان كۇيى اۋىلىنا قاراي مالىباي جەتەكتەپ بارا جاتتى. بالجان بايبىشە ونىڭ قاسىنا ءۇش ۇلىنىڭ ەشقايسىسىن ادەيى قوسقان جوق. ويتكەنى ىشتەرىندە قاندارى قاتىپ، كەكتەنىپ العان نەمەلەر جولدا مەرت قىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن. مالىباي مەجەلى جەردە قولىن بوساتىپ قويا بەرمەك. كۇيەۋدىڭ ءتارتىپتى، ايتقاندى ەكى ەتپەيتىنىن بالجان بايبىشە بىلەتىن. وسى ءبىر ءبىتىم شارانىڭ وعان تاپسىرىلۋى دا تەگىن ەمەس-تى.
جاعدايدىڭ ءبارىن نارعازىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەندە شودىر كۇلىپ، باسىن شايقادى.
— دالا سوتى، دالا ۇكىمى! وبجالوۆانيۋ نە پودلەجيت!
ونىڭ ورىسشا ايتقان تۇسىن نارعازى تۇسىنبەي قالدى.
— نەمەنە دەدىڭ؟
— ونى بۇزۋعا، جوعارىعا شاعىم جاساۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق.
— ءيا، ءبىز اقساقالداردىڭ، بي شەشەلەرىمىزدىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيمىز.
شودىر ويلانىپ قالدى. «مىناۋ قورشاۋ بارعان سايىن قىلعىندىرىپ قىسىپ بارادى. ازىق-تۇلىك تاۋسىلۋعا جاقىن. الدىمىز قىس. اۋىلدارعا شىعىپ، سول بەدەلدى اقساقال، انالاردى كومەككە شاقىرسا... مىلتىق اسىنعانداردان ابدەن زارەزاپ بولىپ قالعان قىر قازاعى بۇلاردىڭ ءوزى بارسا شوشىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان وسى نارعازى سەكىلدىلەردى سالۋ كەرەك. ونىڭ اناۋ دامەلى دەگەن اپكەسى دە ەتى ءتىرى، پىسىق ايەل». الدىڭعى كۇنى وسى ويىن مىناۋ قورعانىس باستىعىنا ايتقاندا، ول قۋانىپ كەتكەن-دى.
«بىزگە جەرگىلىكتى حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك، ولاردى ءوز جاعىمىزعا تارتۋ كەرەك». ءجۇسىپ تە وسىنداي ۇسىنىس جاساعان ەدى.
7
وسىناۋ الاساپىران وقيعانىڭ قىر-سىرىن قازاقتاردىڭ ىشىندە انىق بىلەتىن ءجۇسىپ قانا. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە جەتىسۋ وڭىرىندە ورناعان سوۆەت وكىمەتىنە اياقاستى ءقاۋىپ ءتوندى. ۇلكەن كۇشكە تۇسكەن بەيبىت تىنىستاۋ ۇزاققا بارمادى. 1918 جىلدىڭ مارتىندا روسسيانىڭ سولتۇستىك جاعىنا اعىلشىن، فرانسۋز، امەريكان اسكەرلەرى ءتۇسىرىلدى دە، قيىر شىعىستان جاپون، اعىلشىن اسكەرلەرى لاپ بەردى. ءسويتىپ، يمپەرياليستىك ينتەرۆەنسيا باستالدى. ولاردىڭ ماقساتى — جاس سوۆەت ەلىن جورگەگىندە تۇنشىقتىرۋ. وسى ينتەرۆەنسيانىڭ ايتاقتاۋىمەن سىبىردە چەحوسلوۆاك كورپۋسى بۇلىك شىعاردى. ولار وزدەرىنە كونترريەۆوليۋسيالىق كۇشتەردى قوسىپ، باتىسقا قاراي جىلجىدى. جول-جونەكەي جاڭا عانا كۇش الىپ كەلە جاتقان سوۆەت ورگاندارىن جويدى، بولشيەۆيكتەردى اتتى، شاپتى. اتامان اننەنكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن وسكەمەن سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى يا.ۆ. ۋشانوۆتى پاراۆوزدىڭ وتتىعىنا تاستاپ جاعىپ جىبەردى. سوۆەت وكىمەتىن جاقتايدى دەگەننىڭ ءبارىن قىرىپ-جويىپ كەلە جاتتى.
وسىنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ جاۋ تىلىندا استىرتىن كۇرەس جۇرگىزىپ، پارتيزان قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ كەلە جاتقان اتامان اننەنكوۆ وسىنداي كۇشكە تاڭ بولدى. بارعان سايىن ونىڭ باتىسقا قاراي جىلجۋى باسەڭدەپ، نەبىر قارۋلى توسقاۋىلدارعا تاپ بولدى. وسىنداي قارسىلىق الاكولدەن اسقان سوڭ ءتىپتى كۇشەيدى. جەرگىلىكتى سوۆەتتەردىڭ، بولشيەۆيكتەردىڭ باستاۋىمەن لەپسى ۋەزىنىڭ 13 سەلوسى اشىق كۇرەسكە شىقتى، ۇلكەن بەكىنىس جاسالدى، ونىڭ قورعانىس شەبى 200 كيلومەترگە سوزىلدى. بۇل بەكىنىستىڭ اتاقتى چەركاسسك بەكىنىسى اتاناتىنىن ول كەزدە ەشكىم بىلە قويعان جوق. بولشيەۆيكتەر دە، ولاردى قولداعان جەرگىلىكتى حالىق تا قالايدا سوۆەت وكىمەتىن قورعاپ قالۋدى، ينتەرۆەنسياعا، اق گۆاردياشىلارعا سوققى بەرۋدى ماقسات ەتتى. قورعانىسقا قامتىلعان حالىق سانى 50 مىڭعا جەتسە، جاساقتالعان اسكەر سانى 10 مىڭداي بولدى. مۇنداي قارۋلى كۇشتى ازىق-تۇلىكپەن، قارۋ-جاراقپەن جابدىقتاۋ وڭايعا تۇسكەن جوق.
مىنە، بۇل كۇرەستىڭ وسىنداي سىرى ىشتەن ادەيى جىبەرىلگەن بولشيەۆيكتەن ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆكە عانا ءمالىم. ال جەرگىلىكتى قازاقتار ءۇشىن بۇل ارپالىس اق پەن قىزىلداردىڭ الما كەزەك يتجىعىسى. وسىناۋ ماڭ بىرەسە اقتاردىڭ، بىرەسە قىزىلداردىڭ قولىنا بىرنەشە رەت ءوتتى. جىلعا تارتا ۋاقىت اۋمالى-توكپەلى اۋرە-سارساڭ وقيعالارعا تولى بولدى. سول سەبەپتى دە بۇل جىل قازاقتار ءۇشىن «ۇركىنشىلىك جىلى» اتاندى. ويتكەنى اۋىل-اۋىل بولىپ، ۇركىپ كوشە بەردى، كوشە بەردى. نە جايلاۋدا، نە قىستاۋدا ءمان بولعان جوق. وسىنداي اۋىر ساتتە ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ جانە بۇكىل پارتيزان قوزعالىسى تەك كەدەيلەردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ورتا شارۋالاردىڭ دا كومەگىنە سۇيەنۋ قاجەت دەپ تاپتى. ولاردى ءوز جاعىنا شىعارماي بولمايدى.
8
سول ءبىر الاساپىران كۇندەردىڭ بىرىندە باۋىرلارىن عانا ىزدەپ شىققان دامەلى قىم-قۋىت وقيعانىڭ يىرىمىنە ءتۇستى دە كەتتى. ەكى اي بويى وكوپ ارالاپ، تاماق، سۋسىن تاسۋدان موينى ەندى عانا بوساپ، شودىردىڭ ۇيىنە دامىلداۋعا، رەتى كەلسە، بالا-شاعاسىن كورىپ قايتۋعا كەلگەن ەدى. الدىنان نارعازى شىقتى.
— دامەش، سەنى سولداتتار ءتىپتى جاقسى كورىپ الىپتى. «داشا» دەپ ات قويىپتى.
— مەن سەندەر بىردەڭەگە ۇشىراپ كەتە مە دەپ جان ۇشىرىپ ءجۇرمىن عوي، ايتپەسە ايەل جۇرەتىن جەر مە بۇل. ەڭ بولماسا سۋسىندارىڭ قانسىن دەپ. مىناۋ بىتەتىن پالە مە ءوزى. سوعىس ءتىپتى كۇشەيىپ بارادى عوي.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن. انا جولى اۋىلدى اقتاردىڭ قىرىپ تاستاۋىنان امان الىپ قالعانى ءۇشىن قارىزدار بولمايىن دەگەنىم عوي. قول ۇشىن بەر دەدى، بەردىك، ەندى جابىسىپ ايىرىلار ەمەس.
— سۇزەگەن مولدا ءبىزدىڭ وسى ءجۇرىسىمىزدى جاقتىرمايتىن كورىنەدى. انەۋكۇنى اۋىلعا بارعاندا بالا دا بولسا اقىلجان ءبىراز اڭگىمە ايتتى. «مولدەكەڭ ءبىزدى كاپىرلەرگە، دىنسىزدەرگە كومەكتەسىپ ءجۇر، اداستى ولار» دەيتىن كورىنەدى. شىنىندا اداسىپ جۇرگەن جوقپىز با؟
نارعازى اپكەسىنىڭ سوزىنە ويلانىپ قالدى. اۋىلداعى ەڭ زيالى دەگەن ادامىمىز ءبىزدى قولدامايدى ەكەن، ءا. «كومەكتەسسەڭ عارىپكە، جوققا كومەكتەس» دەپ ءوزى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ايتپاۋشى ما ەدى. قىزىلدار كەدەيلەردىڭ جوعىن جوقتاسا، ءبىز ولارعا قول ۇشىن بەرسەك، عارىپكە كومەكتەسكەنىمىز ەمەس پە. مۇنىڭ نەسى ايىپ؟ دىنسىزدەر دەيدى، بۇكىل كوشتى شاۋىپ، تۇقىم-تۇياعىمىزبەن قۇرتىپ جىبەرە جازداعان اقتار ءدىڭدى بولعانى ما؟ وسى توڭىرەكتەگى اۋىلداردى اۋىق-اۋىق شاۋىپ زار يلەتىپ جۇرگەن جوق پا؟
— مولدەكەڭ اقىلجانعا اۋەلى بىلاي دەپتى.
دامەلىنىڭ داۋسىنان قالىڭ ويعا شومعان نارعازى سەلك ەتە قالدى.
«سەن انا شەشەڭ مەن ناعاشىڭا ايت، قىرسىقتارى بۇكىل اۋىلعا ءتيىپ جۇرمەسىن، ولاردىڭ قىزىلدارعا كومەكتەسىپ جۇرگەنىن بىلسە، اقتار ءبىر كۇنى ءبارىمىزدى قىرىپ كەتەدى. مىنا سەنى تىرسەگىڭنەن جوعارى اسىپ قويادى».
— اح، سۇرقيا، قاراشى، قارشاداي بالانىڭ ميىن ۋلاپ جۇرگەنىن! نارعازى بۇل سوزدەردى تىستەنە ايتتى.
— تەك، مولدەكەڭە ءتىل تيگىزىپ قايتەسىڭ. سونىڭ سوزىندە شىندىق بار ما دەيمىن.
— بولارى بولدى ەندى. مولدا قۇي قۇپتاسىن، قۇي قۇپتاماسىن، قۇداي الدىندا ءبىز ايىپتى ەمەسپىز. كەدەيلەرگە ءىش بۇرعاننىڭ نەسى ايىپ؟
دامەلى جىميىپ كۇلدى. ساقالى وسىڭكىرەپ، ءجۇزى قوڭىرلانا تۇسكەن باۋىرىنىڭ بەتىنە ويلانا قارادى دا:
— سەن ءوزىڭ بولشيەۆيك بولىپ كەتكەنسىڭ-اۋ دەيمىن، — دەدى.
— سەن بولشيەۆيك ەمەسسىڭ بە، كۇنى-تۇنى تاماق، قىمىز تاسىپ ءجۇرسىڭ عوي قىزىلداردىڭ سولداتتارىنا، — دەپ نارعازى راحاتتانا قارق-قارق كۇلدى. — مىناۋ تەڭىزدەي تەڭسەلگەن ءومىردىڭ تولقىنىنا جاعادا جاتقان جاڭقاداي ىلىكتىك تە كەتتىك. امان بولايىقشى. الگى اقىلجاننىڭ وقۋى قالاي ەكەن؟
— وقۋى جامان ەمەس سەكىلدى، سۇزەگەن مولدا رازى. بالا وتە زەرەك دەيتىن كورىنەدى. ءبىراق بىرەسە اكەسىنىڭ ناماز وقىمايتىنىن، بىرەسە ءبىزدىڭ وسىندا جۇرگەنىمىزدى بەتىنە سالىق ەتە بەرەتىن سياقتى. ءبىر كۇنى اقىلجان بالجان اجەسىنە جىلاپ بارىپتى. «مولدا مەنى شوقىنشىقتىڭ بالاسى دەپ ايتتى، اكەڭ ناماز وقىسىن دەپ ايتتى» دەپ. اپامنىڭ مىنەزىن بىلەسىن عوي، مولدانىڭ اپشىسىن ءبىراز قۋىرىپتى.
— بالانىڭ جۇرەگىن نەگە جارالايسىڭ؟ ايتاتىنىڭدى ماعان ايتشى! اكەسىنە دە ناماز وقىتايىن، شەشەسىن دە شاقىرتىپ الدىرايىن.
سوندا سۇزەگەن مولدا بىلاي دەپتى:
— بالجان بايبىشە، بۇل بالانى ءسىزدى سىيلاعاندىقتان عانا وقىتىپ ءجۇرمىن. ءارى ءوزى وتە زەرەك، ايتقاندى بىردەن قاعىپ الادى. ايتپەسە... كۇشىك كۇيەۋ اناۋ اكەسى مەن شوقىنعان شەشەسىندە قۇداي سۇيەر قىلىق بار ما؟ و زاماندا بۇل زامان ايەلدىڭ قولىنا قارۋ الىپ سوعىسقا قاتىسقانىن كىم كورگەن؟ سىزدەن تۋعانى راس پا ءوزىنىڭ؟
اپام شىداي الماي كەتسە كەرەك: «ەي، مولدەكە، سەن كۇشىك كۇيەۋ دەپ مالىبايدى كەمىتپە، قۇداي ادالدىقتى سۇيەدى دەيسىڭ عوي، ءبىر ادال ادام بولسا سونداي-اق بولسىن. ۇرلىق قىلىپ، ناماز وقىپ جۇرگەندەر دە بار عوي. ولاردان گورى سول مالىبايدىڭ قۇلشىلىعى دۇرىس. ءوز بالامداي بولىپ كەتكەنى دە سول ادالدىعىنان. ادال پيعىلدىدان ادال ارەكەت شىعادى. ارام پيعىلدىدان قانشا ناماز وقىسا دا ارام ارەكەت شىعادى. قۇدايعا كەرەگى قايسىسى ءوزى؟ ال دامەلىم بولسا، جان-جۇرەگى ەلجىرەپ، باۋىرلارى ءۇشىن سونداي كۇيدە ءجۇر. ءولىپ بارا جاتسا، اۋزىنا سۋ تامىزبايتىن تالاي تاسباۋىرلاردى كورىپ ءجۇرمىز عوي. ولار مۇنىڭ ساداعاسى كەتسىن. قىزىلدار دا ادام ەكەن، ولارعا قول ۇشىن بەرسە نەسى ايىپ؟ ادامشىلىقتى شوقىنشىلىق دەمەڭىز. سول قىزىلدار ەمەس پە، جايلاۋدان تۇسكەندە اقتاردىڭ الدىنان كەسە تۇرىپ، وسىناۋ اۋىلدى، ونىڭ ىشىندە ءسىزدى دە امان الىپ قالعان. ەگەر قىزىلدار بولماعاندا، ولاردان دەر كەزىندە كومەك سۇراعان نارعازى بولماعاندا، بۇكىل قارمىس اۋىلىنىڭ ورنىن قالاي سيپاپ قالاتىن ەدىك. قىرىلعانداردىڭ نامازىن شىعاراتىن سۇزەگەن مولدا دا بولمايتىن ەدى. اقتاردىڭ قاندى قىلىشىنا تاپ بولعان ءتورت ءتۇتىننىڭ قايعىسىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قان جىلاپ وتىرعان جوقپىز با؟ مولدەكە، الماقتىڭ دا سالماعى بار. اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەيدى، قىسىلعاندا قول ۇشىن بەرگەن، قىرىلۋدان امان الىپ قالعان قىزىلدارعا قارىزدارمىز. ەكىقابات ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ، جاس نارەستەنى قىلىشتىڭ ۇشىندا ۇستاعان اقتاردا يمان بار دەپ ويلايمىسىز؟
ايۋان دا ونداي بولماس».
شودىردىڭ مىرس ەتىپ كۇلگەنى بۇلاردى جالت قاراتتى. قاشان كەلگەنىن قايدام، بىلدىرمەي اعايىندى ەكەۋدىڭ اڭگىمەسىن ءبىراز تىڭداسا كەرەك.
— سەندەردىڭ انالارىڭ ناعىز ۇگىتشى. مولدەكەڭدى قالاي تىعىرىققا تىرەگەن، — دەدى قازاقشا تازا سويلەپ. — انە، اقتار وزدەرىنىڭ ءبىر ايۋاندىعىمەن حالىققا قانشا جەكسۇرىن بولدى. ارەكەت، جاقسى ارەكەتپەن عانا ءبىز حالىقتى ءوز جاعىمىزعا تارتا الامىز. ويلانباعان وقىس قادام قاشان دا وپىق جەگىزەدى. وسىدان ساق بولۋ كەرەك. مولداڭىز دا وڭاي ادام ەمەس. قالاي-قالاي جىمىڭ بىلدىرمەي جىلانشا ىشكە كىرەدى. سىزدەرگە بالا ارقىلى، ونىڭ بالعىن ساناسى ارقىلى ىقپال ەتپەك. شىركىن، وسىنداي نازىك پەردەنى باسا الاتىن جاقتاستارىمىز بولسا، مىناۋ اۋىلداردىڭ ءبارىن باياعىدا ءوز جاعىمىزعا شىعارار ەدىك-اۋ. اقتار بارسا — اقتاردى قولدايدى، قىزىلدار بارسا — قىزىلداردى قولدايدى. قولداعىسى كەلگەندىكتەن ەمەس، قورىققانىنان قولدايدى. قاراڭعىلىق نە ىستەتپەيدى، ءالى كۇنگە دوسىڭ كىم، دۇشپاننىڭ كىم ەكەنىن ايىرا الماي دال بولۋدا. ولقى-تولقىلىق ءبىزدىڭ دە كۇرەسىمىزدى قيىنداتىپ تۇر. ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. انا مولدەكەڭدەردەي جان پەردەسىن باسىپ سويلەۋ جەتپەي جاتىر عوي. ورىستىڭ پوپتارى دا اقتارعا ءىش بۇرادى. ال حالىق اراسىنداعى ىقپالدى كۇش سولار. ءبىزدىڭ «ءدىن ادامى» دەۋىمىزدىڭ ءوزى قاراڭعى جۇرتتى قاتتى شوشىندىرادى. ءقازىر دىنگە تيىسپەۋ كەرەك. ولار وپ-وڭاي بۇرىپ اكەتەدى.
شودىردىڭ مىنا سوزدەرى دامەلى مەن نارعازىنى ءبىراز ويلانتىپ تاستادى.
— كۇشتەۋ — دۇشپاندى كوبەيتۋ. مىلتىقتىڭ دۇبىمەن ەمەس، بەدەلدىلەردىڭ ۇنىمەن، ۇگىتىمەن الۋىمىز كەرەك. ءار اۋىلدىڭ سىيلايتىن، ءپىر تۇتاتىن ادامدارى بار. سولارعا سۇيەنىپ، سولارعا جول تابۋ كەرەك. اناۋ سىزدەردىڭ بالجان انالارىڭىز نە ىستە دەسە، بۇكىل اۋىل سونى ىستەيدى. اقتارعا كومەكتەس دەسىنشى، اقتارعا كومەكتەسەدى، قىزىلدارعا كومەكتەس دەسىنشى، قىزىلدارعا كومەكتەسەدى. ول كىسىنىڭ ءبىراق اقتاردان ابدەن كوڭىلى قالعان ەكەن. قىزىلدارعا نەنى سۇراساڭ دا بەرگىزەدى. ارەكەت، ارەكەت ارقىلى دەيتىنىم وسى.
— ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭ دە جاقسى بولدى. كانە، اقىلداسايىق، — دەدى نارعازى شودىرعا قاراپ. - انەۋكۇنگى ازىق-تۇلىك جونىندە. مەن ءوز اۋىلىما بارام. ءبىراز سويىستىق مال، تارى، ىرىمشىك-قۇرت اكەلەم، وعان سەنۋىڭە بولادى، تامىر. ال مىنا دامەلىنى اناۋ اجى اۋىلىنا — كۇيەۋىنىڭ ەلىنە جىبەرسەك دەيمىن. ولار مۇنى شەتىنەن قۇرمەتتەۋشى ەدى جانە كوپتەن كورگەن جوق.
— مىناۋ تابىلعان اقىل، نارعازى. ايتەۋىر جۇرتتى شوشىتىپ المايىق. تەك جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەگىنەن باسقا يەك ارتار ەشتەڭە قالمادى. شىنىن ايتساق، تىسكە جۇمساق بولا قويماسپىز. ىلعي ءبىر سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەر جينالۋدا ءارى اقتارعا دەگەن وشپەندىلىگىندە شەك جوق. اقتاردىڭ سويقاندارى، ايۋاندىعى وزدەرىنە قارسىلىقتى كۇشەيتۋدە. وسىنداي كەزدە بەيبىت حالىققا جاساعان تيتىمدەي قياناتىمىز وزىمىزگە سوققى بولىپ تيەدى. بولشيەۆيكتەر بىزگە وسىنى قاتتى ەسكەرتۋدە. كەيبىرەۋلەر ادەيى ارانداتۋى مۇمكىن، قاقپانىنا ءتۇسىپ قالماۋ كەرەك. ال، دامەلى، ساعان وڭ ساپار، كادىمگى قازاقشا، اعايىنشىلاپ سۇرا مالدى. قانشا بەرسە، سونشا ال. سويدىر، ەتتەي اكەل. جىلقىسىنا تيمە، سيىر، قوي-ەشكى دەگەندەيىن... قىمىزدى تاستاما. مۇنداعىلاردىڭ ونىڭ جاقسى سۋسىن ەكەنىنە كوزى جەتتى. قايران سارى قىمىز...
شودىر جىميىپ كۇلدى. دامەلى بۇرىشتاعى تورسىققا جۇگىردى. شوپپەن باستىرىپ قويعان ەكەن.
— بارەكەلدە، مىناۋىڭ كەرەمەت بولدى عوي.
— شولدەپ قالاسىڭدار ما دەپ...
ءۇش باۋىرى ءۇشىن ۇزبەيتىن قىمىزىنا ەندى شودىر دا ورتاق بولدى-اۋ دەپ دامەلى قىزعانعان جوق. ءدىنى بولەك بولسا دا، وسى ءبىر ادامنىڭ نيەتى اق. نارعازىمەن تۇيدەي قۇرداس ءارى ەكەۋىنىڭ اراسىنان قىل وتپەيدى. ال قازاقشا سويلەگەندە ەندى ءتۇبىن تۇسىرەدى. كوزىنىڭ شەگىرلىگى، شاشىنىڭ سارىلىعى بولماسا، سوزىنە قاراپ ونى ورىس دەي المايسىڭ.
قىمىزدىڭ ءبىر شاراسىن تاستاپ جىبەردى دە، مۇرتىن ءسۇرتىپ شودىر:
— وسى تورسىعىڭ مايدان دالاسىندا تاپتىرمايتىن ىدىس بولىپ شىقتى. انەۋ كۇنى سولداتتار سۋعا تولتىرىپ، جەرگە كومىپ قويىپتى. كادىمگى بۇلاقتان شىققان كۇيى سۋى تاستاي. تابىلسا، وسىنىڭ ءبىرازىن جيناي كەلسەڭدەرشى.
— تورسىقتىڭ جاراسى جەڭىل عوي، — دەدى دامەلى كوڭىلدەنىپ.
— ال، مەس شە؟
نارعازى نە دە بولسا ۇلكەنى بولسىن دەگەندەي، شودىرعا كۇلىمسىرەي قارادى.
— مەس ۇلكەندەۋ بولار. ول شىركىننىڭ ورنى كيىز ءۇيدىڭ بوساعاسى عوي. كۇرپ-كۇرپ ءپىسىپ، مايى قالقىعان سارى قىمىزدى مىنا دامەلىلەر بۇرالا باسىپ، تەگەنەسىمەن الدىڭا اكەپ تۇرسا...
كەرەگەنى ءتۇرىپ تاستاپ، جايلاۋدىڭ تورىندە، مارقانىڭ جۇمساق ەتى الدىندا، شامىرقانا تارتسا عوي، شىركىن.
— ول كۇندەر كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى ەمەس پە، — دەدى دامەلى كۇرسىنىپ. بۇلبۇل ۇشپايدى، ءالى قايتا سايرايدى، شىدا، شىدا، داشا. وسى اننەنكوۆ ءيتتى قۇرتايىقشى. سوسىن وكىرتىپ ءبىر توي جاسايمىز.
— توي دەمەكشى، مەنىڭ بايقاۋىمدا، وسى ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ اۋىل تاماعىن ساعىنىپ ءجۇر. سوناۋ 1916 جىلدان ات ۇستىندە كورىنەدى. ال ەندى ءوزى ناعىز بولشيەۆيك، ورىسشا قالاي ادەمى سويلەيدى. ۆەرنىيدا گيمنازيادا فرۋنزەمەن بىرگە وقىپتى.
— پرۋنزەڭ كىم؟ — دەدى نارعازى.
— فرۋنزە — ءوزىمىزدىڭ جەرلەس. مىنا اننەنكوۆ يت جالعىز ەمەس قوي. ول سەكىلدى كەڭەس وكىمەتىن قۇرتقىسى كەلگەندەر باتىستان دا، وڭتۇستىكتەن دە، سولتۇستىكتەن دە شىقتى. بىر-بىرىمەن ءتۇيىسىپ، توي جاساماقشى. سول باتىس پەن سولتۇستىكتەن شىققان پالەلەردى وكىرتىپ قۋىپ، سازايىن بەرىپ كەلە جاتقان سول. قىزىلداردىڭ كەرەمەت اسكەرى دە جاساقتالىپتى. ونى دا باسقاراتىن سول. سول فرۋنزەدەن كومەك كەلگەنشە ءبىز مىنا اننەنكوۆتى جىلجىتپاۋىمىز كەرەك. بۇلاردى بىر-بىرىمەن تۇيىستىرمەي دىڭكەسىن قۇرتۋ كەرەك. تۇيىسسە كۇش الىپ كەتەدى.
— پرۋنزەڭ قازاقشا بىلە مە ءوزى؟
دامەلى كۇنى ەرتەڭ ونىمەن تىلدەسەتىندەي-اق بۇل سۇراقتى ءتىپتى قىزىنا قويدى.
شودىر مىرس ەتىپ كۇلدى دە:
— قىرعىز بەن قازاق اراسىندا وسكەن دەيدى عوي. جۇسىپتەرمەن بىرگە وقىسا بىلەتىن شىعار، — دەدى.
— ءوزىمىزدىڭ شودىر دەسەڭشى.
نارعازىنىڭ بۇل سوزىنە ۇشەۋى قوسىلا دۋ كۇلدى.
— اڭگىمە نەدەن شىعىپ كەتتى ءوزى؟ الگى ءجۇسىپتىڭ اۋىل تاماعىن ساعىنىپ ءجۇر دەگەنىمنەن ەكەن عوي. زامان وڭالسا، سونى سەنىڭ اۋىلىڭا ءبىر قوناق ەتسەك، نارعازى.
— مەن بۇگىن دە دايىنمىن.
— جوق، بۇگىن ول ونىمىز جەتەكتەپ، ءجۇزىمىز سۇيرەسەك تە بارمايدى. مىنا قيىن جاعدايدا مايدان شەبىن قالاي تاستاسىن؟ ءبىراق اۋىلدى ساعىنىپ جۇرگەنى حاق. قوي، ءبىز ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتىپ قالدىق. اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەر، بۇزاۋ تاياق جەگىزەر.
شودىر سىلكىنە ورنىنان تۇردى. دامەلى سىرتقا شىقسا، كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. قاراڭعى تۇسپەي اۋىلعا جەتىپ العانى ماقۇل بولار. نارعازىدان ارقانداۋلى تۇرعان قۇلا بيەنى ەرتتەپ بەرۋدى سۇرادى. قۇلىنىنان بولگەلى ءبىر جەتى بولىپ ەدى، جارىقتىق، جەلىنى سىزداپ ارەڭ شىداپ ءجۇر. ەر قاسىنا اكەلگەندە ەمشەگىنەن ءسۇت تامىپ-تامىپ كەتتى. اقىلجانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن دامەلىنىڭ دە كوزىنەن ەكى-ۇش ءمولدىر مونشاق ىتقىپ، ىتقىپ شىقتى. وبال بولماسىن دەدى مە، دۋالدىڭ ءبىر قازىعىندا تۇرعان تەمىر شەلەكتى الا سالىپ، قۇلا بيەنى ساۋا باستادى. تىرسىلداپ تۇرعان ەمشەكتەن شىققان ءسۇت شەلەكتىڭ ءتۇبىن تەسەردەي تىز-تىز ەتىپ، اينالاعا ەستىلىپ تۇردى. جەلىنى بوساعان سايىن بويى جادىراپ، قۇلا بيە اۋەلى كۇڭگىرلەتە كىسىنەپ جىبەردى. «قۇلىنىم قايدا؟» دەگەنى مە ەكەن؟
— ءقازىر، ءقازىر جانۋار، مەن دە بارام، سەن دە باراسىڭ. ەكەۋمىزدى قۇلىنىمىزدان بولگەن مىناۋ قيلى كۇندەر عوي.
دامەلى ءتىلسىز قۇلا بيەمەن وزىنشە سويلەسىپ ءجۇر. ساۋىلعان ءسۇتتى ول تورسىققا قۇيۋعا اكەتكەندە، نارعازى دا قۇلا بيەنى ەرتتەپ ۇلگەرگەن ەدى.
دامەلىنىڭ ۇزەڭگىگە اياعىن سالعانى-اق مۇڭ ەكەن، ارەڭ تۇرعان جانۋار اۋىل قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردى.
9
قالاي قابىلدايدى، اڭگىمەنى نەدەن باستاعانى ءجون، قاي ۇيگە تۇسكەنى ماقۇل بولار ەكەن؟ ونسىز دا بەرەكەسى كىرمەگەن اۋىل مىناۋ «ۇركىنشىلىك» جىلدارى ءتىپتى بەيشارا بولىپ قالعان شىعار. قورقاتىنى — قوسپانبەت. ادىراڭ مىنەزدى توتەسىنەن قويىپ قالاتىن نەمە ەدى. بۇكىل اعايىن-تۋعاننان رۇقسات الىپ، توركىنىنە كوشىپ بارا جاتقاندا وسى عانا «اقىلجاندى جات باۋىر ەتىپ جىبەرمە، قاتىن بيلەگەن سوڭ مالىباي بايعۇسقا نە شارا» دەگەن بولاتىن. ال قىزىلدارعا قول ۇشىن بەرىپ جۇرگەنىمدى ەستىسە شە؟ بۇل حابار ولارعا دا نەشە قۇبىلىپ جەتكەن شىعار. قايران اۋىلدا باس بىرىكتىرەتىن، باسالقى ايتاتىن ادام بولماي ءجۇر-اۋ. اركىم ءوز تىرلىگىمەن، ءوز بەتىمەن. ءبىرىن-بىرى تىڭداپ، بىرىنە-بىرى سۇيەۋ بولۋ دەگەن جوق. سودان دا شىعار، دۇنيە بەي-بەرەكەت، باردىڭ ءوزى ۇقسامايدى. اناۋ بيمەندىنىڭ بالالارى تۇتتاي جالاڭاش. ال قوي دەگەنىڭ وتار-وتار بولىپ مىڭعىرىپ بوسقا جاتىر. «يت باسىنا ىركىت توگىلىپ» دەگەندەي. سونى قۇر جيا بەرگەنشە ساتىپ، ايىرباستاپ، پۇل قىلىپ، بالالارىن كيىندىرمەي مە؟ وشاڭ ەتەر بىرەۋى جوق.
اسىرەسە، ايايتىنى بوي جەتىپ كەلە جاتقان ءباتيما. قانداي سۇلۋ! شىركىن، جۇتىندىرىپ كيىندىرىپ قويسا. اكەسى تىشقاق توقتىنى قيماي، مالدى جيىپ-جيىپ ءبىر جۇتتىڭ اۋزىنا ۇستاعالى وتىر عوي. بايعۇس بالا جاماۋ-جاماۋ كويلەكپەن جەرگە كىرگەندەي بولىپ ءجۇر مە ەكەن. باۋىرلارى ەرتەلى كەش جيعاننان باسقا پايداسى جوق مالدىڭ سوڭىندا، اۋرۋشاڭ شەشەسىن اياپ ءباتيما وتپەن كىرىپ، سۋمەن شىعىپ، ءجۇنجىپ كەتتى-اۋ تەگى. ىزەتتىگىمەن، سىنىقتىعىمەن قوسا، بويىندا ءبىر ورلىكتىڭ دە ۇشقىنى بار سەكىلدى ەدى. سول وت ءوشىپ قالماسا بولدى، ايتەۋىر. اكەسى سورلى ونى مالعا ساتىپ، بايلىققا بايلىق قوسامىن دەپ قانا جۇرگەن شىعار. مىنا قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قۇدالىق جاساۋدىڭ ءوزى دە قيىنداپ كەتتى ەمەس پە. بارار جەرى ءتاۋىر بولىپ باعى اشىلسا جارار ەدى. قالىڭ مالدى الۋدى ويلاعاندا، جاقسى جاساۋىمەن شىعارىپ سالۋدى دا ويلاۋ كەرەك قوي. اۋرۋ شەشەنىڭ ءالى كەلمەي، جاستىعىمەن ءوزى ەشنارسەنىڭ پارىعىنا بارا الماي، ەرتەڭ ءبارى قىسىلتاياڭ، قىزىل كەڭىردەك بولىپ جۇرمەسە جارار ەدى. جاساۋسىز قالىڭ — جاسىق قالىڭ. بارعان جەرىندە باسقانى بىلاي قويعاندا، اۋىل قاتىندارىنىڭ ءوزى-اق عۇمىر بويى كوزگە شۇقىپ كوز تۇرتكى ەتپەي مە؟ ۇلدارىنا ايەل الىپ بەرۋگە مالدى قيماي جۇرگەن بيمەندى قىزعا جاساۋ جيناۋعا ونى قايدان قيسىن؟ قۇرىسىن بۇيتكەن مالى دا، بايلىعى دا. قىزىعىن كورمەگەن سوڭ نە كەرەك ول. مالىنا قاراپ جۇرت ونى كۇپيتىپ «باي» دەيدى. جالعىز قىزىنىڭ جالاڭاش جۇرگەنى اناۋ.
بۇلار قارمىس ەلىنە كوشىپ بارا جاتقاندا ءباتيمانىڭ سولقىلداپ جىلاعانى ەسىندە.
— تاتە، سەنىڭ ارقاندا ەتىمىزگە ءبوز ءتيىپ، ەسىمىز كىرىپ قالىپ ەدى. مالىباي كوكەم بۇل باقىتتى بىزگە قيماي، وزىنەن ارتىلتپايىن دەدى عوي. رەڭىمىز كوشىپ بارا جاتقانداي بولىپ تۇر. ەندى اقىلداساتىن كىم بار؟
جاس تا بولسا ۇلكەن ادامنىڭ ءسوزىن ايتىپ، ءوستىپ ەڭىرەپ ەدى-اۋ. مىناۋ ەرعازىنىڭ ايەلىنە تىككىزگەن قورجىنىنداعى باتسايى كويلەك ونىڭ توبەسىن كوككە جەتكىزەدى دەسەڭشى. قىر زاڭى بويىنشا اۋىلدىڭ ۇلكەنى وسى بيمەندى اقساقالدىڭ ۇيىنە ءتۇسۋى كەرەك. ءبىراق قوسپانبەتتىڭ بىلتىر قايتىس بولعان اكەسىنە باتا وقىپ بارۋعا مىناۋ توپالاڭ جىل مۇرشا بەرمەپ ەدى. وسىنى سىلتاۋ ەتىپ سول ادىراڭنىڭ اۋسەلەسىن باسپاسا بولماس. تاۋەكەل، اتتىڭ باسىن سول ۇيگە تىرەگەن جون بولار. ۇيىنە كەلگەندە ۇيدەي داۋىن ايتا قويماس. الدىنان داۋىل كوتەرەر ادامنىڭ قىبىن وسىلايشا ءبىر باسىپ قويعان جون شىعار. جىلت ەتكەن مىنا ويى وزىنە ۇناپ كەتتى.
توبەگە شىعا كەلىسىمەن اجى اۋىلى كورىندى. جىپىرلاعان قوڭىر كيىز ۇيلەر، ارا-اراسىنداعى قوستار كادىمگى قوي جانىنداعى تۇرتىنشەك قوزىلار سەكىلدى. كەيبىرىنىڭ توبەسىنەن سىزدىقتاپ ءتۇتىن شىعىپ تۇر. قارمىس اۋىلىمەن سالىستىرىپ بولا ما، ول سىرتىنان اپپاق شاڭقانداي بوپ كورىنەدى. كيىز باسار كەزدە بالجان بايبىشەنىڭ ءوزى ءۇي-ۇيدى ارالاپ، جۇندەرىن كورەدى. تۋىرلىق باستىرۋعا قوڭىر قويدى قىرىقتىرمايدى، ادەيى اق قويلاردى تاڭداتادى. اۋىل الىستان قاراعاندا كوز تارتسىن دەيدى ەكەن-اۋ.
ال ەندى اناۋ قوڭىر ۇيلەردىڭ كوڭىلدى بىردەن جۇدەتىپ جىبەرگەنىن كوردىڭ بە. ورتاسىنداعى ۇلكەن سەگىز قانات ءۇي، ءسوز جوق، بيمەندى اقساقالدىكى. ەڭ بولماسا وسى ءۇيدىڭ كيىزىن اق جۇننەن باستىرتۋعا بولادى عوي. باي دەگەن اتى بار ەمەس پە. اي، بىلمەستىك دەگەن دە جامان-اۋ. بۇكىل اۋىل كوركىنەن قۇنتسىزدىق تا، بىلمەستىك تە كوزگە ۇرىپ تۇر.
دامەلى وز-وزىنەن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اناۋ ءۇي ايتپاي-اق بەلگىلى، تۋرا قوسپانبەتتىكى، تۇندىگىنە الەمىش-الەمىش ءبىر نارسەنى جاپسىرىپ تاستاپتى، ويتپەسە ونىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى. دۇرىس جولعا سالسا، وسى قوسپانبەتتىڭ وزىنەن-اق ءبىراز نارسە شىعار ەدى، جۇعىمدى، سويلەر ءسوزى دە بار، ءتىپتى ورىستاردىڭ وزىمەن بايلانىسىپ ءجۇر دەيدى. اۋەلى ورىستان قاتىن الام دەپ بىردە قيعىلىق سالىپتى. بۇكىل اۋىل اكەلەپ-كوكەلەپ ارەڭ توقتاتقان كورىنەدى. «بۇل وڭىردە العاش اراق ىشكەن دە قوسپانبەت» دەگەن ءسوز سوڭىنان ەرگەلى قاشان. مولدا كورسە، ايقاسا كەتەتىن جىنى جانە بار. سول سەبەپتى دە بۇل اۋىلعا مولدا قۇتايمايدى. ولاردى قوسپانبەت شىداتپايدى. تەگى جاسىندا مولدادان كورگەن قىسىمى كوپ بولسا كەرەك. قىسقاسى، وسى اۋىلداعى اعاشقا بىتكەن قيسىق بۇتاق بۇل. ءبىراق قيسىق بۇتاقتار تەگى مىقتى بولادى عوي. ونىڭ ورايىن تاۋىپ الدىن كەسپەسەڭ، ءوزىڭ اراندايسىڭ.
دامەلى قۇلا بيەنىڭ باسىن سولاي قاراي بۇردى. ارسىلداپ قارسى شىققان يتتەردەن قۇلا بيە ۇركە بەرىپ ەدى، تىزگىندى شيراتا ۇستاپ، جىبەرە قويمادى. يت ۇرسە سىرتقا توپ-توپ بولىپ شىعا كەلەتىن اۋىل ادامدارىنىڭ ادەتى ەمەس پە، ءار ءۇيدىڭ قاسىنان ۇلكەندى-كىشىلى ۇرپيىسكەن جاندار كورىندى.
— ءدۇلدۇل تاتەم!
وسىلايشا ايقاي سالىپ، تۇرا ۇمتىلعان ءباتيما ەلدىڭ ەڭ الدىندا. قۇلىن جوندانىپ مۇسىندەنە تۇسكەن سەكىلدى. ءبىراق ويلاعانىنداي ءۇستى جۇدەۋ ەكەن. بويجەتكەن قىزدى كيىندىرىپ قويماسا، جاپىراعى تۇسكەن كۇزگى اعاشتاي كورىكسىز كورىنەدى عوي. بالا-شاعانىڭ، اعايىن-تۋعاننىڭ قاۋمالاۋىمەن دامەلى اتتان ءتۇستى. بىرەۋ قۇلا بيەنى جەتەكتەپ الىپ كەتتى. ءباتيما قۋانعانىنان جىلاپ ءجۇر. «ءدۇلدۇل تاتەم دۇنيەنى كەڭەيتە كەلدى عوي» دەگەن ءسوزىن قۇلاعى شالىپ قالدى. ىقىلاسىڭنان اينالايىن، قويعان اتىڭنىڭ ادەمىسىن قاراشى. دۇلدۇلدىك ماعان قايدان كەلسىن.
قوسپانبەت ۇيدە جوق بوپ شىقتى. ءبىراق بۇگىندەر كەلىپ قالاتىنىن ءبىلدى. ول ورنىندا بولعاندا «اكەمە داۋىس سالىپ كەلمەدىڭ» دەپ تە داۋلاساتىن با ەدى، قايتەتىن ەدى. بۇل جايلى مانا جولدا ءوزى ويلاعان-دى. الايدا ءقازىر ات ۇستىنەن جىلاپ شاپقان داۋىس ەلدىڭ ۇرەيىن الادى، «جاۋ كەلدىنىڭ» حابارى سياقتى بوپ كەتتى. ۇركە-ۇركە ۇرەيلەنگەن ەلدىڭ ونسىز دا ۇشىپ جۇرگەن زارەسىن ودان ءارى الۋى مۇمكىن. سونى ەسكەرىپ، تەك ۇيگە كىرە بەرگەندە عانا دامەلى ءۇن شىعاردى. قوسپانبەتتىڭ ايەلى ايعانىم «قايران اتام-اۋ» دەپ جاتتاپ العان جوقتاۋىن ءبىراز سۇڭقىلداتتى. «سابىر، سابىر» دەگەن سوزگە دە جىبەرمەي، ەكەۋى وڭاي باسىلا قويدى. ەكى ابىسىن وزدەرىن اسا قيناماي، بۇل شالعا وسى دا جەتەر دەگەندەي، كوزدەرىنىڭ جاستارىن سۇرتە باستادى. جارىقتىق كوپ اۋىرىپ، بۇلاردى ءبىراز اۋرە ەتكەن-دى. ونىڭ ۇستىنە، ۋاقىت بولسا مىناۋ. وبالى نە، كەلىنى ولە-ولگەنشە ابدەن كۇتىپتى. اتاسى قازا بولارىنان ءبىر كۇن بۇرىن وعان رازى بولعانىن ايتىپ، باتاسىن بەرىپتى. «قوسپانبەت تەنتەك بولعانمەن، سەنى قۇدايىم ماعان سابىرلى عىپ، مەيىرلى عىپ بەردى» دەپتى. قىزمەتىڭە رازىمىن، مەنەن قايتپاعان جاقسىلىعىڭ قۇدايدان قايتسىن دەپتى.
بۇل اۋىلدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن تۇگەندەپ ءبىلىپ جۇرەتىن دامەلى بارلىعىنىڭ اماندىعىن سۇراپ شىقتى. باتالىققا الا كەلگەن دۇنيەسىن، بالجان بايبىشەنىڭ جىبەرگەن سالەمدەمەسىن بەردى. بالا-شاعا انتوننىڭ الماسىنا جابىلىپ ءماز-مايرام بولىپ قالدى. شالدىڭ شاپانى دەپ 10 كەز بارقىتتى سۋىرىپ ءبىر تاستادى. بۇل اۋىلدىڭ كوزىنەن كەزدەمەنىڭ بۇلبۇل ۇشقانى قاشان. بارقىتتى كورگەندە ايەلدەر تاڭدانىسىپ، ىشەگىن تارتتى. دامەلىنىڭ كوزى ءباتيماعا ءتۇسىپ ەدى، قىز ەمەس پە، بارقىتقا ءتىپتى ءتونىپ تۇر ەكەن. سۇيرىكتەي ادەمى ساۋساقتارىمەن ۇستاپ، ارلى-بەرلى اۋدارىستىرىپ قويادى. بۇل اۋىلدىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن كەزدەمەنى وسى قارمىس اۋىلى قايدان تابادى دەگەن سۇراق تۇر كوزىندە.
دامەلى بار ىقىلاسىمەن ءباتيمانىڭ ءدال قازىرگى الاي-تۇلەي ويىن ۇققىسى كەلدى. كيسە كورىكتەندىرىپ جىبەرەتىن مىناۋ بۇل كوزىنە وتتاي باسىلسا، ازابىنان باسقا اجەتكە جارارى جوق اكەسىنىڭ اناۋ مالى كوڭىلىن وتتاي ورتەپ تۇر. ءجۇن ءتۇتىپ، كيىز باسىپ، ءجىپ ءيىرىپ شەكپەن توقيتىن، قىس بويى تون تىگىپ، تەرى يلەيتىن وسى اۋىلدىڭ ايەلدەرىنەن سورلى ەشكىم بار ما ەكەن. شەشەسىن دە اۋرۋ قىلعان سول اۋىر جۇمىس-اۋ. وسى اۋىرلىق بىرتە-بىرتە ەندى ءوز موينىنا اۋىپ بارادى. ونىڭ ۇستىنە، اكەسىنىڭ سويىلعان ءبىر قويدىڭ تەرىسىن، ءبىر لاقتىڭ ءجۇنىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي جينايتىنىن قايتەرسىڭ. كەي كۇندەرى تالشا بەلى سىنىپ، ەكى اياعى تىز-تىز ەتىپ، توسەككە ارەڭ جەتەدى. توسەك دەگەندە توسەك بار ما. جالاڭاش دەنەسىمەن كيىزدىڭ ۇستىنە قۇلاي كەتىپ، ۇستىنە بوستەك جامىلادى. جاساۋى دەپ شەشەسىنىڭ تىككىزگەن ءۇش-تورت كورپەسىن بۇل ۇيدەن اتتانعانشا ۇستاۋىنا تىيىم سالىنعان. باي اتانىپ، كەدەي تۇرعاننان اسقان نە قورلىق بار. باردىڭ ۇقسامايتىنى جانىنا باتىپ، ساراڭدىقتىڭ قىل ارقانى بارعان سايىن قىلقىندىرىپ بارا جاتقان سياقتى. «قىز ەرتە ەسەيەدى» دەيدى عوي قازاق. ءباتيمانى ەسەيتكەن تارشىلىقتىڭ تانابى سەكىلدى. مال بولا تۇرىپ وزدەرىنىڭ ەلدەن سورلى كيىنەتىنى، ەلدەن تومەن تۇراتىنى سان مارتە جۇرەگىن جانىشقان. بايلىقتى، مالدىڭ سانى ەمەس، ونىڭ راحاتىن كورگەن جانى انىقتاسا كەرەك. ال مۇنىن جانى جانشۋلى. راقاتسىز جيعان بۇل قۋ مال نە ۇشپاققا ۇشىرار دەيسىڭ.
— انە، اناۋ ءدۇلدۇل تاتەمنىڭ ۇستىنە قاراشى. وسقىرتا كيگەن تۇندىگى، وقالى جاعالى كيمەشەگى، قارا باتسايى شاپانى — ءبارى-بارى جاراسىپ تۇرعان جوق پا. وسى قارمىس اۋىلىنىڭ مالى ءبىزدىڭ اۋىلدىكىنەن از بولماسا كوپ ەمەس. ءبىراق ۇجىمى جاراسقان سوڭ، ۇقساتۋى باسقا، مالعا ادام تابىنباعان، مال ادام ءۇشىن جينالعان. زامان قانداي، زاڭ قانداي، ءۇيىرىپ ايداي بەرگەنشە، وسى مالدىڭ ءبىرازىن ساتساق، اقشا ەتىپ الساق، مىنا شيەتتەي بالا-شاعانى، اۋىلدى كيىندىرسەك، دەگەندە اكەسى تىجىرىنىپ، ۇلكەن ۇلىنىڭ بەتىن قايىرىپ تاستاعان-دى.
— ساتقان سوڭ مالدان قۇت كەتەدى، نەمەنە بىلشىلدايسىڭ؟ — دەپ اقىرعان.
اكەسىنىڭ ۇستىندەگى كوزگە تۇسەر كيىمدەرى — سۇيەككە ءتۇسىپ العاندارى. قازا شىققان جەردەن قالمايتىن بيمەندى بايعا اتا ۇلى دەپ ءبىر جول تيەدى، «سۇيەكشىنىڭ» ءبىرى بولادى، ءبىر جاعالى كيىم الىپ قايتادى. ءباتيما بىردە اكەسىنىڭ سۇيەككە ءتۇسىپ الىپ كەلگەن شاپانعا ماساتتانىپ وتىرعانىن كورىپ، قۇلازىپ كەتكەن-دى. وسىلايشا جيناعان جاعالى كيىمنىڭ ءوزى ءبىر ساندىق بولدى. قىزىنىڭ كيىمىنەن قىسىلىپ، توي-تومالاققا بارا الماي جۇرگەنى ونىڭ كاپەرىنە دە كىرىپ شىعاتىن ەمەس. مىناۋ قىرۋار مالىن باعىسىپ جۇرگەن اعايىن-تۋمانىڭ ريزاشىلىعى دا شامالى تاپقاندارى تاماعىنا ارەڭ جەتىپ، ولمەي جۇرگەن يت تىرشىلىك. بيەكەڭنەن مال شىققاننان گورى، كەۋدەمىزدەن جان شىعار دەپ مۇرىندارىنىڭ استىنان كۇڭكىلدەسەدى. بۇل اۋىلعا «كەنجە اعا» اتانعان مالىبايدىڭ ءحالىنىڭ ءوزى قارمىس ەلىنە سىڭگەنشە قانداي ەدى. كيسە كيىمگە، ىشسە اسقا جارىمادى. ال ەندى اندا-ساندا اعايىن-تۋعانىنا سالەم بەرە كەلگەندە جىلقىشى ەمەس، كادىمگى ءبىر ەلدىڭ بەگى سياقتى. «اعاش كوركى — جاپىراق، ادام كوركى — شۇبەرەك»، كورمەيسىڭ بە، انا دامەلىنىڭ ءوزى دە بولەكتەنىپ تۇرعان جوق پا! قارمىس اۋىلىنىڭ قويشىسىنىڭ ءوزى بۇل اۋىلدىڭ بايىنا بەرگىسىز. بەرەكە قونعان ءبىر تۇقىم ول، ايتەۋىر. مالىبايدىڭ ماڭدايى قانداي كەرە قارىس. اناۋ اقىلجان دا ءبىز سەكىلدى بۇيىعى ەمەس، ناعاشىلارى سەكىلدى ەڭسەلى بولىپ وسەتىن شىعار.
ءباتيما «ءدۇلدۇل تاتەسىنە» جالت قاراعاندا، ونىڭ ەزىنە كوپتەن قادالا قاراپ وتىرعانىن بايقاپ قالدى. كيبىجىڭدەپ قىسىلايىن دەپ ەدى، دامەلى «سەنىڭ دە سىباعاڭ بار» دەگەندەي كوڭىلدەنە كوزىن قىستى. ونى بۇل جەردە بىرەۋدىڭ ۇيىندە بەرۋ ىڭعايسىز. قايناعاسى مەن اۋرۋ ابىسىنىنا سالەم بەرە كىرەدى عوي، سوندا بەرەدى. ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ وسى ءبىر ىمىنىڭ ءوزى اۋىر وي باسقان ءباتيمانى سۋ بۇرىككەندەي سەرگىتىپ جىبەردى.
شاي ۇستىندە اڭگىمە الۋان ساققا سوقتى. ويىسىپ كەلىپ، اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىنداعى شايقاسقا تىرەلدى. بىرەۋلەر قىزىلداردى كوبىرەك كىنالاي بەردى.
— ءبارىمىزدى شوقىنشىق ەتەدى دەيدى عوي.
— مىناۋ جايلاۋعا ەكى جىلدان بەرى كوشە الماي وتىرعانىمىز سولاردىڭ قىرسىعى ەمەس پە.
— ءبىرىن-بىرى مەيلى ءپىسىرىپ جەسىن، مىنا جەرىمىزدەن كەتسە ەكەن.
— يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعان كۇنىمىزدىڭ وزىنە زار بولىپ قالدىق قوي.
— ورىسقا تابىنساق وڭارمىز، ونسىز دا جىلاعان قازاقتا نە سيىق قالار دەيسىڭ.
— اسسالاۋماعالايكۇم!
كيىز ءۇيدىڭ اعاش ەسىگىن سىقىرلاتا اشىپ قوسپانبەت كىرىپ كەلدى. ءوزى قانداي تەنتەك بولسا، كىرىسى دە سونداي ودىرلاۋ. ات اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان قۇلا بيەنى كورىسىمەن-اق ول دامەلىنىڭ كەلگەنىن بىردەن بىلگەن-دى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، مۇنىڭ دا بويىن قۋانىش بيلەپ، كورۋگە اسىقتى. بۇل اۋىلدا ايەلگە «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ سالەم بەرمەيدى، ول ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى.
دامەلى ورنىنان تۇرىپ، قوسپانبەتتى قۇشاقتادى. سىڭسىپ داۋىس سالدى. مۇندا شالعا دەگەن كوڭىل ايتۋى دا، تاعدىر ءوزىنىڭ ماڭدايىنا ءبىرجولا جازعان وسى اۋىلعا دەگەن ساعىنىشى دا بار ەدى. الدىمەن قولىن قوسپانبەت ايىردى. كوزىن سۇرتكەن بولدى، ءبىراق جاس جوق. دامەلى كادىمگىدەي-اق جىلاپتى. جەز لەگەن مەن جەز قۇمان ۇستاپ، قولدارىن شايدىرۋعا الدىندا دايىن تۇرعان ءباتيماعا كوزى تۇماندانا قارادى. «كوكەڭە قۇي الدىمەن» دەگەندەي ول قوسپانبەت جاقتى نۇسقادى. جول سەنىكى دەپ قوسپانبەت وعان ىم قاقتى.
— جولدى بىلگەن — ءجوندى بىلەدى. راقمەت، تەنتەگىم.
دامەلىنىڭ داۋسى كوڭىلدى شىقتى ءارى ءبىر نارسەنى ەمەكسىتىپ، الىسقا قارماق تاستاعانداي. جاڭاعى جىلاعان كوڭىلى مىنا قۇرعاعان كوزىندەي تەز تازارىپ كەتتى-اۋ دەيمىن.
— جول، جول دەيسىڭ-اۋ، — دەدى قوسپانبەت ۇستادىم با دەگەندەي قۋلانا كۇلىپ، — بياعانىڭ ۇيىنە تۇسپەي، مۇندا ات باسىن تىرەگەنىڭە جول بولسىن.
— باتانىڭ جولى قاشان دا ۇلكەن. تىرىگە سالەم بەرىپ ۇلگەرەرمىز. الدىمەن ولىكتىڭ ورنىنا قۇران وقۋ كەرەك دەيدى عوي شاريعات.
قوسپانبەتتىڭ العاش قۇرعان قاقپانىنا ءسويتىپ ول تۇسە قويعان جوق. ءسوز تاۋىپ شىعىپ كەتتى.
— وسى اناۋ قىزىلدارعا قارمىس اۋىلىنىڭ ءىشى بۇرادى دەيدى، راس پا؟
بۇل كەزدە گۇج-گۇج قايناپ، قايتا قويىلعان ساماۋرىن دا كەلگەن ەدى.
دامەلى الدىنداعى كەسەسىن شاي قۇيۋشىعا ىسىرا بەرىپ، «قىزىلىنان كوبىرەك» دەدى. سول ەكى ورتادا ايتار جاۋابىن دا ساراپتاعان سىڭاي تانىتتى. ءۇي ءىشى تۇگەل نە دەر ەكەن دەگەندەي ەلەڭ ەتە قالدى. ءبارىنىڭ دە انىقتاعىسى كەلگەن اقيقات قوي بۇل.
— قارمىس اۋىلىن بىلمەيمىن، ءوزىمنىڭ ءىشىم بۇرادى، — دەدى دامەلى قوسپانبەتكە تەسىرەيە قاراپ.
وتىرعاندار ىشەگىن تارتتى. دامەلى اينالاسىنداعىلاردى سۇزە شولىپ شىقتى. مىناۋ «ءدۇلدۇل تاتەمىز بە» دەگەندەي، كەيبىرەۋلەر ءتىپتى تاڭىرقاپ قاپتى. ءبارى اڭ-تاڭ.
— بولشيەۆيك بولدىم دەسەڭشى!
قوسپانبەتتىڭ سوزىندە مىسقىل دا، ءازىل دە جاتتى. جەڭەشەم ۇستالدىڭ با دەگەندى ايتپاسا دا، كۇلىم-كۇلىم كوزى اڭعارتىپ تۇر.
— ونىڭنىڭ دا كىم ەكەنىن بىلمەيمىن. ءبىراق كوشىمىزدى شاۋىپ، اۋىلىمىزدى قىرىپ كەتە جازداعان اقتارىڭا ىشىمدە مەنىڭ قان قاتقان. ولاردىڭ قانىپەزەرلىگىن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز جانىممەن سەزگەن اداممىن.
بۇدان سوڭ دامەلى كوشتىڭ قالاي شابىلعانىن، اقىلجان مەن ەكەۋىن جۇگەنسىز قۇلا بيەنىڭ قالاي الىپ قاشقانىن، مولاعا قالاي تىعىلعاندارىن تۇپ-تۇگەل ايتىپ بەردى.
— و زاماندا بۇ زامان ەكىقابات ايەلگە تيىسكەندى كىم كورگەن؟ قارنى جارىلىپ قۇلاپ ءتۇسىپ، تۋماعان پەرزەنتىن اقتىڭ سولداتى قىلىشىنىڭ ۇشىمەن كوتەرگەن كەزدە ەسىم اۋىپ مەن دە قۇلاپ تۇسە جازدادىم. وسى كورىنىس ءجيى-جيى تۇسىمە كىرگەندە ايقاي سالىپ شوشىپ ويانام.
وتىرعاندار ىشقىنا تاعى دا ىشەگىن تارتتى. ەگدە ايەلدەر جىلاپ تا جىبەردى. قاراسا، قوسپانبەت تە تۇنجىراپ تومەن قاراپ وتىر ەكەن.
— سىرتتان تون ءپىشۋ وڭاي، جانىمەن سەزگەن مىنا مەنەن سۇراڭدار. ەگەر قىزىلدار بولماعاندا، نارعازىنىڭ ارەكەتى بولماعاندا، بۇكىل قارمىس اۋىلىنان مۇلدە ايرىلىپ ەدىڭدەر. انا مالىباي اعالارىڭ دا، مىنا «ءدۇلدۇل» تاتەلەرىڭ دە، اقىلجان باۋىرلارىڭ دا بۇگىن سەندەرگە جوق ەدى.
— ءىشىم عانا بۇرمايدى. بۇل كۇندە مەن وكوپتاعى قىزىلدارعا سۋسىن، تاماق تاسىپ بەرىپ ءجۇرمىن. اقىلجانىمنىڭ جانىن امان الىپ قالعانى ءۇشىن مەن ولارعا عۇمىر بويى قارىزدارمىن. اقىلجان ءۇشىن سوناۋ مولانىڭ ىشىندە-اق جاۋ قولىندا ولۋگە بار ەدىم. ءبىراق ايتەۋىر الدىمەن قۇداي، ودان كەيىن قىزىلدار ساقتادى.
— «جاقسىلىققا — جاقسىلىق» دەگەن عوي، — دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى.
— اڭگىمە سوندا. سول قىزىلدار بۇگىندە ازىق-تۇلىكتەن تاپشىلىق كورۋدە. سالماق سالا كەلدىم، مەيىرلى اۋىلدار قولۇشىن بەرىپ، مال بولۋدە.
— باتا وقي كەلدى ەكەن دەسەم.
قوسپانبەت توبىقتان تاعى ءبىر قاعىپ قالدى.
— تەنتەگىم، سەگى مەنىڭ اۋزىمدى قىشىتپا. نەگە دەيسىڭ عوي. ەگەر سەنىڭ ورنىندا بولسام، ەركەك بولىپ جارالسام، قولىما قارۋ الىپ، اناۋ وكوپتا جاتار ەدىم. جارىق دۇنيەنى كورە الماي كەتكەن تۇقىمىڭنىڭ كەگىن الار ەدىم.
— ول كىم؟ - دەدى قوسپانبەت شوشىنا.
— ول — مۇقاجان. اقىلجانىمنىڭ ارتىنان ەرەتىندەي ۇل ەكەن.
مەن سول سۇمدىقتان شوشىنىپ، تۇسىك تاستادىم ەمەس پە. سەنىڭ تۇقىمىڭ ەمەي كىم ول؟ ەندى بالا كوتەرەم بە، جوق پا، ول ءبىر قۇدايدىڭ ءىسى. اناۋ اقىلجاندارىڭ جالعىز دەسە، ونى ەندى اقتاردان كورىڭدەر. مۇمكىن، مالىباي اعاڭا توقال اپەرەرسىڭ، تۇقىمىڭدى ءسويتىپ كوبەيتەرسىڭ، — دەپ دامەلى ءسوزدىڭ اياعىن قالجىڭعا بۇردى.
— توقال دەيسىڭ، ساعان قولى ارەڭ جەتكەن جوق پا!
وتىرعان جۇرت دۋ كۇلدى. ءبىراق قوسپانبەت قالىڭ ويعا كەتىپ قالعان سەكىلدى. مىنا دامەلى الدى-ارتىن تۇگەل تۇيىقتاپ تاستادى ما، نەمەنە؟ مۇنىڭ قىزىلدار دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويۋى ءجون سياقتى-اۋ، تەگى. تۇقىم، تۇقىم. ازايىپ بارا جاتقان اجى رۋى بىردە شەشەككە، بىردە وباعا قۇربان بولسا، ەندى مىناۋ دۇربەلەڭ قاتىندارىنا بالا تاپقىزبايىن دەدى مە، نەمەنە. تۇقىم ءوسۋى كەرەك. اقىلجاندى جازىم قىلعاندا مالىبايدىڭ تۇقىمى دا تۇزداي قۇريدى ەكەن عوي. مىنا جەڭگەسى ەندى شىنىمەن بالا كوتەرمەس پە ەكەن؟
— سالىعىڭ قانشا سونشا؟
— كەمى ەلۋ قوي! تەڭ جارتىسىن بياعاڭنان الساق...
قوسپانبەت ۇندەمەي باسىن يزەي بەردى. ويلى ءجۇزى وسى اۋىلدىڭ ءار ءۇيىن، ءار وتارىن ءتىنتىپ وتىرعانداي. كىمدە قانداي مۇمكىندىك بار.
— ءارى قاينىڭ، ءارى قايناتاڭ. بياعاڭمەن ءوزىڭ سويلەس، قالعان جاعىن مەن ءوز موينىما الدىم.
ناعىز قيىن جەرگە كەلگەندە قوسپانبەتتىڭ تاركىلەسپەگەنى دامەلىگە ۇنادى. ءسىرا، جاندى جەرىنە ءتيدى-اۋ دەيمىن. تۇقىم جونىندە ايتقانى ءتۇپ تامىرىن سىزداتىپ جىبەردى مە، قالاي؟ ەندىگى شايقاس بيمەندىمەن. ونىڭ ساراڭدىعى قيسىن اتاۋلىنىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستاۋى مۇمكىن. قوسپانبەتتىڭ ءارى قاينىڭ دەپ وتىرعانى دامەلىنىڭ العاش شىققان كۇيەۋى وسى اۋىلدىڭ ۇلكەنى بولاتىن، ول جاعىنان قاينىسى ەكەنى راس، قازىرگى كۇيەۋى مالىباي بيمەندىدەن كىشى، وسى ءبىر تۇقىمنىڭ كەنجەسى، ياعني قارا شاڭىراق يەسى، بۇل جاعىنان قايىن اعا. اجى اۋىلىنداعى بۇل جاعدايى دامەلىگە قولايلى-اق. ءسوزىن وتكىزەم دەسە، جەڭگە بولىپ وكتەم سويلەۋىنە بولادى، ەسە جىبەرمەيمىن دەسە، قارا شاڭىراقتى كولدەنەڭ تارتا قالادى، كەلىنمەن كەرىسۋدى ۇيات كورەتىن قايناعالاردىڭ الدىندا بۇل ءبىر ۇلكەن توسقاۋىل. بيمەندىگە جەڭگە بوپ بارۋ ءجون بە، كەلىن بوپ بارۋ ءجون بە؟
اۋىلدا ءسوز جاتقان با، الدەنەنى قۇلاعى شالىپ قالعان بيمەندى دامەلىمەن سالقىن امانداستى. اۋرۋ ابىسىنىنىڭ حالى تومەندەپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى، دەمىگىپ، حال-جايى تۋرالى ءۇزىپ-ۇزىپ ايتتى. قۇراق ۇشىپ شاي قويىپ جۇرگەن ءباتيماعا الدەنە دەگىسى كەلەدى، شاماسى كەلمەيدى. اماندىقتان كەيىن ءۇنسىز قالعان بيمەندىگە الا كوزىمەن ءبىر قاراپ، اشۋلانعىسى كەلدى مە، كورپەسىن اشىپ ەدى، قولاڭسا ءيىس بۇرك ەتە قالدى. دامەلىدەن ۇيالىپ، كوزى جاساۋراپ، كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتتى. توسەك-ورنىنىڭ اۋىستىرىلماعانىنا ءبىراز بولعان سەكىلدى.
— اقىلجان امان با؟ كەنجەم قالاي؟ — دەدى الدەن ۋاقىتتا.
— قۇدايعا شۇكىر. جىل بولدى اقىلجاننىڭ مولدا الدىن كورگەنىنە.
توبەدەن اشىلعان تۇندىككە تەسىلە قاراپ جاتقان ابىسىنى الەمتاپىرىق ءبىر وي قۇشاعىندا. ونىڭ سارعايعان وڭىنە تەلمىرگەن كۇيى دامەلى دە كوڭىلدىڭ كوك دونەنىمەن ءبىراز جەردى شارلاپ قايتتى.
— ماعان جانازا شىعارۋعا جارادى دەسەڭشى!
بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان ءباتيما:
— قاي-قايداعى سۇمدىقتى قالاي ايتاسىڭ، اپا. ءوزىڭدى ءوزىڭ ولىمگە دايارلاماي تۇرا تۇرساڭشى — دەدى.
— مەن ەندى بۇل دۇنيەنىڭ ادامى ەمەسپىن. كەلگەنىڭ جاقسى بولدى ءدۇلدۇلىم. مالىباي ەكەۋىڭ ەلگە نەگە قايتپايسىڭدار؟ مىنا بوقتاشاقتى قولدارىڭا نەگە المايسىڭدار؟ بارىنەن جانىما باتاتىنى ءباتيمام، سەنىڭ ىعىندا بولسا، ءومىر ورتىنەن امان بولار ما ەدى دەگەن دالباسام عوي.
دامەلى ەكى كوزىنە ەرىك بەردى. سورعالاعان جاستى سۇرتكەن دە جوق. ءىشىن بوساتىپ العىسى كەلدى مە، ايتەۋىر ابىسىنىنىڭ شەرىنە اتىن قوستى دا جىبەردى. ءباتيما دا ءوزىن-وزى ۇستاي الماپتى. داستارقان جاساپ ءجۇرىپ كوزى بوتالاپ ءجۇر.
بۇل كورىنىستى ءۇنسىز باقىلاپ جاتقان بيمەندى عانا. تۇنجىراعان كۇيى شىنتاعىنىڭ استىنداعى جاستىقتى باۋىرىنا تارتىپ قويادى. جارىقتىقتىڭ ساراڭدىعى وسى اۋىلدى وزدەرىنە سالقىنداتىپ جىبەرگەن بە، قوسپانبەتتىڭ ۇيىندەگىدەي ابىر-دابىر مۇندا جوق. قالىڭ اعايىننىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، جالعىز مەكەن سەكىلدى مىناۋ ءۇيدىڭ ءىشى نەگە مۇزداي؟ اۋرۋ ابىسىنىن دا، قۇلىنداي ويناقتاعان ءباتيمانى دا، ءوزىن دە توڭدىرىپ بارا جاتقان نە نارسە؟ ەڭ بولماسا، دايىن شايدى ءبىر جىلۋمەن ىشكەن ءجون بولار ەدى-اۋ.
دامەلى بوساعاعا قويعان قورجىندى داستارقان جانىنا اكەپ، اشىلماعان باسىنىڭ اۋزىن سوگە باستادى. بيمەندى وعان دا قۇلىقسىز سەكىلدى. جارق ەتكىزىپ ون كەز باتسايىنى سۋىرىپ الدى دا، ءباتيماعا ۇسىندى.
— كويلەك تىگىپ كي، مىناۋ دۇربەلەڭ ۋاقىتتا ساعان بۇدان لايىق ەشتەڭە تابا المادىم.
الگىندە عانا جاس پارلاپ جۇرگەن ءباتيمانىڭ كوزدەرىندە نۇر ويناپ شىعا كەلدى. كۇلىم-كۇلىم ەتىپ، كەزدەمەنى كەۋدەسىنە باستى. اكەسىنە دە، شەشەسىنە دە بال-بۇل جانىپ قاراي بەردى. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بويىنا ولشەپ كەپ جىبەردى. دامەلىنىڭ كوزى ءتۇستى، الما توستەنىپ، بوكسە جاعى دا دوڭگەلەنىپ كادىمگىدەي بوي جەتىپتى. ۇرشىقشا ەكى-ۇش اينالدى دا، ورنىنا شاي قۇيۋعا قايتا وتىردى. وتىرىسىندا دا ءبىر ويناقىلىق بار سەكىلدى. دامەلى ءباتيمانىڭ جاستايىنان تاناداي ەكى كوزىنە ىلعي تاڭ قالۋشى ەدى. وسە كەلە ناعىز سۇلۋ بولارسىڭ دەپ قوياتىن. سول كوزدەردەن شىدامسىز جىگىتتەردىڭ جۇرەگىنە شوق تاستايتىن وتتى كوردى. وسى وتتى جاناردى قور قىلىپ، مالعا بولا اكەڭ الدەبىر شالعا ماتاستىرىپ جۇرمەسە جارار ەدى. بۇل ويلارى جۇرەگىن زۋ ەتكىزدى. جاستايىنان شالعا پەندە بولعاننىڭ شاتاعى ءوز باسىنان وتتى ەمەس پە. ايتەۋىر اقىرى قايىر، امەڭگەرلىكتىڭ ارقاسىندا مالىبايدىڭ قولىنا ءتيىپ، قاتارىن تاپتى. جاراتۋشىنىڭ ورنىندا بولسا، دامەلىنىڭ الدىمەن شىعارار ۇكىمى زار يلەگەن قىزداردىڭ جاسىن تىيۋ بولار ەدى، اشىلماعان گۇلدەردى قاتىگەزدىكتىڭ ۇسىگىنە ۇرىندىرماۋ بولار ەدى. مىنە، سونداي ءبىر گۇل مىناۋ ءباتيما.
بيمەندى قايناعاسىنىڭ جۇزىنەن ءسال-پال جىلۋ كوردى، ون كەز باتسايى شاقىرعان جىلۋ بولار. مۇنى ءوزىم اپەرسەم كەمىندە ءۇش قويىمنىڭ باسى كەتەر ەدى، مىناۋ ولجا بولدى-اۋ دەپ جاتىر ما ەكەن؟ ون كەز شيبارقىتتى سۋىرىپ تاعى تاستادى. قايناعاسىنا اكەلگەن شاپانى. بۇل كەزدە بيمەندى جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. باسىن جاستىقتان جۇلىپ الىپ، كەزدەمەگە قولىن سوزدى. ءوڭىن، تىسىن ءۇڭىلىپ كوردى. ءوزى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ماتا سەكىلدى. مۇرتى جىبىرلاپ، قالتاسىنداعى كىلتتى الدى دا، ءباتيماعا ساندىقتى نۇسقادى. سال دا، كىلتتى قايتا وزىمە بەر دەگەنى. كوزى قورجىننىڭ تۇبىندەگى تومپايىپ جاتقان تاعى بىردەمەنى تەسىپ بارادى.
— ءتاڭىر جارىلقاسىن، مالىبايدىڭ حالى قالاي، بالجان قۇداعي امان با؟
دامەلى ۇيگە كىرگەلى بيمەندىنىڭ ءتىس جارىپ ايتقان سوزدەرى بۇل. ار جاعىنداعى توڭ جىبىگەندەي، باسىن كوتەرىپ، مالداسىن قۇرا داستارقانعا جاقىندادى. دامەلى وسى كەزدە قورجىن تۇبىندەگى ابىسىنعا ارنالعان سىيدى تاعى شىعاردى. ول دا ون كەز، زاتى جىبەك. سۋدىراتىپ جۇلىپ العاندا بيمەندى شيىق ەتتى. توسەكتە جاتقان اۋرۋ ايەلى كۇلىپ جىبەردى. ءباتيما اكەسىنىڭ سىر بەرىپ قويعانىنا نامىستانىپ، قىزارىپ كەتتى. سۋدىراعان جىبەكتى دامەلى ابىسىنىنىڭ كورپەدەن اشىق جاتقان بىلەگىنە ءىلدى.
— جىبەك مەنىڭ نە تەڭىم. ءباتيما كيسىن. ماعان انا باتسايى دا جارايدى. سۇيەگىمە تۇسكەن بىرەۋدى ريزا ەتەر، — دەدى كوزى ءمولت-مولت ەتكەن ابىسىنى.
— ءتايت، و زاماندا بۇل زامان سۇيەككە تۇسكەندە ۇستالماعان بۇلدى بەرگەندى كىم كورگەن؟ شاريعات كيىلگەن كيىمدى بەرگەن ساۋاپ دەيدى.
بيمەندى بۇل سوزدەردى تۇتىگىپ، قازىناسى ورتايىپ بارا جاتقانداي اشۋلى ايتتى.
— و، بەيباق، ماعان ون كەز باتسايىنى دا قيمايدى ەكەنسىڭ عوي. اقىرەتسىز كومسەڭ دە مەيلىڭ.
تەرىس قاراپ سولقىلداپ جىلاپ جاتقان ابىسىنىن دامەلى اياپ كەتتى. ءباتيماداي اجارلى، قولى ۇزىن، ۇستىنەن تۇيە ءجۇرىپ جاتسا مىڭق ەتپەيتىن كەڭ ادام ەدى. قۇداي بەرگەن كەڭدىكتى ادامنىڭ تارلىعى جەڭەدى ەكەن-اۋ. بيمەندىنىڭ عۇمىر بويى سىعىمداپ ۇستاۋى ابدەن تيتىعىنا جەتكەن سياقتى. جاڭاعى جەردە دە اشۋلى ەشتەڭە ايتا المادى عوي. اۋرۋ ادامنىڭ اشۋى كىمگە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە بەتىڭ بەرى قاراپ ەمەس، ارى قاراپ بارا جاتسا... تەرىس قاراپ كوزىنە ەرىك بەرگەنى دە ءجون شىعار، ەڭ بولماسا شەرىن شىعارسىن. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەسە ءبىر ءسارى، مىڭعىرعان قوي ايداپ، قولدى ءوزىڭدى-وزىڭ بايلاعاننان ارتىق نە سور بار؟ ويپىرما-اي، قايناعاسىنىڭ جاڭاعى ءسوزى ابىسىنىن تىرىدەي كومۋمەن تەڭ بولدى-اۋ. مۇنشاما دۇنيەقوڭىز، مالجاندى بولار ما ادام. مىنا كۇيىندە 25 قوي بەرمەك تۇرعاي، ماڭىنا جولاتپاس.
دامەلى ءباتيما قۇيعان شايدى ۇرتتاپ وتىرسا دا، اۋزى تەمىر تاتىپ، ويى ويران، جۇرەگى تالقان بولدى. قايناعاسى بىردەڭە دەگىسى كەلىپ ۇمسىنىپ وتىر. ىشىندە جاڭاعى تۇيدەك-تۇيدەك ماتالار ءۇشىن دامەلىگە دەگەن جىلۋلىق بار ما، نەمەنە؟ ءبىراق مال جيناي كەلىپتى دەگەن ەل ءسوزى بۇكىل قازىناسىن تاقىرلاپ كەتەتىندەي قايتا تىجىرىنتاتىن سەكىلدى. بيمەندىنىڭ سۋعا سالعان كوندەي ءبىر بوساپ، كۇيگەن تەرىدەي ءبىر قۇراپ وتىرعانىن ءۇي ىشىندەگىلەردىڭ ءبارى دە سەزىپ وتىر. ەكى جاق ءبىرىن-بىرى اڭدۋلى. ساراڭدىق جەڭە مە، جومارتتىق جەڭە مە، ازىرگە ىشتەي ارباسۋ. ۇنسىزدىكتى ابىسىنى بۇزدى. شەرىن جاسپەن جۋىپ بولىپ، ءوزىن-وزى قولعا العان سەكىلدى.
— ءدۇلدۇلىم، بىزدە ەنشىلەرىڭ بار ەدى عوي، كوزىمنىڭ تىرىسىندە الىپ كەت، قارىز بولماسىن. وسىمىمەن ەندىگى ەلۋ تۇياققا جەتكەن شىعار.
بيمەندىنىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى. مالىبايلار بۇل اۋىلدان كەتەرىندە قارا شاڭىراق يەسى رەتىندە «25 قوي بىزدەن ەنشى» دەگەن ءسوز بيمەندىنىڭ ءوز اۋزىنان شىققانى راس بولاتىن. قانشاما جىل بولدى، ۇمىتىپ كەتكەن شىعار دەپ جۇرگەندە مىنا ولەرمەن قاتىننىڭ تيىش جاتپاي، قاي-قايداعىنى ەسكە سالعانى نەسى-ەي...
— ەنشى وسىمىمەن بەرىلەدى دەگەندى ساعان كىم ايتتى؟ كەزىندە ايداپ كەتپەگەن وزدەرىنەن كورسىن. الاتىندارى تۋ باستا اۋزىمنان شىققان 25 قانا.
«بۇعان دا شۇكىر» دەدى دامەلى ىشىنەن.
— اكە-اۋ، سول 25ء-ى نەشەمە جىلدان بەرى ءتىپتى ءبىر وتار قوي بولعان جوق پا؟
ارەڭ شىداپ وتىرعان ءباتيما ارالاستى سوزگە.
— مالدى سەن باعىپ جۇرگەن جوقسىڭ. انا اۋرۋ شەشەندى كۇتىپ ال! مىنالار قايتەدى-ەي، وسىلاردىڭ قامى ءۇشىن مەن جيىپ الەك، ال بۇلارعا سالساڭ ءقازىر قاسقىرداي تالاۋعا ءازىر.
بيمەندى سەلكىلدەپ، قولىنداعى شايدان بوساعان كەسەنى لاقتىرىپ جىبەردى. اڭگىمەنىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن بايقاعان دامەلى:
— بيەكە، سول اتاعان جيىرما بەستى-اق ايداپ قايتايىن، — دەدى. جەڭگەلىك تۇرعىدان ەمەس، كەلىندىك تۇرعىدان بيازىلاۋ سويلەۋدى ءجون كوردى. جەڭگەي بوپ جۇرگەندە قويعان اتى «قىرنىس قاينىم» ەدى. ءقازىر ولاي دەسە مۇلدە ءبۇلدىرىپ الۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى دە كەلىندىك جاعىنا قاراي بۇرۋدى ءجون كوردى.
— سەن، دامەلى، ەنشى داۋلاۋعا كەلىپ پە ەدىڭ، قىزىلدارعا جىلۋ جيناپ ءجۇر دەپ ەدى عوي.
— جوق، ەنشىمىزدى داۋلاۋعا ەمەس، الۋعا كەلدىم. داۋعا سالاتىن بولساڭىز، وندا نەسىنە ەنشى دەپ اتادىڭىز؟ — دامەلىنىڭ ءۇنى قاتقىلداۋ شىقتى.
— اتاعانىڭىز راس پا، راس. كىم ءسىزدى زورلادى؟ ول اۋەلى قۇداي الدىنداعى ءسوزىڭىز. قارا شاڭىراقتى سىيلامايمىن دەسەڭىز، ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، ودان ءبىز كەدەي بولىپ قالا قويماسپىز. شۇكىر، قۇدايعا، ىشسەك اسىمىزعا، كيسەك كيىمىمىزگە جەتەتىن كۇيىمىز بار. ءبىراق ەنشىنى بەرمەگەنىڭىزدى بۇكىل سادىر تايپاسىنا جايام.
— استاپىراللا، استاپىراللا، سەنەن شىعادى ول.
— شىقسا، نەسىنە سونشا تالكەككە سالدىڭىز. اتادىڭىز، بەرمەيسىز بە؟
— قادالعان جەردەن قان الاتىنىڭ ءالى قالماپتى عوي. بۇل بالجان بايبىشەنىڭ ۇلدارى دا — قاسقىر، قىزدارى دا — قاسقىر.
بيمەندىنىڭ ءسال ءجىبيىن دەگەن ىڭعايى بايقالدى. وسى اۋىلدا اعاسى شويبولدىڭ ايەلى بولىپ، جەڭگەلىك قۇقىندا جۇرگەن كەزىندە ءجۇز قويىن ساتتىرىپ، بيمەندىنىڭ بالا-شاعاسىن باستان-اياق كيىندىرگەنى بار ەدى. ەستەرىن جيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلعانىن سەزسە دە، بيمەندى ساتىلعان مالعا ءىشى ۋداي اشىپ، كوپكە دەيىن تۇنجىراپ جۇرگەن-دى. اتاقتى «جىبەك جولىمەن» ساۋداگەرلەر ەل ماڭىنا جاقىنداعاندا ءمۇيىزى سىرقىراپ مازا كەتەتىن. دامەلىنىڭ باۋىرلارىنا قوسىلىپ، سول ماۋسىمدا ەرەكشە شيرىعاتىنىن ىشتەي جاقتىرمايتىن. مالىبايدى توركىنىنە الىپ كەتكەنىنە قارسى بولماعانىنىڭ ءبىر ۇشى دا سوندا جاتىر ەدى. قادالىپ وتىرىپ الاتىن «پالەدەن» قۇتىلعاندى ءجون كەرگەن-دى. ءدۇلدۇل تاتەلەرىنىڭ اراسىنان كەتكەنىنە اۋىلدىڭ قان جىلاعانى بيمەندىگە شىبىن شاققانداي بولعان جوق. «مالدى سات، سات، بالالاردى كيىندىر، نە ءۇشىن جينايدى وسى ادام» دەگەن ىزىڭنان قۇتىلعانىنا ءماز. سول قانجار ەندى تۋ سىرتىنان تاعى قادالىپ وتىرعانىن كورمەيسىڭ بە؟
— اسسالاۋماعالايكۇم!
قوسپانبەت كىردى ۇيگە. سالەمىنە سالەم قايىرماعانىنا قاراعاندا، نەمەرە اعاسى قىرتىستانىپ قالسا كەرەك. دامەلى اينالاسىنا بىلدىرتپەي عانا كوزىن قىستى. بۇل ىمدى تۇسىنە قويعان قوسپانبەت اۋرۋ جەڭگەسىنىڭ قاسىنا وتىرا قالدى دا:
— باقسىلىعىم قىسىپ تۇر، تامىرىڭدى ۇستايىن با؟ — دەدى.
— پەرىلەرىڭ كەلىپ قالسا، سويلەي عوي، نە حابارى بار ەكەن؟ — ەركەلەي كەلگەن قاينىسىنا ەزۋ تارتتى.
قوسپانبەت ەكى كوزىن شارت جۇمىپ جىبەرىپ، كۇبىرلەي الا جونەلدى. بىرتە-بىرتە داۋسىن شىعارا باستادى.
— اق قويدىڭ تەرىسى، قارا قويدىڭ تەرىسى، كەلىپ قاپتى بۇل ۇيگە قوسپانبەتتىڭ پەرىسى. مىنەزى جىبەك جەڭگەمنىڭ سىرقاتىن قۋ بويىنان، پەرىم مەنەن پەرىشتەم شىعا كورگىن ويىمنان، اۋىلىمنىڭ قۇتى ەدى، ساراڭدىقتىڭ جۇتى ەدى، قىرىق شىلتەن عايىپ ەرەن، قايداسىڭ قايدا قولداشى. اينالايىن جان جەڭگەم، اۋرۋعا بولماشى. وسى اۋىلدىڭ بار مالىن قۇرباندىق قىلدىم جولىڭا، دامەلى دە كەپ قاپتى، ونى دا ءتۇيشى ويىڭا، كيەلى جەردىڭ قىزى ەدى، جەڭىل بولسىن اياعى، ساعىنسا كورىستىك تاتۋلىقپەن باياعى. جەلپىنشى جەڭگەم، جەلپىنشى، پەرىلەر تۇر اينالا، دامەلىجانىڭ كەلگەندە، جارىلقاشى كانە، قايناعا. ايەلىڭنەن ساداعا، اۋىلىڭنان ساداعا، سۇفە، 25 تۇياق قۇدايعا!
— ءتايت، بۇلاردىڭ قىسقانى ازداي، سەن قاي جاقتان كەلىپ ەدىڭ سۇڭقىلداپ؟ جەڭگەندى جازام دەسەڭ، ءوزىڭ دە جەرگە قاراپ وتىرعان جوقسىڭ عوي.
بيمەندى ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ءبىرىڭ ەنشى سۇراپ، ءبىرىڭ ساداقا سۇراپ. تۇگەل قۇرتايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر!
قوسپانبەت مىرس ەتىپ كۇلدى دە، سارناي بەردى.
— مالدى دا بەرەر قۇدايىم، مالدى دا الار قۇدايىم. جاندى دا بەرەر قۇدايىم، جاندى دا الار قۇدايىم. كۇپىرلىك بولىپ جۇرمەسىن، قۇدايعا ەتپە ساراڭدىق. بەرگەنىڭدى قايتارار، مىڭ مارتەبە ادال عىپ. جالعىز جەڭگەم جانى ءۇشىن، بالا-شاعا قامى ءۇشىن، ءسۇفا، 25 تۇياق!
سىلق-سىلق كۇلىپ جاتقان اۋرۋ ابىسىنىنا قوسىلايىن دەسە، دامەلى ۇيالىپ بارادى. سونىمەن بىرگە كۇلكىسى قىسىپ ءولىپ تە بارادى. قوسپانبەتتىڭ سان تەنتەكتىگىن ەستىسە، دە، باقسىلىعىن بىلمەيتىن. ەكى كوزى الارىپ، قوس قولىمەن كەۋدەسىن توقپاقتاپ، اۋرۋ جەڭگەسىن شىر اينالىپ جۇگىرىپ ءجۇر. ءباتيما بۇرىشتا جيۋلى تۇرعان جۇككە سۇيەنگەن كۇيى شيىق-شيىق ەتەدى.
تۇنەرىپ تۇرعان بيمەندى عانا. ەنشىنى قيماي تۇرعاندا، ساداقا دەپ سارناۋى جۇرەگىن مىسىقشا تىرناپ، قانىن سورعالاتتى. ەكەۋىنىڭ ءبىر نىساناعا ۇرىپ تۇرعانىن بۇل ارادا ول اڭعارا العان جوق.
— تەنتەگىم، جەڭگەڭە تىم قابىرعاڭ قايىسقان ەكەن. ەنشىمە الاتىن 25 تۇياقتى قيدىم ساعان. قۇداي تاعالانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاعانى سول جيىرما بەس بولسا!
دامەلى كۇلكىسىن ارەڭ ۇستاپ، ارەڭ ايتتى بۇل سوزدەردى.
— ەنشىگە بەرەر مال باسقا، ساداقا بولار مال باسقا. جيناي بەرگەن قۋ بايلىق، شىرىمەي مە جامباستا. اكەم ءولدى مەنىڭ دە، اكەتتى مە وزىمەن، جيناعان بوق دۇنيەنى. جاراتقان دا بىلەدى، سۇرامايدى جوق دۇنيەنى. جەڭەشەمنىڭ جانى ءۇشىن، بالا-شاعا قامى ءۇشىن، ءسۇفا، ايت، اعاتاي، ارۋاق، ارۋاق، ءقازىر، ءقازىر!
قوسپانبەت اۋزىنان كوبىگى بۇرقىراپ، شالقاسىنان ءتۇستى. قول-اياعى دىرىلدەپ، سەرەڭ-سەرەڭ ەتتى.
مۇندايدى بۇرىن كورسە كوزى شىقسىن. شوشىپ كەتكەن بيمەندى:
— قيدىم، قيدىم. ساداقا، ساداقا! — دەدى.
سۇلق قالعان قوسپانبەت سالدەن كەيىن ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ ورنىنان تۇردى. ۇدىرەيىسكەن اينالاسىنا ءمۇلايىمسي قارادى دا:
— وي، جىندارىم مىقتى قىستى-اۋ، التىن جەڭەشەم، ەندى ءتاۋىر بولاسىڭ. پەرىشتەلەر جولىڭا ايتىلعان تۇياقتىڭ سانىن ايعايلاپ جاريا ەتىپ بارا جاتتى. جاراتۋشىنىڭ قۇلاعىنا جەتتى ەندى.
ەسكىلەۋ تىماعىن باسا كيىپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەگەن كۇيى بيمەندى دالاعا شىعىپ كەتتى.
ۇيدە قالعاندار ىشەك-سىلەسى قاتىپ تاعى دا كۇلسىن.
— مىڭ جاسا، تەنتەگىم. اۋرۋىمدى شىنىندا جۇلىپ الدىڭ-اۋ دەيمىن. قايدان كەلدى بۇل ويىڭا؟
— قىسىلعاندا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى. مىنا دامەلىنىڭ سالىعى عوي، ءبارىمىزدىڭ جانىمىزدى مۇرنىمىزدىڭ ۇشىنا كەلتىرگەن. كەشە 25ء-تى وزگە ەلدەن تابارمىن، 25ء-تى قايناعاڭنان ءوزىڭ سۇراپ ال دەگەم. قىستاسام، الار ءتۇرىم بار. ءبىراق كەدەيلەر رەنجيتىن بولدى. «بايدىڭ مىڭى تۇرعاندا، كەدەيدىڭ ءبىرىن كوردىڭ بە» دەپ قالدى بىرەۋى. سوسىن باقسى بولماي قايتەيىن.
— ءوزىڭ دە ەنشىم دەپ جاندى جەردەن ۇستاعان ەكەنسىڭ، — دەدى قوسپانبەت دامەلىگە كۇلە قاراپ.
— جيىرما بەستى قيماي وتىرعان جارىقتىق ەلۋدەن قالاي ايرىلعانىن بايقاماي دا قالدى-اۋ.
— ساراڭدى قۇداي دا ايامايدى، ادام دا ايامايدى دەگەن سول. قورقا سوقتاپ كەلگەن قوسپانبەتى وزىنە ۇلكەن كومەكشى بولدى-اۋ.
ءتىپتى جينالعان مالدى ايداپ جەتكىزىپ بەرۋدى دە ءوز موينىنا العانىنا دامەلى مىڭ دا ءبىر ريزا.
ۇلكەن ءبىر تاپسىرمانى ورىنداعانىنا كوڭىلى تولىپ، ول قۇلا بيەنى جوسىلتا جولعا شىقتى. ءۇش كۇن ارقاسى ەردەن بوساپ، جانۋار تىنىعىپ قالىپتى. ادەتىنشە، قامشى سالدىرماي، سۋ جورعاسىمەن جايقالىپ كەلە جاتتى.
10
نەگە كەشىكتى دەپ الاڭداعان نارعازى دامەلىنىڭ ولجالى قايتقانىنا قاتتى قۋاندى. ەندىگى ويى — كوپتەن ەسىندە جۇرگەن شودىردىڭ تىلەگىن جۇزەگە اسىرۋ، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆتى اۋىلىندا قوناق ەتۋ. اقتار جاعى بۇرىنعىداي ەمەس، سايابىرسىعانداي، وزدەرىنە دەگەن قىسىم باسەڭسىگەن سەكىلدى. مۇمكىن، مىنا قىس كەلە جاتقان سوڭ قورالانىپ الۋ قامىندا شىعار. تاعى ءبىر ىشقىنىپ، قورعانىستى قالاي دا بۇزىپ شىعۋدىڭ ايلاسىنا كىرىسەتىن بولار. بۇل جايدى تەرەڭ بىلەتىن ادام ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ قانا. اڭگىمە ۇستىندە وسى ءبىر جايعا قانىعۋ دا ويىندا بولدى نارعازىنىڭ. بۇل تەكەتىرەس ۇزاققا سوزىلا ما؟ حالىق قاجۋعا اينالدى عوي.
شودىر ەكەۋى ىزدەپ كەلسە، ءجۇسىپ الدىندا جازىپ قويعان كوكالا قاعازعا ءۇڭىلىپ تۇر ەكەن. ۇستىندە شولاق بىلعارى پيدجاك، بۇتىندا ەكى جاعى ۇستانىڭ كورىگىندەي دەلديگەن شالبار، اياعىندا جىپ-جىلتىر قارا بىلعارى ەتىك. سۋاعارىنا عانا شاعىن مۇرت قويعان. كىرپىدەي تىكىرەيگەن شاشى بار. ءجۇزى سولىڭقى، ۇيقىسى قانباي جۇرگەن ادامنىڭ كەيپىن اڭعارتادى. ءبىراق قيمىلى شيراق، ءسوزى نىق. بىرەسە ورىسشالاتىپ، بىرەسە قازاقشالاتىپ جىبەرەدى. ول ورىسشالاعان كەزدە شودىر قازاقشا جاۋاپ بەرەدى.
— شىنىمدى ايتسام، ءسىز مەنەن قازاقشانى جاقسى بىلەسىز. مولودەس، قالاي قاتىرىپ ۇيرەنگەنسىز؟
— ءومىر دەگەن موللانىڭ قىسىمى بارىنەن دە قاتتى عوي، - دەپ كۇلدى شودىر.
— فەودور افاناسيەۆيچ، سىزگە كوپ راقمەت، ازىق-تۇلىكتى جاقسى ۇيىمداستىردىڭىز. ءبىراز قور بار ەندى. بۇل جاعىنان كوڭىلىم ءسال ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.
شودىر كۇلىمسىرەپ، نارعازى جاققا ىم قاقتى. «مەن ەمەس، مىنالار عوي» دەگەندەي. ونى بىردەن تۇسىنگەن ءجۇسىپ الدىنداعى الپامساداي، قارا مۇرتتى كەلىستى قازاققا تەسىلە قاراپ قالىپتى. بۇرىن كورىپ جۇرسە دە، تاعى دا تاني تۇسەيىنشى دەگەندەي سىڭايى بار. ۇستىندەگى بيازى شەكپەنى، بەلىندەگى جالپاق كۇمىس بەلدىگى، اياعىنداعى ساپتاما ەتىگى — ءبارى-بارى جاراسىپ تۇر. شودىر ەكەۋى الاسا جىگىتتەردىڭ قاتارىنا جاتپايدى، سونىڭ وزىندە نارعازىنىڭ يىعىنان عانا كەلدى. نارعازى دەپ اتىن دا تاۋىپ قويعانداي.
— ناكەڭ ءسىزدى اۋىلعا ءجۇرىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتسىن دەيدى. ەل ءدامىن ساعىنعان شىعارسىز. ءقازىر ءسال سايابىر عوي.
نارعازى شودىردىڭ ءسوزىن قوستاي، كۇلىمسىرەي باسىن يزەدى.
— سايابىرلىق سىرتتاي عانا. ىشتەي ماعان كوپ جايلار ۇنامايدى. بايلار قاراڭعى حالىقتى قايتادان اينالاسىنا جيناپ ءجۇر دەگەن دەرەكتەر بار.
ءبارى ءۇنسىز قالدى. اركىم ءوز ويىمەن اۋرە. تىنىشتىقتى شودىر بۇزدى.
— كۇرەستىڭ اتى كۇرەس قوي، جۇكە!
— ونىڭىز راس، فەودور افاناسيەۆيچ، كۇرەس قيىندىقسىز، كۇرەس شىعىنسىز بولمايدى. وسىدان ءبىر جەتى بۇرىنعى ايقاس ەڭ ءبىر اۋىر ايقاستىڭ ءبىرى بولدى. 19 اي قورعانۋ وڭاي ما! اقتار باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان. ال ءبىز بولساق... تەك ءسىڭىرىمىزدىڭ جۋاندىعىنان شىداپ ءجۇرمىز. كەدەيلىك شىركىن توزىمدىلىككە ۇيرەتكەن عوي ابدەن. سودان كەيىنگى ۇلكەن سۇيەۋ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەگى. مىنا ناكەڭ سياقتى ازاماتتارعا مىڭ دا ءبىر راقمەت. شىن پارتيزاندار دەپ وسىلاردى ايتۋ كەرەك.
— پارتيزان دەگەن نە، جۇكە، ۇياتتا بولسا سۇرايىن.
— پارتيزان دەگەن، ناكە، حالىقتان شىققان جاساق. جاۋدى تۋ سىرتىنان سوعاتىن كۇش. روسسيانىڭ تاريحىندا ولاردىڭ سان ەرلىگى اڭىزعا اينالعان. ءتىپتى باسقاسىن بىلاي قويعاندا، فرانسيانىڭ اتاقتى يمپەراتورى ناپولەون ماسكەۋگە دەيىن الىپ، ەندى جەڭدىم عوي دەگەندە اسكەرمەن قوسا بۇكىل حالىق بولىپ كوتەرىلىپ، فرانسۋزداردىڭ بىت-شىتىن شىعارعان. سوندا جاۋ الىپ قويعان جەردەگى قوزعالىستىڭ، ياعني پارتيزانداردىڭ تەگەۋرىنى كۇشتى بولعان.
نارعازىعا فرانسۋز، يمپەراتور، ناپولەون دەگەن سوزدەر توسىن بولعانىمەن، اڭگىمەنىڭ سارىنىن جاقسى ءتۇسىندى.
— وندا ءبىزدىڭ قازاق تۋمىسىندا پارتيزان ەكەن عوي. جاساقتى اسكەرى جوق، قانشاما شاپقىنشىلىققا بۇكىل حالىق بولىپ جۇمىلىپ، جاۋىن تالقانداپ وتىردى عوي. ول كەزدە بۇگىنگىدەي مىنا گۇرسىلدەگەن زەڭبىرەك، مىلتىق دەگەن پالە جوق. ساداق، شوقپار، سويىلمەن-اق جاۋىن اكەسىنە تانىتتى-اۋ بابالارىمىز.
— و، ناكە، ءدال تاۋىپ ايتتىڭىز. مەنىڭ اۋزىما تۇسپەي تۇر ەدى. پارتيزان قوزعالىسى دەگەنىڭىز — بۇكىل حالىق بولىپ جۇمىلۋ. مىنە، مىنە، تابىلعان ءسوز.
— ءسىزدىڭ حالىق جاساعى دەگەنىڭىز دە جاقسى ءسوز، — دەدى شودىر ءوزىنىڭ اڭعارعىش ادەتىنە باسىپ. - ال ەندى سويىلعا سالسا، ءبىزدىڭ مىنا ناكەڭ تالايدىڭ كوكەسىن كوزىنە كورسەتەر ەدى.
— اناۋ انەڭكوۆىڭ (اننەنكوۆ) سويىلعا شىقپاي ما ەكەن ءوزى؟ ەكى جاقتى بەكەر قىرعىنعا ۇشىراتقانشا ەكەۋمىزدىڭ قاي جەڭگەنىمىز الايىق، - دەپ نارعازى قارق-قارق كۇلدى.
ۇشەۋى دە راحاتتانا ءماز بولدى. ءجۇسىپ الدىنداعى كوكالا قاعازعا قارادى دا:
— جىل جارىمنان استام ۋاقىت شىداعانىمىزعا تاڭىم بار. اقتاردى ءبىراز جۇيكەلەتتىك. وزىمىزدەن دە تالايلار شەيىت بولدى. مىنە، مىنا كارتاعا دا «چەركاسسكايا وبورونا» دەپ جازىپ قويدىم. بۇل جەردىڭ قازاقشا اتى قالاي، ناكە؟
— قازاقتار بۇل ارانى بۇرىن قارعالى دەيدى ەكەن، ەندى چەركەش دەپ كەتتى عوي.
— قارعاداي قاپتاپ كەلگەن اقتاردىڭ قادام اتتاپ باسا الماي، قانسىراعان جەرى دەسەڭشى.
— سولاي دەۋگە جازسىن.
شودىردىڭ قالجىڭعا سۇيەي ايتقان سوزىنە ءجۇسىپ وسىلاي جاۋاپ قاتتى دا، ءبىراز ويلانىپ قالدى.
— ءبىراق تولىق جەڭىس جونىندە ايتۋ ءالى ەرتەرەك. ۆەرنىيدان شىققان قىزىل اسكەر جەتكەندە عانا «ءۇھ» دەۋىمىزگە بولادى. وعان دەيىن تىزگىندى مىقتاپ ۇستاۋىمىز كەرەك.
— سونىمەن، اۋىل جاققا بارىپ قايتۋ جاعى قالاي بولدى؟ — دەدى نارعازى. — بىرەر كۇن ەشتەڭە ەتپەس.
— قازاقتىڭ دامگە شاقىرعانىنان قولقا جوق. «شاقىرعاندا كەلمەسەڭ، سىعالاۋعا زار بولارسىڭ» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك.
ءجۇسىپ شودىرعا قارادى.
— جايلاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا اقتاردىڭ قاندى تىرناعىنان ەزىڭىز امان الىپ قالعان اۋىل، — دەدى شودىر شاقىرۋدىڭ باعاسىن ارتتىرا ءتۇسىپ.
— ءبىز ۇرىم-بۇتاعىمىزبەن سىزگە قارىزدارمىز، جۇكە، — دەدى نارعازى.
— بالجان بايبىشەمەن سويلەسۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. نارعازىداي ازاماتتىڭ اناسى. «الىپ — انادان» دەگەنگە كوزىڭىز جەتەدى.
— وي-وي، شودىر، سەن مەنىڭ ماقتاۋىمدى ءتىپتى اسىرىپ جىبەردىڭ عوي. تامىر بولعان سوڭ سولاي ەتەسىڭ، ءا.
— ءيا، سوعىس تىلىمەن ايتقاندا، سىزدەر مەنى مىقتاپ «قورشاۋعا» الدىڭىزدار. قول كوتەرۋگە تۋرا كەلەدى-اۋ دەيمىن. بەكىنىستەردى كورىپ قايتايىن. سوسىن قولباسىمەن اقىلداسايىن.
بۇل جەردە جۇسىپتەن دە جوعارى بار ما دەگەندەي نارعازى شودىرعا قارادى. ءجۇسىپ كارتاعا قايتا تەسىلە بەرگەندە، شودىر نارعازىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— بۇل — كوميسسار، بۇدان باسقا كوماندير دەگەن بولادى. ەگىزدىڭ سىڭارىنداي، ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ كۇنى جوق.
وسى ءبىر قىسقا اڭگىمەنىڭ وزىنەن نارعازىنىڭ ءبىراز سارايى اشىلىپ قالعان سەكىلدى. شىركىن، ۇزاعىراق اڭگىمەلەسىپ، ەكى جاق شەرىن تارقاتسا، تالاي-تالاي سىرعا قانىق بولار ەدى-اۋ. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوز الدىنا جالعىز جيەنى اقىلجان ەلەستەپ كەتتى. ول تاپ وسى جۇسىپتەي ازامات بولسا... ءاي، قايدام، سۇزەگەن مولدا ءدىنىنىڭ ۋىمەن جانشىپ تاستاپ جۇرمەسە... بۇلاردىڭ ۇعىمىندا بۇل دۇنيەدە مولدادان زيالى ەشكىم جوق سياقتى كورىنۋشى ەدى. ال مىنا ازاماتتىڭ ءورىسى تىم كەڭ جاتىر. ونىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ بىلەمىز دەگەنىمىز انشەيىن زاڭعاردىڭ ەتەگىندەگى توبەشىك سەكىلدى ەكەن عوي. ىقىلاسى اۋىپ، ءجۇسىپتى ءتىپتى جاقسى كورىپ كەتتى. اناۋ مەنىڭ شودىر دوسىمنىڭ دا مۇنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇراتىنى بەكەر ەمەس ەكەن. بىلىمدىگە كىم شۇلعىمايدى. ءبىراق ول شىركىن دە قازاق اراسىندا ءجۇرىپ-اق كوپ نارسەنى قارماپ قالعان. نەگىز بار عوي، نەگىز. «بىلەگى جۋان ءبىردى جىعادى، ءبىلىمى جۋان مىڭدى جىعادى». ءاي، قازەكەم-اي، قالاي تاۋىپ ايتقانسىڭ. كۇشى جاعىنان الدەقايدا باسىم جاۋدىڭ جىلدان اسا تاپجىلماۋى دا وسىلاردىڭ بىلىمدىلىگىنەن شىعار.
تەگى ءبىلىمدى بولعانعا نە جەتسىن. ماناعى انەنكوۆىڭدى سويىلعا شاقىرشى دەگەن سوزىنە ءوزى ۇيالىپ كەتتى. تىم قارا دۇرسىندەۋ قويىپ قالعان با، قالاي؟
ءجۇسىپ پەن شودىر ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ورالدى. كوڭىلدى، بەكىنىستەگى جاعدايلار جامان بولماۋ كەرەك. كوماندير ەكى كۇنگە كەلىسىم بەرىپتى. ءارى تاپسىرماسى دا بار كورىنەدى. ماڭايداعى اۋىلداردىڭ كوڭىل كۇيىن زەرتتەۋ. شودىردى قوسا سۇراپ الىپتى.
— ناكە، ءسىز اۋىلىڭىزعا جۇرە بەرىڭىز. ءبىز فەودور افاناسيەۆيچ ەكەۋىمىز ەرتەڭ كەلەمىز. مۇنداعى ءبىراز جايدى پىسىقتاپ كەتۋىمىز كەرەك. ءبىر تىلەك، ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى كوپ ەشكىم بىلمەسىن. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا...» دەگەن عوي. ۋاقىت سىرى وزىڭىزگە ءمالىم.
اۋىل اراسىندا ءسوز جاتقان با، «ويباي، نارعازى قىزىلداردىڭ ەڭ دوكەيىن قوناققا شاقىرىپتى، ەرتەڭ كەلەدى دەيدى» دەپ جۇرت گۋ ەتە قالدى. ونىڭ ۇستىنە، جاڭادان ءۇي تىگىپ، مال سويىپ، باۋىرساق پىسىرگەن ابىگەر دە ەش نارسەنى جاسىرتا المادى. كۇزدەن حابار مول بولسا دا، لەپسى وزەنىنىڭ وسىناۋ قويناۋى كوپكە دەيىن كوك-جاسىل ءتۇسىن بەرمەيدى. اۋدەم جەردەگى توعاي دا، ونداعى شۋلاعان قۇس، سىڭسىعان اعاش سىبدىرى — ول دا ءبىر ادەمىلىك. وسى ارادا قار العاش تۇسكەنگە دەيىن قارمىس اۋىلىنىڭ وتىراتىن ادەتى.
مالىباي جاڭا عانا جارىپ سالعان ازبان وتە سەمىز شىقتى. تەگەنەگە سالعان قۇيرىعىنىڭ ءوزىن ەكى ايەل ارەڭ كوتەرىپ بارا جاتتى. بالجان بايبىشە دونەن، ازبان قويلاردى ادەتتە مالىبايعا سويعىزادى. كۇيەۋ بالاسىنىڭ تەرىن كەسپەي، شەل جىبەرمەي سوياتىنى قاشاننان ۇنايتىن. توندىق تەرى يلەگەن كەزدە مىناۋ مالىبايدىڭ سويعانى عوي دەپ بۇلجىتپاي تانىپ وتىراتىن. تايىنشاداي قويدى اپ-ساتتە جاركەمدەپ تاستاعان مالىباي «ءۇھ» دەپ بەلىن جازا بەردى دە:
— باكەم، قوناعىڭىز نيەتى دۇرىس، ادال ادام بولسا كەرەك. تەرىنىڭ ءبىر جەرى كەسىلمەي، تازا سويىلعانىن قاراڭىزشى، — دەدى.
مالىباي ەنەسىن ىلعيىن دا «باكەم» دەيتىن.
— قوناقتىڭ دا جاقسىلىعى شىعار. سەنىڭ شەبەرلىگىڭنىڭ ارقاسى ول. مال ءۇشىن تۋعانسىڭ عوي، مال ءۇشىن.
— ءيا، اپا، ماقتاڭىز، ماقتاڭىز. قازىق جونىپ جاۋ قولىنا تاستاپ كەتە جازداعانىن قالاي ۇمىتاسىز.
دامەلى كۇيەۋىن ماقتاعانىن ىشتەي جەك كورمەسە دە، ولەردەي قورىققان سوناۋ ءبىر كەزەڭدى ەسكە سالدى. بالجان بايبىشە قىزىنا كۇلىمدەپ قارادى دا:
— ول وقيعانى وسىندا جىر عىپ جىبەردىڭدەر عوي. نە زيان شەكتىڭ؟ مالىبايدىڭ سابىرلىلىعىنىڭ ارقاسىندا ءۇيىڭ جىعۋسىز تۇردى.
— جۇرت قۇساپ قايتا اۋرە بولعان جوقسىڭ. ماقتاۋىمدى جامان قاتتى جەك كورىپ تۇرعان شىعارسىڭ، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى. — سەن كۇيەۋىڭدى قاعىتقانشا، بار انا جاڭا تىككەن ءۇيدى قاراپ شىق.
شەشەسىنىڭ ءازىلى ارالاس بۇيرىعىن ورىنداۋعا دامەلى نارعازىنىڭ، جانعازىنىڭ، ەرعازىنىڭ كەلىنشەكتەرىن دە شاقىردى.
— كانە، وتاۋ تىككەندەي وڭ كوزدەرىڭمەن قاراڭدار. قارمىس اۋىلىندا قاتىن جوق ەكەن دەپ جۇرمەسىن.
دامەلى ادەتىنشە باۋىرلارىنىڭ ايەلىنە بۇيىرا سويلەدى.
— نارعازىنىڭ قوناعىن جاڭا كۇتىپ ءجۇرسىڭ بە؟ ءتىپتى ۇرپيە قالىپسىڭ عوي. الدە مىناۋ «ۇركىنشىلىك» وزدەرىڭە قوناق قابىلداۋدى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەن بە؟
— تاتە-اۋ، شىنىمدى ايتسام، تۇلا بويىم ءدىر-دىر ەتەدى، — دەدى نارعازىنىڭ كەلىنشەگى زەينەپ.
— نەمەنە، تاجال عوي دەيسىڭ بە، ول دا سەن سياقتى ادام. سەن سياقتى انادان تۋعان. مەن بىرنەشە رەت كەردىم ول جىگىتتى. بىلاي ءتۇسى جىلى. قايتا كۇيەۋىڭنىڭ ونداي ازاماتتارمەن دوستاسقانىنا قۋانبايسىڭ با؟
— تاتە-اۋ، اناۋ قانجىعالىڭا قىزىلدارعا ءىش بۇرعان دەپ ءبىراز ادامدى اتىپ كەتىپتى عوي.
— ءتايت، جاعىڭ قارىسقىر. قاي-قايداعى كەلەدى باسىڭا. شاتىربايعا ساتىلعان سەنىڭ توركىندەرىڭنىڭ ءىسى شىعار. كەلەشەك قىزىلداردىكى. سەنىڭ بايىڭ بىردەڭە بىلەدى، شۇرق ەتپە.
وسى كەزدە اق شاپانىنىڭ ەتەگىمەن جەر سىزدىرا ءۇيدىڭ قاسىنان سۇزەگەن مولدا ءوتتى.
دامەلى ءيىلىپ سالەم بەردى. قولىن كەۋدەسىنە باسقان كۇيى مولدەكەڭ:
— باقىتتى بول، قاراعىم، ءتاڭىر جارىلقاسىن! — ىلە-شالا: — وتاۋ كوتەرىپ جاتقان كىم؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇركە-ۇركە ەسىمىز شىعىپ بولدى ەمەس پە. ءوزىمىزدىڭ كوڭىل كوتەرەيىك دەگەنىمىز عوي، مولدەكە.
— نارعازى اۋىلدا جوق پا، نەمەنە؟
— قوڭىر كۇيشىنى الىپ كەلۋگە كەتتى.
— ونداي كۇيشى بار ما ەدى؟
— ءارى كۇيشى، ءارى ءانشى، بار بولعاندا قانداي!
— بۇلارىڭ جاقسى ىرىم ەكەن، ءتاڭىر قولداسىن.
دامەلى سۇزەگەن مولدانىڭ شىن ىقىلاسى ما، الدە اۋزىنان تۇسپەيتىن ءتاڭىرىنىڭ تاعى ءبىر شىعا سالعانى ما، ول جاعىن اجىراتىپ جاتپادى. كەلىنشەكتەرگە تاپسىرما بەرىپ شىرق ءۇيىردى. كەلىندەرى تاتەسىنىڭ سىرىن جاقسى بىلەدى. ءبىر نارسەنى قولعا السا، جەرىنە جەتكىزبەي قويمايدى. بالجان ەنەلەرىنەن كەيىنگى دامەلىنى وسى اۋىلدىڭ ءامىرشىسى دەسە دە بولعانداي. ءبارى قايمىعاتىن نارعازى دا اپكەسىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى. بۇل تاتەلەرىنىڭ كەي ارەكەتتەرى ءتىپتى ەركەككە ۇقساپ كەتەدى. قۇداي بەرگەن ورلىگى بولماسا، قاي ايەل وكوپقا بارىپ، سولداتتارمەن بىرگە سوعىسىپ ءجۇر. قۋ باۋىر نە ىستەتپەيدى. ۇشەۋى بىردەي كومەككە كەتكەندە بۇل دا قاراپ وتىرا المادى. مىنە، ەندى سول قىزىلداردىڭ ءداۋىن قوناق ەتۋدى دە قۇپتاپ، قۇراق ۇشىپ دايىندىق جۇمىسىندا ءجۇر.
كەشكى مال كەلىپ، اۋىل ازان-قازان بولدى دا كەتتى. تۇيە بوزداپ، جىلقى شۇرقىراپ، قوي ماڭىراپ دەگەندەي. وسىدان ءسۇت ءپىسىرىم بۇرىن نارعازى قوڭىر كۇيشىنى ءوز ۇيىنە ءتۇسىرىپ، جاڭا تىگىلگەن ءۇيدى توڭىرەكتەپ جۇرگەن-دى. شودىر ەل كوزى ەتپەي، ءجۇسىپتى اپاق-ساپاقتا اكەلۋدى ءجون كورگەن. بوتەن ءيىستى سەزىپ، اۋىل يتتەرى شۋ ەتە قالدى. سول-اق ەكەن، توعايدىڭ ار جاعىنان قىلت ەتىپ ەكى اتتى كورىندى. نارعازى ءوزىنىڭ قوناقتارى ەكەنىن اۋماي تانىدى.
— و، ازاماتتار، ۋادەلەرىڭە بولايىن، — دەدى نارعازى وز-وزىنەن سويلەپ. كەرىپ تاستاعان ات اعاشتىڭ قاسىنا جاقىندادى. ۇيدەي بولىپ تۇرعان نارعازىنى دا ولار بىردەن بايقادى. ابالاعان يتتەر اتتىلارعا جاقىنداپ، ءتىپتى تاقىمداي ءتۇستى.
— ءتايت، كەت تاۋسوعار!
نارعازىنىڭ اقىرعان داۋسىن ەستىگەن ۇلكەن اق توبەت جىم بولىپ، ابالاعانىن كۇرت تىيا قويدى. باسقا يتتەر دە باسىلا قالدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
— ۋاليكەماسسالام!
نارعازى ءجۇسىپتىڭ شىلبىرىنا ۇمسىنا بەرىپ ەدى، ول شودىر جاققا قاراپ ىم قاقتى.
— ءسىز اۋىل كورمەگەن قوناقسىز، شودىر — ءوزىمىزدىڭ تامىر، — دەدى نارعازى.
وسى كەزدە شودىردىڭ شىلبىرىنا ەرعازى كەلىپ ورالدى. اتتان تۇسىسىمەن شودىر ونى قۇشاقتاي الدى.
— باتىرىم-ەي، سەن نەعىپ كورىنبەي كەتتىڭ؟ ءوزىڭدى ءبىزدىڭ سولدات-پارتيزاندار ساعىنىپ قالدى.
— وزدەرىڭ عوي، قىستاۋعا كوشەتىن اۋىلعا كومەكتەس دەپ جىبەرگەن.
دابىرلاسا ءبارى ۇيگە بەتتەدى. ءجۇسىپ كىرەبەرىستە الدىنا شودىردى سالدى. قاراڭعى قويۋلانىسىمەن ۇيگە ءپازىرلى كەروسين شام جاعىلعان-دى. ونىڭ قاسىندا تىكەسىنەن تىك تۇرعان ايەل دامەلى ەدى. مانا كەلىندەرىنىڭ ءبىرىن دە قوناقتار كەلگەندە ۇيدە بولۋعا كوندىرە الماي دامەلى:
— و، ەندى ەڭ سۋ جۇرەك، بارىڭدار ەندەشە قازاننىڭ قاسىنا، — دەپ ۇيدە ءوزى قالعان-دى.
— و، داشا، سەن دە وسىندا ەكەنسىڭ عوي، وندا شارۋا تۇگەل، — دەپ شودىر ونىڭ ارقاسىنان قاقتى. امانداسقانى. ءجۇسىپ كۇلىمسىرەپ باسىن يزەدى. قوناقتار تورگە قاراي جىلجىدى دا، شودىر كەرەگە باسىنا مىلتىعىن، ءجۇسىپ قامشىسىن ءىلدى. وسى كەزدە دامەلى ءارى بيازى، ءارى پاڭ باسىپ كەلىپ، تىرەلە جيناۋلى تۇرعان جۇكتەن ءتورت جاستىق الدى دا، ەكى-ەكىدەن ءتور الدىنا تاستادى. قوناقتارعا جانتايىپ، دەمالا تۇرىڭدار دەگەنى. ولاردىڭ سىرت كيىمدەرىن نارعازى ەسىك الدىندا كەرەگە باسىنا ىلگەن-دى. جۇسىپتىكى — شينەل، شودىردىكى سىرىعان كادىمگى كەلتە بەشپەت.
كيىز ءۇيدى ءجۇسىپ كوپتەن كورگەن جوق ەدى. ءبىرتۇرلى ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، اينالاسىنا قاراي بەردى. ۇمىتىپ قالعانىن ەسىنە العان ادامشا ءار نارسەگە سۇقتانا كوز تاستايدى. ەسىك جاقتا ۇلكەن مەس، اۋىز باۋىن كوتەرە كەرەگەگە بايلاپ قويىپتى. سورايعان پىسپەگى قىمىز مۇندالاپ ايقايلاپ تۇر. كەرەگەگە ۇستاپ تاستاعان كىلەمدەردىڭ اراسىنان ار جاعىندا كورىنگەن وراۋلى شي دە ىسمەر قولدىڭ تابى. اسەم جينالعان وسىناۋ ءۇيدىڭ ولار دا كورىك بەرەر جيھازدارى سەكىلدى. جىبەكپەن، باتسايىمەن تىستالعان كورپەلەر سۇيەك شاپقان توسەكشىنىڭ ۇستىندە تەكشە-تەكشە بولىپ تۇر. شاڭىراقتان التى ساي بولىپ تارتىلعان باسقۇرلاردىڭ وزىندە ءبىر ساندىك بار. كەرەگە باسىنا دوڭگەلەنتە جۇرگىزگەنىنىڭ اناۋ شاڭىراقتان تۋرا تارتىلعاندارىنان ءتۇسى باسقا. ەسىكتى دە كەرەگەلەرگە جىڭىشكە باسقۇرمەن ادەمى بەكىتكەن.
تۇندىگى اشىق شاڭىراقتان توبەگە قاراپ ەدى، جىمىڭداپ جۇلدىزدار كورىندى. مىناۋ كەۋدەنى جارىپ بارا جاتقان دالانىڭ دارۋ اۋاسى سول ارادان ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ تۇرعانداي. ءجۇسىپتىڭ ءبىرتۇرلى سارايى اشىلىپ، ەڭسەسى كوتەرىلگەندەي بولدى. قۇلاعىنا ىرگەدە اعىپ جاتقان لەپسى وزەنىنىڭ سارىلى كەلدى. دالادا تۋىپ، دالادا وسسە دە، مىناۋ كورىنىستىڭ ءبارى دالانى قاتتى ساعىندىرىپ جىبەرگەندەي. شىنىندا، ولەردەي ساعىنىپ قالىپتى. بارىنە تاڭىرقاپ، ءبارىن جۇرەگىنىڭ تۇبىندەگى اسا ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداپ وتىر. قازاقتار اۋناپ-قۋناپ قايت دەگەندە وسىنداي ساعىنىشتى جازسىن دەيدى ەكەن عوي. ادەتتە بۇل سەزدى توركىنىن كوپتەن كورمەگەن قىزعا ايتۋشى ەدى. مەنىڭ دە ۇزاتىلعان قىزدان قانداي ايىرماشىلىعىم بار؟ ۇشقان ۇيانىڭ مىناۋ جىلۋىن كورمەگەلى قاشان. دۇرسىل-گۇرسىل، وكوپ، وققا ۇشقان ازامات، جارالى جاندار، اندۋ، اتۋ. سوناۋ 1916 جىلدان بەرى وزىنە وسىنداي ارەكەتتى تاڭداپتى. جاس جانى ءتىپتى قاساڭدانىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ ۋاقىتتىڭ تارلىعى مەن دالانىڭ كەندىگىنىڭ تۇيىسكەن جەرىن كوردىڭ بە؟ ءبىراق سول كەندىك جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي مە!
ويىن ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان مول دەنەلى بايبىشە ءبولدى.
الدىمەن قولىنا ۇستاعان اسا تاياعى كورىندى. شاپانىنان وزا شىققان كويلەگىنىڭ ەتەگى جەر سىزادى. باسىنداعى شاڭقانداي اق كۇندىگى انا دەگەن وسى دەپ ايعايلاپ تۇرعانداي. وقالى كيمەشەگىنىڭ سالبىراعان ۇشى الدى.
— بۇلارىڭ جاقسى ىرىم ەكەن، ءتاڭىر قولداسىن.
دامەلى سۇزەگەن مولدانىڭ شىن ىقىلاسى ما، الدە اۋزىنان تۇسپەيتىن ءتاڭىرىنىڭ تاعى ءبىر شىعا سالعانى ما، ول جاعىن اجىراتىپ جاتپادى. كەلىنشەكتەرگە تاپسىرما بەرىپ شىرق ءۇيىردى. كەلىندەرى تاتەسىنىڭ سىرىن جاقسى بىلەدى. ءبىر نارسەنى قولعا السا، جەرىنە جەتكىزبەي قويمايدى. بالجان ەنەلەرىنەن كەيىنگى دامەلىنى وسى اۋىلدىڭ ءامىرشىسى دەسە دە بولعانداي. ءبارى قايمىعاتىن نارعازى دا اپكەسىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالايدى. بۇل تاتەلەرىنىڭ كەي ارەكەتتەرى ءتىپتى ەركەككە ۇقساپ كەتەدى. قۇداي بەرگەن ورلىگى بولماسا، قاي ايەل وكوپقا بارىپ، سولداتتارمەن بىرگە سوعىسىپ ءجۇر. قۋ باۋىر نە ىستەتپەيدى. ۇشەۋى بىردەي كومەككە كەتكەندە بۇل دا قاراپ وتىرا المادى. مىنە، ەندى سول قىزىلداردىڭ ءداۋىن قوناق ەتۋدى دە قۇپتاپ، قۇراق ۇشىپ دايىندىق جۇمىسىندا ءجۇر.
كەشكى مال كەلىپ، اۋىل ازان-قازان بولدى دا كەتتى. تۇيە بوزداپ، جىلقى شۇرقىراپ، قوي ماڭىراپ دەگەندەي. وسىدان ءسۇت ءپىسىرىم بۇرىن نارعازى قوڭىر كۇيشىنى ءوز ۇيىنە ءتۇسىرىپ، جاڭا تىگىلگەن ءۇيدى توڭىرەكتەپ جۇرگەن-دى. شودىر ەل كوزى ەتپەي، ءجۇسىپتى اپاق-ساپاقتا اكەلۋدى ءجون كورگەن. بوتەن ءيىستى سەزىپ، اۋىل يتتەرى شۋ ەتە قالدى. سول-اق ەكەن، توعايدىڭ ار جاعىنان قىلت ەتىپ ەكى اتتى كورىندى. نارعازى ءوزىنىڭ قوناقتارى ەكەنىن اۋماي تانىدى.
— و، ازاماتتار، ۋادەلەرىڭە بولايىن، — دەدى نارعازى وز-وزىنەن سويلەپ. كەرىپ تاستاعان ات اعاشتىڭ قاسىنا جاقىندادى. ۇيدەي بولىپ تۇرعان نارعازىنى دا ولار بىردەن بايقادى. ابالاعان يتتەر اتتىلارعا جاقىنداپ، ءتىپتى تاقىمداي ءتۇستى.
— ءتايت، كەت تاۋسوعار!
نارعازىنىڭ اقىرعان داۋسىن ەستىگەن ۇلكەن اق توبەت جىم بولىپ، ابالاعانىن كۇرت تىيا قويدى. باسقا يتتەر دە باسىلا قالدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
— ۋاليكەماسسالام!
نارعازى ءجۇسىپتىڭ شىلبىرىنا ۇمسىنا بەرىپ ەدى، ول شودىر جاققا قاراپ ىم قاقتى.
— ءسىز اۋىل كورمەگەن قوناقسىز، شودىر — ءوزىمىزدىڭ تامىر، — دەدى نارعازى.
وسى كەزدە شودىردىڭ شىلبىرىنا ەرعازى كەلىپ ورالدى. اتتان تۇسىسىمەن شودىر ونى قۇشاقتاي الدى.
— باتىرىم-ەي، سەن نەعىپ كورىنبەي كەتتىڭ؟ ءوزىڭدى ءبىزدىڭ سولدات-پارتيزاندار ساعىنىپ قالدى.
— وزدەرىڭ عوي، قىستاۋعا كوشەتىن اۋىلعا كومەكتەس دەپ جىبەرگەن.
دابىرلاسا ءبارى ۇيگە بەتتەدى. ءجۇسىپ كىرەبەرىستە الدىنا شودىردى سالدى. قاراڭعى قويۋلانىسىمەن ۇيگە پەزىرلى كەروسين شام جاعىلعان-دى. ونىڭ قاسىندا تىكەسىنەن تىك تۇرعان ايەل دامەلى ەدى. مانا كەلىندەرىنىڭ ءبىرىن دە قوناقتار كەلگەندە ۇيدە بولۋعا كوندىرە الماي دامەلى:
— و، وڭشەڭ سۋ جۇرەك، بارىڭدار ەندەشە قازاننىڭ قاسىنا، — دەپ ۇيدە ءوزى قالعان-دى.
— و، داشا، سەن دە وسىندا ەكەنسىڭ عوي، وندا شارۋا تۇگەل، — دەپ شودىر ونىڭ ارقاسىنان قاقتى. امانداسقانى. ءجۇسىپ كۇلىمسىرەپ باسىن يزەدى. قوناقتار تورگە قاراي جىلجىدى دا، شودىر كەرەگە باسىنا مىلتىعىن، ءجۇسىپ قامشىسىن ءىلدى. وسى كەزدە دامەلى ءارى بيازى، ءارى پاڭ باسىپ كەلىپ، تىرەلە جيناۋلى تۇرعان جۇكتەن ءتورت جاستىق الدى دا، ەكى-ەكىدەن ءتور الدىنا تاستادى. قوناقتارعا جانتايىپ، دەمالا تۇرىڭدار دەگەنى. ولاردىڭ سىرت كيىمدەرىن نارعازى ەسىك الدىندا كەرەگە باسىنا ىلگەن-دى. جۇسىپتىكى — شينەل، شودىردىكى سىرىعان كادىمگى كەلتە بەشپەت.
كيىز ءۇيدى ءجۇسىپ كوپتەن كورگەن جوق ەدى. ءبىرتۇرلى ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، اينالاسىنا قاراي بەردى. ۇمىتىپ قالعانىن ەسىنە العان ادامشا ءار نارسەگە سۇقتانا كوز تاستايدى. ەسىك جاقتا ۇلكەن مەس، اۋىز باۋىن كوتەرە كەرەگەگە بايلاپ قويىپتى. سورايعان پىسپەگى قىمىز مۇندالاپ ايقايلاپ تۇر. كەرەگەگە ۇستاپ تاستاعان كىلەمدەردىڭ اراسىنان ار جاعىندا كورىنگەن وراۋلى شي دە ىسمەر قولدىڭ تابى. اسەم جينالعان وسىناۋ ءۇيدىڭ ولار دا كورىك بەرەر جيھازدارى سەكىلدى. جىبەكپەن، باتسايىمەن تىستالعان كورپەلەر سۇيەك شاپقان توسەكشىنىڭ ۇستىندە تەكشە-تەكشە بولىپ تۇر. شاڭىراقتان التى ساي بولىپ تارتىلعان باسقۇرلاردىڭ وزىندە ءبىر ساندىك بار. كەرەگە باسىنا دوڭگەلەنتە جۇرگىزگەنىنىڭ اناۋ شاڭىراقتان تۋرا تارتىلعاندارىنان ءتۇسى باسقا. ەسىكتى دە كەرەگەلەرگە جىڭىشكە باسقۇرمەن ادەمى بەكىتكەن.
تۇندىگى اشىق شاڭىراقتان توبەگە قاراپ ەدى، جىمىڭداپ جۇلدىزدار كورىندى. مىناۋ كەۋدەنى جارىپ بارا جاتقان دالانىڭ دارۋ اۋاسى سول ارادان ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ تۇرعانداي. ءجۇسىپتىڭ ءبىرتۇرلى سارايى اشىلىپ، ەڭسەسى كوتەرىلگەندەي بولدى. قۇلاعىنا ىرگەدە اعىپ جاتقان لەپسى وزەنىنىڭ سارىلى كەلدى. دالادا تۋىپ، دالادا وسسە دە، مىناۋ كورىنىستىڭ ءبارى دالانى قاتتى ساعىندىرىپ جىبەرگەندەي. شىنىندا، ولەردەي ساعىنىپ قالىپتى. بارىنە تاڭىرقاپ، ءبارىن جۇرەگىنىڭ تۇبىندەگى اسا ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن قابىلداپ وتىر. قازاقتار اۋناپ-قۋناپ قايت دەگەندە وسىنداي ساعىنىشتى جازسىن دەيدى ەكەن عوي. ادەتتە بۇل ءسوزدى توركىنىن كوپتەن كورمەگەن قىزعا ايتۋشى ەدى. مەنىڭ دە ۇزاتىلعان قىزدان قانداي ايىرماشىلىعىم بار؟ ۇشقان ۇيانىڭ مىناۋ جىلۋىن كورمەگەلى قاشان. دۇرسىل-گۇرسىل، وكوپ، وققا ۇشقان ازامات، جارالى جاندار، اندۋ، اتۋ. سوناۋ 1916 جىلدان بەرى وزىنە وسىنداي ارەكەتتى تاڭداپتى. جاس جانى ءتىپتى قاساڭدانىپ كەتپەدى مە ەكەن؟ ۋاقىتتىڭ تارلىعى مەن دالانىڭ كەندىگىنىڭ تۇيىسكەن جەرىن كوردىڭ بە؟ ءبىراق سول كەندىك جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي مە!
ويىن ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان مول دەنەلى بايبىشە ءبولدى.
الدىمەن قولىنا ۇستاعان اسا تاياعى كورىندى. شاپانىنان وزا شىققان كويلەگىنىڭ ەتەگى جەر سىزادى. باسىنداعى شاڭقانداي اق كۇندىگى انا دەگەن وسى دەپ ايعايلاپ تۇرعانداي. وقالى كيمەشەگىنىڭ سالبىراعان ۇشى الدى اشىق شاپانىنىڭ وڭىرىنەن قيادان قۇلاعان اق شۋدا سۋدىڭ اعىنىنداي بولىپ كورىندى.
ءجۇسىپ پەن شودىر ورىندارىنان اتىپ تۇردى.
— ارمىسىڭدار، قاراقتارىم! نارعازىمنىڭ قوناقتارى دەگەن سوڭ، جۇزدەرىڭدى كورەيىن دەپ كەلدىم. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى اقساقال سالەم بەرەدى» دەگەن اتام قازاق.
— راقمەت، اپا. مىناۋ ءجۇسىپ دەگەن بالاڭىز. مەن شودىرمىن عوي، ۇمىتقان جوقسىز با؟
— سەنىمەن قان-جىنىمىز ارالاسىپ كەتتى ەمەس پە؟ نەگە ۇمىتايىن. ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلدى.
— الگى ماتروشكەڭ امان با؟
جۇرت تاعى كۇلدى.
— نەگە الا كەلمەدىڭ؟ الدە قازاقتان توقال تاڭداپ كەلدىڭ بە؟
ءجۇسىپتىڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ قالىپتى. باسقالار دا ءماز: مىناۋ قاسيەتىڭنەن اينالايىن انانىڭ ساعىنىپ كەلگەن ۇيانى ءتىپتى ىستىق ەتىپ جىبەرگەنىن كوردىڭ بە. انامەن بىرگە ءبىر كوڭىلدىلىك، قىزىق قوسا كىرگەندەي بولعان جوق پا! جۇك جينالعان توسەكشەگە سۇيەنە بارىپ وتىرعان بالجان بايبىشەگە ءجۇسىپ راحاتتانا قاراپ قالىپتى. ءاجىم الا باستاعان نۇرلى جۇزىندە مول ءبىر مەيىرىم بار. قاباعى، يەگى نارعازى مەن دامەلىگە كەلەدى.
كۇلكى-دابىر باسىلا بەرگەندە:
— توقال السا نەسى بار؟ تويىن ءوزىمىز جاساپ بەرەمىز. ءبىراق قالىڭ مالىندى دايىندا، — دەدى بالجان بايبىشە ءوزى دە قوسا كۇلە.
— اپا، نارعازىعا شاتىربايدىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن شاپتىرىپ اكەلسەم، قالىڭ مالعا جاراي ما؟ تامىرىنا كومەكتەسۋ كەرەك قوي.
ماناعى، ماناعى ما، شىن قىران-توپان كۇلكى ەندى بولدى. ءجۇسىپتىڭ تاڭ قالعانى، شودىردىڭ قالجىڭىنىڭ قازاقتاردىكىنەن اسىپ كەتكەنى. ءوزى دە تاۋىپ كەتكەنىنە ىشتەي رازى كەيىپ بايقاتىپ، قابا ساقالىن سيپاعان كۇيى سىلق-سىلق كۇلىپ وتىر.
— مىنا بالاڭىز رۇقسات ەتسە، توقال الۋعا مەنىڭ قارسىلىعىم جوق، — دەپ شودىر ءجۇسىپتى نۇسقادى. — بولماساڭ دا ۇقساپ ب ا ق، مەنىڭ دە ءبىر جەرىم قازاققا كەلۋى كەرەك قوي.
— ءتاڭىر جارىلقاسىن، قالجىڭىڭ قانداي سۇيكىمدى ەدى؟!
بالجان بايبىشە ەسىك الدىندا داستارقان ۇستاپ تۇرعان ۇلكەن كەلىنى — نارعازىنىڭ ايەلىنە ىم قاقتى. «قولىڭداعىنى جاي، تاماق بەرەتىن ۋاقىت بولدى» دەگەنى.
كۇلىمدەگەن ءجۇسىپ ءبارىن-بارىن ءمۇلت جىبەرمەي بايقاپ وتىر. ۇزىن بويلى، اققۇبا، ۇستىنە كيگەن كيىمدەرى قۇيىپ قويعانداي ءوڭدى ايەل ۇستاپ تۇرعان داستارقاندى جايىپ جىبەرىپ، جاڭا پىسكەن باۋىرساقتى توگە باستادى. ون ساۋساعىنىڭ تورتەۋىندە جارق-جۇرق ەتكەن ساقينا. مايىسقان قولدارىمەن ۇيىلگەن باۋىرساقتى ارلى-بەرلى شايقادى. قازاق ايەلدەرىنىڭ ىشىندە مۇنداي بويشاڭى سيرەك كەزدەسەدى. «ءسىرا، نارعازىنىڭ ايەلى شىعار» دەدى ءجۇسىپ ىشىنەن. جۇزىندە ءبىر كىربىڭ بار. ەڭكەيگەندە تومەن تۇسە بەرگەن بۇرىمدارىن سىپايى عانا ەكى-ۇش رەت ارقاسىنا لاقتىردى.
شودىر دا زەينەپتىڭ بيازى قيمىلىنا سۇيسىنە قاراپ قالىپتى. وسىناۋ ادەمى ايەلدىڭ ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەي جۇرگەنى-اي دەسەڭشى. نارعازىداي ازاماتتىڭ مۇراگەرسىز قالعانى ما، جوق، بۇلار ءالى قارتايىپ تۇرعان جوق قوي. زەينەپ بولسا، پەرزەنتسىزدىككە كىنالى تەك ءوزى دەپ بىلەدى. شودىر ونىڭ مۇڭدانا ايتقان اڭگىمەسىن سان رەت ەستىگەنى بار. نارعازىعا ءتىپتى ەكىنشى ايەل ال دەپ تە ۇسىنىس جاساپتى. شودىردىڭ ءبىر تۇيگەنى: قازاق ايەلدەرى ءۇشىن بالا كوتەرمەۋدەن اسقان باقىتسىزدىق جوق. بالا تۋماسا، ولار ەڭ الدىمەن وزدەرىن ايىپتى سانايدى. كىنانىڭ، مۇمكىن، ەركەكتەن دە بولۋى. ءتاڭىرى دەگەنىڭىزدە دە ادىلەتتىلىك جوق، نارعازىداي جىگىتتىڭ تورەسىنە ءبارىن — قايراتتى دا، سىمباتتى دا، سەرىلىكتى دە، مىرزالىقتى دا قيعاندا ءبىر پەرزەنتتى نەگە قيمادى ەكەن، قىسىپ قويعانىن كورمەيسىڭ بە. زەينەپتىڭ جۇزىندەگى كىربىڭ، مۇمكىن، سول جەگىدەي جەگەن ويدىڭ تابى شىعار. بۇل قۇپيادان بۇل اراداعى بەيحابار ادام ءجۇسىپ قانا.
ەرعازى كۇرپىلدەتىپ ءپىسىپ جىبەرگەن مەستەن دامەلى ءبىر تەگەنە قىمىزدى قۇيىپ الدى دا، ەكى باستى وجاۋدى ىشىنە سالدى. قوناقتار الدىنا قويعان قىمىزدى ەندى ۇرتتاي بەرگەندە:
— اسسالاۋماعالايكۇم! — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
قولىندا ۇكىلى دومبىراسى بار، ورتا بويلى، كۇمىس بەلبەۋلى، وتتى كەزدى جىگىت اعاسى كىردى. ارتىندا بالا جەتەكتەگەن نارعازى. دۋ-دۋمەن وتىرعاندا نارعازىنىڭ ۇيدەن شىعىپ كەتكەنىن ەشكىم اڭعارماي قالىپتى. كۇيشىنى وزىنەن جوعارى، بالانى وزىنەن تومەندەۋ وتىرعىزا، نارعازى ءجۇسىپتىڭ وڭ جاعىنان كەلىپ ورنالاستى.
— جۇكە، مىنا كىسى وسى توڭىرەككە ابدەن ءمالىم قوڭىر كۇيشى، مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس. بۇگىن ءسىز جاقسىلاپ ءبىر دەمالسىن دەپ، بىرگە وتىرۋعا شاقىرىپ ەدىم، «كۇي تارتىپ، ءان سالاتىن ۋاقىت پا» دەپ بالسىنەدى. ءارى قولقالادىم، بەرى قولقالادىم، كونبەيدى. كۇيشى بولعانمەن، مۇندا قانشا كۇش بار، قۇرداستىعىما باستىم دا، تىك كوتەرىپ الدىما وڭگەرىپ الدىم. باتىرىڭا جان كەرەك ەكەن.
نارعازى جۇرتپەن بىرگە ءوزى دە راحاتتانىپ كۇلدى.
— قۇرداستىقتىڭ پايداسى ءبىر تيگەن ەكەن عوي.
ءجۇسىپ سىپايى عانا كۇلدى.
جاڭاعى بالجان بايبىشە وسى شاڭىراققا الا كىرگەن كوڭىلدىلىكتى ەندى بالاسى ودان ءارى كوتەرىپ جىبەرگەندەي بولدى شودىرعا. بۇل تابيعات شەبەر-اۋ، تەگى. ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ جاتقانىن قاراشى، ەكەۋىندە دە كادىمگى قانعا بىتكەن جايدارلىلىق قوي. وسىنىن بارىنەن وسىناۋ قوناقتارعا دەگەن رياسىز قۇرمەتتى بايقاعانداي.
ءيىسى مۇرىن جارىپ، سارايدى اشقان سارى قىمىز، كۇزگى كاۋسارداي تازا اۋا، قىلاۋسىز كوڭىلمەن قاۋمالاعان مىناۋ جانداردا جاراستىق تا، سىيلاستىق تا تۇنىپ تۇرعانداي. ءجۇسىپ ءوزىن تاس قاپاستان جازىق جازيراعا شىققانداي سەزىندى. ۋاقىت قىسىمىمەن تارىلعان قان تامىرلارى كەڭىپ، وندا بار جىگەر تولقىنى اتوي سالعانداي بويى جادىراپ، سەرگىپ سالا بەرگەنىن قاراشى. جان تۇكپىرىندە جاتقان بۇلا ءبىر سەزىم تۋعان حالقىنىڭ تابيعاتىنا ءتان وسىناۋ اقجارقىن اشىقتىقپەن قۇشاقتاسىپ كورىسكەندەي بولدى.
— مىناۋ ءداۋ جىگىت كىمنىڭ قىرانى؟ — دەدى ءجۇسىپ وزىنەن كوز الماي وتىرعان بالاعا قاراپ. كوميسساردىڭ فورماسى — ايقىش-ۇيقىش ءون بويىن شاندىپ تاستاعان قايىس وعان تاڭ بولىپ وتىرسا كەرەك.
— اۋزىڭا ماي، قاراعىم، — دەدى بالجان بايبىشە، — «قىران» دەگەن ءسوزىڭ قانداي جاقسى ەدى.
— اناسىنىڭ ءسوزىن ىلە:
— بۇل — مەنىڭ جيەنىم. اناۋ دامەلىنىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى. وسى اۋىلدىڭ ورتاق بالاسى. مالىباي ۇلى اقىلجان دەگەن وسى بولادى، — دەدى نارعازى.
جۇقا ءوڭدى، ارىق بالا ۇيالىپ تومەن قارادى.
— اعاسىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىسىن، بۇگىنگى كەشتى كورسىن دەپ ادەيى الىپ كەلدىم.
نارعازىنىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ كەتكەن شودىر:
— جيەن ناعاشىسىنا تارتادى دەۋشى ەدى، مىنا جىگىت شىڭجاۋ عوي ءوزى، - دەدى.
وتىرعان جۇرت تاعى ءبىر كۇلىپ الدى.
— وقۋ ءوتىپ كەتكەن عوي، وقۋ. سۇزەگەن مولدانىڭ الدىندا ءۇش جىل بولسا، نارعازىنىڭ ءوزى دە سىلىنىپ شىعار.
مانادان قوناق كۇتۋ قامىمەن اڭگىمەگە ارالاسا الماي جۇرگەن دامەلىگە دە وسى تۇستا ءبىر ەسە ءتيىپ قالدى. ويىن ودان ءارى جالعاستىرىپ:
— شەشەسى اياقاستى سولدات بولسا، اكەسى مالدان ارتىلماسا، ارينە، بالا جۇدەيدى، - دەدى.
— ءادىرام قال، ءوزىڭسىز وسى دۇنيە قاراڭ قالاتىنداي سارناۋىن، — دەدى بالجان بايبىشە. — شارۋالارىڭ بولماسىن، بالا ەزىمدىكى، مالىبايدىڭ دا، ون بويى ءوق-دارى ساسىعان مىنا دامەلىنىڭ دە بۇعان قاتىسى جوق. وسى شەلپەگىمنەن كورەسىڭدەر راحاتتى. نەمەنە تۇگەل، ءبارىڭ بىردەي اراداي جابىلا قالعانىڭ. كەلشى، ءوزىمنىڭ قاسىما وتىرشى!
اقىلجان ورنىنان تۇرىپ بارىپ، شاپانىنىڭ ەتەگىن اشقان ناعاشى اجەسىنىڭ قاسىنا وتىردى. «شەلپەگىم عوي، شەلپەگىم» دەپ قوشاقانىن يىسكەگەن قويداي، بالجان بايبىشە اقىلجاندى ءارى قىمتاپ، ءارى ايمالاپ جاتتى. جۇقالىعى ءۇشىن اجەسىنىڭ «شەلپەگىم» دەپ كەتكەنىن قوناقتار بىردەن ءتۇسىندى.
— كەڭەس وكىمەتى كوپ كەشىكپەي مەكتەپ اشادى، بالانى سوعان وقۋعا بەرۋ كەرەك، — دەدى ءجۇسىپ اڭگىمە ارناسىن كەمەلدى باسقا ءبىر جاققا بۇرىپ.
— ءسويتىپ سۇزەگەن مولدانىڭ ىزعارىنان قۇتقارىڭدارشى.
بۇل ءسوزدى ايتارىن ايتسا دا، نارعازى شەشەسىنە قارادى. جاقتىرماي قالمادى ما ەكەن؟
— ول شىركىندە نە كىنا بار، ەستىپ قالسا، ۇيات بولار. ءتاڭىردىڭ وسى اۋىلداعى وكىلى عوي، بايقاپ سويلە، بالام. ءوزىڭ مولدا الدىن كورمەگەن سوڭ، جۇرتتىڭ ءبارىن ءدىنسىز ەتكىڭ كەلە مە؟
نارعازى مىرس ەتىپ كۇلدى. وزگە جۇرت ۇندەگەن جوق. بالجان بايبىشەنىڭ ىعىنا قاراي قۇلاعانداي.
— قاراعىم ءجۇسىپ! وزىڭە ءجۇسىپ پايعامباردىڭ اتىن قويعان ەكەن، تەگىن بولماسسىڭ، ءسىرا. مىنا ءبىر جايدى ءتۇسىندىرشى.
ءجۇسىپ قولىنداعى قىمىزدى جەرگە قويىپ، انانىڭ اۋزىنا قارادى.
— وسى جۇرت بايلار قۇريدى، كەدەيلەر قۇتىردى دەپ گۋ-گۋ ەتەدى. ءشىرىپ جاتقان باي بولماساق تا، قاشاننان ىشىپ-جەمىمىز بار، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن اۋىلمىز. مىنا ءبىزدىڭ كۇيىمىز نە بولادى؟
— اپا-اۋ، — دەپ سوزگە ارالاستى شودىر، — ءۇش ۇلىڭىز بىردەي، اناۋ قىزىڭىز دامەلى دە قىزىلدارعا كومەكتەسىپ ءجۇر، ياعني كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاعىنداسىزدار، ءسىزدىڭ قورىققانىڭىزعا ءجون بولسىن. مىنا ءجۇسىپ بالاڭىزدىڭ كەلىپ وتىرعانى دا تەگىن ەمەس. اڭگىمە نيەتتە. اناۋ شاتىربايدىڭ نيەتى ءبىر باسقا دا، قارمىس اۋىلىنىڭ نيەتى ءبىر باسقا.
— قايدام، الدە بىرەۋ بايعا جاتقىزىپ، باسىمىزدى داڭ-دۇڭ ەتىپ جۇرمەسە.
— اپا، كەڭەس وكىمەتى كەدەيلەردىڭ سويىلىن سوعاتىنى راس. ءبىراق ول بايلاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. جاڭا وكىمەتتى جاقتاسا، ول دا ءومىر سۇرە الادى. ءبىراق بىرەۋدى قاناپ ءومىر سۇرمەۋ كەرەك. بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن جەمەۋ كەرەك. بىرەۋدىڭ ەڭبەك ەتپەي-اق شالقاقتاپ ءجۇرۋى، بىرەۋلەردىڭ ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن بەلىن جازباسا دا، ىشەر اسقا جارىماۋى ادىلدىك پە؟ جاڭا وكىمەتتىڭ ماقساتى — ەڭ الدىمەن ادىلەتسىزدىكتى جويۋ.
ءجۇسىپ وتىرعاندارعا كوز تاستاپ ەدى، ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى، ءبارى سىلتىدەي تىنا قالىپتى. ءسوزىن ودان ءارى جالعاستىردى.
— جاڭا وكىمەتتىڭ ۇرانى — «ەڭبەك ەتپەگەن ىشىپ-جەمەيدى». ەڭبەك ارقىلى بارلىق جاقسىلىقتى جاساۋ كەرەك. ادام جاراتىلىسىندا جاقسىلىقتى اڭساپ تۋعان. ەندەشە، سول جاقسىلىق جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي بولۋعا ءتيىس.
— ە، قاراعىم، مىناۋىڭ جاقسى مۇرات قوي.
بالجان بايبىشە ۇستىنە جابۋلى شاپاننىڭ شالعايىن سىپىرىپ تاستاپ، جۇرەسىنەن وتىرعان اقىلجاندى قايتا باۋىرىنا تارتتى.
— اجە، مەن كىشكەنتاي بالا ەمەسپىن عوي. قوناق اعانىڭ ءسوزىن تىڭدايىنشى.
— مىنە، بولاشاق وسىلاردىكى. مۇرات بار دا، مۇراتقا جەتۋ بار عوي، - دەدى ءجۇسىپ. — ءبىز سول مۇراتقا نەگىز قالاساق، مىنا اقىلجاندار ءارى قاراي جالعاستىرىپ اكەتسە دەيمىز. ال اقتار نەبىر سۇمدىقتى ويلاپ تاۋىپ، ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ مۇراتىمىزدى قارالاعىسى كەلەدى. «ويباي، كەڭەس وكىمەتى ءبارىن ورتاق ەتەدى ەكەن. پەندە اتاۋلى ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتادى ەكەن. مال دا ورتاق، جان دا ورتاق، اۋەلى ايەل دە ورتاق بولادى ەكەن» دەپ سوعاتىن كورىنەدى.
دامەلىدەن باستاپ وتىرعان ايەلدەردىڭ ءبارى بەتىن جىرتتى. جاستاۋ دەگەندەرى شۇقيىپ جەرگە قارادى.
— نە ءۇشىن جاسايدى ونى؟ كەڭەس وكىمەتىنەن بەزدىرۋ ءۇشىن، ونى سۇرقيا ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن. ايەلىڭ ورتاعا تۇسەدى دەگەن سوڭ قاي ادام قولدايدى ول وكىمەتتى. ول ول ما، جاۋلار اشىق كۇرەسكە شىقتى عوي. كوپ جەردە نەشە ءتۇرلى بۇلىك شىعارىپ، ورناعان كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاقشى. مىنا چەركەشتە ەكىنشى جىل سول بۇلىكشىلەرمەن سوعىسىپ جاتقان جوقپىز با؟ كۇنى كەشە جايلاۋدان تۇسكەندە بۇكىل اۋىلدارىڭىزدى قىرىپ تاستاي جازداعان سولار. نيەتى دۇرىس بولسا سويتە مە؟
— راس، قاراعىم، راس. ءتاڭىرى جارىلقاسىن! سەن بولماعاندا ءبىتىپ ەدىك قوي. وزىندەي ۇل تۋعان اناڭنان اينالايىن!
— ول راقمەتىڭىزدى كەڭەس وكىمەتىنە، ونى باسقارىپ وتىرعان اناۋ لەنينگە ايتىڭىز، اپا.
— باسقارىپ وتىرعان بىرەۋ بار عوي، ايتەۋىر.
— بولعاندا قانداي، اپا. مىنا شودىرمەن قانداس كىسى. وتە اقىلدى ادام.
— ە، وندا قازاقشا جاقسى بىلەدى دەسەڭشى.
جۇرت دۋ كۇلدى.
— كۇلسەڭدەر، كۇلە بەرىڭدەر، — دەدى بالجان بايبىشە ءوزى دە ەزۋ تارتىپ. تالعان اياعىن سوزىپ، ەكىنشى جاعىنا اۋىپ وتىردى. — شودىرىمداي بولسا، ول - كىرشىكسىز تازا ادام. ونىڭ نيەتى دە، ارەكەتى دە تازا.
— راس ايتاسىز، بۇكىل عۇمىرىن ەڭبەكشى حالىقتىڭ باقىتىنا ارناعان ادام.
— قۇداي تىلەۋىن بەرسىن، الدىنان جارىلقاسىن!
شودىر «ءاۋمين» دەپ بەتىن سيپادى. جۇرتتىڭ ءبارى دە قولدارىن جايىپ بەتتەرىن سيپادى.
ءجۇسىپ راحاتتانىپ كۇلدى دە:
— لەنين بابامىز بالجان اپامنىڭ دا باتاسىن الدى، - دەدى. بۇعان ءۇي تولى ادام تاعى دا ءماز بولىستى.
— ءبىز وسى اڭگىمەمەن قوناقتاردى اشتان قاتىرعان جوقپىز با؟
دامەلى نارعازىعا قارادى دا:
— شاي دايىن ەدى، — دەدى.
— مىناۋ قىمىزدىڭ اسىراۋى بولەك ەكەن، — دەدى ءجۇسىپ وسى كەزدە.
— بالجان اجەمنىڭ بالالارىنىڭ دا، قىمىزىنىڭ دا اسىراۋى بولەك، — دەدى شودىر نارعازىنىڭ يىعىنان قاعىپ.
شودىردىڭ قازاق حالقىنىڭ سۇيكىمدى قاقپا قالجىڭىنا توسەلىپ العانىنا ءجۇسىپ تاڭ قالدى. مىڭ رەت شاقىرعان ۇراننان دا ريەۆوليۋسيا ءىسى ءۇشىن وسىنداي حالىق مىنەزىن بىلەتىن ادامداردىڭ ءبىر رەت ءجۇرىپ وتكەنى قانداي جاقسى. اسىرەسە، ساۋاتتىلارى از قازاق سەكىلدى حالىقتاردىڭ اراسىندا وسىنداي تۇلعالاردىڭ جۇرگەنىنەن ارتىق ۇگىت بار ما! شودىردى ەرتە كەلگەنىنە ىشتەي ءدان ريزا. ال فەودور افاناسيەۆيچتىڭ ءوزى بولسا، ءجۇسىپتىڭ بۇگىنگى سوزدەرىنە تىپتەن ارقالانا ءتۇستى. باسە، كوميسسار دەگەن وسىنداي بولسا كەرەك ەدى. ونىڭ ويىمەن ءوز ويىنىڭ ءبىر جەردەن شىققانىنا ىشتەي قۋانۋلى. نارعازى دا كوپ جايعا قانىق بولىپ قالعانداي ماڭعازدانا ورنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى.
گۇجىلدەگەن ۇلكەن سارى ساماۋرىن قوناقاسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى باستالعانىن حابارلاعانداي. شاي قۇيۋدى ەرعازىنىڭ كەلىنشەگى گۇلسىم قولعا الدى. وعان قاسىندا وتىرعان كۇيەۋى كومەكتەسۋدە. بوساعان شىنىلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ساماۋرىن قاسىنان جىپ-جىپ ەتكىزىپ قويىپ وتىر.
— داشا، بيمەندى بايدان 50 قويدى قالاي ايداپ كەلگەنىڭدى ايتشى. اسىرەسە، قوسپانبەتتىڭ باقسى بولعان جەرىن، — دەدى شودىر شاي بابىمەن ءسال ورناي قالعان تىنىشتىقتى بۇزىپ.
ءۇيدىڭ ءىشى ءبىر دۇرلىگىپ قالدى. ويتكەنى ول اڭگىمەنى بۇل اۋىلدىڭ ءبارى ەستىگەن-دى. ءجۇسىپ قانا دامەلىگە قادالا قاراپ قاپتى. قويلاردىڭ جەتكىزىلگەنىن، اسكەرلەردىڭ ازىق-تۇلىك قورىن كوبەيتۋگە ونىڭ كوپ سەپتىگى تيگەنىن جاقسى بىلەتىن. ءبىراق باسقاداي دا ءبىر سىردىڭ بارلىعىن بىلمەيتىن.
دامەلى ءوزى دە كۇلىپ جىبەرىپ، شايىن الدىنا قويدى. بيمەندى اۋىلىنا بارعاننان باستاپ، قايتقانعا دەيىنگى ساپارىن جىر عىپ ايتىپ شىقتى. ەلدىڭ ىشەك-سىلەسى قاتىپ، شاي جايىنا قالدى. ءجۇسىپ پەن شودىر دا كوزدەرىنەن جاسى اققانشا كۇلدى.
— قوسپانبەتگى سالشى، قوسپانبەتتى! — كۇلكىسىن تيا الماعان كۇيى نارعازى دامەلىگە ۇستى-ۇستىنە قولقا سالدى.
ىڭعايلى بولا قويار ما ەكەن دەگەندەي، دامەلى جۇسىپكە قارادى.
— داكە، داكە، قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، سالىڭىزشى، سالىڭىزشى، — دەدى ول.
دامەلى ساماۋرىننىڭ ار جاعىنداعى بوستاۋ جەرگە شىقتى دا، ەكى بىلەگىن ءتۇرىندى.
— ول ءوزى مەنىڭ قاينىم، — دەدى ءجۇسىپ ءتۇسىنسىن دەگەندەي. - سوسىن ەكى كوزىن الارتىپ: «اق قويدىڭ تەرىسى، قارا قويدىڭ تەرىسى، كەلىپ قاپتى وسى ۇيگە، قوسپانبەتتىڭ پەرىسى...» — دەپ، جۇلىنىپ الا جونەلگەندە جۇرت قىران-توپان بولىپ، كۇلكىدەن قىرىلدى دا قالدى. ءجۇسىپ ءىشىن باسىپ، قاسىنداعى قوس جاستىققا قۇلاي كەتتى. شودىر وزدىگىنەن وتىرا المايتىن كىسىشە نارعازىنى تارس قۇشاقتاپ الىپتى. بارىنەن ءماز اقىلجان، ورنىنان تۇرىپ كەتكەن. شيىق-شيىق ەتىپ شەشەسىنىڭ قيمىلىنان كوز المايدى.
— ءجا، بولار ەندى، — دەدى بالجان بايبىشە ەڭكىلدەي كۇلىپ. — قاينىڭ قۇساپ سەن دە باقسى بولىپ كەتەرسىڭ.
— ءوزىم دە ەنتىگىپ قالدىم عوي، - دەپ دامەلى داستارقان باسىنا كەلىپ وتىردى.
قۇيىلعان شايلار سۋىپ قالعان. ءار-ار جەردەن سىلق-سىلق ەتىپ، كۇلكى ءالى باسىلمايدى.
— شاي ىشىڭىزدەر، شاي ىشىڭىزدەر!
ەڭ الدىمەن كەلىندەر وزدەرىن قولعا الدى.
— فەودور افاناسيەۆيچ، مىناۋ تۋرا سپەكتاكل بولدى عوي.
— بولعاندا قانداي!
ءۇي ءىشى ەكى قوناقتىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى. تۇسىنىكسىز ءۇش ءسوزدىڭ ءمانىسىن ۇعۋعا ىنتىققانداي. سونى سەزە قويعان ءجۇسىپ:
— سىزدەر شودىر دەيسىزدەر. بۇل كىسىنىڭ شىن اتى فەودور، اكەسىنىڭ اتى — افاناسيي. قازاقتاردىڭ «ناكە»، «جاكە»، «ساكە» دەپ قۇرمەتپەن اتايتىنى سەكىلدى ورىستار سىيلاپ، جاڭاعى ءوزىمىز ءسوز ەتكەن لەنين بابامىزدى «ۆلاديمير يليچ» دەيدى. ءوز اتى — ۆلاديمير، اكەسىنىڭ اتى يليا!
— ال سوندا لەنين دەگەن اتاۋ قايدان شىققان؟
نارعازى ءجۇسىپتىڭ اۋزىنا قارادى.
— ونىڭ كوپ سىرى بار. وسى بۇگىنگى كۇنگە جەتۋ ءۇشىن، مىنا ەڭبەكشى حالىقتىڭ جاڭا وكىمەتىن قۇرۋ ءۇشىن ول كۇرەستى سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ اياق كەزىنەن باستاعان ادام. ءوزىنىڭ جاقتاستارىمەن بىرگە سان رەت تۇرمەگە ءتۇسىپ، سان رەت ايداۋدا بولدى، شەتەلگە شىعىپ كەتتى. ونىڭ جاقتاستارىن بولشيەۆيكتەر دەيدى. اق پاتشا بولشيەۆيكتەردىڭ قىر سوڭىنان قالماي، قۋدالادى، قۋعىندادى. ءبىراق ولار العان بەتىنەن تايماي، ەڭبەكشى، قانالعان حالىقتى توڭىرەگىنە جيناي-جيناي كۇش الدى. اقىرى اق پاتشانى قۇلاتتى. ءبىراق اق پاتشانى دا قولداعاندار، ءتىپتى وعان جان-تانىمەن بەرىلگەندەر بولدى عوي. 300 جىل بويى ۇستەمدىك ەتۋ وڭاي ما؟ ولار ولىسپەي بەرىسكىسى كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، شەتەلدەن قولداۋ تاۋىپ وتىر. شەتەلدەردىڭ قولدايتىنى ۇكىمەتتى قۇلاتۋ دەگەن پالەنى بىزدەگىلەر دە ۇيرەنىپ الا ما دەپ قورقادى. وندا دا ەزىلگەن، وكپەلى حالىق بار عوي. سول سەبەپتى دە قىزىلداردى، لەنيندى ءوز حالقىنا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. الگى ءبىزدىڭ جاۋلاردىڭ «ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتادى ەكەن» دەگەنى سياقتى. جامانداعانى ءوز الدىنا، قارۋ-جاراق بەرىپ، اق پاتشانىڭ قۇيىرشىقتارىن قۇتىرتىپ تا وتىر. ءبىز، بولشيەۆيكتەر، اناۋ سىرتقى جاۋلارمەن دە، ىشكى جاۋلارمەن دە كۇرەسىپ جاتىرمىز. مىنا چەركەسىڭىزدەگى شايقاس سول كۇرەستىڭ ءبىر شەبى. مىنا وتىرعان شودىر، مىنا مەن سول بولشيەۆيكتەردىڭ وكىلدەرىمىز.
— ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن عوي، جاڭاعى باستى سۇراققا جاۋاپ بەرەيىن، - دەدى ءجۇسىپ قىزىنا سويلەپ. — سول اق پاتشاعا، دالىرەك ايتساق، قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەستە قاشىپ جۇرسە دە، تۇرمەدە وتىرسا دا لەنين كوپ كىتاپ جازعان، ماقالا جازعان. سولاردىڭ ءبىرازىنا «لەنين» دەگەن جاسىرىن ات قويعان. مىنە، سودان لەنين بولىپ كەتكەن. اقىرى بۇكىل پارتيا، حالىق سولاي اتاپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ شودىر دەپ كەتكەنىمىز سياقتى ەكەن عوي، — دەپ كۇلدى نارعازى.
— ءيا، ءسۇيىپ ايتاتىندىقتارىڭىز جونىندە سولاي.
— سىزگە مەن ءبىر قىزىقتى ايتايىن با، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، — دەدى شودىر، — مەن وسى فەودورىڭىزدان گورى سول اتاۋدى جاقسى كورەم. شودىرايىپ تۇرماعان ەشتەڭەم بولماعان سوڭ، وعان نەسىنە نامىستانام.
ءوزى باستاپ جۇرت دۋ كۇلدى.
— وسىدان ەكى اي بۇرىن، اۋەلى وسى چەركەش قورعانىسى جونىندە «تاباندىلىقتىڭ تاڭعالارلىق ونەگەسى» دەگەن ماقالاما «شودىر» دەپ قول قويدىم.
— وقىدىم ونىڭىزدى، فەودور افاناسيەۆيچ، انا «جەتىسۋ ۆەدوموسى» گازەتىندەگىنى ايتاسىز عوي. جازۋى ورىسشا، قول قويعان «شودىر»، ادەمى.
ەكەۋى ءوزارا كۇلىستى. قالعاندارعا بۇل اڭگىمەنىڭ سىرى اسا قانىق جەتپەدى.
ويلى كەيىپتە ءۇنسىز وتىرعان بالجان بايبىشە سوزگە ارالاستى.
— قاراعىم، جاڭاعى سابازىڭنىڭ كورمەگەنى جوق ەكەن، ءا.
— لەنيندى ايتاسىز با، اجە؟
— ءيا، ۇلكەن ادام ۇمىتشاقتاۋ كەلەدى، اتىن باسىم ۇستاي الماي قالدى. سول، سول، سول سابازىڭدى ايتام، تەگىن ەمەس ول ادام، تەگىن ادام بۇكىل حالىقتى سوڭىنان ەرتە مە! مەنىڭ قينالىپ وتىرعانىم، بالاسى سونشا قۋعىندا جۇرگەندە اناسىنىڭ جۇرەگى دال-دال بولدى-اۋ. تۇتقىن تۇرعاي، مىنا تۇرعان سەركەشىڭە مەنىڭ ءۇش بىردەي تەنتەگىم، اناۋ جەلوكپە دامەلى كەتكەندە وسىندا ءولىپ قالا جازدادىق. قۇر سۇلدەرىم ءجۇردى. بۇكىل اۋىلدى اقتاردىڭ اپانىنان الىپ قالعان ءوزىڭ كومەكتەسىپ ءجۇر دەگەن سوڭ امالىم قۇرىپ، ارەڭ شىدادىم. جاقسىلىققا جاقسىلىق دەگەن ەمەس پە. اي، الگى سابازدىڭ اناسى تەمىر شىعار، تەمىر...
ءبىر اڭگىمەنىڭ ادەمى ورايى كەلىپ قالعانىنا ءجۇسىپ قۋانىپ كەتتى.
— اجە، ول انانىڭ ءۇش ۇلى، ءۇش قىزى وزدەرىن وسى كۇرەسكە ارناعان. ۇلكەن ۇلىن پاتشا دارعا اسىپ ولتىرگەن. لەنين — ۇلدارىنىڭ ورتانشىسى. اناسى بالالارىنىڭ كۇرەس جولىن قۇپتاعان.
ءۇيدىڭ ءىشى ىشەگىن تارتا گۋ ەتتى. بۇل ىشەك تارتىسقا قوسىلماعان بالجان بايبىشە عانا.
— سورلى انا بالاسىنان قايدا بارادى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ حيكايالارىندا ۇلىن جاۋعا اتتاندىرىپ، ءولىم اۋزىنا ەلى ءۇشىن بارا جاتقان پەرزەنتىنە باتاسىن بەرگەن انالار از با! سول سەكىلدى دە. ەل ءۇشىن، ونىڭ تاعدىرى جولىندا بالاسىن دا قۇربان قىلاتىن انالار. قاھارمان بولساڭ دا، حالقىڭمەن بىرگە بول دەيدى، كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي دەيدى. اي، انا جۇرەگىنەن شىدامدى نە بار. سابازىڭنىڭ اناسى دا ساباز ەكەن. ونداي انانىڭ جۇرەگىنەن نەگە اينالماسقا.
— ءجا، بولار ەندى، - دەدى بالجان بايبىشە ەڭكىلدەي كۇلىپ. — قاينىڭ قۇساپ سەن دە باقسى بولىپ كەتەرسىڭ.
— ءوزىم دە ەنتىگىپ قالدىم عوي، - دەپ دامەلى داستارقان باسىنا كەلىپ وتىردى.
قۇيىلعان شايلار سۋىپ قالعان. ءار-ار جەردەن سىلق-سىلق ەتىپ، كۇلكى ءالى باسىلمايدى.
— شاي ىشىڭىزدەر، شاي ىشىڭىزدەر!
ەڭ الدىمەن كەلىندەر وزدەرىن قولعا الدى.
— فەودور افاناسيەۆيچ، مىناۋ تۋرا سپەكتاكل بولدى عوي.
— بولعاندا قانداي!
ءۇي ءىشى ەكى قوناقتىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى. تۇسىنىكسىز ءۇش ءسوزدىڭ ءمانىسىن ۇعۋعا ىنتىققانداي. سونى سەزە قويعان ءجۇسىپ:
— سىزدەر شودىر دەيسىزدەر. بۇل كىسىنىڭ شىن اتى فەودور، اكەسىنىڭ اتى — افاناسيي. قازاقتاردىڭ «ناكە»، «جاكە»، «ساكە» دەپ قۇرمەتپەن اتايتىنى سەكىلدى ورىستار سىيلاپ، جاناعى ءوزىمىز ءسوز ەتكەن لەنين بابامىزدى «ۆلاديمير يليچ» دەيدى. ءوز اتى — ۆلاديمير، اكەسىنىڭ اتى يليا!
— ال سوندا لەنين دەگەن اتاۋ قايدان شىققان؟
نارعازى ءجۇسىپتىڭ اۋزىنا قارادى.
— ونىڭ كوپ سىرى بار. وسى بۇگىنگى كۇنگە جەتۋ ءۇشىن، مىنا ەڭبەكشى حالىقتىڭ جاڭا وكىمەتىن قۇرۋ ءۇشىن ول كۇرەستى سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ اياق كەزىنەن باستاعان ادام. ءوزىنىڭ جاقتاستارىمەن بىرگە سان رەت تۇرمەگە ءتۇسىپ، سان رەت ايداۋدا بولدى، شەتەلگە شىعىپ كەتتى. ونىڭ جاقتاستارىن بولشيەۆيكتەر دەيدى. اق پاتشا بولشيەۆيكتەردىڭ قىر سوڭىنان قالماي، قۋدالادى، قۋعىندادى. ءبىراق ولار العان بەتىنەن تايماي، ەڭبەكشى، قانالعان حالىقتى توڭىرەگىنە جيناي-جيناي كۇش الدى. اقىرى اق پاتشانى قۇلاتتى. ءبىراق اق پاتشانى دا قولداعاندار، ءتىپتى وعان جان-تانىمەن بەرىلگەندەر بولدى عوي. 300 جىل بويى ۇستەمدىك ەتۋ وڭاي ما؟ ولار ولىسپەي بەرىسكىسى كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە، شەتەلدەن قولداۋ تاۋىپ وتىر. شەتەلدەردىڭ قولدايتىنى ۇكىمەتتى قۇلاتۋ دەگەن پالەنى بىزدەگىلەر دە ۇيرەنىپ الا ما دەپ قورقادى. وندا دا ەزىلگەن، وكپەلى حالىق بار عوي. سول سەبەپتى دە قىزىلداردى، لەنيندى ءوز حالقىنا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. الگى ءبىزدىڭ جاۋلاردىڭ «ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتادى ەكەن» دەگەنى سياقتى. جامانداعانى ءوز الدىنا، قارۋ-جاراق بەرىپ، اق پاتشانىڭ قۇيىرشىقتارىن قۇتىرتىپ تا وتىر. ءبىز، بولشيەۆيكتەر، اناۋ سىرتقى جاۋلارمەن دە، ىشكى جاۋلارمەن دە كۇرەسىپ جاتىرمىز. مىنا چەركەسىڭىزدەگى شايقاس سول كۇرەستىڭ ءبىر شەبى. مىنا وتىرعان شودىر، مىنا مەن سول بولشيەۆيكتەردىڭ وكىلدەرىمىز.
— ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن عوي، جاڭاعى باستى سۇراققا جاۋاپ بەرەيىن، — دەدى ءجۇسىپ قىزىنا سويلەپ. — سول اق پاتشاعا، دالىرەك ايتساق، قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەستە قاشىپ جۇرسە دە، تۇرمەدە وتىرسا دا لەنين كوپ كىتاپ جازعان، ماقالا جازعان. سولاردىڭ ءبىرازىنا «لەنين» دەگەن جاسىرىن ات قويعان. مىنە، سودان لەنين بولىپ كەتكەن. اقىرى بۇكىل پارتيا، حالىق سولاي اتاپ كەتتى.
— ءبىزدىڭ شودىر دەپ كەتكەنىمىز سياقتى ەكەن عوي، — دەپ كۇلدى نارعازى.
— ءيا، ءسۇيىپ ايتاتىندىقتارىڭىز جونىندە سولاي.
— سىزگە مەن ءبىر قىزىقتى ايتايىن با، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، — دەدى شودىر، — مەن وسى فەودورىڭىزدان گورى سول اتاۋدى جاقسى كورەم. شودىرايىپ تۇرماعان ەشتەڭەم بولماعان سوڭ، وعان نەسىنە نامىستانام.
ءوزى باستاپ جۇرت دۋ كۇلدى.
— وسىدان ەكى اي بۇرىن، اۋەلى وسى چەركەش قورعانىسى جونىندە «تاباندىلىقتىڭ تاڭعالارلىق ونەگەسى» دەگەن ماقالاما «شودىر» دەپ قول قويدىم.
— وقىدىم ونىڭىزدى، فەودور افاناسيەۆيچ، انا «جەتىسۋ ۆەدوموسى» گازەتىندەگىنى ايتاسىز عوي. جازۋى ورىسشا، قول قويعان «شودىر»، ادەمى.
ەكەۋى ءوزارا كۇلىستى. قالعاندارعا بۇل اڭگىمەنىڭ سىرى اسا قانىق جەتپەدى.
ويلى كەيىپتە ءۇنسىز وتىرعان بالجان بايبىشە سوزگە ارالاستى.
— قاراعىم، جاڭاعى سابازىڭنىڭ كورمەگەنى جوق ەكەن، ءا.
— لەنيندى ايتاسىز با، اجە؟
— ءيا، ۇلكەن ادام ۇمىتشاقتاۋ كەلەدى، اتىن باسىم ۇستاي الماي قالدى. سول، سول، سول سابازىڭدى ايتام، تەگىن ەمەس ول ادام، تەگىن ادام بۇكىل حالىقتى سوڭىنان ەرتە مە! مەنىڭ قينالىپ وتىرعانىم، بالاسى سونشا قۋعىندا جۇرگەندە اناسىنىڭ جۇرەگى دال-دال بولدى-اۋ. تۇتقىن تۇرعاي، مىنا تۇرعان سەركەشىڭە مەنىڭ ءۇش بىردەي تەنتەگىم، اناۋ جەلوكپە دامەلى كەتكەندە وسىندا ءولىپ قالا جازدادىق. قۇر سۇلدەرىم ءجۇردى. بۇكىل اۋىلدى اقتاردىڭ اپانىنان الىپ قالعان ءوزىڭ كومەكتەسىپ ءجۇر دەگەن سوڭ امالىم قۇرىپ، ارەڭ شىدادىم. جاقسىلىققا جاقسىلىق دەگەن ەمەس پە. اي، الگى سابازدىڭ اناسى تەمىر شىعار، تەمىر...
ءبىر اڭگىمەنىڭ ادەمى ورايى كەلىپ قالعانىنا ءجۇسىپ قۋانىپ كەتتى.
— اجە، ول انانىڭ ءۇش ۇلى، ءۇش قىزى وزدەرىن وسى كۇرەسكە ارناعان. ۇلكەن ۇلىن پاتشا دارعا اسىپ ولتىرگەن. لەنين — ۇلدارىنىڭ ورتانشىسى. اناسى بالالارىنىڭ كۇرەس جولىن قۇپتاعان.
ءۇيدىڭ ءىشى ىشەگىن تارتا گۋ ەتتى. بۇل ىشەك تارتىسقا قوسىلماعان بالجان بايبىشە عانا.
— سورلى انا بالاسىنان قايدا بارادى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ حيكايالارىندا ۇلىن جاۋعا اتتاندىرىپ، ءولىم اۋزىنا ەلى ءۇشىن بارا جاتقان پەرزەنتىنە باتاسىن بەرگەن انالار از با! سول سەكىلدى دە. ەل ءۇشىن، ونىڭ تاعدىرى جولىندا بالاسىن دا قۇربان قىلاتىن انالار. قاھارمان بولساڭ دا، حالقىڭمەن بىرگە بول دەيدى، كوپپەن بىرگە كورگەن ۇلى توي دەيدى. اي، انا جۇرەگىنەن شىدامدى نە بار. سابازىڭنىڭ اناسى دا ساباز ەكەن. ونداي انانىڭ جۇرەگىنەن نەگە اينالماسقا.
— اپا، بايقادىڭىز با، مىنا ءسىزدىڭ بالالارىڭىز لەنينگە كومەكتەسىپ ءجۇر، — دەدى شودىر قۋاقى قالجىڭعا باسىپ.
— ە، قاراعىم، شودىر، وقۋىم جوق بولسا دا، كارى جۇرەگىممەن ءتۇيىپ وتىرمىن، ول سابازىڭنىڭ قولعا العان ءىسى زاڭعار تاۋ دا، ءبىزدىڭ بالالاردىكى ءتۇيىر تاس قوي. ايتەۋىر پيعىلى ۇقساس سەكىلدى.
— اڭگىمە سول پيعىلدا، — دەدى ءجۇسىپ داۋسىن سوزىڭقىراپ. — انالاردىڭ پيعىلىندا، مىنا وتىرعان حالىقتىڭ پيعىلىندا. كوسەم كەلىسسە، كوپتىڭ باقىتى، حان اقىماق بولسا، حالىقتىڭ سورى. كوبىك باسىلادى، كوگى باتىرادى. كوپتىڭ ويىنان شىققان عانا كوسەم بولا الادى.
ءجۇسىپ تاقپاقتاپ الا جونەلگەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. اڭگىمە ارناسىن باسقا جاققا بۇرعىسى كەلدى. مۇمكىن، مىناۋ وتىرعان جۇرتتى زەرىكتىرىپ العان شىعار.
— ەندى وسى كۇي تىڭداساق قايتەدى؟ دومبىرا ءۇنىن ەستىمەگەنىمە كوپ بولدى. ءتىپتى ساعىنىپ كەتتىم.
— ءيا، دەسە-اۋ. مەن بۇل نەمەنى ءبالسىندىرىپ نەسىنە اكەلدىم. وۋ، مەلشيىپ وتىرا بەرمەي، بىردەڭە دەسەڭشى.
نارعازى قۇرداسىنىڭ يىعىنان قاعىپ قالدى.
— سەنىڭ ءوزىڭ ءوز بوپ اقىلدى ءبىر ءىس جاساعانىڭ وسى بۇگىنگى شاقىرعانىڭ. مىناۋ اڭگىمە بۇلىڭعىر كوڭىلدىڭ بۇلتىن ءبىراز سەيىلتتى ەمەس پە. قۇلايتىن قۇبىلامىزدىڭ قاي جاقتا ەكەنىن بىلمەي الجاسىپ قالىپ ەدىك. وي ويران، كوڭىل كولەڭكە دەگەندەي. ءجۇسىپ، ىنىشەك، راقمەت، قاراعىم.
— سەنىڭ دە ءوزىڭ ءوز بوپ اقىلدى سويلەگەنىڭ وسى شىعار. ال ەندى اڭىرات كۇيىندى. شەبەردىڭ قولى - ورتاق، ونەردىڭ ءوزى - ورتاق.
نارعازى كەرەگە باسىنداعى ۇكىلى دومبىرانى الىپ قوڭىرعا بەردى. قۇلاعىن بۇراپ، كۇيىن كەلتىردى دە، ول جۇرتقا قارادى. بۇل كەزدە ءبارى شاي ءىشۋدى ءتامامداپ، كۇي تىڭداۋعا قۇلاي قالعان ەدى.
— اتىراۋدىڭ كۇيىن تارتايىن با، ارقانىڭ كۇيىن تارتايىن با؟
سۇراقتى كوپكە ارناپ قويسا دا، كوڭىلىندەگى ءتۇيىن — ءجۇسىپتىڭ قالاۋىن ءبىلۋ.
— قالاۋ قوناقتاردىكى بولسىن.
نارعازى جۇسىپكە قارادى.
— قايسىسى بولسا دا حالقىمىزدىكى عوي. ءوز قالاۋىڭىز ءبىلسىن.
قوڭىر كۇيشى «ال، كەتتىم» دەگەندەي، شاناقتىڭ ۇستىندەگى وڭ قولىن كوتەردى دە، قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ سارناتا جونەلدى. اقىلجاننىڭ كوزى پەرنەلەردى جورعالاتا باستاعان سول قولدىڭ ساۋساقتارىڭدا. وڭ قولدىڭ ساۋساقتارى شاناق ۇستىندە ءدىر-دىر قاعادى. ات شابىسىن ەلەستەتەتىن ءبىر دۇرمەك وتىرعاننىڭ ءبارىن ورنىندا شەگەلەپ تاستادى. بىردە كۇشەيىپ، بىرەسە سايابىرلاپ، سيقىرلى ساز بويدى ۇيىتىپ بارادى. ءجۇسىپتىڭ جاس كەزىندە كوپ ەستىگەن داۋىل كۇيلەرىنىڭ ءبىرى سەكىلدى. ونىڭ وسكەن اۋىلىندا دومبىرا تارتپايتىن جان نەكەن-ساياق بولاتىن. تايسويعاننىڭ قۇمى دا كۇيمەن تىنىستايتىن سەكىلدى ەدى بۇعان. اكەسى ەرتەرەك وقۋعا جىبەرمەگەندە بۇدان دا ءبىر كۇيشى شىعاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن. مىناۋ اعىندى كۇي بالالىق شاعىن ەسكە تۇسىرۋمەن بىرگە ءبىر ءسات بۇگىنگى دۇربەلەڭ كەزەندى دە كوز الدىنا كەلتىرگەندەي بوپ كەتتى. ءبىر قۇتىرىپ، ءبىر باسىلىپ تۇرعان تەڭىز تولقىنى دا ەلەستەي مە، نەمەنە. الدە كۇي قوزعالىسقا كەلتىرگەن كوڭىل تولقىنى ما؟ «قايتا» دەپ قويا بەرگەندە قويۋ شاندى كوتەرە-موتەرە بيداي قۋىرعانداي بىتىرلاتا جونەلەتىن بايگە اتتارىنىڭ شابىسى دا كەلدى قۇلاعىنا.
زەيىنى كۇيشىگە اۋىپ ەدى، ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، دومبىرانىڭ ۇنىنەن باسقانى ۇمىتقان. ەلتىپ تىڭداعان جۇرەگى، ەلىرە ويناقتاعان ساۋساقتارى - ءبارى-بارى ءجۇسىپ ءۇشىن ءبىر بولەك الەم سەكىلدەنىپ كەتتى. سان جورىقتا قيقۋلاپ اقتاردى قۋعاندارىن دا اكەلدى كوز الدىنا. اناۋ 1916 جىلدىڭ الاساپىران كۇندەرى دۇربەلەڭ دۇربەگىمەن، بىرەۋگە تۇسىنىكتى، بىرەۋگە تۇسىنىكسىز قىم-قۋىت وقيعاسىمەن ويعا ورالادى. ايتەۋىر ءبىر ارپالىس، الاسۇرعان داۋىل بار مىناۋ سارىندا. كۇيشىنىڭ ەزىن عانا ەمەس، مانادان بەرى تالاي اڭگىمەنىڭ ارقاۋىن تارتقان وسى ءبىر كەشكە ساعىنا جەتكەن ءۇي ءىشىنىڭ كوڭىلىن دە الاساپىران ەتىپ جىبەرگەن سەكىلدى. ءبىر قۇلاق ءۇشىن بايگەدەن شوعىرىمەن قاتار كەلگەن اتتاردىڭ بىر-بىرىنەن وزۋعا ىشقىنىپ، جانتالاسقان شاقتا تۇياقتارىنان وت ۇشقىنداپ، جەردىڭ توبەسىن تەسىپ جىبەرە جازداعان ءدۇبىرى بار. ءبىر ءسات الىستاپ كەتكەن سول ءدۇبىردى قۇلاق قايتا ساعىنعانداي بولادى. مىنە، ەكپىندەتىپ، داۋىلداتىپ سول شوعىر تاعى ورالعان سەكىلدى. اناۋ شاناقتىڭ استىنا قازاقتىڭ cap دالاسى تۇگەل سىيىپ، سونىڭ توسىندەگى ولشەۋسىز ارپالىس ون ساۋساقتىڭ سيقىرلى قيمىلى مەن وسى ءۇيدىڭ تورىنە اينىماي جەتكەندەي. ءار جۇرەكتى ەرىكسىز باۋراپ اكەتتى، توتەننەن كەلگەن سەلدەي ءقازىر ءبارىن ءبىر-اق قىلعىپ قويار ما ەكەن، قالاي؟ الگى داۋىلدى ەكپىن كەلىپ، دومبىرانىڭ ىشەگى ۇزىلگەندەي تارتىنا قالدى. كۇيشى كوزىن اشتى، وتىرعان جۇرت وزگە دۇنيەدەن كەلگەندەي بىر-بىرىنە اجىرايا قاراستى.
— تۋساڭ تۋ، سەنىڭ وسى ون ساۋساعىڭ دا جەر استىندا ءشىريدى-اۋ، — دەدى نارعازى قۇرداسىنا. — مىنا وتىرعان ءبارىمىزدى اپ-ساتتە وزگە دۇنيەگە اپارىپ، اپ-ساتتە سول وزگە دۇنيەدەن الىپ قايتتىڭ عوي، مىناۋ cap دالامدى بۇكىل تىنىس-تىرلىگىمەن كوز الدىما كەلتىردىڭ-اۋ!
— ءيا، كۇيشى بولعان سوڭ، وسىلاي بولۋ كەرەك. كۇي دەگەن تۋلاعان سەزىمنىڭ سەلدەي اعىنى عوي.
ءجۇسىپ وتىرعان جۇرتپەن ەمەس، ءوز جۇرەگىمەن ءوزى سويلەسكەندەي بولدى. بالجان بايبىشە دە الدەبىر سيقىرلى ويدىڭ ۋىسىندا وتىر. اقىلجاننىڭ باسىن كارى ساۋساقتارى اۋىق-اۋىق سيپاعانمەن، ويى ون تايپا ەلدى ارالاپ كەتكەندەي.
— ەتتەرىڭدى اكەلەتىن ۋاقىت بولدى ەمەس پە؟ — دەدى دامەلىگە، كەلىندەرىنە قاراپ. ولار ورىندارىنان تۇرا بەرگەندە، نارعازى:
— قوناقتار، دالاعا شىعىپ، كىشكەنە بوي جازساق قايتەدى؟ داستارقان جينالسىن، — دەدى.
بالجان بايبىشەدەن باسقاسى ورىندارىنان تۇردى. كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاعان ەسىگىن اشىپ قالعاندا-اق كۇزدىڭ قوڭىر سامالى جان سارايىن اشىپ جىبەردى. دالا تۇنىپ تۇر ەكەن. اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق، جۇلدىزدار بىر-بىرىمەن قالجىڭداسىپ، كوز قىسىسادى. وزەننىڭ تۇنگى سارىلى دا كۇندىزگىگە قاراعاندا انىق ەستىلەدى. قىرعاۋىلدىڭ اۋىق-اۋىق ادەمى شاقىرعانى اۋانى ءتىلىپ-تىلىپ جىبەرگەندەي. جاقىن جەردە پىرىلداپ جايىلىپ جۇرگەن جىلقىنىڭ ءۇنى. شودىردىڭ ەسىنە ءمىنىپ كەلگەن اتتار ءتۇستى. قايدا دەگەندەي نارعازىعا ىم قاعىپ ەدى:
— شۇرق ەتپە، دامەلىنىڭ كۇيەۋى مالىباي، مەنىڭ جەزدەم، ءبارىن جايعاستىرادى. سۋىدى عوي، ەندىگى وتقا قويعان شىعار.
وسى كەزدە:
— اسسالاۋماعالايكۇم! — دەگەن بۇيىردەن داۋىس ەستىلدى.
— ۋالايكەماسسالام!
— مىنە، ءوزى دە كەلدى. بۇل كىسى اۋىلدا بولسا، ءبىز مالعا الاڭ بولمايمىز. قوناقتار كولىگىنىڭ دە بابى تابىلادى.
اي جارىعىمەن الدىندا تۇرعان الاسا بويلى، قابا ساقالدى، ءبىر بىلەگىندە جۇگەن، ءبىر بىلەگىندە سۇيرەتكەن شاعىن قۇرىقشاسى بار كىسىنى ءجۇسىپ پەن شودىر انىق كوردى.
— قوناقتاردان گورى، ولار ءمىنىپ كەلگەن ات-كولىكتى الدىمەن كۇتكەندى ءجون كورەم، — دەدى الگى كىسى.
— مىنە، ناعىز ادەمى ءسوز! بۇل كىسىنى سولداتتارعا جاتتىقتىرۋشى ەتۋ كەرەك ەكەن. جورىقتان كەلىسىمەن اتتاردى باپتايتىن ادام تابىلماي قالادى عوي. كۇنى بويى شارشاعان سولداتتار قۇلاي-قۇلاي كەتەدى دە، كەيدە اتتار وتقا ۋاقىتىندا قويىلمايدى.
— قاراعىم، ءجۇسىپ، ايەلىمنىڭ جۇرگەنى ازداي ەندى ءوزىمدى دە تارتايىن دەدىڭ بە؟ مىناۋ اۋىلدىڭ مالى، اناۋ جالعىز ۇلىم اقىلجاننىڭ حالى نە بولادى سوندا؟ - مالىباي كۇلىمسىرەي قولىن كوتەرگەندە، قولىنداعى جۇگەندەردىڭ اۋىزدىقتارى سىلدىر-سىلدىر ەتتى.
— بۇل كىسى — دامەلىنىڭ كۇيەۋى، — دەدى نارعازى تاعى دا تانىستىرىپ. — شىدامدىنىڭ شىدامدىسى.
— دامەلىدەي ادامنىڭ تاڭداۋى تەگىن بولماس، — دەدى وسى كەزدە سوزگە ارالاسقان شودىر. — ءبىز ءبارىمىز دۋىلداسىپ، ءوز قۇلقىنىمىزدى ويلاپ كەتكەندە، بۇل كىسى اناۋ ءبىز ءمىنىپ كەلگەن اتتاردى جايلاعان ەكەن عوي.
— قازاقتىڭ مالسىز كۇنى بار ما، - دەدى مالىباي اڭگىمەگە ەركىنىرەك ارالاسىپ. — مال قۇرىدى دەگەنشە قازاقتا قۇرىدى دەي بەر. «باقپاسا مال كەتەدى، قاراماسا قاتىن كەتەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان.
— ءيا، ءيا، وتاعاسى دۇرىس ايتادى. ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن مال — ءومىر ءسۇرۋ كوزى. سول سەبەپتى دە وندا مالعا دەگەن ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىك بار.
— اۋەلى، — دەدى شودىر كۇلىمسىرەپ، — امانداسقاندا دا «مال-جانىڭ امان با» دەپ، الدىمەن مالدى سۇرايدى عوي.
— دۇرىس اڭعارعانسىز، فەودور افاناسيەۆيچ، بىزدەر ابدەن ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە، وعان ءمان بەرە بەرمەيمىز. شىنىندا دا، الدىمەن مالدى، سودان كەيىن بارىپ جاندى سۇرايدى ەكەنبىز-اۋ ءوزى.
تۇرعاندار ءجۇسىپتىڭ بۇل سوزىنە دۋ كۇلدى. مالىباي كوزىنىڭ قيىعىمەن الدىندا تۇرعان سيدا، اققۇبا جىگىتتىڭ بويىنا تاڭىرقاپ قاراي بەردى. ايقىش-ۇيقىش اسىپ تاستاعان بەلدىكتەرى نەسى ەكەن؟
بىزدەر ورتان بەلدەن ءبىر-اق تارتامىز عوي. بۇل ەكى يىعىنا اسىرا، الدىنان، ارتىنان ايقاستىرا تاعى دا تارتىپ تاستاپتى. مىقىنىنىڭ ۇستىڭگى جاعىندا بىلعارى قاپتاعان بىردەڭە جانە تومپايادى. «كىسى اتار» دەگەنى سول شىعار. ءجۇسىپ مانا ءۇي ىشىندە وزىنە وسىلايشا سۇعىنا قاراعان اقىلجاندى بايقاعان ەدى. بۇل اۋىلعا بۇرىن-سوڭدى مەن سياقتى كيىنگەن ادامدار كەلمەگەن-اۋ تەگى.
— توڭازىپ قالعان جوقسىزدار ما، ۇيگە كىرەيىك. تاماقتا دايىن بولعان شىعار.
— نارعازى قوناقتاردى ىشكە شاقىردى.
ەسىك الدىندا قولىڭدا لەگەنى، يىعىنا اسقان ورامالى بار، كىسىلەردىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا اقىلجان ءازىر تۇر ەكەن.
— كانە، ءسىز جۋىڭىز، — دەپ ءجۇسىپ جولدى شودىرعا بەردى.
— جوق، كوميسسار تۇرعاندا مەنىكى ابەستىك بولار.
— مەن اناۋ پارتيزانداردىڭ، سولداتتاردىڭ اراسىندا كوميسسار، بۇل جەردە ۇلكەندى سىيلاعان قازاقتىڭ بالاسىمىن. جول سىزدىكى.
— ورىستىعىمنىڭ دا پايداسىن ءبىر كورىپ قالايىن، ەندەشە. تىلەۋىڭدى بەرگىر قازاقتار، ايتەۋىر ىلعي الدىنا سالادى.
— اركىم سىيلاعاننىڭ ق ۇلى. سەن قازاقتاردى جانىنداي جاقسى كورگەنىڭ ءۇشىن سىيلىسىڭ، — دەدى نارعازى. — بوتەنسىپ كور، قازاقتاردىڭ دا تەرىس اينالا سالاتىن جىنى بار.
— بىلەم، بىلەم! ماعان وسى «اركىم سىيلاعاننىڭ ق ۇلى» دەگەن ماقال قاتتى ۇنايدى.
— ءداۋ جىگىت بول، — دەدى ءجۇسىپ اقىلجاندى باسىنان سيپاپ.
— ءامين، — دەپ انا جاقتا وتىرعان بالجان بايبىشە بەتىن سيپادى. اقىلجان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— سەن كوميسساردىڭ قولىنا سۋ قۇيدىڭ، — دەدى شودىر بالجان بايبىشەگە ەستىرتە ايتتى.
— قايىسارىڭ نە، قاراعىم شودىر، اعاسىنىڭ دەمەيسىڭ بە؟
— اجە-اۋ، كوميسسار دەگەن — ەڭ ءداۋ ۇلىق دەگەن ءسوز.
جۇرتپەن قوسا، بالجان بايبىشە دە كۇلدى. ءوزىنىڭ بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ العانىنا ۇيالعانداي.
قاتار تۇرعان دامەلى مەن مالىباي اقىلجاننىڭ ۇلىق اعاسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيعانىنا ءماز بولىپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ىشتەي «ا، قۇدايلاپ» جاقسى ىرىمعا جورىپ تۇرعانى ءسوزسىز. نارعازى دا جيەنىنىڭ باسىنان سيپاپ، ەمىرەنە:
— اينالايىن مۇرنىڭنان، ادام بولدى دەگەن وسى، — دەدى. اقىلجان ەكى بەتى قىزارىپ، جۇرتتىڭ مىناۋ ىقىلاسىنان نارتتانا تۇسكەندەي. سۋ قۇيعانعا دا مۇنشاما العىس الۋعا بولادى ەكەن-اۋ. ال وسىنىمدى ەرتەڭ سۇزەگەن مولدا ەستىسە شە! تۇلا بويىن بىرەۋ شىبىقپەن وسىپ جىبەرگەندەي بولدى.
ەكى ۇلكەن اعاش تاباققا قايقايتا سالىنعان ەت بۋى بۇرقىراپ، داستارقانعا اكەلىندى. قاق بولىنگەن قۇيرىق اپپاق بولىپ، ەكەۋىندە دە توڭكەرىلىپ جاتىر. ونىڭ استىنداعى سارى باتسايىداي جالتىراعان قىستان قالعان سۇر قازى بولسا كەرەك. بولەك ءبىر تاباقپەن اكەلىنگەن ۇلكەن قويدىڭ باسى ءجۇسىپتىڭ الدىنا قويىلدى.
— قاراعىم ءجۇسىپ، تاي سويۋعا مىناۋ ۋاقىت تاپشىلىق ەتتى. اماندىق بولسا ونى دا جەرسىڭ. سىيلى ءبىر قوناققا بۇيىر نەمەسە ۇل تاپقان كەلىندەرىمنىڭ بىرىنە قالجا بول دەپ ايرىقشا اسىراپ جۇرگەن ازبان ەدى، مىناۋ سول، وزىڭە بۇيىردى. ءوزىڭدى كورىپ، ءوزىم ءبىر ۇل تاپقانداي بولىپ وتىرمىن. بۇل بۇگىنگى مەنىڭ قالجام. ال قولدارىڭدى جاي، باتا بەرەيىن:
قۇدايىم امسە قولداسىن،
قارا نيەت ادامدار،
قايدا جۇرسە وڭباسىن.
ازاماتى اۋىلدىڭ،
تۋىسقان بارشا باۋىردىڭ،
مەرەيىنە داق سالما.
قيىندىقتا قولداي ءجۇر،
قيسايعاندا وڭداي ءجۇر،
اق تىلەۋلى، ينشاللا.
ءجۇسىپ بالام، شودىرجان،
الدارىڭنان كۇن تۋسىن،
دۇشپاندارىڭ جويىلىپ،
كەلىندەردەن ۇل تۋسىن.
كۇمبىرلەگەن كۇيشىم دە،
قۇدايىم سەنى وڭداسىن،
بۇل ومىردە وزىڭە،
جامانشىلىق بولماسىن!
و، ءتاڭىرىم، قابىل عىل،
اق تىلەۋىن انانىڭ،
جىلاعانىن كورسەتپە،
جەتىم مەن جەسىردىڭ،
قۇلىن-تايداي تەبىسىپ،
ويناقتاعان بالانىڭ.
الدارىڭنان جارىلقاپ،
ءبارىڭ دە امان بولىڭدار،
بىرىڭە ءبىرىڭ اقىل بوپ،
بىرىڭە ءبىرىڭ جاقىن بوپ،
وسىناۋ كۇيسىز ومىرگە،
باقىت بولىپ قونىڭدار!
«ءامين» دەپ بالجان بايبىشە بەتىن سيپاعاندا وتىرعانداردىڭ ءبارى دە قوستاي جونەلدى.
— ەتتى كىم تۋرايدى؟
— مالدى كىم باقسا، سول تۋرايدى دا.
بالجان بايبىشە مالىبايعا قارادى. ونسىز دا ول ۇلكەن قارا پىشاقتى الىپ، تىزەرلەپ ىڭعايلانا بەرىپ ەدى.
— تەزدەتەيىك. مىنانى شايىپ جىبەرشى، — دەپ نارعازى قالتاسىنان تاستامايتىن ۇلكەن باكىسىن ايەلىنە ۇسىندى. ءجۇسىپتىڭ كوزى باكىنىڭ سابىنا ءتۇستى. كۇمىس ارالاستىرا كوكالا مۇيىزدەن ادەمىلەپ جاساعان ەكەن.
— ناكە، مىنا باكىڭىزدىڭ ءوزى ءبىر جىلقىلىق قوي، — دەدى قالجىڭداپ.
— جۇكە، وسى قارمىس اۋىلىمەن قاناتتاس كوپ ۇستا دەگەن رۋ بار. ەڭكەيگەن شالىنان ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن ۇستالىق ەتەدى. اۋەلى ايەلدەرى دە كەزدىك پىشاقتى سوعىپ جىبەرەدى. سول اۋىلدىڭ ءبىر اقساقالى ارناپ جاسادىم دەپ، سىيعا تارتىپ ەدى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قايتىس بولدى ول كىسى. كوزىندەي كورىپ ۇستاپ ءجۇرمىن. ءسىزدىڭ ناگانىڭىز جانىڭىزدان قالماسا، مەنىڭ بۇل باكىم دە قالتامنان تۇسپەيدى.
جۇرتتى ءسويتىپ ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، شايىلىپ كەلگەن ءمۇيىز ساپتى ادەمى اق باكىسىمەن توڭكەرىلگەن قۇيرىقتى بىلەۋلەي باستادى. ەكى جاقتاپ تۋراعان سوڭ جاڭاعى ءۇيىلىپ تۇرعان ەتتىڭ اپ-ساتتە اپا-ساپاسى شىقتى.
باستى ءجۇسىپ شودىردىڭ الدىنا جىلجىتىپ ەدى، ول ازار دا بەزەر بولدى.
— مۇنىڭىز بولمايدى، ەندى، جۇكە! مەن نارعازىنىڭ تالاي قويىن جاۋكەمدەگەم. بۇل سىزگە ارنايى سويىلعان مال. جاڭا اجەمنىڭ باتاسىنان-اق بايقامادىڭىز با، ءبىر ۇل تاپقانداي بولدىم دەدى عوي.
سول ۇلى - ءسىزسىز. ءوزىڭىز الىڭىز!
بالجان بايبىشە دە، قوڭىر كۇيشى دە بايقاپ وتىر. ءجۇسىپتىڭ باس ءبولىسى ادەمى، قازاقتىڭ بالاسى ەمەس پە، ءجون-جوسىقتىڭ بارىنە مايتالمان سەكىلدى. ءبىر قۇلاق اقىلجانعا، ءبىر قۇلاق ۇيدەگى بالاڭىزعا دەپ زەينەپكە كەتتى. ونىڭ بەتى قىپ-قىزىل بوپ دۋ ەتە قالدى. مۇنى سەزە قالعان بالجان بايبىشە:
— ىرىم بولسىن، ىرىم بولسىن، ال. قۇداي اۋزىنا سالعان شىعار، قوناق تا پەرىشتە دەيدى عوي، - دەدى.
— نارعازىداي ءبىر نار ۇل تۋاسىڭ. - شودىر دا بالجان بايبىشەنى قوستاي جونەلدى.
سوندا عانا بارىپ ءجۇسىپ نارعازىداي ازاماتتىڭ ءالى پەرزەنتسىز ەكەنىن سەزدى.
شۇيدەنى قاق ءبولىپ، جارتىسىن بالجان بايبىشەگە، جارتىسىن شودىرعا ۇسىندى. مۇنىڭ دا ءمانى بار. ءبىر تايپا ەلدىڭ شۇيدەسىنە وسىنداعى ءبىر ۇلتتىڭ شۇيدەسىنە تاعزىم دەگەندەي. وتىرعانداردىڭ ءبارى ونى ىشتەي ءتۇسىندى. تاڭدايدى سىلىپ الىپ:
— بۇگىن ءبىر مەيىرىمىمىزدى قاندىرىڭىزشى، — دەپ قوڭىر كۇيشىگە ۇسىندى.
ەكى كوزدى ويىپ الىپ، مايىمەن نارعازىعا بەردى:
— كوزدى بولمەيدى دەيدى عوي. الاكوز بولمايىق، تاتۋ بولايىق. ءارى وسى ەلدىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي اعاسى ەكەنسىز.
— ال مىنا ەكى ەزۋدىڭ ءبىرى، — دەدى ءجۇسىپ كوڭىلدەنە، — جۇرتتىڭ ەزۋىن جيعىزباي جۇرەتىن داشا تاتەمىزگە، ءبىرى — قالاۋلىسى مالەكەڭە. نارعازىعا جەزدە بولسا، ول كىسى ماعان دا جەزدە.
— مۇنى جەگەن سوڭ، مەن دە باقسى بولىپ كەتەرمىن، — دەپ مالىباي ايەلىن شاعىپ الدى.
جۇرت دۋ كۇلدى. كۇيەۋ بالاسىنىڭ دوپ تۇسكەن ازىلىنە رازى بولعان بالجان بايبىشە دە كەڭك-كەڭك كۇلىپ وتىرعان ەدى.
— ۇندەمەي جۇرگەنمەن، مۇنىڭ ءتىلىنىڭ قوتىرى بار.
دامەلى اجىرايا كۇيەۋىنىڭ بەتىنە قارادى دا:
— وسى اۋىلدىڭ ايەلدەرىنە ارناعان ءبىر-بىر اۋىز مىسقىل ولەڭدەرىن قايتەسىڭ.
— و، ونى بۇگىن ايتقىزۋ كەرەك.
نارعازى جەزدەسىنە «قالاي» دەگەندەي، سۇراق قويا كوز تاستادى.
— قوڭىرداي ونەرلى تۇرعاندا بىزگە نە جوق.
ءسال ءۇنسىز قالعان شودىر باسىنداعى ءبىر ويدىڭ ۇشىعىن ۇستاپ العانداي بولدى. قانداي اقجارقىن حالىقسىڭ، قازاق. ءبىر عانا استىڭ، ءبىر عانا باستىڭ ۇستىندە قانشاما وي، قانشاما ءازىل-قالجىڭ ايتىلدى. ءجون-جوسىق دەگەننىڭ دە نەبىر جىبەك جىپتەرى تارتىلدى.
Ac ءىشىپ، قارىن تويدىرۋ عانا ەمەس، بۇلاردىڭ قوناق ەتۋى تەگى كىشىگىرىم توي سەكىلدى، كوڭىل جازىپ، ءبىر سەرگىپ قالۋ عوي. اسىرەسە، مىناۋ الاساپىران كەزەڭدە ءجۇسىپتىڭ بۇل اۋىلعا ءبىر سوعىپ كەتكەنى قانداي جاقسى بولدى. ىشتەي نۇرلانىپ، ءوزى دە ءبىر جاساپ قالعان شىعار.
كوڭىلدى وتىرىپ جەگەن اس تا ءدامدى. ءدال وسىنداي ىشتەي ريزاشىلىقتى ءجۇسىپتىڭ جۇزىنەن دە بايقاعانداي. قۇيرىقتىڭ مايى كىلكىتىپ جىبەرگەن سورپانى ول دا سۇيسىنە ءىشتى. بالجان بايبىشە وعان قىمىز قاتىپ بەرۋدى ۇسىندى. قىشقىلتىم سورپا ءتىپتى ءسىڭىمدى سياقتى بولىپ كەتتى. كوپتەن مۇنداي اس كورمەگەندىكى مە، ءجۇسىپتىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. شودىردىڭ ساقال-مۇرتى دا مايلانىپ، ەتتى ىقىلاستانا سوعىپ وتىر ەكەن. كوزىنىڭ كوكتىگى، ساقال-مۇرتىنىڭ سارىلىعى بولماسا، ءسوزى، وتىرىس-تۇرىسى، قالجىڭى — ءبارى قازاقشا. كىرىگىپ، ۇيلەسىپ، وسىناۋ قاۋىمعا جانى ابدەن جاقىنداسىپ كەتكەن ءبىر پەندە. وعان قاراعاندا ءوزى ءسال وقشاۋلاۋ سەكىلدى مە، قالاي؟ الدە مىناۋ اسكەري كيىمى، اسكەري ءومىرى سالتىنىڭ تاپتاپ تاستاعانى ما ەكەن؟ جوق، كيىمى وزگەشەلەۋ بولعانمەن، جانى وسى وتىرعانداردىڭ بارىمەن بىرگە.
ەت جينالىپ، قىمىز قايتالاندى. ەندىگى اۋىرلىق كۇيشىگە تۇسەتىندەي. ول دا قىرانداي قومدانىپ، بۇگىنگى كەشتەن ايانارىم جوق دەگەندەي، تاس ءتۇيىن بولا قالىپتى. جۇرتتىڭ كەۋ-كەۋىمەن دومبىراسىن قولعا الا بەرگەندە:
— ماناعى تارتقانىڭىز قۇرمانعازىنىڭ «سارىارقاسى» ەمەس پە؟ - دەدى ءجۇسىپ.
— تاپ ءوزى.
— كۇيدىڭ تورەسى عوي، شىركىن!
— ونىڭ راس، ءجۇسىپ قالقام. قانشا تارتسام دا، بۇل كۇيدەن جالىققان ەمەسپىن. تارتقان سايىن ءبىر جاڭا ءبىر الەمگە ەنگەندەي بولام دا وتىرام. ءوزىڭ تەگى كۇيشى اۋىلدان بولماساڭ جارار ەدى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— ونى كۇي تارتىلعان كەزدە وت ۇشقىنداعان جانارىڭنان كوردىم.
— كۇيشى اۋىلدىڭ بالاسى ەكەنىم راس، ءبىراق ماعان كۇي قونباعان. ونى قوندىرارلىقتاي ۋاقىت تا بولعان جوق.
— و، ءجۇسىپ شىراق، بايقاپ وتىرمىن، سەن تارتىپ جۇرگەن كۇيدىڭ بۇراۋى باسقا. قايران قۇرمانعازى بابام بولسا، مىناۋ قوس ىشەككە سول كۇيدى قالاي تۇسىرگەن بولار ەدى. «سارى ارقانىڭ» داۋىلى مۇنىڭ قاسىندا داۋىل ما؟
ءوزىنىڭ الىستاپ بارا جاتقانىن بايقادى ما، قوڭىر كۇيشى اڭگىمەنى كىلت باسقا ارناعا بۇردى.
— ەندى انگە ءسوز بەرسەك قايتەدى؟
— بارەكەلدى.
جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. تەك مالىباي عانا اۋىل تۇبىندە جاتقان ۇيىردەگى سارى ايعىردىڭ كىسىنەگەن داۋىسىن ەستىپ، ورنىنان تۇرۋعا ىڭعايلانعان ەدى. ءبىراق قۇلاعى قوڭىر كۇيشىنىڭ سوزىندە.
— كەمپىرباي دەگەن وسى نايمان ەلىنىڭ اتاقتى اقىنى بولعان. سول اۋىرىپ جاتقاندا ارقادان ايگىلى اسەت كوڭىلىن سۇراي كەلىپتى.
ەكى ءدۇلدۇلدىڭ جارىسىپ، ەكى تالانتتىڭ ات باسىن جىبەرگەن جەرى ەكەن دەيدى.
بۇل ايتىستى مالىباي جاتقا ءبىلۋشى ەدى، تىزەرلەپ قايتادان ورنىنا وتىرا قويدى. كۇيشىنىڭ كوڭىلىنەن، ءانشىنىڭ اۋزىنان قالاي شىعار ەكەن!
قوڭىر شاناقتى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە، كەڭىردەگىن ءسال كوتەرىڭكىرەپ، ايقايعا باستى دەيسىڭ. اششى ءۇننىڭ تىم شىرقاۋ شىققانى سونشا تامىرى ۇرلەنگەن ىشەكتەي بىلەۋلەنىپ، موينى قىپ-قىزىل بوپ كەتكەن شاقتا كەيبىرەۋلەر تاماعى جىرتىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورىقتى.
— اسسالاۋماعالەكۇم، نار كەمپىرباي!
ناۋقاسقا شيپا بەرسىن پاتشا قۇداي،
سىرقات دەپ سارىارقادان ەستىپ كەلدىم،
جاقسىما، قانداي بوپ تۇر حال، كەمپىرباي؟
اسپاندا اينالا ۇشقان سۇڭقار ەدىڭ،
كەز بولدىڭ جايعان تورعا بۇگىن مۇنداي.
ناۋقاسىڭ مەڭدەۋ تارتتى دەگەننەن سوڭ،
جىلادىم ءبايىت ايتىپ ءۇش كۇن ۋداي.
داۋىسىمدى تانيمىسىڭ، اتىم — اسەت.
مەن كەلدىم ادەيى ىزدەپ كوڭىلىڭ سۇراي.
اپىر-اي، جاۋاپ قاتپاي كەتكەنىڭ بە،
الاشقا، اتىڭ شىققان قىرانىم-اي!
سالەم ال، باسىڭ كەتەر، كەشۋىڭدى ايت،
ادامنىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ انشەيىن جاي.
جەتى كۇن جولاۋشىلاپ كەلىپ تۇرمىن،
شىرايلى كوركەم ءجۇزىڭ كورىپ تۇرمىن.
ءبىر كوتەر تىم بولماسا باسىڭىزدى،
ىنىلىك سالەمىڭدى بەرىپ تۇرمىن.
قوسىلىپ ءجۇرۋشى ەدىك جاسىمىزدا،
حال سۇراپ اسەت كەپ تۇر قاسىڭىزعا.
ءبىر اۋىز تىم بولماسا سوزىڭمەنەن،
كوتەرشى بەرى تامان باسىڭىزدى!
سوندا كەمپىربايدىڭ قايىرعان جاۋابى ەكەن دەيدى:
— سۇراساڭ حال-جايىمدى، اسەت جانىم،
جاتىرمىن ۇشايىن دەپ تۇعىرىمنان.
تەرەڭدەپ سىردىڭ سۋى قاپتاسا دا،
سوندا دا كەلمەۋشى ەدى جۇلىعىمنان.
ءاي، اسەت، وسى اۋرۋدان ولەم بىلەم،
ناۋقاسىم مەڭدەۋ تارتتى بۇرىنعىدان.
ۇشساڭ دا قانات بايلاپ اسپانمەنەن،
اجالدىڭ كىم قۇتىلار قۇرىعىنان؟
اسەتجان، وسى اۋرۋدان ولەم بىلەم،
امانىڭ اماناتىن بەرەم بىلەم.
كەۋدەمنەن كوك الا ۇيرەك «حوش!» دەپ ۇشتى،
سول، شىركىن، كارى جولداس ولەڭ بىلەم.
كەۋدەمدە ءبىراز تۇردى قيماي توقتاپ،
كەتە الماي بوتەن جاققا اينالسوقتاپ.
«سەرىگىم حوش، امان بول، كەمپىرباي!» دەپ،
جىلادى-اۋ بۇرىنعى وتكەن كۇندى جوقتاپ.
اسەتجان، وسى اۋرۋ قويماس بىلەم،
اللانىڭ ءامىرى ەكى بولماس بىلەم.
قايعىمەن قاپالانىپ ۇشىپ كەتتى،
وسى ولەڭ سەركەبايعا قونباس بىلەم.
— گوي، گوي، گوي، گوي!
بۇل سوزدەردى ءاننىڭ قايىرماسىنداي قوڭىر ءتىپتى زارلاندىرىپ جىبەردى. كوزىن اشىپ السا، بالجان بايبىشە اعىل-تەگىل جىلاپ وتىر ەكەن. اقىلجاننىڭ قۇلاعى قالقيىپ، اۋزى اشىلىپ قاپتى.
— وي-بوي، ورىس ەكەش ورىس مەنىڭ دە مىنا ءان دەنەمە ءجۇز ينە شانشىپ، ءجۇز ينە سۋىرعانداي سولقىلداتىپ جىبەردى عوي.
— قانداي ادەمى ايتتىڭىز، فەودور افاناسيەۆيچ. نە دەرىمدى بىلمەي وتىر ەدىم، ءبارىمىزدى بيلەگەن سەزىمدى ءسىز وتە ءدال جەتكىزدىڭىز. مەنىڭ بويىم دا شىمىرلاپ كەتتى، — دەدى ءجۇسىپ.
— كوكالا ۇيرەك ولەڭىم كوزدەن ۇشتى. نەتكەن سيقىرلى ءسوز.
نارعازى دا تامسانىپ ءبىر قويدى.
مالىباي جاتقا بىلگەنىمەن، مۇرنىنىڭ استىنان ايتىپ، قور قىلىپ ءجۇر ەكەن عوي بۇل ءاندى. انشىلىكتىڭ قۇدىرەتىن ەندى تانىعانداي. سىرتقا شىعارماسا دا، قوڭىر تالانتىنىڭ الدىندا ىشتەي باس ءيدى. ءاننىڭ باقىتى ورىنداۋشىسىندا بولسا كەرەك. وسى ويلاردىڭ سوڭى ءۇزىلىپ بىتكەنشە كۇڭگىرلەگەن سارى ايعىردىڭ كىسىنەسى قۇلاعىنا تاعى كەلدى. كەمپىربايدىڭ «گوي-گويىنە» ول دا سالىپ جىبەردى مە، نەمەنە. بۇل ايتىستاعى ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن مالىباي جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەندەي بولىپ ءجۇرۋشى ەدى. ال ءاننىڭ قۇدىرەتىن اڭعارعانى وسى. سول «گوي-گوي» بىرەسە ىشقىنا ۇشقان كوكالا ۇيرەكتىڭ قاناتىنىڭ سۋىلى، بىرەسە سارى ايعىردىڭ كىسىنەسىندەي قۇلاعىندا تۇرىپ الدى.
— جارىقتىق قايتا-قايتا نەگە كىسىنەي بەردى؟ مازاسىزداۋ كىسىنەس سەكىلدى مە، قالاي؟
— قۇدايتورى بەلدەۋدە مە؟ — دەدى نارعازى مالىبايدىڭ الاڭداۋىن اڭعارىپ.
— بەلدەۋدە. وتى قانعان سوڭ مانا اكەپ بايلاپ قويعام. ەرتتەۋلى تۇر، — دەدى مالىباي.
— مازاسىز ۋاقىت قوي. ءتۇن بالاسى بەلدەۋدەن ەكى-ۇش ات ۇزبەيمىز، — دەدى نارعازى قوناقتارعا قاراپ.
بۇل سوزدەرگە ءجۇسىپ ەلەڭدەڭكىرەپ قالدى.
— قۇداي ساقتاسىن. قوڭىردىڭ ارىنىن باسىپ الماڭدار، تەمىردى قىزعان كەزدە سوق دەگەن، جىبەر، قاراعىم، تاعى دا.
بالجان بايبىشەنىڭ بۇل سوزدەرى وتىرعان جۇرتتى كوڭىلدى ارناعا قايتا بۇردى. مالىباي عانا ەتەگىن بەلدىگىنە قىستىرىپ، كەرەگە باسىنداعى كونەتوزداۋ مالاقايىن قولىنا الدى دا شىعىپ كەتتى. ءان تاعى دا تولقىپ، كۇي قايتا بەبەۋ قاقتى. تىڭداۋشىلارىن جالىقتىرماس ءۇشىن ونەردىڭ ەكى تۇرىنە الما كەزەك باسىپ، شولىركەپ قالعان وسىناۋ جۇرتتى قوڭىر كۇيشى ابدەن سۋسىنداتتى. نارعازى تۇندىگى ءتۇرۋلى شاڭىراقتان اسپانعا قاراپ ەدى، ۇركەر تاس توبەدە تۇر ەكەن. ۋاقىت ءبىراز بولعان سەكىلدى.
— قوناقتاردى دەمالدىرساق قايتەدى؟
ۇيىپ وتىرعان ءۇي تولى ادام قىزىقتى قيماسا دا، ورىندارىنان شۇباتىلا تۇرەگەلدى. قوڭىر كۇيشى دومبىراسىن قاسىنا قويىپ، بەت ورامالىمەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. ءجۇسىپ پەن شودىر دا لىپ ەتىپ وتىرعان جەرىنەن كوتەرىلدى.
— جۇكە، — نارعازى كوڭىلدەنە. — ءبىر تىلەك بوپ تۇر. اتامىز قازاق قوي، جاقسى قوناقتاردىڭ وتىرعان جەرىنە ىرىم ەتىپ، بالاسىن اۋناتىپ الادى ەكەن. رۇقسات ەتسەڭىز، اناۋ اقىلجاندى ءسىز وتىرعان جەرگە...
— دۇرىس، دۇرىس، — دەدى شودىر قارقىلداپ. — اعاسىنداي كوميسسار بولسىن.
نارعازى ۇيالىپ تۇرعان اقىلجاندى قاسىنا شاقىردى. بالجان بايبىشە قۋانىپ:
— بار، بار، — دەدى دە، كوزىمەن ۇي-ىشىنەن دامەلىنى ىزدەدى. ول دا جاقىنداپ، نارعازىنىڭ قاسىنا كەلىپ قالعان ەكەن. نارعازى اقىلجاندى ءجۇسىپتىڭ ورنىنا لاقشا ەكى اۋناتىپ الدى. تۇرەگەپ تۇرعاندار ءماز بولىپ كۇلىستى. قىسىلىڭقىراعان ءجۇسىپ:
— ىرىمنىڭ نەشە ءتۇرى بار، ءا؟! — دەدى.
— ال وسى مەن كۇيشى بولار ما ەكەنمىن، — دەپ شودىر قوڭىردىڭ ورنىنا وتىرا كەتتى. جاڭاعى كۇلكى كۇلكى مە، كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسىن قاقىراتا كەتەيىن دەپ تۇرعان ادامدار قارقىلعا باستى.
— تامىر، وتىرعان كىسىگە قونبايدى. كەل، مەن سەنى دە اۋناتايىن، — دەپ نارعازى شودىردىڭ يىعىنان ۇستادى.
جۇرت دۋىلداي تاعى كۇلىستى دە، دالاعا شىعا باستادى. كۇزدىڭ ءشاربات سامالىمەن تىنىستادى. كوبىسى «ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بوپتى عوي» دەپ ۇيدى-ۇيىنە تاراستى. بالجان بايبىشەنى جانعازى مەن ەرعازى كەلىنشەكتەرىمەن قوسا ەرتىپ بارا جاتتى. اقىلجان اناسى دامەلىگە الگى كەشتەن راحاتتانا الدەنەنى ايتىپ كەلە جاتتى. نارعازى مەن زەينەپ قوناقتاردى جايعاستىرعان سوڭ تاپ سول ءۇيدىڭ قاسىنداعى وتاۋلارىنا بارماقشى...
ءجۇسىپ پەن شودىر جايلى جەر توسەكتە ساسكەگە دەيىن قاتىپ ۇيىقتاپ قاپتى. كەشەگى كوڭىلدى كەش، مىناۋ كۇزدىڭ سالقىن اۋاسى، اۋىلدىڭ ىستىق ىقىلاسى — ءبارى-بارى بويلارىنا بولەك ءال بەرىپ، تالايدان بەرگى شارشاۋدى دا سىلىپ تاستاعانداي. ورىندارىنان سەرگەك تۇردى. ءبىراق تۇنگى وقيعادان بەيحابار.
سارى ايعىر ءالسىن-السىن بەكەر كىسىنەمەپتى. تورۋىل بولعان سەكىلدى. مالىباي سەزىكتەنىپ، جاتار الدىندا قوڭىر كۇيشى مەن قىمىز ءىشىپ وتىرعان نارعازىعا كەلدى. توعاي جاقتاعى جىبىرلاعان ەلەڭنەن قورقاتىنىن ايتتى. نارعازى ەكى ىنىسىنە اقىرىن كىسى سالىپ، مالىباي تورتەۋى اتقا قوندى. قوناقتار سەزبەسىن، ادەمى زاۋىمەن اكەلگەندە دۇرىستاپ دەمالسىن.
تورۋلى بۇلاردى كورگەن سوڭ تۇرا قاشتى.
— ات ءدۇبىرىن كورسەتپەيىك. اۋىل شوشىنىپ جۇرەر. ونىڭ ۇستىنە قوناقتار بار. سەندەر جەلە جورتىپ ارتىمنان كەلىندەر، مەن ءوزىم-اق تۇسەيىن سوڭدارىنان. قاشتى عوي، قاشقان جاۋعا قاتىن دا قوجا، — دەدى نارعازى.
تىماعىن باسىڭقىراپ، تاقىمداعى سويىلدى تۇزەدى دە، قۇدايتورىنى تەبىنىپ قالدى. تورۋىلعا كەلگەندەر تورتەۋ ەكەن. جامىراي قاشتى. بىرەۋى زارە-قۇتى قالماي، ارتىنان اعىپ قاسىنا كەلىپ قالعان قۇدايتورىنىڭ شىلبىرىنا ورالا كەتتى. ەسىك پەن توردەي اتتى دا، ونىڭ ۇستىندەگى باتىر بەينەلى نارعازىنى دا الىستان تاني كەتكەن-دى. ءتۇن ىشىندە قاشقىنعا ول ءتىپتى ءداۋ بولىپ كورىنگەن.
— اعاتاي، جانىمدى ساۋعا ەتىڭىز، ءبارىن ايتايىن، — دەپ شىر-شىر ەتتى.
— قايدانسىڭ، كىم جىبەردى سەندەردى؟
— شاتىرباي بايدىڭ ارانداتۋىنا ىلىگىپ، اقىماق بولىپپىز. قارمىس اۋىلىنا بارعان ۇلىقتاردىڭ اتىن الىپ كەلىندەر دەپ جىبەردى. ءسويتىپ، نارعازىنى قىزىلدارمەن شاتاستىرىپ كورەيىك دەگەنىن بىلەم.
— اح، زالىم، اشىق كۇرەسۋگە ءداتى بارمايتىن بولعان سوڭ، ويلاعان پالەسىن كوردىڭ بە!
— تاعى نە بىلەسىڭ؟
— مەنى شاتىربايشا تۇتقىن ەتپەي، بوساتىڭىزشى، اعاتاي، ءبارىن ايتايىن.
— قانىڭدى موينىما جۇكتەپ قايتەم، ايت شىنىڭدى.
— ايتايىن، ايتايىن. شاتىرباي ەرتەڭ كەشكە ءبىر پالە ويلاپ جاتىر-اۋ دەيمىن. قوناقتار باردا اۋىلىن شاپپاقشى دەگەن ءسوزدى قۇلاعىم شالىپ قالدى. قارعالىعا بارار جولعا دا توسقاۋىل قويىپ جاتىر دەپ ەستىدىم.
— بار، جانىڭ ساۋعا! مەنىمەن بۇلاي سويلەسكەنىڭدى ەستىسە، باسىڭدى الادى، ءبىلدىڭ بە؟ قاشىپ قۇتىلدىم دە.
نارعازى تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوق. قوناققا شاقىرام دەپ قولعا ءتۇسىرىپ بەرىپ جۇرمەسە جارار ەدى. شىن شاتاق سوندا. وندا مۇنىڭ اتى كىم بولعانى؟ شىعادى، شىعادى ول ارانداتۋ شاتىربايدان. قالاي قۇتقارۋ كەرەك، قايتسە قوناقتارىن امان-ەسەن قايتارادى. ءجۇسىپ پەن شودىردىڭ مۇندا ەكەنىن ولارعا كىم جەتكىزدى ەكەن؟ سۇزەگەن مولدادان كەلىپ جۇرمەسە...
ەرتەمەن تۇسكەن جەڭىل شىق تەز كەۋىپ كەتتى. ءجۇسىپ پەن شودىر وزەن جاعاسىندا ءبىراز كەرىلىپ سوزىلدى.
— تەگى جاقسى ادامدار ەكەن مىنا اۋىل، فەودور افاناسيەۆيچ. نارعازىڭىز بارلىق تۇقىمىمەن ادال جاندار ما دەيمىن. كۇيشىنى الىپ كەلىپ كەشتى قانداي كوڭىلدى ەتتى.
— شىركىن-اي، ساۋاتى بولسا عوي، ناعىز ەل باسقارار ازاماتتىڭ ءوزى، — دەدى شودىر.
— ءبىلىم دە كومەكتەسپەيتىن كەرتارتپالار بولادى. اڭگىمە ادامنىڭ تابيعاتىندا عوي. تابيعاتى ءتۇزۋ بولسا، ءبىلىم ونى جەتەكتەيدى، جەتىلدىرەدى. تامىردى دۇرىس تاڭداعانسىز، فەودور افاناسيەۆيچ. سوۆەت وكىمەتى وسىندايلارعا ارقا سۇيەۋ كەرەك.
بۇلار قايتىپ ورالسا، كەشەگى قالپىمەن ءۇي-ىشى ادەمى جينالىپتى. گۇجىلدەپ سارى ساماۋىر دا كەلدى. زەينەپتەن بوتەن ەشكىم جوق. كەشكى دابىرعا ۇيرەنىپ قالعان قوناقتار اينالاسىنا قاراپ، قوڭىلتاقسيتىن سەكىلدى. اناۋ سۇيەك شاپقان جۇك توسەككە سۇيەنە وتىرعان بالجان بايبىشە دە، «باقسىلىعىمەن» جۇرتتى كۇلكىگە ءبىر كەنەلتكەن دامەلى دە، انىمەن، كۇيىمەن دۇنيە تىنىسىن كەڭەيتىپ جىبەرگەن قوڭىر دا جەتپەي تۇرعانداي. نارعازى ءبىرتۇرلى ابىرجۋلى. بىلدىرگىسى كەلمەگەنمەن سىر مىنەز شودىر الدەنەنى بايقاپ قالدى.
— تۇندەگى سارى ايعىردىڭ كىسىنەسى جاي ما ەكەن؟
— يت ۇرمەۋشى مە ەدى، ايعىر كىسىنەمەۋشى مە ەدى؟ كورىنگەن نارسەدەن سەكەم الىپ، ابدەن ۇرەيلەنىپ بولدىق-اۋ، — دەدى ءجۇسىپ.
بۇل سوزدەرىنەن وسىناۋ كۇرەسكە تولى ءومىردىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرا باستاعانى شاڭ بەرىپ قالدى ما، قالاي؟
— جۇكە، كەيبىر اقىماقتاردان مال دا اقىلدى عوي. سارى ايعىردىڭ كىسىنەسى بەكەر بولماي شىقتى.
بۇدان سوڭ نارعازى اعىنان جارىلا تۇنگى وقيعانى ايتىپ بەردى.
— شاتىرباي زالىمنىڭ ەسەبى — مەنى ءسۇرىندىرۋ. قوناققا اكەپ، ادەيى الداپ ۇستاپ بەردى دەگىزبەكشى. مىناۋ الاساپىران زاماندا ونىڭ انىق-قانىعىنا كىم جەتىپ جاتىر.
— سوندا ءبىزدىڭ مۇندا ەكەنىمىزدى ولارعا كىم جەتكىزگەن؟
ءجۇسىپ بۇل سۇراقتى سەزىكتەنە، سەكەمدەنە قويدى.
— ونى مەن ءالى انىقتايمىن. ەندىگى قام سىزدەردىڭ قالايدا امان-ەسەن قايتۋىڭىز. بۇگىنگى كەش مۇندا قالۋعا بولمايدى.
— قىزىق بولدى-اۋ، — دەدى ءجۇسىپ سوزىڭقىراپ.
كەشەدەن بەرگى ادەمى اسەردىڭ ءبارى ك ۇلى كوككە ۇشىپ، ءبىر سۇرقيا كۇدىك جىلانشا يرەلەڭدەپ، تۇلا بويىن ارالاپ بارا جاتقانداي كورىندى. ەسىنە ءار-ار جەردەگى لاڭ، بۇلىك، بولشيەۆيكتەردىڭ كەيبىرىن الداپ قولعا ءتۇسىرۋ، كەيبىرىن قۇردىم ەتىپ جىبەرۋ ءتۇستى. وزىنە قۇرىلعان ءبىر توزاق بولماسا جارار ەدى.
— سوندا ارامىزدا ءبىر جانسىزدىڭ جۇرگەنى عوي.
مانادان ويلانىپ قالعان شودىر ءجۇسىپتى تۇڭعيىعىنا تارتىپ بارا جاتقان سۇرقيا ويدان سەرگىتكىسى كەلدى.
— ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، قازاق اۋىلىندا قۇپيانى ساقتاۋ قيىن.
تەسىك قاپ سەكىلدى، ءبىر جەرىن بىتەسەڭ، ءبىر جەرىنەن توگىلىپ جاتادى.
اۋىل شەتىندە قوزى باعىپ تۇرعان بالانىڭ ءوزى قاي ۇيدە نە بولىپ جاتقانىن تۇگەل بىلەدى. ءارى ونى كەز كەلگەن جولاۋشىعا ايتا سالادى.
— ە... اڭعال قازاعىم-اي، ءوز قۇپياڭدى ءوزىڭ اشىپ، ءوز كورىڭدى ءوزىڭ قازۋعا دايىن تۇراسىڭ-اۋ. سول اڭقاۋلىعىڭدى تاريحتا تالاي جاۋلار پايدالانعان عوي.
ءجۇسىپتىڭ بۇل ءسوزى نارعازىعا اۋىر ءتيدى. تۇنجىراعان كۇيى وتىرىپ قالدى. بارىنە كىنالى ءوزى سەكىلدى. وسى تۇيىقتان شىعۋدى دا ەندى ءوزى ويلاپ تابۋى كەرەك.
— تامىر، سەن مۇڭايما! مۇنداي كەزەڭدە ءبارى جۇپ-جۇمىر بولسا، ول كۇرەس بولا ما؟ جاۋدان اقىلدى اسىرۋ كەرەك. امان اتتانۋدىڭ قامىن ويلايىق.
— ءوزىم دە سونى ويلاپ وتىرمىن. بۇگىن بۇل ۇيگە زەينەپتەن باسقا جان بالاسى جولامايدى. اۋىلعا قوناقتار تاعى ءبىر كۇن ايالدايتىنداي جايباراقاتتىق سىڭاي تانىتۋىمىز كەرەك. اتتاردى اناۋ توعايعا، ەل كوزىنەن جاسىرىن جەردە ەرتتەتەم. ءىڭىر تۇسە سەرۋەندەگەن بوپ سولاي قاراي كەتەمىز. قاستارىڭىزعا ەرعازىنى ەرتىپ، قوساقتارىڭىزعا قۇدايتورىنى بەرەم. تۋرا جۇرمەي، قوعالى كولى ارقىلى اينالىپ كەتەسىزدەر. ول جولدى ەرعازى جاقسى بىلەدى. الدا-جالدا قۋعىن بولا قالسا، قۇدايتورى مىنگەسىپ قاشساڭىزدار دا جالدى مالعا جەتكىزبەك ەمەس.
ءجۇسىپ نارعازىنىڭ اعىنان جارىلا ايلالى جوسپار قۇرعانىن اڭعارعانداي. ەسىل-دەرتى وزدەرىن امان جەتكىزۋ سەكىلدى. ماناعى ءبىر جىلانشا وقىس يرەلەندەپ شىعا كەلگەن كۇدىك باسىلايىن دەدى.
— مىنە، ناعىز اسكەري ستراتەكسىڭ، — دەدى شودىر قالجىڭىنان اينىماي.
— ستراتەك دەگەن نە؟
شودىر جۇسىپكە قارادى.
— وسى ءسوزدى قازاقشاعا قالاي اۋدارۋعا بولادى؟
قارابايىر سوزگە، قالجىڭعا بار بولعانمەن وسىندايعا ىركىلىپ قالام.
— نە دەۋگە بولادى؟ اسكەري بولجامپاز دەگەنگە كەلە مە؟ قالاي؟
— تاپ ءوزى. اسكەري بولجامپازسىڭ، — دەدى شودىر. — سەنىڭ ءوزىڭنىڭ مۇندا قالعانىڭ دا دۇرىس. اۋىل ۇرەيلەنىپ جۇرمەسىن.
— بۇل پالەلەر قايدان كەلىپ ەدى دەپ قارعاپ جۇرەر، — دەدى ءجۇسىپ.
— جۇكە، ءسىز كۇدىكتىڭ تۇزاعىنان بوسانىڭىز. مەن بۇل اۋىلدى، نارعازىنى وزىمنەن دە جاقسى بىلەم. شاقىرعانى — بۇلاردىڭ اق نيەتى. وسىندا بارىڭىز، بىر-ەكى كۇن بولسا دا سەيىلىڭىز دەپ تۇرتپەكتەگەن مەن عوي. كەلگەنىڭىز قاتە بولسا، كىنا مەندە.
شودىردىڭ تامىرىن قورعاپ، وتقا ءتۇسىپ وتىرعانىن ءجۇسىپ سەزدى. اڭگىمەنى وزگە ارناعا سالىپ:
— قىمىز ىشسەك قايتەدى، — دەدى.
نارعازى اڭگىمە باسىندا ادەيى سىرتقا شىعارىپ جىبەرگەن زەينەپتى داۋىستاپ شاقىردى.
— قوناقتارعا قىمىز قۇي!
— زەينەپتەن جاسىرىن سىرىڭ بولادى ەكەن عوي، تامىر، - دەدى شودىر.
— «استىڭداعى اتىڭا سەنبە، قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە» دەپ ساقتىق قىلادى دا، ءبىراق ساقتانا الماي قور بولادى ءبىزدىڭ قازاق.
نارعازى بۇل ءسوزدى ءوزىن كىنالاي ايتقان سەكىلدى كورىندى جۇسىپكە.
— قوڭىر كۇيشىنىڭ كەشەگى اۋەندەرى قۇلاعىمنان كەتپەي وتىر، — دەدى ءجۇسىپ ءسال كوڭىلدەنىپ.
— ايتادى-اق ەكەن ءوزى. بۇگىن وسى زەينەپكە ولەڭ ايتقىزساق قايتەدى؟ - دەدى شودىر.
زەينەپ قيىلا نارعازىعا قارادى دا:
— كوكەسىنىڭ بۇگىن كوڭىلىنىڭ حوشى جوق، — دەدى.
— سەن مەنىڭ كوڭىل حوشىمدى ەمەس، قوناقتاردىڭ كوڭىل حوشىن ويلامايسىڭ با؟
— قوناق كادەسى دەگەن بولادى. وندا قوناقتاردىڭ وزىنە ايتقىزايىق. بۇگىنگى كەش قوناقتاردىكى بولسىن. قىزا-قىزا ارا-اراسىندا ءبىز دە قۇر قالماسپىز.
جانارىن توڭكەرە زەينەپ ءجۇسىپ پەن شودىردى شولىپ ءوتتى.
— ءيا، بۇگىنگى كەش كەشەگىدەن دە اڭىزاق بولۋى كەرەك.
قاشىرتا ايتقان نارعازىنىڭ بۇل سوزىندە قۋلىق بار ەكەنىن زەينەپ سەزگەن جوق. قىمىزىن ساپىرىپ، بارىنە قۇلدىق دەگەندەي باسىن يزەدى.
— انا مەستى ءبىر بۇلقىندىرىپ بەرشى. الگى تەتەم مەنەن تەنتەگىم ءالى جوق قوي.
زەينەپ نارعازىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي تۋعان جانعازىنى «تەتەم» دەيتىن دە، ەرعازىنى «تەنتەگىم» دەيتىن.
— ولار دەمالسىن. مەستىڭ قىمىزىن ءىشۋدى بىلگەندە، ءپىسۋىن بىلمەيمىز بە، كانە، مەن-اق ءپىسىپ بەرەيىن، — دەپ شودىر ورنىنان تۇردى.
نارعازى كوڭىلدەنىپ كۇلدى.
— سەنىڭ قولىڭنان كەلمەيتىن نە بار، زەينەپ قۇرداسىن ادەيى قۇرداي جورعالاتايىن دەگەن شىعار.
— قوڭىر كۇيشى قايتىپ كەتتى مە؟
— جوق، ەرعازىعا شاقىرتىپ، سونىڭ ۇيىنە جىبەردىم. اپام دا سوندا عوي. كەنجەسىمەن بىرگە تۇرادى. مىنا جاعدايدا اۋىلدىڭ نازارى سوندا بولسىن. ءارى اپام دا ءبىر جاساپ قالسىن دەدىم.
— دۇرىس جاساعانسىڭ، — دەدى مەس ءپىسىپ تۇرعان شودىر. — اقىلدى شارۋا.
كەش باتپاي، كۇن ۇزارىپ كەتكەندەي بولدى. الاڭ كوڭىلگە قاشان دا سولاي كورىنەتىن ادەتى عوي. تۇسكى استىڭ الدىڭدا دا بۇلار كۇبىر-كۇبىر كوپ سويلەستى. كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن زەينەپ ءبىر ءسوزدى ەستىگەنمەن، ءبىر ءسوزدى ەستىگەن جوق. قوناقتار ادەيى ەسكەرتىپ كەشكىگە اس سالدىرعان جوق.
— كەشەدەن بەرى تاماقتى كوپ ىشتىك. كۇپتى بولىپ قالىپ جۇرەرسىز، — دەدى شودىر.
— ءيا، ءيا، جەڭگەي، — دەدى ءجۇسىپ. — ءسىزدى دە شارشاتتىق. مىنا ناكەڭ توعاي جاققا بارىپ قۇس اتايىق دەپ وتىر.
— ە... ءوزىنىڭ مەرگەندىگىن كورسەتەيىن دەگەن عوي، — دەدى زەينەپ ناساتتانا.
— ناكەڭ ءارى مەرگەن بە؟ — دەدى ءجۇسىپ.
— قۇرالايدى كوزگە اتادى. اتتەڭ، ۋاقىت تىعىز بولدى، ايتپەسە تامىردىڭ اڭشىلىعىن كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت.
— شودىر ءوسىرىپ ايتادى. ءبىراق قۇر الاقان ەمەسپىز. قۇداي امانشىلىقپەن قانسونارعا جەتكىزسىن. قىزىعى قاسقىر، تۇلكى اۋلاۋ عوي، - دەدى نارعازى.
كەشكى مالدىڭ كەلۋىمەن ازان-قازان باستالعاندا بۇل ۇشەۋى توعاي جاققا بەتتەدى. كۇن ۇياسىنا ءالى قۇرىق بويى جەتپەي تۇر. مالىباي مەن ەرعازى اتتاردى ساقاداي ساي ەرتتەپ قويىپتى. ءبىر جارىم كۇن تىنىققان قوناقتاردىڭ اتتارى دا رەڭدەنىپ قالىپتى. «ساپارعا ءبىز دايىن» دەگەندەي تىقىرشىپ، ورىندارىندا تۇرا الماي تۇر. سۇلىق تۇرعان قۇدايتورى عانا. مال يەسىنە تارتادى دەمەكشى، ءوزى دە جىلقىنىڭ ءىرىسى ەكەن. اتى دا سوعان وراي قويىلسا كەرەك. جانۋار ءبىر كەزدە ءىشىن تارتتى. بۇل سىردى بىلەتىن نارعازىنىڭ جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. ءبىر قيىندىق بولاردا ءتىلسىز سەرىگى وسىلايشا حابار بەرۋشى ەدى. ارتىنشا كۇرسىندى. جىلقىنى كوپ باققان مالىباي دا مۇنى جاقسىلىققا جوري قويعان جوق. ءبىراق ءوزىنىڭ سالماقتى ادەتىنە باسىپ ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى.
— قۇدايتورىنىڭ قوساقتا بولعانىن مەنى قاستارىڭدا دەپ ەسەپتەڭدەر، دوستارىم. جاعداي وسىلاي بولدى، — دەدى نارعازى كىنالى ادامداي.
— كوكە، ءسىزدىڭ اۋىلدا بولعانىڭىزدىڭ ءوزى ولاردى سەسكەندىرەر، قام جەمەڭىز، — دەدى جاستىعىنا باسىپ سويلەگەن ەرعازى.
— ناكە، سىي-قۇرمەتىڭىزگە كوپ راقمەت. ءبىر اپتادان سوڭ جولىعىپ كەتىڭىز، - دەدى ءجۇسىپ.
— اماندىق بولسا!
توعاي ىشىندە قاراڭعىلىق قويۋلانا باستاعان كەزدە ءۇش اتتى، قوسارىندا قۇدايتورى باتىسقا قاراي جول تارتتى. اينالما جولمەن قارعالى، چەركەش ءبىراز جەر. ەسەسىنە قاۋىپسىزدەۋ، قۇم اراسىمەن دە ءبىرسىپىرا ءجۇرىس بار. «جارتى كۇندىك جولدى مىنا شاتىرباي ءيتتىڭ ءبىر جارىم كۇندىك جول جاساعانىن كوردىڭ بە! قوناقتارىم امان جەتسىن. الدىڭنان ءبىر كەلتىرەرمىن. اۋىلعا ءوزىڭ كەلمەيسىڭ عوي. ايتپەسە كەڭىردەگىڭدى سۋىرىپ قولىڭا بەرەر ەدىم» دەپ تىستەندى نارعازى. ءسويتىپ، ءوز ويىمەن ءوزى ارپالىسىپ كەلە جاتتى. ات ۇستىندەگى مالىباي وعان ءۇن قاتقان جوق. كەنەت سارى ايعىردىڭ كۇڭگىرلەگەن كىسىنەسى ەستىلدى. ەكەۋى دە ەلەڭ ەتە قالدى.
— كەتتىم مەن جىلقىعا، نارعازى!
— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بەلدەۋىندە كوكساداقتى اكەپ قويارسىڭ. جامان ايتپاي جاقسى جوق.
— جانعازىنىڭ اقتابانىن دا اكەپ قويام.
— ونىڭ دا دۇرىس.
اسپانعا كوز سالعان نارعازى:
— بۇگىن ايدىڭ نەشە جاڭاسى؟ — دەدى.
— ۇمىتپاسام، جاڭا اي تۋعالى ون سەگىز ءتۇندى وتكەردىك، - دەدى مالىباي.
— ە... ءالى ءبىراز قاراڭعى بولادى ەكەن عوي.
مالىباي تاسىرلاتا شابا جونەلدى، كۇن باتسا-اق جاعى سەمبەيتىن بايعىز اۋىق-اۋىق شاقىرۋعا باستى.
نارعازى جەدەلدەتە ۇيگە بەتتەدى. كەشەگى كۇي سياقتى بوپ كۇمبىرلەگەن مىناۋ وزەننىڭ اعىسى دا، بايعىزدىڭ تۇنگى ءساندى قيقۋى دا قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەدى. كۇزدىڭ سامالى دا ىزعارعا اينالعان سەكىلدى مە، قالاي؟ كوڭىل ويران-توپان بولعاندا كورىكتى دەگەننىڭ بارىنەن ءسان كەتەتىن بولسا كەرەك. مىناۋ ءىڭىر قاراڭعىلىعىنداي نارعازىنىڭ كوڭىلى دە قاراۋىتىپ كەتتى. ۇيگە، زەينەپكە جەتۋگە اسىقتى. جامانداتقىر سارى ايعىر تاعى دا ايدالادا اداسىپ قالعانداي زارلى ءبىر كىسىنەسىنە باستى.
11
چەركەستەگى تەكەتىرەس اياقتالىپ، ەل ەڭسەسىن ءبىر كوتەرگەن-دى. اقتار جەڭىلىپتى، قىزىلدار جەڭىپتى دەگەن ءسوزدى كوپكە دەيىن بالا دا، كارى دە اۋىزدارىنان تاستاماي ءجۇردى. جايلاۋعا كوشىپ، جايلاۋدان ءتۇسۋ بۇرىنعى قالپىنا كەلگەندەي. زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلىنەن قۇلاق تىنىشتالىپ، قوقاڭداپ مىلتىق اسىنعاننان كوز دەمالدى. بالا ۋانىپ، ەركەك اتاۋلىنىڭ جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. كۇندە بەلدەۋدە تۇراتىن اتتاردىڭ دا ارقاسى بوساپ، سۋعا سالىپ قوياتىن سويىلدار دا ەندى كەرەك ەمەس سەكىلدى. قارۋلى اسكەر كەلمەگەنمەن، «سەن ول جاقسىڭ، سەن بۇل جاقسىڭ» دەپ وز-وزىنەن كيكىلجىڭدەسىپ قالاتىن اۋىل اراسى دا تىنىشتالايىن دەدى. قىسقاسى، «ۇركىنشىلىك» اتانعان جىلدار الىستاپ، جاڭا ءبىر تىرشىلىك باستالعانداي.
«شولاق ەتەك»، «بەلسەندى» دەگەن شىقتى. ءار-ار جەردەن «جاشەيكە» قۇرىلا باستاپتى دەپ گۋىلدەستى. بىرەۋ مۇنىڭ ءمانىن ۇققىسى كەلەدى، بىرەۋ ەنجار سەكىلدى. «شولاق ەتەك» دەپ كيگەن كيىمنىڭ قىسقالىعىنا بولا قويىلسا، «بەلسەندى» دەپ جينالعان جەردە سويلەمپاز بولعانى ءۇشىن اتاندى. كەدەيدىڭ كۇنى تۋدى، بايدىڭ كۇنى قۇرىدى دەگەن سوزدەر ءجيى ەستىلە باستادى.
مامبەتەي دەگەن ەلدىڭ باسىبەك دەگەن بايى كەشەگى الاساپىران كەزدە قىزىلدى دا، اقتى دا جاقتاماي، ءالىپتىڭ ارتىن باققان بولاتىن. ەندى نە بولار ەكەن؟ «قۇم جينالىپ تاس بولماس، قۇل جينالىپ باس بولماس». ۇيىنەن كوپ شىقپاي، ەستىپ-بىلگەندەرىن ىشتەي ءتۇيىپ، ەل جاعدايىن سىرتىنان باقتى. ءوزى سۇستى ادام بۇرىنعىدان دا سۇستانا ءتۇستى. ۇستىنە شاقىرماسا، كوپ ەشكىم كىرمەيدى. زامان قانداي، زاڭ قانداي، وتكەن جىلى قايتىس بولعان اكەسىنە ەل امان، جۇرت تىنىشتا اس بەرىپ العىسى كەلدى. سادىر، ماتايدى تۇگەل جيناپ، ءبىر دۇرمەك جاساۋعا بەل بايلايدى. بايگەنىڭ الدى — بوتالى ىنگەن، ارتى — تاي دەپ، جەتىگە دەيىن جۇلدە جاريالادى.
ەلدىڭ اراسىنداعى ەڭ ۇلكەن اڭگىمە ەندى وسى باسىبەكتىڭ اكەسى مالكەنىڭ اسى بولدى. رۋ-رۋ بولىپ، بايگەلەرىن جاراتىپ، سويىستارىن ازىرلەدى، كۇنى-تۇنى كۇرپىلدەپ سابالار ءپىسىلىپ جاتتى. نارعازى قۇدايتورىنى قوسسام با، كوكسادىقتى قوسسام با ەكەن دەپ كوپ ويلاندى.
قۇدايتورى انادا ءجۇسىپ پەن شودىردى اپارىپ سالعاننان كەيىن بوس جىبەرىلگەن-دى. ەرعازى ول جولعى اڭگىمەنى جىرداي عىپ ايتىپ كەلگەن ەدى.
تۇنىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، شاعىلدىعا جەتكەندە قاتتى داۋىل كوتەرىلەدى. قارسى سوققان جەل قوينى-قونىشىن قۇمعا تولتىرىپ، باسقان قادامدى مۇڭ قىلادى. شودىر اسىنعان مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسىنا قۇم تولىپ قالماسى ءۇشىن كويلەگىن شەشىپ الىپ، وراپ تاستايدى. ءجۇسىپ ءبىر ءسات تايسويعاننىڭ قۇمىنا كىرگەندەي اسەر الىپ، «ءبىر تۇندە اتىراۋدان ءبىر-اق شىققان جوقپىز با» دەپ قالجىڭدايدى. قۇمدى تاۋسىپ، تاڭ اتا قوپاعا جاقىنداي بەرگەندە، الدارىنان ءبىر توپ اتتى كورىنەدى. «بۇل اراعا دا توسقاۋىل قويىپ ۇلگەرگەن بە» دەپ سەزىكتەندى ەرعازى. شاماسى ون شاقتى ادام. نارعازى مەن جانعازى قاسىندا بولسا، كيلىگىپ-اق كەتەر ەدى، مىنا ەكەۋى سويىلعا بار ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن. قوي، قوناقتاردىڭ ءبارىن جازىم ەتىپ الىپ جۇرەر. ەرعازىنىڭ ەسىنە ءبىر قۋلىق تۇسە كەتتى.
— شوكە، — دەدى ول فەودور افاناسيەۆيچكە قاراپ، — ءسىز مىنا مەنىڭ باسىمداعى تىماقتى كيىڭىز دە، قۇدايتورىعا ءمىنىڭىز.
— نەگە؟
— بۇل وڭىردە نارعازى كوكەمدى، قۇدايتورىنى تانىمايتىن ادام كەمدە-كەم. ءسىزدى كوكەم ەكەن دەپ قالادى، سەسكەنسىن انالار. وزدەرى تيىسپەسە، ءبىز تيىسپەيىك.
شودىر ەرعازىنىڭ ەسەبىن بىردەن تۇسىنە قويدى. لىپ ەتكىزىپ اتىن اۋىستىردى. جانۋار شىنىندا ءىرى مال ەكەن، مانادان ءمىنىپ كەلە جاتقان اتىنان مىناۋ تۇيەدەي بيىك كورىندى. ءوزى دە ىرىلەنىپ كەتكەن سياقتى.
— مەن بىلسەم، بۇلار اجى اۋىلىنىڭ ادامدارى. شاتىرباي قۋ الداپ، ايداپ سالۋى مۇمكىن. بىزبەن قۇداندالاس، كەشەگى مالىباي جىلقىشىنىڭ ەلى عوي. قۇدايتورىمەن نارعازى كوكەم ول اۋىلعا تىنىشتىق كەزىندە سان بارعان، سان رەت قۇدالارىنىڭ نامىسىن جىرتىپ سويىلعا دا تۇسكەن. ءجۇسىپ مىرس ەتىپ كۇلدى.
— ءاي، قازاعىم-اي، ارازداسۋىڭ دا وڭاي، تاتۋلاسۋىڭ دا وڭاي. وسىنىڭ ءبارى ەل بولىپ ءالى بىرىگە قويماعاندىكى-اۋ. مىناۋ سوۆەت وكىمەتىنىڭ قول استىندا وسى دەرتتەن ەندى ارىلساڭ جارار ەدى...
— ءيا، — دەدى شودىر اڭگىمەگە قوسىلىپ، — بايلار وسى رۋعا ءبولىنۋدى قاتتى پايدالانادى. وزدەرى ءجابىر كورسەتكەن كەدەيلەرگە «سەن قانىڭ ءبىر، پالەن اتانىڭ بالاسى ەمەسسىڭ بە» دەسە، ول سورلىلار سىلق ەتىپ تۇسە قالادى. رۋ اتىمەن وتقا ايداسا وتقا، سۋعا ايداسا، سۋعا كەتە بەرەدى. بۇل تۇستا سوۆەت وكىمەتىنە كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك.
ەرعازى ولاردىڭ اڭگىمەسىن بىردە ەستىپ، بىردە ەستىمەي، ەكى كوزىن اتتىلاردان الماي كەلەدى. ەندى ءبىر جيىرما شاقىرىم، ار جاعى — قىزىلداردىكى، ءقاۋىپسىز. شودىر مەن ءجۇسىپ ولاردىڭ اراسىندا سۋداعى بالىقتاي عوي. اتتىلاردىڭ اسىنعان مىلتىقتارى بولماعان سوڭ، شودىر اسا قورقا قويمادى. شاتىربايدىڭ قارۋلى جاساعى توتە جولدىڭ بويىنان كۇتسە كەرەك. ال مىنا سەكىلدىلەرگە مىلتىقتى ءبىر اتساڭ، وزدەرىنەن-وزدەرى زارە-قۇتى قالماي قاشا جونەلەدى. ءبىراق اينالمالى جول، تۇندەگى قۇمنىڭ داۋىلى بۇلاردى ەداۋىر شارشاتقانداي، اسىرەسە اتتارعا وبال بولدى.
استىنداعى قۇدايتورى كوسىلە اياڭداپ كەلە جاتتى. قارۋلى-اق مال ەكەن، شىركىن! وزگەسى مۇنىڭ اياڭىنىڭ وزىنە جەلە جورتاقتايدى.
ءجۇسىپ پەن شودىر چەركەشكە امان-ەسەن جەتكەن سوڭ، ەرعازىنى اتتارىمەن ءبىر كۇن دامىلداتادى. قايتاردا ول «تاۋەكەل» دەپ توتە جولعا تۇسەدى. قىزىقتىڭ كوكەسى وسىندا بولادى.
قۇدايتورىمەن ۇرىپ كەلە جاتقاندا، كوكتەرەك بەكەتىنىڭ تۇبىنەن ءتورت اتتى شىعا كەلسىن، بىرەۋىنىڭ اسىنعان مىلتىعى بار.
— ەي، تۇرعانبەكتىڭ كۇشىگى، توقتا، الگى ارتىن جالاپ جۇرگەن قىزىلدارىڭ قايدا؟
داۋىستى بىردەن تاني كەتتى. باياعىدا شاتىربايدىڭ كوگەنىندە جاتقاندا ماي قۇيرىعىنان ءۇش تەپكەن ونىڭ ادىراڭ ءىنىسى باتىرباي ەكەن. «جامان ءيتتىڭ اتىن ءبورىباسار قويادى» دەمەكشى، كوردىڭ بە، وزىنە دارداي ات قويعانىن! مىلتىق تا سونىڭ يىعىندا.
— ءبىر قۇتىلىپ كەتىپ ەدىڭ، ەندى ءتۇستىڭ بە قولىما، قىزىلدىڭ جالدابى!
كەسپەلتەك شوقپارىن قوقاڭداتىپ جاقىنداي ءتۇستى. قاسىنداعى ۇشەۋى دە مۇنى قورشاۋعا اينالدى.
— ايت، جانىڭنىڭ بارىندا! اۋىلىڭا اكەلگەن ورىستاردى قايدا تىقتىڭدار؟
ەرعازى سىزداعان كۇيى اشۋلى كۇلدى.
— ولاردى ىزدەسەڭ، چەركەشكە بار. سەندەردىڭ وسى زالىمدىقتارىڭدى ەستىپ، اۋىلىڭا اتتى اسكەر جىبەرەيىن دەپ جاتىر. سەن بۇل ارادا اۋزىڭدى اشىپ جۇرگەندە، مەن ولاردى اينالما جولمەن اپارىپ تاستاپ كەلەمىن. بايقا، بۇل قىلىعىڭ ءۇشىن ارتىنان بارماعىڭدى شايناپ جۇرمە!
— ماعان سەنىڭ باسىڭ دا جەتەدى. قۇتىرعان كۇشىك! — تاعى دا قوقاڭداپ جاقىنداي بەرگەندە، ەرعازى كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن «توبىقتىڭ تۇسى وسى-ay» دەپ تاقىمىنداعى شوقپارمەن قاعىپ كەپ جىبەردى. قارا مويىل شوقپار نىق بىلەم، اسىنعان مىلتىق-سىلتىعىمەن اتتىڭ ۇستىنەن باتىرباي ۇشىپ ءتۇستى. باسقاداي جاندى جەرىنەن ۇرسا، جامان نەمەنىڭ قۇنى ءۇشىن ەرتەڭ بۇكىل اۋىلدى جىعىندى ەتۋى مۇمكىن. باتىرباي باج ەتىپ بارىپ جەرگە تۇسكەندە، قۇدايتورىنى بۇرىپ الىپ، اعىزا جونەلدى. كوڭىلگە ۇلكەن مەدەۋ — مىلتىقتىسىن جامساتتى، قالعانى قۋىپ جەتسە كورە جاتار.
ەكەۋى قۇلاعان باتىربايدىڭ قاسىندا قالدى دا، بىرەۋى تىرباڭداپ قۋعان بولدى. «مۇنى دا جامساتىپ كەتسەم بە ەكەن» دەگەن وي ەرعازىنى ۋىسىنا الدى. قۇدايتورىنىڭ باسىن تەجەدى. اناۋ ادىراڭداپ جەتە بەرگەندە، اتتىڭ باسىن كىلت بۇرىپ، وزىنە قاراي تۇرا ۇمتىلدى. شىڭجاۋلاۋ بىرەۋ ەكەن، قورىققانىنان كوزى الاقتاپ، شوقپاردى سىلتەتپەي-اق ات ۇستىنەن وز-وزىنەن دومالاپ ءتۇستى.
ساق-ساق كۇلگەن بويى ەرعازى ەلگە قاراي قۇدايتورىنىڭ باسىن تۇزەپ تارتىپ وتىردى. اناۋ ۇشەۋ قارا ءۇزىپ قالا بەردى. ءتىپتى مىلتىق وعى جەتەر جەرگە دە جاقىنداي المايدى. قۇدايتورى كوسىلگەن سايىن ۇزاي ءتۇستى...
نارعازى وسىنداي كۇن تۋا قالسا، «ءتورت اياعىنىڭ جەلى بار جانۋار الىپ شىعار جاعدايدان» دەپ تۇيگەن-دى. قاتەلەسپەپتى. ءىشىن تارتىپ قۇدايتورى ءوزى دە ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي بولىپ ەدى-اۋ! جەمە-جەمگە كەلگەندە ەر جىگىتتىڭ سەرىگى، نامىسىن جىرتار جاقىنى قاسىنداعى اسىل جارى مەن استىنداعى جۇيرىك اتى عوي. مىناۋ مالكەنىڭ اسى دا نامىسىنىڭ ساراپقا تۇسەر شاعى سەكىلدى. ۇركىنشىلىك جىلدارى ەسى كەتكەن حالىقتىڭ ءيا بىرىكتىرەر، ءيا اراسىن اجىراتار ءبىر وقيعا بولعالى تۇرعانداي. قاتاردان قالماۋى كەرەك. نارعازى ات قوسا الماپتى دەسە، الدىمەن شاتىرباي كوتىن جىرتىپ كۇلەدى ەمەس پە! ونىڭ اقبەرەنى قۇدايتورى بايگەگە تۇسپەگەن جەردە ەسە بەرمەي جۇرەتىن-دى. بيىل اقبەرەننىڭ بەستى شاعى، جىلقى مالىنىڭ ناعىز جۇلدىزدى كەزەڭى ەمەس پە؟! قۇدايتورى بولسا ودان ەكى جاس ۇلكەن. كوكساداق تىم جاستاۋ، ءبىراق مال تانيتىنى راس بولسا، بۇدان ءتۇبى ناعىز جۇيرىك شىعادى.
وسى استا قالايدا شاتىربايدىڭ ساعىن سىندىرۋى كەرەك. ءقازىر سويىلعا جىعىپ، شاۋىپ الاتىن ۋاقىت ەمەس. مىناۋ كەڭەس وكىمەتى وندايدىڭ ءبارىن وزبىرلىق سانايتىن بولسا كەرەك.
چەركەشتەگى جەڭىستەن كەيىن ءجۇسىپ ءوزىن شاقىرىپ الىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسكەن-دى. سوندا كوپ جايلاردى اڭعارتتى. وسى قورعانىس كەزىندە كورسەتكەن كومەگىنە، ازاماتتىق ىقىلاسىنا العىس ايتتى. ءوزىن ۆەرنىيعا شاقىرتىپ جاتقانىن بىلدىرە وتىرىپ، ەندى جاڭا وكىمەتتىڭ بەيبىت ىستەرىمەن اينالىسۋى كەرەكتىگىن اڭگىمە ەتتى. شودىردىڭ دا سول جاققا شاقىرتىلعانىن ەسكەرتتى. ءوزى جالعىز قالعانداي ەرعازى قۇلازىپ كەتتى.
ءجۇسىپ ەلدى ارالاپ ءجۇرىپ، قارمىس اۋىلىنا — جانعازىنى، اجى اۋىلىنا قوسپانبەتتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ وكىلى ەتتى. نارعازىعا ءوزىڭىز باسقارساڭىز قايتەدى دەگەن يشارات بولىپ ەدى، ول باس تارتتى.
— باۋىرىم ءجۇسىپ، مەن ءوزى قىزبالاۋ اداممىن، ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى مىنەزى ورنىقتى — جانعازى. ءارى شىنىمدى ايتايىن، سەندەردى قوناققا شاقىرىپ، اكىمدىكتى ساتىپ العانداي بولمايىن.
مەدەت ەلىندە ۇلكەن داۋ بولىپ، شاتىرباي ءوزىم باسقارام دەپ وڭمەندەپتى. شودىر كۇلىپ، قىزىق ەتىپ ايتىپ كەلگەن بولاتىن.
— قىزىلدارعا اشىق قارسى شىققان ءسىزدى قالاي بۇل اۋىلداعى قىزىلداردىڭ وكىمەتى قويامىز؟ ءبىراق ويلانىڭىز، پيعىلىڭىز تۇزەلىپ، كەڭەس وكىمەتىنە شىن بەرىلسەڭىز، كەيىن كورۋگە بولادى.
شاتىرباي شودىردى وڭاشا شىعارىپ الىپ، ۇزاق سويلەسىپتى. استىنا ات مىنگىزىپ، الدىنا مال سالاتىنىن ايتىپتى.
— اقساقال، بۇل اق پاتشانىڭ تۇسىنداعى بولىس سايلاۋى ەمەس. كەڭەس وكىمەتى، ءبارى كەڭەسىپ شەشىلەدى. كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە ايتايىن، مىنا مەدەت ەلى ءسىزدى جەك كورەدى ەكەن. «باياعى شالقاقتاعان شاتىرباي ەندى جاڭا وكىمەت تۇسىندا دا شالقىماق پا» دەيدى. قالاساڭىز، جۇرتتىڭ تالقىسىنا سالايىن.
— ويباي، ويباي، شودىر قاراعىم، تالقى دەگەن پالەڭدى ايتپاي-اق قوي! ءبىراق اناۋ قارمىس ەلىندەگى جانعازىنى دا اكىم ەتىپ قويىپسىڭدار عوي.
— قويعامىز جوق، ءوزى سايلادى.
— تۇرعانبەكتىڭ ءۇش كوكجالى، ايتەۋىر قىپتارىڭدى تاپتى سەندەردىڭ، — دەپ ماعان وكپەلەپ قالدى شاتەكەڭ.
— ونىڭ استىرتىن جۇرگىزگەن نەبىر زۇلىمدىق ارەكەتىن ءبىز ۇمىتتى دەپ ويلاي ما ەكەن؟
— ءاي، بيلىكتىڭ قۇرتى قيىن-اۋ! — دەگەن سوندا ءجۇسىپ. — كەشەگى اق پاتشا تۇسىنداعى نەبىر بولىس سايلاۋىن ەستىگەندە جۇرەگىڭ اينيدى. ايتەۋىر اكىم بولۋ ءۇشىن مالىن دا، جانىن دا سالعان كورسوقىرلار قانشاما! ولاردى پاتشا گۋبەرناتورلارى قاتتى پايدالانعان. بايلاردىڭ كورسوقىرلىعى گۋبەرناتورلاردىڭ بايۋ كوزى بولعان. بارلىق اۋىرلىقتى حالىق كوتەرگەن. كوپتەگەن بايلار ءىش جاققا بالالارىن وقۋعا جىبەرگەندە، ولار ءبىلىم السىن دەدى عوي دەيسىڭ بە، ەرتەڭ اكىم بولسىن دەپ جىبەردى. اتاقتى شىڭعىس سۇلتاننىڭ شوقاندى وقىتقانداعى نەگىزگى ماقساتى دا سول بولعان. ءبىراق شوقان عالىمدىقتى، جيھانگەرلىكتى قالادى عوي.
— ال ەندى وسى باي بالالارىن وقىتۋدىڭ پايداسى كەدەيلەرگە دە ءتيىپ قالدى، — دەپ كۇلەدى ءجۇسىپ. — كەيبىر ەركە شولجاڭدار وقۋدان باس تارتقاندا، سولاردىڭ ورنىنا كەدەي بالالارىن جىبەرەدى. نەمەسە ءتىپتى جالعىز بالاسىن زەرىكپەسىن، اۋىلدى ساعىنباسىن دەپ قاسىنا قوسىپ جىبەرەدى. سونداي قوساردىڭ ءبىرى — مىنا مەنمىن.
شودىر ءجۇسىپتىڭ ءبىراز سىرىن بىلسە دە، مىنا سىرىن بىلمەيتىن. ەندى ءتۇسىندى.
— ءبىز سول گۋبەرناتورلارداي بولىپ جۇرمەيىك، فەدور افاناسيەۆيچ. مىناۋ اقسۋ، سارقان، الاكول وڭىرىنە ەڭ سەنىمدى وكىلدەرىمىزدى قالدىرىپ كەتۋىمىز كەرەك. سوۆەت وكىمەتىنىڭ بۇعاناسى ءالى بىلقىلداق. ءار اۋىلدى، ءار رۋدى ولاردىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن ادامدارى باسقارسىن. ەل كىمدى تىڭدايدى، سوعان سۇيەنۋ كەرەك. كەدەيلەردىڭ ىشىندە دە جۇرت قۇرمەتتەيتىندەر از ەمەس. اۋقاتتىلاردىڭ دا ادامدارى بار. بايلاردىڭ ءوزى دە ورەسى جاعىنان بىر-بىرىنە ۇقسامايدى.
ءجۇسىپتىڭ مىناۋ اڭگىمەلەرى نارعازىنىڭ ءوز ويىمەن ۇندەس جاتقان سەكىلدى. جالپى، ادامگەرشىلىك، ادىلەتتىك بەل السا، كەڭەس وكىمەتىڭ جامان بولا قويماس.
مالكەنىڭ اسى — وسى جاڭا زامان تۇسىندا وتەيىن دەپ وتىرعان اس. ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، نارعازى اقىرى بايگەگە قۇدايتورىنى قوسۋعا بەل بايلادى. مالىبايمەن اقىلداستى، ول دا بۇل ويدى قۇپتادى.
— قاي بالانى مىنگىزەمىز؟ — دەدى نارعازى.
— اتتاردى «تىم الىستان جىبەرەدى ەكەن» دەپ ءجۇر عوي. كون تەرىلەۋ بالا بولسا جارار ەدى.
— اقىلجاننىڭ ءوزى شاپسىن. تاقىمى قۇتتى، ءارى قۇدايتورىمەن سىر مىنەز، ءارى اتقا جەڭىل.
— ۇزاق شابىسقا قاتالاپ كەتىپ جۇرمەسە. كۇننىڭ ءوزى جاز.
— مالەكە، شىنىمدى ايتسام، باسقا بالاعا سەنبەي تۇرمىن.
— وندا انا اپكەڭمەن اقىلداس.
دامەلى قارسى بولعان جوق. ءسويتىپ، مالكەنىڭ اسىندا اتتار ەگەسى عانا ەمەس، نامىستار ەگەسى دە بەزبەنگە تۇسەتىن سياقتى. نارعازى مەن مالىباي قۇدايتورىنى باپتاسا، دامەلى اقىلجاندى باپتادى. سۇزەگەن مولدانىڭ الدىنداعى وقۋ ءبىراز جۇقارتىپ تاستاعان ەدى. ەڭ ءوتىپ كەتكەنى - سوڭعى ءجابىرى. زەرەكتىگىمەن الدىنا جان سالماي كەلە جاتقان بالاعا مولدەكەڭنىڭ كوزقاراسى كۇرت وزگەردى. ول جۇسىپتەرمەن بىرگە بولعان تۇننەن باستالدى.
— تارت قولىڭدى، شوقىنشىلىقتىڭ ورنىنا اۋناپ كەلىپ، قاي بەتىڭمەن ۇستايسىڭ قۇراندى! — دەپ اقىردى ەرتەڭىنە. بالانىڭ جۇرەگىن وتكىر ۇستارا ءتىلىپ جىبەرگەندەي بولدى. كەشەگى ءبىر كەشتەن زور ءلاززات الىپ، انگە ۇيىپ، كۇي تىڭداپ، اسىنعانى مىلتىق بولعانىمەن، جاندارى نۇرلى ادامداردى كورگەندەي بولىپ قايتىپ ەدى. مۇندايعا قارسى بولسا، شاريعاتتا نە كۇن؟! مۇندايعا قارسى ءپىر تۇتقان مولدەكەڭدە نە ادامگەرشىلىك؟ ءوز جۇرەگى ەكىگە ءبولىنىپ، سول ءبولىنىستىڭ قاقتىعىسىنان تۇتانعان وت كەۋدەسىن ورتەپ بارا جاتقانداي سەزىندى. ءلام ءتىل قاتقان جوق، سازارىپ تۇرىپ الدى. مۇنداي مىنەزدى اقىلجاننىڭ بويىنان ەش ۋاقىتتا بايقاماعان مولدا تاعى دا تىكەنەكتەي قادالدى.
— اللاعا ءمىناجات ەت، كۇنامدى كەشىر دەپ جالبارىن!
ول سازارىپ تۇرعان بالانىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە جىلت ەتكەن كەشەگى ءبىر وتتى قالايدا وشىرگىسى كەلدى. اقىلجان ءمىز باقپادى.
— ناعاشىڭنىڭ قارىسپاسى جۇققان ەكەن، ءا! — دەپ سۇزەگەن مولدا ودان سايىن ىزبارلاندى.
— مولدەكە، ناعاشىمدا نەڭىز بار؟ جازاڭىزعا مەن دە جەتەم عوي.
— جات ەندەشە، ءپاتشاعار، اكەل انا شىبىقتى! — دەپ ايعاي سالدى سۇزەگەن مولدا.
بىلەگىن تۇرىنگەن بويى ۇزىن اعاش استاۋدا سۋدا جاتقان سولقىلداق كوك شىبىقتاردىڭ ءبىرىن سۋىرىپ الدى.
قورقىتقانى شىعار دەپ، وقىعالى دۇرە الىپ كورمەگەن اقىلجان مەلشيگەن كۇيى تۇرا بەردى.
— جات، شەش كيىمىڭدى! وكىمەتتىڭ ورنىنا اۋناعىش ءپاتشاعار، بويىنداعى كۇناھار رۋحتى ءقازىر كورەيىن.
اقىلجان ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن سەزدى. جالاڭاشتانىپ، سىز ەدەنگە جاتتى. ءۇيدىڭ بۇكىل تابانىنا كيىز توسەلگەندە، كور ورنىنداي جەر اشىق جاتاتىن. قاسىندا سۋعا سالۋلى شىبىقتار بولاتىن. كەيدە ساباققا كەلگەن سايىن بالالار:
— مىنا كورگە بۇگىن كىم تۇسەر ەكەن؟ — دەپ ازىلدەسەتىن.
مولدا تىستەنە جون ارقادان تارتىپ-تارتىپ جىبەرگەندە، اقىلجاننان ءۇن شىققان جوق. بۇدان باسقالار شىڭعىرىپ جىبەرۋشى ەدى.
— ءمىناجات ەتتىم، اللادان كەشىرىم سۇرايمىن، — دەدى اقىلجان ەكى كوزى قانتالاپ قىزارعان كۇيى.
مولدا مىنانىڭ كوزىنەن جاس تا شىقپاعانىنا تاڭعالدى. سۇزەگەن مولدا دۇرەگە سيرەك باراتىن، سول سەبەپتى دە بۇل كۇنگى ساباق وزىنە دە، شاكىرتتەرىنە دە ساباق سياقتى بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، ەڭ ايتۋلى، ەڭ زەرەك شاكىرتىنە قول كوتەردى. نە ءۇشىن؟
دۇرەنىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن بە، الدە مولدانىڭ سول ءبىر كۇنگى قاھارىنىڭ قاتتىلىعىنان با، اقىلجان ءبىر جەتى ۇيدە اۋىرىپ جاتتى. شەشەسى دامەلىدەن ەشكىمگە ايتپاۋدى، اسىرەسە، ناعاشىسى نارعازىعا بىلدىرمەۋدى سۇرادى. اڭقاۋ مالىباي سۇلىق جاتىپ العان بالانى موينىنا بۇرشاق سالىپ الىپ، كۇنىنە جەتى اينالادى.
— مەنى ال قۇداي، مەنى ال! جالعىزدىڭ جولىندا قيدىم ءوزىمدى.
سۇزەگەن مولدا اپتا بويى ساباققا كەلمەي قويعان اقىلجاننىڭ جايىن بىلمەككە سىزدانا بىر-ەكى رەت كىرىپ شىققان-دى. دامەلى دە، اقىلجان دا سۋىق قارسى الدى. ءبىراق نارعازىعا جەتكىزبەگەندەرىنە ىشتەي رازى مولدا.
قويشى، بۇل كۇندەر دە كومەسكىلەنىپ كەتكەن. دامەلى بالاسىنىڭ ارقاسىنا قويدىڭ قۇيرىق مايىن جاعىپ، ىلعي سىلاپ ءجۇردى. ەندى، مىنە، مالكەنىڭ اسىنان حابار كەلگەلى بەرى تاماقتى اقىلجانعا زورلاپ ىشكىزىپ، الدەندىرە باستادى. مالىبايعا ارنايى قوي سويدىرىپ، ءۇش ۋاقىت قىمىزىن ۇزبەدى. ءبىر مەزگىل ۇيىقتاتىپ الىپ ءجۇردى. اۋىل بالالارى ويناۋعا، اسىق اتۋعا كەلمەي كەتكەن اقىلجاندى ساعىندى. وقۋدان دەمالىسقا شىققاندارىنا قۋانىپ، ارقالارىنان ەرى الىنعان اتتاي جاندارى جاي تاپقاندا، سۇيىكتى دوستارى قاسىنان كورىنبەدى.
ءبىر كۇنى قۇدايتورىنىڭ تەرىن الىپ جۇرگەندە:
— ءا، مالكەنىڭ اسىندا اتقا شابادى ەكەن عوي، — دەستى. ءبىر جاعىنان، قىزعانىپ تا كەتكەندەي بولدى بالالار. ەل اۋزىنداعى سوزگە قاراعاندا، ول ءبىر ايتۋلى اس بولاتىن سەكىلدى. «پالەن اۋىل پالەن سويىس ازىرلەپتى، پالەن ءۇي تىگىپتى، پالەن سابا قىمىز دايىنداپتى» دەگەن اڭگىمەلەر گۋ-گۋ ەتتى. نارعازى مەن مالىباي بايگەگە دايىنداپ جاتقان اتتار جونىندەگى دەرەكتەرگە كوبىرەك قۇلاق ءتۇردى. ازىرگە ءقاۋىپ قىلاتىندارى -شاتىربايدىڭ اقبەرەنى مەن باسىبەكتىڭ ءوزىنىڭ قۇلا جۇيرىگى. قۇدايتورى مەن قۇلاجۇيرىكتىڭ اكەسى ءبىر، ماتاي ەلىندەگى قاينار دەگەن رۋدا الدىنا جىلقى سالماعان تورىتوبەل ايعىردىڭ تۇقىمى دەسەدى. قۇدايتورىنى قۇلىن كۇنىندە سول ەلگە جيەنشىلەپ بارعاندا ناعاشىلارىنىڭ سىيعا تارتقانى راس ەدى. بالجان بايبىشە قايناردىڭ قىزى عوي. ال قۇلاجۇيرىك مۇنىمەن قالاي قانداس بولادى؟ باسىبەك ۇرى ۇستاپ، اۋىق-اۋىق الىستان جىلقى الدىرىپ تۇرادى دەۋشى ەدى. مۇمكىن، سول ۇرىلارى قاينار ەلىنە دە ءبىر سوعىپ، اكەلگەن ءۇيىردىڭ ىشىنەن شىقتى ما ەكەن؟ زارلىلىگى سونشا، باسىبەك ءىز قۋىپ كەلگەندەرگە وزدەرىنىڭ استىنداعى اتتارىن سويىپ، اس بەرىپ قايىرادى دەۋشى ەدى. بۇل دا اسقاندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي. سول جىلقىسىن الدىرعاندار باسىبەكپەن داۋلاسۋعا قورقادى ەكەن.
تالاي اتقا شاۋىپ ءجۇرىپ، اقىلجان مىنانداي سالتاناتتى كورگەن ەمەس. كوكوزەكتىڭ تابانى دەيتىن جاسىل الاندا قاپتاعان كيىز ءۇي، تۇيەگە ءمىنىپ، جىلقى ايداپ، قورا-قورا قويدى ءار-ار جەرگە ءيىرىپ، جان-جاقتان قۇيىلىپ جاتقان جاندار. ولاردىڭ ۇستىندە نەبىر ادەمى كيىم ۇلگىلەرى. كوپتەن كورمەگەندەرى شۇرقىراسىپ، ازىلدەسىپ، قالجىڭداسىپ، ماز-مەيرام بولىپ جاتىر. ءار اتا بالاسىنا بولىنگەن ۇيلەر، كۇتۋشىلەر بار ەكەن. ولار قوزى كەش جەردەن الدىنان شىعىپ، قوناقتارىن بولىنگەن ۇيلەرگە ءتۇسىرىپ جاتتى. قارمىس اۋىلىنان كەلگەندەر — نارعازى، جانعازى، دامەلى، مالىباي، اقىلجان. باسىبەك جاڭا وكىمەتتىڭ وكىلدەرىنە ارنايى ءبىر-بىر ءۇي تىككىزىپتى. جانعازى بۇگىنگىنىڭ بولىسى رەتىندە وزىنە ارنالعان ۇيگە ءتۇستى. تەردە ماڭعازدانىپ وتىرعانىنا كۇلىپ جىبەرگەن دامەلى باۋىرىنىڭ مىنا كەيپىن كورسەتۋ ءۇشىن كورشى ۇيدەن نارعازىنى شاقىردى. ەسىكتەن الىسىراق تۇرىپ:
— قارا، قارا بولىسەكەڭنىڭ وتىرىسىن، — دەدى.
— كادىمگىدەي ۇقساپ قاپتى. ءبىراق ونىڭ ونەرىن ەرتەڭ داۋعا تۇسكەندە كورەمىز.
— قانداي داۋ؟ تاعى نە سۇمدىقتى كورىپ تۇرسىڭ؟
— استان قازاق داۋلاسپاي قايتقان با؟ جاڭا وكىمەتتىڭ تۇسىندا تىپ-تىنىش بولا قالار دەيسىڭ بە؟
جۇگىرىپ اقىلجان كەلدى.
— ناعاشى، ناعاشى! نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، قۇدايتورى ءىشىن تارتىپ تۇر.
— ا، وندا ول تەگىن ەمەس.
نارعازى كەلسە، مالىباي ومىراۋىنان، كەكىلىنەن سيپاپ:
— جانۋارىم تيىشتال، تيىشتال، قۇداي ساقتاي گور، — دەپ تۇر ەكەن. قۇدايتورى نارعازىعا قاراپ ءبىر وقىراندى. مۇنىڭ جاراۋى ەكى اپتا بويى يەسىنىڭ كوڭىلىنەن اسا شىقپاعان-دى. ءۇشىنشى اپتاعا اياق باسقاندا بارىپ ات ىقشامدالىپ، ويناقتاي باستادى. كەشكى جەلىستەردەن، شابىسىنان نارعازى بابىنا تۇسە باستاعانىن كوردى. تەردەن ابدەن ارىلعانداي. كوزدەرى وت جايناپ، جانۋار ارۋاعىنا مىنگەن سەكىلدى. سۇلىنى قايناعان سۋعا شايدىرىپ، سۋدى تۇندىرىپ ىشكىزدى. ءار كەش سايىن اقىلجان تەرىن الدىرىپ كەلگەن سوڭ، قاراڭعى تۇسكەنشە ءوزى اۋىل سىرتىندا جەتەكتەپ ءجۇردى. اۋىلداعى ۇستاعا تۇياقتارىن تەگىستەتتى. بالا-شاعانىڭ، اۋىل ادامدارىنىڭ كوزىنە تۇسپەي، جىلقى بالاسى مەن ادام بالاسى ۇزاق وڭاشا ءجۇردى. جاراتۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىندە قۇدايتورىنى كىسى كوزىنە كوپ تۇسىرمەۋ بۇرىننان ادەتى ەدى. جانۋار تىم سۇلۋلانىپ، سىمباتتانىپ كەتەدى. سول بابىنا وسى جولى دا كەلگەندەي.
بالجان بايبىشە قۇدايتورىعا ەشقاشان ادەمى جابۋ جاپقىزبايتىن.
— كوز تيەدى، جۇرت سۇقتانادى، — دەپ وتىرىپ الاتىن. بۇل جولى دا سولاي ەتتى.
اتى بۇل وڭىرگە ايگىلى سايگۇلىكتىڭ جاراۋىن كورۋگە كەلۋشىلەر از بولعان جوق. ولاردىڭ ىشىندە شاتىربايدىڭ جانسىزدارى دا ءجۇردى. تىرق-تىرق كۇلىپ، قۇدايتورىنىڭ جۇدەۋ جابۋمەن تۇرعانىن ايتىپ بارىپتى.
— ە، ول نارعازىنىڭ قۋلىعى عوي، كەدەي وكىمەتىنىڭ تۇسىندا كەدەي كورىنگىسى كەلگەنى دە، — دەپ تابالاپتى شاتىرباي ونى.
اقبەرەننىڭ جابۋى، قۇيرىق-جالىنا تاعىلعان ۇكىسى لەزدە اڭىز بوپ كەتتى. شاتىرباي سوعان ءماز. مالىباي دا جۇرت تامسانا بەرگەن سوڭ، جىمىسقىلاپ بارىپ كورىپ قايتقان. ول جابۋدىڭ اشەكەي-ۇشقايىنا ەمەس، اتتىڭ جاراۋىنا قۇلىق قويدى. قايتىپ كەلىپ نارعازىعا:
— جاراۋىندا ءمىن جوق. نە دە بولسا ات سىرىن جاقسى بىلەتىن ءبىر مىقتىنىڭ قولىنا تۇسكەن. ول جانۋار دا ءىشىن تارتىپ تۇر، — دەدى.
— ءجۇسىپ سىيعا تارتقان ورىس ەر-توقىممەن شاپسىن اقىلجان.
مالىباي مىرس ەتىپ كۇلدى.
— و زاماندا بۇل زامان قازاق ەر-توقىممەن بايگەگە شابۋشى ما ەدى؟
— اتتىڭ ارقاسىندا تۇرعانى بىلىنبەيدى، سونداي جەڭىل. بىر-ەكى رەت سالىپ مىنگەنىمدە، ءتىپتى قۇدايتورىنىڭ ءوزى ءسۇيسىنىپ قالعانداي بولىپ ەدى. اتتىڭ تەرىن الىپ جۇرگەندە اقىلجان دا وعان ۇيرەندى. ەڭ الدىمەن سول بالا ءۇشىن.
«بالا ءۇشىن» دەگەن ءسوز مالىبايدى توقتاتقان. ايتپەسە قيسايىپ الىپ، بالدىزىمەن ءبىراز داۋلاسۋعا بار ەدى.
بەسىن اۋا كۇشتىكۇرەڭمەن ەل ورتاسىنا اس يەسى باسىبەكتىڭ ءوزى شىقتى. اتىنىڭ ىرىلىگى مە، جوق، ءوزىنىڭ ىرىلىگى مە، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا، ايتەۋىر كەۋدەدەن جوعارى اسىپ تۇردى. مالىباي اتىن ەستىگەنى بولماسا، بۇل كىسىنى ءبىرىنشى رەت كورۋى. قاباعى قالىڭ، تۇكسيگەن، مول دەنەلى سارى كىسى ەكەن. «كۇشتىكۇرەڭنەن باسقا مالدىڭ بەلى تەز تالادى. سوندىقتان ۇستىنەن تۇسپەيتىن اتى وسى» دەگەن الىپ قاشپا ءسوزدى ءجيى ەستيتىن. باي اتانعان سوڭ اتىنا ساي وسىنداي كورنەكتى بولعانى دۇرىس قوي. ءوز اعاسى بيمەندى كوپ ورتاسىندا كوزگە دە تۇسپەيدى، كوڭىلگە دە تولمايدى. استاردا ونىڭ ات قوسقانىن كورگەن ەمەس جۇرت. جۇرت اۋزىنا ىلىككەنى — مىڭعىرعان مالىنا قاراماستان، بالا-شاعاسىنىڭ جۇدەۋ جۇرەتىندىگى، وزگەنى دە جولاتپايتىن، وزىنە دە قيمايتىن ساراڭدىعى.
جۇرت دابىرى باسىلعاندا باسىبەك قولىن كوتەردى. تىڭدار، ايتار ءسوز بار دەگەندەي. سابىرمەن عانا سويلەپ، ات جارىسىنىڭ «الامان» بولاتىنىن، تۇر-تۇرىمەن جەتى بايگە بەرىلەتىنىن ايتتى. بۇرىن مۇنداي استاردا بايگە — ۇشەۋ، بەسەۋ بولۋشى ەدى، باسىبەك جەتىگە جەتكىزىپتى.
— سادىر، ماتايدى تۇگەل جيعان سوڭ، ويتپەگەندە ءقايتسىن!
— اتتىڭ اتى عانا كەلەتىن شىعار، — دەستى جۇرت.
— جول الىس بولعاندىقتان دا، — دەدى باسىبەك گۇجىلدەگەن كۇيى، - اتتاردى سالقىنمەن بۇگىن ايداپ، ەرتەڭ ەرتەمەن قايتا قويا بەرەمىز. الپىس اتانىڭ ارۋاعى شاقىرىلايىن دەپ تۇر.
بۇل — بايگەگە الپىس ات قوسىلىپ وتىر دەگەنى.
— ا، قۇداي، ا، قۇداي، — دەدى دامەلى جۇرتقا ەستىرتە. — ءوزىڭ جار بولا گور.
ەسىنە ءبارى ءتۇستى. سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلى اقىلجانمەن مولاعا تىعىلعانى دا، سۇزەگەن مولدانىڭ كۇنى كەشە رەنجىگەنى دە، ءجۇسىپ كوميسساردىڭ ورنىنا بالاسىنىڭ اۋناعانى دا، شاتىرباي بايمەن قىرعيقاباق ەكەندىكتەرى دە. وسىناۋ شىم-شىتىرىق وقيعانىڭ جانعازىعا كەسىرى ءتيىپ كەتىپ جۇرمەسە... اقىلجاننىڭ قالتاسىنا مايىمەن قايناتقان ءبىر ۋىس سىقپا سالدى. شولدەگەندە بىرتىندەپ اۋزىنا سالىپ وتىرسىن دەگەنى.
قارمىس اۋىلىنا وكپەلەپ، ەڭ الدىمەن، نارعازى وسى باسىبەكتى پانالاعان سۇزەگەن مولدادان كەشە باتا دا سۇراعىسى كەلىپ ەدى، اقىلجان شەشەسىن جىبەرمەي قويدى.
— كوڭىلىڭ ءۇشىن قولىن جايعانمەن، ىشىنەن قارعاسا قايتەسىڭ؟ - دەدى بالاسى.
— تەك، نە كورىنىپتى، الدىنان شىقپاعان شاكىرتىن قارعاپ؟! اركىم-اركىمگە سەنى قاشىقتاتىپ العانىنا وكىنەتىنىن ايتىپتى. زەرەكتىگىڭە قىزىعاتىنىن جاسىرماپتى. اق باتامدى بەرىپ كەتەر شاكىرتىم ەدى دەپتى.
قالاي ازعىرسا دا، اقىلجان شەشەسىن سۇزەگەن مولداعا جىبەرمەي قويدى.
كۇن ەڭكەيە بەرە اتتار ايدالدى. نارعازى مەن مالىباي اقىلجاندى قۇدايتورىسىمەن ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالدى. نارعازى اتىنان ءتۇسىپ، الدىمەن — اقىلجان، سوسىن قۇدايتورىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— قورىقپا، شەلپەگىم! قۇدايتورىڭا اماندىق بەرسىن!
ونسىز دا ەت-باۋىرىن ەلجىرەتەتىن جيەنىن نارعازى جاقسى كورگەندە بالجان شەشەسى قۇساپ «شەلپەگىم» دەيتىن. مالىباي اتىنان تۇسپەستەن قولىن بۇلعاپ، بەتىن سيپادى. وزىنشە جاساعان باتاسى.
بۇلار ورالعاندا جانعازى تۇسكەن ۇيگە ءبىراز جاڭا بولىستار جينالىپ قالىپتى. ورتالارىندا — قوسپانبەت. دامەلى دە ولارمەن ەركىن سويلەسىپ، ءوزىنىڭ چەركەش قورعانىسىندا كورگەندەرىن قىزدىرا ايتىپ وتىر ەكەن. قوسپانبەت اعاسى مالىبايمەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. كورمەگەلى تالاي جىل، ونىڭ ۇستىنە مىناۋ الاساپىران ۋاقىت وزدەرىن ءتىپتى الىستاتىپ جىبەرگەن سياقتى. مالىباي كوزىنە جاس الدى. سەزىمتال دامەلى ونىڭ ەلىن ساعىنىپ جۇرگەنىن بايقاپ قالدى. ءقايتسىن-اۋ، توركىنىندە جۇرگەن سوڭ وزىنە اسا بىلىنبەيتىن شىعار. ەر-ازامات شىققان ۇياسىن اڭسامايدى دەيسىڭ بە. «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەپ قازەكەڭ دە شەگەلەپ قويادى-اۋ.
جاڭالىقتىڭ كوكەسىن قوسپانبەت ايتتى. ءباتيما كۇيەۋگە قاشىپ كەتىپتى.
— كىمگە؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى دامەلى وزدەرى عانا وڭاشا قالعاندا.
قوسپانبەت قۋاقىلانا كۇلىپ، ءبىراز ۇزدىكتىردى.
— كىمگە دەيسىڭ بە، ايتايىن با، ايتپايىن با؟ ايتايىن با، ايتپايىن با؟
— بول ەندى، ىندىنىمىزدى قۇرتپاي.
دامەلى قاينىسىن ارقاسىنان ءبىر قويدى. قوسپانبەت قۋاقىلانا مالىبايعا قاراپ:
— مىنا قاتىنىڭدى تارتىپكە شاقىر. كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسىنا قول كوتەرەدى عوي ءوزى، — دەدى.
نارعازى، جانعازى، مالىباي، دامەلى - ءبارى دۋ كۇلدى.
— مەن راس ايتام، تارتىپكە شاقىرماساڭ، ۇستىنەن اكتى جاسايمىن.
— ءاي، ءتايىر-اي، باقسىنى بولىس قويعان كەڭەس ۇكىمەتى دە الجاسايىن دەگەن ەكەن.
دامەلى قوقيلانا قوسپانبەتتىڭ يىعىنان تاعى ءبىر قويىپ قالدى.
— ءا، ۇستالدىڭ، مىقتاپ ۇستالدىڭ. مەنى قويىپ وتىرعان كەڭەس وكىمەتىنە ءتىل تيگىزدىڭ بە؟ — دەدى قوسپانبەت ءتۇسىن سۋىققا سالىپ.
— مىناۋ قايتەدى-ەي، كەڭەس وكىمەتىنە سەنىڭ مەنەن ارتىق ەڭبەگىڭ سىڭگەن جوق. كەشە چەركەشتە ونىڭ سولداتتارىن قىمىزبەن سۋارىپ، ءوق-دارىسىن تاسىعان كىم؟ مىنا مەن. داشا دەگەن دوكەي الدىڭدا وتىر. قولىڭا ءمور تيمەي جاتىپ بۇيتەسىڭ، ەرتەڭ ءبارىمىزدى قىرارسىڭ، تەگى.
وتىرعاندار دۋ كۇلدى. بۇعان ارقالانا تۇسكەن دامەلى:
— كەرەك دەسەڭ، ءجۇسىپ كوميسسار مەن شودىرعا بارىپ، ورنىڭنان الدىرىپ تاستارمىن، — دەدى.
— الدىرارسىڭ تالاي.
قوسپانبەت مىسقىلداي ەزۋ تارتتى.
— ءجۇسىپ بىزگە ەندى كۇيەۋ. الدىڭىزدا وتىرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسى عانا ەمەس، كوميسساردىڭ قايناعاسى بولادى. ويناماڭىز بىزبەن.
جۇرت اڭ-تاڭ قالدى. قوسپانبەت ورنىنان تۇرىپ، قويقاڭ-قويقاڭ ءجۇردى.
— سوندا نە، ءباتيمانى ءجۇسىپ الىپ قاشىپ كەتتى مە؟
— ءيا، مىنا جاكەڭنىڭ قارىنداسى سونداي ءبىر ازاماتقا بۇيىردى. وتىرعان قىز ورنىن تابادى دەگەن.
— ءاي، بارەكەلدى، باقىتتى بولسىن! — دەدى نارعازى. دامەلى سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، اڭ-تاڭ.
— سەنىڭ كوپ وتىرىگىڭنىڭ ءبىرى شىعار. ءبىزدى كۇستانا ەتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقانىڭ عوي. ءتىپتى قيسىن جوق.
— نەگە قيسىن جوق؟ جىگىت قىزعا، قىز جىگىتكە قىزىقپاي ما؟ بولىس سايلاۋعا اۋىلعا كەلدى، سۇلۋ قىزدى كوردى. قىز دا جۇتىنىپ تۇرعان جىگىتكە اربالعان بوزتورعايداي ءتۇستى دە قالدى. ءبىر كۇن كوردى، ەكىنشى كۇن سويلەستى، ءبىتتى شارۋا. تولىقسىپ تۇرعان قىز، تولىقسىپ تۇرعان جىگىت. باياعىداي قۇداندالاسىپ جۇرەتىن زامان بار عوي دەيسىڭ بە؟ بارىنەن قاتىن الۋ وڭايعا كوشتى، سول جاقسى بولدى.
— راس ايتپاعاندا. انا قاينىڭ با، قايناعاڭ با، بيەكەلەرىڭدى ايتام، بوعىن پىشاقتاپ وتىر. كەڭەس وكىمەتى ورناماي تۇرعاندا بۇل قانشىقتىڭ كوزىن نەگە قۇرتپادىم دەيدى. ونىڭ وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان — قىزىنان الا الماي قالعان قالىڭ مالى.
— وزىنە دە ەندى قالىڭ مالسىز توقال الىپ بەرەم دەپ جۇباتسام، ول ولگەن ايەلىن بوقتايدى.
— سول ءيتتىڭ تەز ولمەي ۇزاق اۋىرىپ جاتىپ العانى عوي، ايتپەسە بۇل قىزدىڭ كوزىن باياعىدا قۇرتاتىن ەدىم دەيدى.
— ول مارقۇمداي بيەكەمە ايەل تابۋ قايدا؟ مىقتاپ سورلاعانىن ءالى سەزبەيدى ەكەن عوي. — دامەلى كۇرسىندى. - باتا وقىپ بارۋعا دا مۇرشامىز بولمادى. ۋاقىت سولاي.
— قالىڭ مالسىز توقال الىپ بەرەم دەگەندە، بياعاڭ ەلەڭ ەتە قالدى. سونداي زاڭ بار ما ءوزى دەدى.
— كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن زاڭى وسى. ەندى قىز ساتۋ جوق دەيمىن عوي باياعى. ءوزىڭ عانا ەمەس، انا وتىزدان اسقانشا ۇيلەنبەگەن ءۇش ۇلىڭ دا قاتىندى بولادى، — دەيمىن.
وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
— راس-اۋ، وبال عوي، مالدى قيماي اكەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن قۋ تىزەلەرىن قۇشاقتاتىپ قويدى، — دەدى نارعازى.
— كەنجە اعام مەن ءدۇلدۇل تاتەم ەلگە قايتسىن دەپتى ءباتيما ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەسىنە. ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن جوقپىن، ءبىراق ايتقانى راس سياقتى. ال ەندى سەندىڭ بە، دۇلدەكە؟
— سەندىم، سەندىم، — دەدى دامەلى، — قالىڭ مالى قۇرىسىن، بالا باقىتتى بولسا بولدى عوي.
ءوزى جان-جاقتان قامالاپ كەلگەن وي قۇشاعىنا ەندى دە كەتتى. ساراڭدىقتىڭ سىعىمىنان جارىماي وسكەن، تۇك كورمەگەن قىز بەن وقىعان جىگىتتىڭ اراسىندا ماحابباتتىڭ التىن كوپىرى بولا قويار ما ەكەن؟ ادەمىلىگىنە قىزىقتى-اۋ، تەگى. مولدىرەگەن بوتا كوزى كىمدى دە بولسا ءبىر تۇتقىنداۋىن تۇتقىندايتىنىنا كوزىم جەتۋشى ەدى. كوزدەرى جاراسقانمەن، وزدەرى جاراسپاي جۇرسە قالاي؟ ءبىراق ءباتيمادا مىنەز دە بار عوي، قۇداي بەرگەن سۇلۋلىق، اناسىنان دارىعان كەڭ، كەشىرىمشىل مىنەز الىپ شىعار ءبىر جەردەن. وقىعان دەگەندەر دە ادامنىڭ بالاسى ەمەس پە. اينالايىن-اي، ءدۇلدۇل تاتەم ەلگە قايتسىن دەپتى. اناۋ بوقتاشاققا باس بولار دەگەنى مە ەكەن. دامەلىنىڭ كوزىنە جاس كەلدى. ونى بايقاپ قالعان قوسپانبەت:
— نەمەنە، سەن دە قالىڭ مالدان قاعىلدىق-اۋ دەپ قايعىرىپ وتىرسىڭ با؟ - دەدى.
— قالىڭ مالىڭ قۇرىسىن، قىز جات جۇرتقا جارالعان دەيدى عوي، ايتپەسە ءباتيما جانعا قيار بالا ما ەدى؟
— سەن سوندا كوميسساردى قومسىنىپ وتىرسىڭ با؟ وسىنىڭ ءتۇبى شيكى، سەن ءوزىڭ ايتشى، وسى كەڭەس وكىمەتىنە قالاي قارايسىڭ؟ — دەدى قوسپانبەت تاقىمداپ.
— «بەلسەندى» دەپ جۇرت سەندەردى بەكەر كەكەتپەيدى ەكەن عوي، وسىنداي ادىراڭ مىنەزدەرىڭە بولا ايتىلىپ ءجۇر-اۋ، تەگى. ابايلا، ماعان جاساعانىڭدى جۇرتقا جاسايمىن دەپ، استىنداعى تايىڭ تۋلاپ-تۋلاپ تاستاپ كەتىپ جۇرمەسىن.
— مىنا باۋىرىڭ قايتەدى-ەي؟ — دەپ تۇنجىراپ وتىرعان مالىبايدى ءتۇرتتى.
ول قالىڭ ويدان سەلك ەتتى. اعاسىنىڭ حالى اناۋ، مىناۋ قاربالاس زاماندا جەڭگەسىنە دە باتا جاساپ بارا المادى. جالعىز قىزدارى قاشىپ بىلاي كەتىپتى. ءۇش بىردەي ۇلى ۇيلەنبەي ول وتىر. مۇنىڭ تۋىستىعى سوندا قاشان كورىنەدى. اقىلجان بولسا دا ەرجەتىپ قالدى. مىنا كۇيىمەن كەتە بەرسە، ول ءتىپتى تەگىن ۇمىتىپ كەتەتىن شىعار. قارمىس اۋىلىنىڭ بۇعان ەندى وكپەسى جوق. وتىمەن كىردى، كۇلىمەن شىقتى. وبالى نە، كۇشىك كۇيەۋ دەپ كوزتۇرتكى ەتكەن ەشقايسىسى بولمادى. الاقاندارىنا سالدى دەسە دە بولعانداي. ءبىراق ەندى بيمەندى اعاسىنا وبال، قانشا ايتقانمەن، ءبىر كىندىكتەن تۋعان ەمەس پە.
بۇلار دابىرلاسىپ وتىرعاندا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولىپ قالىپتى. ەرتەڭ بايگە اتتارىنىڭ كەلەتىنى، اقىلجانداي اياۋلى بالالارىنىڭ اسا ءبىر قيىن سىنعا اتتانعانى ەستەرىنە ءتۇستى. ءبارى دە قونار جەرلەرىنە تاراستى. دامەلى مەن مالىباي تاڭ اتقانشا كوز ىلە العان جوق. دامەلى ەلەڭ-الاڭدا سىرتقا شىقسا، مالىباي بايعۇس شىعىسقا قاراپ جۇرەسىنەن وتىرىپ وقىمايتىن، ورازا تۇتپايتىن باتىرىڭ ساسقاندا قۇدايعا قۇل بولا قالىپتى. سىبىرلاعان ءسوزىنىڭ كوبىن ەستىگەن جوق. اۋليە، امبيەنىڭ ءبىرازىنىڭ اتىن اتاپ، ارا-اراسىندا اقىلجانىن قوسىپ قويادى.
تاڭ سىلەم بەرىپ، ءار ءۇيدىڭ توڭىرەگىنەن قاراڭداعان ادامدار كورىندى. نارعازى دا تۇرىپ كەتىپتى. اتتار كەتكەن جاققا ۇزاق قاراپ تۇر ەكەن. الدەن ۋاقىتتا اۋماي تانىدى، تاڭعى ازان شاقىرعان سۇزەگەن مولدانىڭ داۋسىن ەستىدى. كەلگەن جەرىنە كوڭىلى تولى ما، الدە مىناۋ استىڭ دۇرمەگى مە، ايتەۋىر داۋسى قوڭىراۋلانىپ، سۇيكىمدى ءۇنى ەستىلدى. دامەلى مەن مالىباي اڭىرىپ تىڭداپ قالىپتى.
ابىر-سابىرمەن، ايقاي-دۋمانمەن اسقا كەلگەندەر ساسكەنى دە وتكەرىپ، كۇن توبەگە تامان شانشىلا ءتۇستى.
— ات كەلەدى!
جاياۋلى سولاي قاراي جوڭكىلدى. كۇشتىكۇرەڭنىڭ ۇستىندە باسىبەكتىڭ ءوزى، قاسىندا جاڭا بولىستاردىڭ ءبىرازى. ات كەلگەندە ەشكىمدى دە تىڭدامايتىن جەلىكپە قازاقتىڭ الدىنان قويعان توسقاۋىلدارى وزدەرىنشە. ا، قۇدايلاپ، ارۋاق ۇران شاقىرىپ جۇرت دۋىلدادى دا كەتتى. ەشكىمنىڭ ءسوزىن، مىناۋ باسقارۋشىلاردى تىڭدار تۇرلەرى جوق.
بۇرىن باسىبەكتىڭ مۇندايدا كۇشتىكۇرەڭمەن وڭكيىپ كورىنگەنىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولۋشى ەدى. شۋ پىشاق كەسكەندەي تىيىلاتىن. بۇل جولى ولاي ەمەس. ءقادىردىڭ كەتە باستاعانى ما؟ «باي جامان، باي جامان، باي قاناۋشى» دەگەن سوزدەر بەدەلدىنىڭ دە ىرگە توپىراعىن شايىپ، جۇقارتايىن دەگەن بە؟ الدە شىنىمەن كۇندەرى ءوتىپ، وسىناۋ توبىردىڭ باسىنار شاعى تۋدى ما؟ قوس بۇكتەگەن قامشىسىن كوككە بىرنەشە كوتەرگەنمەن، تىڭداي قويعان جۇرت بولمادى.
كەشە كەشكە تۇگەل حابارلاتىپ، ءبىر اتتى ادام بايگەنىڭ الدىنان شىقپاسىن دەپ تىيىم سالىپ ەدى. مۇنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتىنان جاڭا بولىستارعا ايتقىزعان. كەڭەستىڭ جاڭا ءتارتىبى دەگەندەي سىڭاي بىلگىزگەن-دى. وعان دا حالىقتىڭ قارار ءتۇرى جوق. قايدان ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر توپ اتتى بايگەنىڭ الدىنان تۇرا ۇمتىلدى. ويلارى وزىپ كەلە جاتقاندارىن تارتۋ عوي. وسى قۋ تارتۋدىڭ قاي زاماننان ادەتكە سىڭگەنىن كىم ءبىلسىن، بايگەنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، نەبىر جانجالعا سەبەپشى بولاتىن سول. ۇمتىلعانداردىڭ ىشىنەن باسىبەك شاتىربايدىڭ ءىنىسى باتىربايدى انىق تانىدى. كۇشتىكۇرەڭمەن ىزعىتىپ بارىپ قامشىمەن باستان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— جالعىز مەن بە ەكەم، - دەپ ويبايلاعان كۇيى قان جوسىعان بەتىن باسىپ، اتتىڭ ۇستىندە بۇك ءتۇستى ول.
قالعاندار ساپ تۇرا قالدى. ويتپەگەندە مىنا جۇرتتى ۇستاۋ قيىن ەدى. باسىبەك قاتال، سۇستى بولعانمەن، مۇنداي ارەكەتكە بارعانىن جۇرت ەستىگەن ەمەس. ونىڭ دا شىدامى تاۋسىلۋعا اينالسا كەرەك نارعازى دا، مالىباي دا، ءتىپتى دامەلى دە ات ۇستىنە قونىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. باسىبەكتىڭ مىناۋ قامشىسى ءبارىنىڭ دە بەتىنەن وسقانداي بولدى.
وسى كەزدە شاڭ كورىندى، قۇيرىق تىستەسكەن ەكى ات كەلەدى. بىرەۋى قىلاڭ دا، بىرەۋى قوڭىرقاي. نارعازىعا قىلاڭ ىلگەرىلەۋ سياقتاندى. جانى شىعىپ كەتە جازدادى. ءيا، قۇدايتورى مەن اقبەرەننىڭ تاپ وزدەرى. جوق، ىلگەرى ەمەس، قاتار كەلەدى. قارمىس رۋىنىڭ ۇرانى «الديار»، مەدەت رۋىنىڭ ۇرانى «اقشامبەت» بولاتىن.
— الديار، الديار!
— اقشامبەت، اقشامبەت!
Ac بەرىلىپ جاتقان جەردىڭ كوگىندە وسى سوزدەر قالقىپ تۇردى دا قويدى.
— ا قۇداي، ا قۇداي، بايگەسى قۇرىسىن، بالام امان بولسا ەكەن! — دەپ دامەلى شىر-شىر ەتەدى.
قارمىس ەلى مەن مەدەت ەلىنىڭ، نارعازى مەن شاتىربايدىڭ ەگەسى ءوز الدىنا، مىناۋ ءتىلسىز ەكى جانۋار دا جانتالاسىپ، وسىناۋ كۇندەس ءبىرىن-بىرى كورە المايتىن ادامداردىڭ ارباسۋىن ۋشىقتىرا تۇسكىسى كەلگەندەي ءبىرىن-بىرى جىبەرمەي، جانۋاردىڭ بۇكىل تابيعاتىمەن ءوزارا ارپالىسىپ، تاناۋلارى پىر-پىر ەتەدى. سول كۇيلەرى ءبىرىن-بىرى جەپ، ءبىرىن-بىرى تاپتاپ كەتەردەي ازان-قازان بولىپ ايقايلاپ تۇرعان جۇرتتىڭ اراسىنان قاتارىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى.
— قۇدايتورى كەلدى، قۇدايتورى!
— اقبەرەن كەلدى، اقبەرەن!
جۇرت گۋلەدى دە كەتتى. مالىباي مەن دامەلى «ا قۇدايلاپ» بالالارىنا جۇگىردى. اقىلجان قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتكەن ەكەن. شەشەسى اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، قولىنداعى تاستاماي جۇرگەن شاعىن تورسىقتان سالقىن قىمىزدى جۇتقىزىپ-جۇتقىزىپ جىبەردى. مالىباي قۇدايتورىنى جەتەكتەپ، اياعىنا قان ۇيىماس ءۇشىن ارلى-بەرلى اياڭداتىپ ءجۇر. جانۋاردىڭ ەكى ءبۇيىرى سولق-سولق ەتەدى.
اقبەرەننىڭ بالاسىن دا ادامدارى ۇيمەلەپ قورشاپ العان. ول جاق تا ابىر-دابىر. اقبەرەندى دە بىرەۋ جەتەكتەپ ءجۇر. قالعان اتتاردان ءالى حابار جوق. ءبىر ۋاقىتتا مالىباي اياڭداپ جۇرگەن اقبەرەننىڭ جوتەلىپ-جوتەلىپ قالعانىن بايقادى. جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. جانۋاردىڭ قولقاسى امان بولسا جارادى. اتا جاۋلارىنداي بوپ كەتكەن شاتىربايدىڭ قوسقان اتى بولعانمەن، جىلقى بالاسى عوي، تۇلىك دەسە جانىن ۇزەتىن مالىبايعا ول ايانىشتى كورىندى. اقبەرەن تاعى دا كادىمگى ادامشا جوتەلىپ-جوتەلىپ جىبەردى.
بۇل كەزدە باسىبەكتى قورشاعان ۇلكەن توپ ناعىز داۋدىڭ ۇستىندە بولاتىن. كوبىنىڭ وڭەشتەرى قىزارىپ، كوزدەرى شاتىناپ كەتكەن. استىنداعى اتتارىن تەبىنىپ-تەبىنىپ، باسىبەككە سوزدەرىن وتكىزۋگە جانتالاسادى. شاتىرباي بودا-بودا بولىپ تەرلەگەن. تاماعى ءابجىلاننىڭ اۋكەسىندەي ءىسىنىپ كەتىپتى.
— بايگەمدى بەر، الدىمەن كەلگەن اقبەرەن! — دەيدى وڭەشتەپ. نارعازى دا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، داۋدىڭ قىزىعىنا تۇسكەن. ەكى بىلەگىن ءتۇرىنىپ، بەرسەڭ دە بەرەسىڭ، بەرمەسەڭ دە بەرەسىڭ دەگەندەي كەيىپ تانىتادى. ادەمى قارا مۇرتىنىڭ ءاربىر تۇگى ەدىرەيىپ ايبات شاشىپ تۇرعانداي. قىزا-قىزا قولىنا العان قالپاعىن بۇلعاپ-بۇلعاپ جىبەردى. جالاڭاشتانعان قارىس ماڭداي تەرشىگەن كۇيى كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جالت ەتەدى.
باسىبەك شەشىمى جوق بىتپەس داۋعا قالعانداي. مىنا ەكى جانۋاردىڭ ەڭ بولماسا بىر-بىرىمەن قۇيرىق تىستەس كەلمەگەنىن-اي. بۇل عۇمىرىندا تالاي بايگە كورىپ ءجۇرىپ اتتاردىڭ تاپ بۇلايشا قاتار كەلۋىن كەزدەستىرۋى ءبىرىنشى رەت. الىسقا ايداتقانى دا وسىنداي پالە بولماسىن دەگەن ەسەپ ەدى. قۇداي تاعالانىڭ، كوردىڭ بە، قىپ-قىزىل وتتىڭ ورتاسىندا قالدىرعانىن.
داۋدىڭ اياعى الپىس اتتىڭ ەڭ سوڭعىسى كەلگەنشە سوزىلدى. باسىبەك ابدەن دال بولدى. قۇدايتورىعا بەرسە، شاتىرباي: «ءارى باۋىرىمدى تاياققا جىقتىڭ، ءارى بايگەمدى تارتىپ اپەردىڭ» دەپ قيعىلىق سالۋى مۇمكىن. ماناتى باتىربايدى قامشىمەن تارتىپ جىبەرگەنىنىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ تۇرا قالعانىن كوردىڭ بە. سابىرلى باسى نەعىپ سابىرسىزدىق جاساپ ەدى.
باسىبەك جايىنا قالىپ، قىزىل كەڭىردەك داۋ ەندى شاتىرباي مەن نارعازىنىڭ اراسىنا كوشتى.
— و زاماندا بۇ زامان، قازاق بايگەگە ەر سالىپ ات قوسۋشى ما ەدى. ءداستۇردى بۇزعانىڭ ءۇشىن ساعان بايگەنى بەرمەۋ كەرەك. و، نەعىلعانى ەي، بايگەدە دە ورىستاردىڭ ارتىن جالايتىنىڭدى كورسەتكىڭ كەلگەنى مە؟
نارعازى شاتىناپ كەتسىن:
— ەر-توقىمدا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟ قالاي بولسا دا ات شاپسا بولدى ەمەس پە. قىزىلدارعا ءتىلىڭدى تيگىزىپ، موينىڭ استىڭنان كەلىپ جۇرمەسىن. ارقا تۇتقان اقتارىڭ باسىڭا كۇن تۋعاندا سەنىمەن كوتىن دە سۇرتكەن جوق قوي. نەگە قالدىڭ، كەتپەدىڭ بە سولاردىڭ سوڭىنان.
ەكەۋى دە ءتىل تارتپادى، قامشى ءۇيىرىسىپ، بىر-بىرىنە تۇرا-تۇرا ۇمتىلدى. كۇشتىكۇرەڭمەن ارالارىنا تۇرا قالعان باسىبەك:
— داۋلارىڭنىڭ شەشىمىن مەن تاپتىم، — دەدى. ەكەۋى دە وعان تاڭدانىسا قاراستى.
— ەكى اتتى ون شاقىرىم جەردەن قايتا جىبەرەمىز. قايسىسى وزادى، باس بايگە سونىكى. ەكىنشى بايگە سودان كەيىن كەلگەنىنە.
— اتتار ولەدى عوي، — دەپ جۇرت شۋ ەتە قالدى. اشۋلى باسىبەك:
— ەندى قايت دەيسىڭدەر، ادامدار ءبىرىن-بىرى ولتىرەيىن دەپ تۇرعان جوق پا! اكەم كوردە تىنىش جاتسىن، مەن بۇل داۋدى تىندىرۋىم كەرەك، - دەدى.
— كانە، شەشىمدەرىڭدى ايتىڭدار!
— مەن كەلىستىم، - دەدى نارعازى.
— مەن دە كەلىستىم، — دەدى شاتىرباي دا قالىسپاي.
«ەكى ورتادا شىبىن ولەدى» دەمەكشى، ەندىگى سورلايتىن جىلقىدان قۇدايتورى مەن اقبەرەن، ادامنان اقىلجان مەن شاتىربايدىڭ بالاسى بولدى. ورىس ەرىنىڭ ارقاسىندا اقىلجاننىڭ قۇيرىعى ويىلماپتى، ايتەۋىر. ال شاتىربايدىڭ بالاسىنىڭ ارتىنىڭ ساۋ تامتىعى قالماعان، ورنىنان تۇرا الماي جاتىر دەپ ەستىدى.
داۋدىڭ اتى — داۋ. قۇدايتورىعا ءمىنىپ، اقىلجان قايتا شىقتى. باسىن شەشەسى سۋلى كوك ورامالمەن تاس قىپ وراپ تاستاپتى. قۇدايتورى يرەلەڭدەي باسىپ كەتىپ بارا جاتتى. جانۋاردىڭ شالدىققانى بىردەن بايقالادى. ءبىر ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ، كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەردى. مىناۋ ارباسقان ادامدارعا ايتقان شاعىمى ما ەكەن؟!
— ءا، الديار، — دەدى نارعازى، — جانۋارىم ارۋاق قولداسىن، ءالىڭ بار ەكەن ءالى.
اقبەرەننىڭ بالاسى جاراماي، ويىلعان كوتىمەن اتقا وتىرا الماپتى. بوتەن بالا شىقتى.
— دات! — دەدى نارعازى باسىبەككە قاراپ، — بايگەمدى بەرىڭىز. وزگە بالا مىنگىزگەنى ۇتىلعانى. تىڭ بالامەن نەگە جىبەرەسىز شاتىربايدىڭ اتىن؟ قايتا شابىس پا، سول بالاسىمەن شاپسىن. شابا المايدى ەكەن، بايگەمدى بەرسىن.
— ەي، نارعازى، - دەدى باسىبەك ءۇنىن ىزبارلاندىرا. — اكەڭ تۇرعانبەكتى، شەشەڭ بالجان بايبىشەنى بۇكىل سادىر سىيلاۋشى ەدى. ادىلدىگىنە ەل باس ءيۋشى ەدى. مىناۋ مەنىڭ اكەمنىڭ اسىندا نەگە سونشا قىزىندىڭ؟ بالا شاپپايدى، ات شابادى عوي. ىلگىشەك ىزدەمەي، وسىناۋ داۋدى بىتىرەيىك تە.
نارعازى باسىبەكتىڭ تاۋسىلا ايتقانىن سەزدى دە، ودان ءارى قىزىنبادى. اقبەرەن دە كەشەگى ويناقتاعان قالپىنان ايىرىلعان. سۇزىلە باسىپ بارا جاتتى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىنداي سۇلۋ مال ەكەن. قالىڭ توپتان شىعا بەرىپ، ول دا كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەردى.
مالىباي مەن دامەلى كوزىنە جاس الدى.
— جانۋارىم-اي، شاتىربايداي يتكە بىتەتىن مال ەمەس ەكەنسىڭ-اۋ! نارعازى جۇرتقا ەستىرتە سۇلۋ سايگۇلىككە اياۋشىلىق ءبىلدىردى.
باسىبەك اۋىلىنىڭ ادامى داۋ ءتۇيىنىن شەشۋ ءۇشىن قايتا شابىسقا ەكى اتتى ايداپ اكەتىپ بارا جاتتى. ولار كوز ۇشىنان جاسىرىنعان شاقتا باسىبەك ۇشتەن جەتىگە دەيىنگى بايگەنى جاريالاپ، اتا ۇلدارىنا ونى الاتىن جەرلەرىن ايتتى. ءوزى قوسقان قۇلاجۇيرىك ۇستىندەگى بالاسى جىعىلىپ، ءۇشىنشى بولىپ بوس كەلگەن. بوس كەلگەن اتقا بايگە جوق. ول قاشانعى ءداستۇر. ءبىراق مۇنى باسىبەك جاقسىعا جورىمادى. مايداننان بوس كەلسە، يەسىنىڭ ولگەنى دەپ ءبىلۋشى ەدى. قارا باسقىر بالا قۇلاپ قالىپ، شىلبىرىنا سۇرىنە ويناقتاعان قۇلاجۇيرىكتىڭ مىنا كەلىسى نەنىڭ ىرىمى، وسى ءبىر اۋىلدان ب ا ق تايعانىنىڭ حابارى ما؟
— قۇلاجۇيرىك بوس كەلىپتى. قۇلاجۇيرىك بوس كەلىپتى، — دەپ اسقا جينالعاندار جىبىر-جىبىر ەتتى.
اياعى جانجالعا اينالىپ كەتە جازداعان ءبىر داۋدىڭ وتىن باسىبەك وسىلاي سوندىرگىسى كەلدى. ال، بۇل جولى ەكى سايگۇلىك قاتار كەلسە شە؟ ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. ەندى قايتا شاپتىرمايدى عوي. سوندا قالاي؟
جۇرت دابىر ەتە قالدى. «الديار»، «اقشامبەت» دەگەن ۇراندار قايتا كوتەرىلدى. ءبىراق اتقا ءمىنۋشى بولماڭدار دەپ ەسكەرتكەن مانا باسىبەك. جۇرت تا اسا ەلىكپەي، شىن جۇيرىكتەردىڭ سوڭعى تالاسىن راحاتتانىپ كورگىسى كەلدى.
باسىنداعى كوك ورامالدان نارعازى اقىلجاندى بىردەن تانىدى. مانا كەتەردە يرەلەندەي باسقان جانۋار زىمىراپ كەلە جاتىر ەكەن. ۇستىندەگى بالا ارتىنا ءالسىن-السىن قاراي بەرەدى. قارا ءۇزىپ كەتكەنىنە ارقالانعانداي. نارعازى جىلاپ جىبەردى، قۋانعاندا دا ادام كوز جاسىن ۇستاي المايدى عوي. «قولتىعىنا بىتكەن قاناتىڭنان، تاقىمى قۇتتى شەلپەگىمنەن» دەپ جىلايدى. اقبەرەننىڭ شابىسى دا شيراق، سوعان قاراماستان، ۇستىندەگى بالا بوربايلاپ قامشىلاپ كەلەدى. مۇنى دا نارعازى اياپ كەتتى. جاننىڭ ونەرلىسىن، مالدىڭ ونەرلىسىن ەگەسىپ ءجۇرىپ ءوستىپ قۇرتامىز عوي. ولار ءبىزدىڭ نامىسىمىزدى جىرتىپ الەك، ال ءبىز بولساق قاتالدىقپەن قامشىلاي بەرەمىز-اۋ، ءا!
— الديار، الديار! — دەپ ۇرانداعان اقىلجان قالىڭ توپتىڭ اراسىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى. وعان قوسىلعاندار اينالانى ازان-قازان ەتتى. ارقان بويى ارتىنان اقبەرەن دە كەلدى. ءبىراق جانۋار جەتتىم بە، جوق پا دەگەندەي ءدىر-دىر ەتىپ، ءتورت تاعانداپ تۇرا قالدى.
باس بايگەنى داۋسىز العانىنا ءماز قارمىس اۋىلىنىڭ ادامدارى ۋلاپ-شۋلاپ، ات پەن بالانىڭ امان كەلگەنىنە «اقسارباس» ايتىپ جاتىر.
ىزاعا بۋلىققان شاتىرباي اتتىڭ قاسىنا كەلىپ، ۇستىندەگى بالانى جۇلىپ العاندا، ءتورت تاعانداپ تۇرعان اقبەرەن گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
جۇرت ۋ دا شۋ بولدى.
باسىبەكتىڭ ويى اكەسىنە اس بەرىپ، اتىن شىعارۋ ەمەس-تى. بۇل عۇمىرىنا جەتەرلىك ءوز داڭقى جەتىپ جاتىر. بىرەۋ ءتۇسىنىپ، بىرەۋ تۇسىنبەگەن مىناۋ زاماندا اعايىندارىنىڭ اۋانىن بايقاپ، ادامدارىن تانۋ ەدى. جاڭا بولىستاردىڭ تامىرىن باسىپ، تالايىنا زەر كوزىن سالعىسى كەلگەن-دى. اسقىنعان داۋ، ايقاي-شۋدا ءبىرى سۋىرىلىپ شىعا المادى. جاڭعاقتاي، قىلت-قىلت ەتىپ، ەسكى اعىننىڭ ىعىمەن كەتىپ بارادى. بيىكتىك، پاراسات كورسەتكەن ەشقايسىسى جوق. شەنى جاڭارىپ، وكىمەت وكىلدىگىمەن جۇرسە دە، جۇمىرتقاسىنىڭ قابى سول باياعى قازەكەمنىڭ قاراڭعىلىعى سەكىلدى. ونى جارىپ شىققان قىراننىڭ بالاپانىن كورە المادى-اۋ.
ەكى كۇننەن بەرى سىرتقا شىقپاي، اپيىنىن اتىپ، ادەتىنشە ساسكەدەن بەسىنگە دەيىن شايىن ىشۋمەن بولدى. جالعىز تىزەسىمەن قادالىپ، قايىن اتاسىنا شاي قۇيۋعا شىدايتىن كەنجە بالاسىنىڭ ايەلى، ياعني كەنجە كەلىنى اتاسىنىڭ كەۋدەسىنەن بۋلىققان بوراندى كورگەندەي. ۇنسىزدىك بولعانمەن، ۇسكىرىك اياز ەسەدى جۇزىنەن. ىشىندە قامالعان ارىستان، بەيبەرەكەت ارپالىس سەكىلدى. ءىشىپ وتىرعان شىنى اياعىن دا ۇمىتىپ، وز-وزىنەن تۇنجىراپ قالادى. كەلىن جولى جىڭىشكە، ءىشىڭىز دەپ قوزعاۋ سالۋدىڭ دا، قايتا ىسىتىپ قۇيۋدىڭ دا رەتىن تاپپايدى. وزىنشە بەرگەن بەلگىسى، شاينەك استىنداعى شوقتى سىپايى عانا كوسەپ-كوسەپ قويادى. سوندا بارىپ اتاسى سەلت ەتەدى دە:
— قاراعىم-اي، سۋىتىپ الىپپىن، — دەپ شىنى اياعىن سىرعىتادى. اپيىندى سورعان سايىن تەرشىپ، ويىنا وي قۇيىلىپ كەلىپ جاتقانداي. مىناۋ زامان ەندى نە بولار ەكەن؟ ءشىلدىڭ بوعىنداي بىتىراپ جۇرگەن قازاقتىڭ باسى بىرىكسە جارار ەدى. Ac بەرىلگەندە ايعايلاسىپ، ايتىسىپ، ءبىرىن-بىرى كورمەستەي بوپ، باس بەرىلگەندە بىر-بىرىنە جىك-جاپار ءيىلىپ، ءبارىن ۇمىتاتىن الا قۇيىن مىنەزىڭنەن قۇتىلار ما ەكەنسىڭ!؟ كەڭ ويلاي الماي، كەمەڭگەرلىگىڭدى وكپەلەتكەن، جاسىتقان، قان جۇتقىزعان جايلارىڭ دا از با؟ قايران اباي بۇل «قازاقتا ولگەننىڭ جامانى جوق، تىرىسىندە تابالاۋدان امانى جوق» دەپ بەكەر زارلاماعان ەكەن-اۋ! ولگەننەن كەيىن ات قويىپ، وكىرىپ جىلاعانىڭدى قايتەيىن، تىرلىگىمدە ءسوزىمدى قۇلاققا ىلمەسەڭ. كەشەگى استا ساۋ بولىپ كەلىپ، بىر-بىرىڭە جاۋ بولىپ كەتتىڭ. شاتىرباي مەن نارعازىنىڭ اراسىنداعى ەگەس ەمەس، قارمىس پەن مەدەت اراسىنداعى ەگەستى كورگەندەي بولدىم-اۋ. ءبىر اۋىز سوزگە توقتاپ، بىرىگەتىنىڭ بار دا، ءبىر اتىم ناسىبايعا وكپەلەپ، ءىريتىنىڭ دە بار-اۋ. توپتالعان قويعا قاسقىر دا جەمتىگىن كوبەيتۋ ءۇشىن بۇتارلاپ، جەكە-جەكە قۋادى ەكەن-اۋ. جالعىز-جالعىز قاشقان سوڭ وتاردان نە قالسىن؟ رۋ-رۋ بولىپ ونسىز دا رۋحىمىزدى تومەندەتىپ جۇرگەندە، ەندى باي، كەدەي بولىپ ايتىسقا تۇسەتىن بولدىق پا، ودان نە بارقادار تاپتىق؟ بايدىڭ دا اقىلدىسى، كەدەيدىڭ دە اقىماعى بار ەمەس پە. بولماسا كەرىسىنشە، ءزابىر دەگەن اقىماقتىقتان شىعادى. جارايدى، كەدەيلەر بۇگىن كەك السىن. اسقان بايلاردى اۋىزدىقتاسىن. ەرتەڭ ولاردىڭ ءوزى شىرەنىپ كەتىپ، جاۋىم دەگەندى جابىرلەسە شە؟ سوندا بۇل دۇنيە الما كەزەك زابىرلەۋمەن وتە بەرە مە؟ ودان نە قىزىق بولدى؟ الدە وسىناۋ قۋ دۇنيە ادامدى ازاپقا سالۋ ءۇشىن سولاي جارالعان با؟ كۇننىڭ ءتۇنى بار، وڭنىڭ سولى بار، اقتىڭ قاراسى بار، جاقسىلىقتىڭ جامانشىلىعى بار دەپ ءومىر كەشپەكپىز بە؟ جوق، ادامعا كەلگەندە، جاراتىلىستىڭ بۇل زاڭىندا، مەنىڭشە، ادىلدىك جوق. بۇل كادىمگى ەگەس. ەگەستىڭ اقىرى، انە، نەگە اكەپ سوقتى؟ اقبەرەندەي سايگۇلىك داۋدىڭ قۇربانى بولىپ پىشاققا ءىلىندى. ال سول سايگۇلىك كۇندە تۋىپ جاتىر ما؟ ول بيداي ەمەس قوي، كوكتەمدە سەپتىڭ، كۇزدە وردىڭ، كەلەسى كوكتەمدە قايتا سەپتىڭ. قۇدايتورى مەن اقبەرەندەي جىلقىنى قۇداي ءجۇز جىلدا ءبىر بەرەدى. ەگەستىك، وپات قىلدىق، نە بولدى ەندى؟ قوس تۇلپاردى جالقى ەتتىك، قوسارلاسىپ، قول ۇستاسىپ جۇرۋگە بارا الاتىنىمىزدى نەگە ۇمىتامىز.
اقبەرەننىڭ باسىندا شاتىربايدان نارعازى كوپ جىلاپتى دەپ ەستىدىم. ەگەس قىسقان قۇسىق باسىلىپ، ەسى كىرگەن شاقتاعى سەزىم كورىنىسى عوي. جىلقى تانيتىن ازاماتتى تۇلپاردىڭ مەرت بولعانى نەگە تەبىرەنتپەسىن. ءبىراق شەل قاپتاسىن كوزىنە، ارتىنان كەلگەن اقىلدىڭ بۇتى ءبىر تيىن. ەگەر ول قىزىل كەڭىردەك بولماسا، اتا جاۋىنداي شاتىربايمەن ايقايعا شىقپاسا، اقبەرەندەي جۇيرىك امان قالماس پا ەدى. مەدەتتىڭ عانا ەمەس، ارىسى اتام قازاقتىڭ اتاعىن شىعاراتىن تۇلپار بولماس پا ەدى!
جايلاۋعا سان كوشىپ جۇرگەندە، قۇزدى قيالاپ وتەر جىڭىشكە جول ۇستىندە ەگەسىپ قالعان ەكى تەكەنىڭ بىر-بىرىنە جول بەرگىسى كەلمەي ءسۇزىسىپ، ەكەۋىنىڭ دە قۇزعا قۇلاعاندارىن كورۋشى ەدى. ءبىز دە سول ولەرىن بىلمەيتىن شولاق نامىستى تەكەلەرگە ۇقساپ كەتەمىز-اۋ. جاراتىلىسىڭنان اينالايىن، جىلقى مالى سونداي جولداردان وتكەندە، نەبىر شايناسىپ جۇرگەن ايعىرلار بىر-بىرىنە تيىسپەيدى-اۋ! مايىسىپ باسىپ، ماڭعاز وتەدى. سول جىلقى قۇرلى اقىلعا كەلە بەرمەيتىنىمىز قورلىق.
— قايران اقبەرەن، — دەدى باسىبەك ەستىرتە سويلەپ. شاي قۇيىپ وتىرعان كەلىنى سەلك ەتە ءتۇستى. بويىن الا باستاعان اپيىننىڭ كۇشى مە، الدە ىشىندە تەڭىزدەي شۋلاپ جاتقان ويلاردىڭ ءبىر تەپكىنى مە، ايتەۋىر دەرىن دەپ قالدى. جىپىلىق-جىپىلىق ەتكەن كەلىنىنە الارا باستاعان كوزىمەن ءبىر ءشۇيىلدى دە، ەكىنشى جامباسىنا اۋناپ، قوس جاستىقتى قولتىعىنىڭ استىنا تارتا ءتۇستى. كوز الدىنا قۇدايتورىنى قويقاڭداتا جەتەلەپ بارا جاتقان نارعازى كەلدى.
بۇلاردىڭ دا قۋانىشى ۇزاققا بارماپ ەدى. وسىدان ەت ءپىسىرىم بۇرىن قالىڭ توپتى جارا «الديارلاپ» وتە شىققان اقىلجان باسى اينالىپ قۇسىپ-قۇسىپ جىبەردى. زارەسى كەتكەن دامەلى سۇزەگەن مولداعا جۇگىردى. ول بالسىنگەن جوق، كەلگەن بەتىندە اقىلجاننىڭ باسىن سيپاپ، اۋزىن جىبىرلاتىپ ۇزاق وتىردى. وڭ قولى بالانىڭ تامىرىندا. تامىرشىلىعى بار ادامداي سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساعىن اقىلجاننىڭ بالعىن بىلەگىنەن ايىرمادى. كوزدەرى الارىپ، قورقىپ كەتكەن تۋىسقاندارىنا دۇعانى ۇزاق وقىعان سياقتى كورىندى. كەشەگى سولقىلداق شىبىق دۇرەنى ۇستاعان ساۋساق پەن مىناۋ تامىردى ۇستاعان ساۋساق ەكى ادامنىڭ قولىنداي كورىندى اقىلجانعا. اناۋ قاتىگەز، قارا جۇرەك ادامنىڭ دا، مىناۋ جۇمساق، مەيىرلى ادامدىكىندەي.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، كۇننىڭ ىستىعىنا جۇرەكتىڭ لوبىلى قوسىلعان. شولدەگەن سوڭ قىمىزدى كوپ ءىشىپ جىبەرگەن-اۋ، — دەدى سۇزەگەن مولدا سىپايى عانا.
— اللا تاعالام جار بولسىن! ىشىڭنەن ءوزىم ۇيرەتكەن قۇلشىلىق دۇعانى قايتالاي بەر. كىشكەنە كوز ءىلدىرىپ، مىزعىتىپ الىڭدار. تامىرى ءالى لىپىلداپ تۇر.
— قۇرىسىن، بۇگىن تۇندەلەتىپ قايتپاي-اق قويايىق، — دەدى دامەلى ۇرەيلەنىپ.
نارعازى وعان كەلىستى. قۇدايتورىنى سۋىتىپ جۇرگەن مالىبايدىڭ عانا بۇل وقيعادان حابارى جوق.
— زارەسى ۇشىپ كەتەر، بالانىڭ اۋىرعانىن ايتپاي-اق قويىڭدار، — دەدى نارعازى.
اقبەرەننىڭ وپات بولعانى استىڭ اجارىن الىپ جىبەردى. مەدەت اۋىلىنان كەلگەندەر كىسى ولگەندەي ۋلاپ-شۋلاپ قايتىستى. ماتاي جۇرتىنان كەلگەندەرگە دە مىناۋ اس ىرىڭ-جىرىڭداۋ كورىندى.
وسىنىڭ ءبارى نامىسشىل، بۇل ءپاني دۇنيەدە ءالى بەتىنە ەشكىم كەلمەگەن باسىبەكتى ەزىپ-ەزىپ جىبەردى. اپيىندى دا كۇندەگىدەن كوپ تارتىپ قويعان سەكىلدى. قۇلامايتىن جارتاستاي كورىنەتىن قايىناتاسىندا ءبىر ەڭسەنى ەزگەن قۇلدىراۋ بار سەكىلدى. ول كوپ تارتقان مىناۋ اپيىن ارقىلى جابىسقان دەرت پە، الدە كەشەگى ابىرويسىز اياقتالعان استىڭ الەگى مە، الدە مىناۋ قىم-قۋىت زاماننىڭ قيىنشىلىعى ما، ول جاعى كەنجە كەلىنىنە بەيمالىم.
12
اقىلجان اكە-شەشەسىمەن اجى اۋىلىنا ورالعاندا تۋرا 16 جاستا ەدى. قاشقان قىز ءباتيمانىڭ سالەمدەمەسىنەن كەيىن دامەلى كوپ ويلاندى. «ەلگە قايتساق قايتەدى؟» دەپ مالىباي دا بىرەر رەت قىڭقىلداعان-دى. وعان بيمەندى اعاسىنىڭ جەسىر قالعاندىعى، سويتالداي ۇلدارىنىڭ ءالى سالت جۇرگەندىگى باتتى.
قارمىس اۋىلى قيماسا دا، بۇلاردىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن دۇرىس ۇققان-دى. بالجان بايبىشە اۋىلدى تۇگەل شاقىرىپ، توي جاساپ باتاسىن بەردى.
اقىلجاننىڭ كەتەتىنى، اسىرەسە، بولىس بولىپ جۇرگەن جانعازىعا باتتى. ەسكىشە وقىعانى بار زەرەك بالا حات تانىمايتىن بولىسقا ۇلكەن جاردەمشى ەدى. اراب ارپىمەن شىعاتىن، ۆەرنىيدان كەلەتىن سوناۋ «مۇحبىردەن» باستاپ، «تىلشىگە» دەيىن زىرىلداتىپ وقىپ جىبەرەتىن.
اۋىلعا توتە وقۋدى ۇيرەتۋگە كەلگەن دارىن دەگەن مۇعالىممەن ابدەن دوستاسىپ الدى. ول بۇدان از عانا ۇلكەن. تەبىندەپ جەر تەسىپ، جاڭا عانا تىرشىلىك ۇرانىن سالىپ كەلە جاتقان ونىكتەي اقىلجان دا وزىنشە دالباسا جاساي باستاپ ەدى. مىناۋ دارىننىڭ ادەمى كەزدەسكەنىن كوردىڭ بە، جۇسىپتەن كەيىنگى ءبىلىمدار سەكىلدەندى وعان.
ارالارى بەس-اق جاس. سونىڭ وزىندە قانشا ءبىلىم الىپ ۇلگەرگەن.
«جاعرافيا»، «ەسەپ ساباعى»، «انا ءتىلى» دەگەن سوزدەردى العاش دارىننىڭ اۋزىنان ەستىدى. بىر-ەكى رەت ساباعىنا كىرىپ، سۇزەگەن مولدانىڭ ساباعىمەن سالىستىردى. مولدەكەڭدىكى ىلعي تۇسىنىكسىز بىردەڭە ەدى. جاتتاۋعا ءتيىس بولعاندىقتان جاتتايتىن شاكىرتتەر. ال مىنا دارىندىكى كادىمگى وزدەرى ەستىپ، وزدەرى قولدانىپ جۇرگەن تۇسىنىكتى سوزدەر. ادامشا ۇعىنۋعا بولادى. مولدەكەڭ ءبىر «ءالىپ» دەگەن ءقارىپتى «ءالىپ كۇيكاسىن ءان، ءالىپ كۇيكاسىن ون، ءان ون ەڭ»، — دەپ تۇسىندىرەتىن. ال دارىن بولسا، «ا» دەپ تاقتاعا جازىپ قويادى دا «اتا»، «انا»، «ات»، «الما» دەگەن سوزدەر بار عوي، سول سوزدەر وسى قارىپتەن باستالادى دەپ تۇسىندىرەدى. ويباي-اۋ، مىنانى ۇعىنۋ وڭاي عوي. ءوزى دە ەسكىشە ءبىراز وقىعان ەكەن، ايتۋىنا قاراعاندا، جاڭانى تەز مەڭگەرىپ الىپتى.
مولدانىڭ ورنىنا ءمۇعالىم كەلىپ، اۋىل ومىرىندە باسقاشا وزگەرىس باستادى. ءار ۇيگە كىرىپ ءجۇرىپ بالالاردى تىزىمگە الدى ول. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى قارلىعاشىنداي قاراڭعىلارعا سۋ سەبە باستادى. ەسەيىپ قالعان اقىلجانمەن ەكەۋى دوستاسىپ كەتتى. جانعازى ناعاشىسىنىڭ كەڭسە ىسىنە كومەك بەرۋدى دە وسى دارىن ۇيرەتتى.
ءبىر كۇنى سالەم بەرە كەلگەندە بالجان بايبىشە دارىن مەن اقىلجانعا:
— سەندەردىڭ توتە وقۋلارىڭ ماعان جانازا شىعارۋعا جاراي ما؟ — دەدى.
ەكەۋى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلدى. دارىن دەرەۋ بويىن جيا قويدى دا، ەسىنە ءبىر قۋلىق تۇسە قالىپ:
— ال، تىڭداڭىز، - دەدى. قۇراننان ءوزى جاقسى بىلەتىن ءبىر سۇرەنى زۋىلداتا جونەلدى. اقىلجان ونى قايتالادى.
— ە، مىنالارىڭ ناعىز قۇراننىڭ ءوزى عوي.
— ەكى وقۋدىڭ بىر-بىرىنە بوگەتى جوق.
ال دامەلى، نارعازى، جانعازى بولسا، اقىلجاننىڭ دارىنمەن دوستاسقانىنا ىشتەي ريزا. دارىنداي بولعانىنا اسىعاتىن دا سەكىلدى. جانعازى ەل ارالاعاندا جيەنىن قاسىنا ەرتىپ جۇرەتىن بولدى. ءتۇرلى داۋدىڭ، تالاستىڭ، تولىپ جاتقان سالىقتىڭ قاعازدارىن جازعىزادى. جازىپ بولعان سوڭ ناعاشىسىنا وقىپ بەرەدى. تۋمىسىنان ۇسىناقتى، شوگەل ناعاشىسى تىڭداپ وتىرىپ، «بىلاي دەسە، مىنا جەرىن بىلاي جازساڭ» دەپ وزگەرىس ەنگىزەدى. جانعازى ادىلدىگىمەن كوزگە تۇسە باستادى. جەر داۋى، جەسىر داۋى دەگەنىن شۋلاتپاي، دابىرلاتپاي شەشىپ ءجۇردى.
بۇلارعا ەڭ ءبىر قيىن بولعان جايت — وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى وقيعا جونىندە شاتىربايدىڭ جازعان ارىزى ەدى. ول جوعارىعا اقبەرەندى ولتىرگەن نارعازى، اتىمنىڭ قۇنىن تولەسىن دەپ جازىپتى. اۋداننان گگتۋ- دەن ادام كەلدى. ءۇش اۋىلدىڭ — نارعازى، باسىبەك، شاتىرباي اۋىلدارىنىڭ ادامدارىن سۇراققا الىپ الەك-شالەگىن شىعاردى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن اۋىل ادامدارى بىر-بىرىنە جۇگىرىسىپ، «نە ايتامىز، نە ايتامىز» دەسىپ ابىرجىسىپ قالدى. قارمىس اۋىلىنداعىلاردىڭ جۇگىنەتىندەرى — جانعازى، اقىلجان. ەڭ زارەسى كەتكەن بالجان بايبىشە مەن دامەلى بولدى. مىناۋ شوشاق قالپاق، ونىڭ قاق ماڭدايىندا بەسبۇرىش، ءون بويىنا ايقىش-ۇيقىش اسىنىپ العان قايىس بەلدىكتەر، بەلىندە كىسى اتارى. ەڭ سۇمدىعى — اۋىلعا ىلعي اكەسى ولگەندەي ساتىر-سۇتىر شاۋىپ كەلەدى. ازان شاقىرىپ قويعان اتىنىڭ كىم ەكەنىن قۇداي ءبىلسىن، جۇرت ونى لەپىرباي دەپ كەتتى.
نارعازىنى ءبىر كۇن سۇراققا الدى.
— شاتىربايمەن بۇرىننان ءوش ەكەندەرىڭ راس پا؟
— ءوش دەگەنىڭىزدى بىلمەيمىن. اراز ەكەنىمىز راس.
— سول ارازدىقپەن اتىنا قانتقا ۋ قوسىپ بەرگەندەرىڭىز راس پا؟ — نارعازى كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىز؟ كەڭەس وكىمەتىن كەلەكەلەپ وتىرسىز با؟
لەپىرباي شاتىناپ، كىسى اتارىنا جارماسا كەتتى.
— قاراعىم، ءويتىپ قوقاڭداي بەرمە. كەڭەس وكىمەتى تەك قانا ادىلەتتىلىكتى جاقتايدى دەپ بىلەمىز. ادىلەتىن مىنا ەلدەن ءبىل. سوناۋ باسىبەك اۋىلىنان سۇرا، اس بەرگەن سولار عوي. ءبىر ادام اقبەرەن ۋ ىشكەندىكتەن مەرت بولدى دەسە، مەن-اق ايىپتى بولايىن. ادامدى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەگەندى ەستۋشى ەدىك، اتقا ۋ بەرىپتى دەگەندى ەستىسەم، قۇلاعىم تاس كەرەڭ بولسىن. قايتا شاپقان سوڭ ول زورىعىپ ولگەن مال. وسى وڭىردەگى اتاقتى جۇيرىكتەردىڭ ءبىرى ەدى. ءبارىمىزدىڭ ءىشىمىز ۋداي اشىدى. بايگە باسەكە عوي، قاتار كەلگەن اتتى قايتا شاپتىرعانىمىز راس. ءتىپتى قيسىن جوق، قاي جەردە ۋ بەرىپ ۇلگەرگەنبىز؟
نارعازى تاعى كۇلدى. لەپىرباي ودان سايىن شاتىنادى.
— مەن ءسىزدى قاماتتىرام. ءسىز كەڭەس وكىمەتىن كۇلكى ەتىپ وتىرسىز.
— قاماتتىرماق تۇرعاي، اتىپ جىبەرسەڭ دە بۇدان باسقا ايتارىم جوق. مىنا سەن سياقتىلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ سويىلىن سوعاتىن بولسا، وندا شەكەمىز قىزعان ەكەن.
— ءا، مىنە، مىنە. پيعىلىڭ جاڭا كورىندى.
— كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن پيعىل مەنىكىندەي-اق بولسىن. سەن ءوزىڭ مەنىڭ پيعىلىمدى تەكسەرۋگە كەلدىڭ بە؟ سەن، قاراعىم، ءوزارا داۋلى ەكەۋىمىزدەن دە جاۋاپ الماي، ءارى بەيتاراپ ادام، ءارى استى بەرۋشى انا باسىبەكتەن سۇرامايسىڭ با؟
— باسىبەك، باسىبەك! باسىبەكتىڭ كۇنى ءبىتتى. ول ءىرى باي رەتىندە كوپ كەشىكپەي كونفيسكەلەنەدى.
— كونفيسكەلەنەدى دەگەن قانداي ءسوز؟
— تاركىلەندى دەگەن ءسوز. مال-مۇلكى قاتتالىپ، يتجەككەنگە ايدالادى. مىنا سەن دە بايدىڭ تۇقىمىسىڭ. كوزىڭدى اشىپ قارا، كەڭەس وكىمەتى — كەدەيلەردىڭ وكىمەتى. سەندەردىڭ اسقان-تاسقاندارىڭ جەتتى.
نارعازىنىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. مىنا پالە نە دەپ كەتتى؟
ونىڭ جۇزىنەن ازداپ ابدىراعاندى سەزگەن لەپىرباي:
— كانە، مىنا قاعازعا قول قوي، قىزعانىشپەن بايگە اتقا ۋ بەرگەنىڭدى راستا، — دەدى. كوزى شاتىناپ، جەڭدىم بە دەگەندەي قوقيلانىپ قارادى.
— قويمايمىن. سەن ءبىر بايدى داتتاپ، ءبىر بايدى جاقتاپ كەلىپ وتىرعان پالەسىڭ عوي. شاتىربايعا نەگە قيماڭ قىشي قالدى؟ ول دا باي، جاڭا عانا باي مەن كەدەي جاۋ دەپ وتىرعان جوق پا ەدىڭ؟
— شاتىربايدان ارىز ءتۇسىپ وتىر، ارىز، — دەپ سىزداندى لەپىرباي. — ءبىز تەكسەرۋىمىز كەرەك. ءادىلىن ايتۋىمىز كەرەك. ەكى ءسوزىڭىزدىڭ ءبىرى «پالە». كەڭەس وكىمەتى سىزگە پالە بولعان ەكەن عوي.
— مەن پالە دەپ سەنى ايتىپ وتىرمىن، كەڭەس وكىمەتىن ەمەس. ال شاۋىپ ال، بۇدان باسقا جاۋاپ بەرە المايمىن. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق». اقبەرەن ءوز اجالىمەن ولگەن مال.
نارعازى سىلكىنە ورنىنان تۇردى. ءبىراق ءبىرتۇرلى بويى مۇزداپ، بىرەۋ تۋرا جۇرەگىنە اتقانداي السىرەپ بارا جاتتى. لەپىرباي اقىلجاندى ەكى كۇن اۋرەلەدى.
— اتقا شاپقان سەن بە، سەن. اكەڭ مالىبايدىڭ بايگە بولاردىڭ الدىندا اقبەرەننىڭ قاسىنا بارعانى، قانت بەرگەنى راس پا، راس.
سەن ونى كورمەدىم دەيسىڭ بە، كوردىڭ. سول قانتقا ۋ قوسىلعان. اكەڭ اقبەرەننىڭ قانت جەيتىنىن بۇرىننان بىلگەن. مىنە، شاتىرباي ءوستىپ جازادى.
اقىلجان: «مەن اتقا شاپقاننان باسقا ەش نارسەنى بىلمەيمىن»، — دەدى.
— نەمەنە، اكەڭ مالىباي، ناعاشىڭ نارعازى ءبىرىڭنىڭ اۋزىنا ءبىرىڭ تۇكىرىپ قويعانسىڭدار ما؟ — دەپ اقىردى لەپىرباي. — وسىنداي سۇمدى بولىسقا حاتشى عىپ قويعانىن قارا. مۇنىڭ ءبارى انا ناعاشىڭنىڭ ءىسى.
مۇنداي قىسىمداردان سوڭ بالجان بايبىشە مەن دامەلىدە نە زارە قالسىن. زامان تۇزەلە مە دەسە، نە بوپ بارادى ءوزى. دامەلى ءجۇسىپتى ىزدەگىسى كەلدى. حابارسىز كەتتى-اۋ، ءوزى. مىناۋ لەپىرباي سەكىلدى ول دا ءبىر جەردە زىركىلدەپ ءجۇر مە ەكەن؟ ونىڭ ۇستىنە اسىنعانى دا ايقىش-ۇيقىش قايىس بەلدىكتەر ەدى عوي.
نارعازى ءبىر كۇنى دامەلىنى شاقىرىپ الىپ، اجى اۋىلىنا كوشۋدى ۇسىندى.
— مەنى قويشى، مىناۋ اكىرەڭدەگەن پالە جاس شىبىقتاي ەندى جەتىلىپ كەلە جاتقان اقىلجاندى قۇرتار، نە كورسەم دە ءوزىم كورەيىن. سەندەر بۇل جەردەن كوشىڭدەر.
مالىباي بالا-شاعاسىمەن ەلگە ورالدى دەپ اجى اۋىلى ءماز. ءبىراق ونىڭ ارتىندا الگىندەي ءدۇمپۋ بار ەدى.
جانعازى اعاسى نارعازىمەن اقىلداستى، اقىلجانعا ايتىپ وتىرىپ، جوعارىعا لەپىربايدىڭ ۇستىنەن شاعىم جازىپ جىبەرگەن بولاتىن. شاتىرباي داۋىنا وراي دالەلدەرىن كەلتىرىپ ءارى لەپىربايدىڭ تەرىس تەكسەرىپ جۇرگەنىنە قارسىلىق بىلدىرگەن. ءادىل ۇكىم ءارى تىنىشتىق كۇتكەن. بۇل قاعازدى جازۋعا دارىن دا قاتتى كومەكتەسكەن.
قارمىس اۋىلى ءسويتىپ وزدەرىنشە ءبىر ءىس تىندىرعانداي بولعان-دى. اياقاستى تاعى دۇرلىكتى دە قالدى. لەپىرباي كەلىپ قۇدايتورىنى تۇتقىندايمىن دەگەن. نارعازى اۋىلدا جوق بولاتىن. جانعازىنى باسا-كوكتەپ، جىلقىدان قۇدايتورىنى ۇستاپ، جەتەكتەپ كەتىپ وتىرىپتى.
نارعازىنىڭ زىعىردانى قاتتى قاينادى. اتتەڭ، اتتىڭ ۇستىنەن جۇلىپ الىپ، ولەرمەن عىپ تەپكىلەر ەدى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىقتىڭ دەپ تاعى پالە قىلادى-اۋ. نە ىستەسە ەكەن، ءسويتىپ دال بولىپ وتىرعاندا اقىلجاندى ۇستاپ اكەتىپتى دەگەن حابار ەستىدى.
ەندىگى وتىرىستا ەشبىر ءجون جوق. ول تەك دارمەنسىزدىك قانا.
دالباستاۋ كەرەك. نارعازى كوكساداقتى جولعا دايىندادى. ويى - جەردىڭ ءتۇبى بولسا دا ۆەرنىيعا تارتۋ. ءجۇسىپتى ىزدەۋ. مۇمكىن، ءبىر شاراپاتى تيەر. الدە مىناۋ الاساپىران زاماندا قىزمەتىن ءبىر جاققا اۋىستىرىپ جىبەردى مە ەكەن؟ نە دە بولسا تاۋەكەل، ءبارىن دە بارا كورەدى دە. تابىلماسا، سونداعى ەڭ دوكەيدىڭ وزىنە كىرۋگە قارەكەت جاساماقشى.
كوكساداقتى بايگەگە قوسۋعا قۇداي جازبادى. بايگە تۇرعاي، باس قايعى. تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا بوپ بارا ما ءوزى، نەمەنە. ەكى قونىپ جەتە السا جارار ەدى. كوڭىل اسىعادى، جەر قاشىق. كوكساداق لىپىپ-اق كەلەدى، بولىسسىڭ عوي دەپ جانعازىعا ءبىراز مىنگىزگەن، ايتپەسە بۇل جانۋاردىڭ ۇستىنە ەر كوپ تيمەگەن-دى.
ءدام جازىپ، بۇرىن كورمەگەن جالايىر ەلىنەن ءبىر-اق شىقتى. مۇقىرتى دەگەن تۇمسىقتا ءبىر اۋىل وتىر ەكەن. بۇگىن وسىندا ايالداۋدى ءجون كوردى. اۋىل شەتىندەگى ءۇي جانىندا اق تاياعىنا سۇيەنىپ تۇرعان اقساقالعا سالەم بەردى. سالەم الىسقاننان كەيىن:
— قۇدايى قوناقپىز، قاريا، — دەدى نارعازى.
— الەي بولسىن، قاي بالاسىڭ، قاراعىم؟
— نايمان ىشىندە سادىر دەگەن ەل بولامىز. اسىعىس شارۋامەن ۆەرنىيعا بارا جاتىر ەدىم.
— وۋ، الىستان كەلە جاتىر ەكەنسىڭ عوي. بارار جەرىڭ دە ءالى قاشىق ەكەن، ۇيگە ءتۇس، قۇدايى قوناق بول.
قاريا كوپتى كورگەن، اسا ءبىر اڭگىمەشىل ادام بوپ شىقتى. ەكەۋى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سويلەسسىن كەلىپ.
— جاڭا وكىمەتتەرىڭ قالاي، سەندەر جاقتا تىنىشتىق پا؟
— تىنىشتىق بولسا، اقساقال، وسىنشا جەر تۇبىنە سابىلام با؟ لەپىرباي دەگەن ءبىر پالە شىعىپ، اپشىمىزدى قۋىرىپ بارادى.
— سەندەردە كانفيسكە باستالدى ما؟
مىناۋ انادا لەپىربايدان ەستىگەن ءسوزى ەدى عوي. الدىنان شىققانىن كوردىڭ بە.
— ال سىزدەردە شە؟ — دەدى جۇلىپ العانداي نارعازى.
— بىت-شىتىمىز شىعىپ جاتىر. ءقازىر يۋ دا قيۋ. ءبىراز بايلار ارعى بەت اسىپ، جۇڭگو كەتتى. تۋعان جەردەن قوپارىلىپ نە بەرەكە تابار دەيسىڭ. ءبىراق امالى دا جوق قوي، مالسىز قازاقتىڭ كۇنى كۇن بە؟ شىرىگەن باي بولماساق تا، قوڭىمىز تومەن ەمەس ەدى. جۇرەگىمىز زۋ-زۋ ەتەدى.
— سوندا ول تارتىپ العان مالدى كىمگە بەرىپ جاتىر؟
— كەدەيلەرگە دەيدى. ءبىراق كەدەيلەرىڭنىڭ ءوزى بايلارمەن بىرگە ارعى بەت اسىپ جاتىر. سۇمدىق بولعاندا انەۋكۇنى سەندەردىڭ لەپىربايلارىڭ سەكىلدى ءبىر اقىماق ءبىر ءۇيىر جىلقىنى وزەن بويىندا «بۇل بايدىكى» دەپ قىرعىزىپ تاستاپتى.
— بايعا دا جوق، كەدەيگە دە جوق دەسەڭىزشى.
— وبال عوي، مالدا نە جازىق بار. جانۇشىرىپ كىسىنەگەن جىلقىنى كورگەندە، جەر باسىپ تۇرا المادىق. «قۇلىندار بالاشا شىڭعىرادى ەكەن» — دەپ كەلدى كورگەندەر.
نارعازى باسىن شايقاپ-شايقاپ، كوزىنە جاس الدى.
— وكىمەت قاجەتىنە كەرەك ەكەن، جاراتسىن، السىن. ىڭق دەمەيمىن، ءبىراق ادامعا ادامشا كەلۋ كەرەك قوي، — دەدى قاريا كۇرسىنىپ. - حال وسىنداي، قاراعىم. جوعارى جاعىڭا بىزدەن دە سالەم ايتا بار. مىناۋ شاش ال دەسە، باس الاتىن پالەلەرىن تىيسىن دە.
نارعازى ۇزاقتى كۇن جۇرگەندە ويىنان تۇندەگى قاريانىڭ «شاش ال دەسە، باس الاتىن پالەلەرىن تىيسىن دە» دەگەن ءسوزى كەتپەدى. ءجۇسىپتىڭ ايتۋىندا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءمانى باسقا ەدى، لەپىربايدىڭ ارەكەتى باسقا. ءبىراق بۇل دا «مەن جاڭا وكىمەتتىڭ وكىلىمىن» دەپ كەۋدەسىن توبەلەيدى، «گپۋ-مىن» دەيدى، «ءتارتىپ ورناتۋشىمىن» دەيدى. ەل ودان زارەدەي قورقادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى استامشىلدىق. اقىلجاندا نە جازىق بار، قۇدايتورىدا نە جازىق بار؟ قابىرعاسى قاتپاعان بالانى مەرت قىپ جۇرەر مە ەكەن؟ اياعى اۋىر دامەلى ەسىنە ءتۇستى. 17 جىلدان كەيىن كوتەرگەن بالاسى. ەكىنشى بالاسىنىڭ تۇبىنە اقتاردىڭ شابۋىلى جەتىپ ەدى. ەندى مىناسىنا دامەلەنىپ وتىرعاندا، لەپىرباي جىندىنىڭ كەزدەسكەنىن كورمەيسىڭ بە؟ ءاي، شاتىرباي يت-اي، پالەن جىل ءوتىپ كەتكەن وقيعانى قايتا قوپارىپ. الدە مىنا لەپىربايداي اپەرباقاندى پايدالانىپ قالعىسى كەلدى مە ەكەن؟ وزىمە دە سول كەرەك، باياعىدا ەرعازىنى قۇتقارا بارىپ، بايلاپ اكەلگەندە نەگە قۇرتىپ جىبەرمەدىم. ءاي، اپا-اي، ەل اراسىنا جىك تۇسەدى دەپ جىبەرمەي قويىپ ەدىڭ، جاۋدى اياعان جارالى دەگەن وسى.
كوز الدىنا ءجۇسىپ، ءباتيما كەلدى. قۇدا-اعا دەپ ءباتيما تارپا باس سالدى. بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ءتىپتى ادەمىلەنىپ كەتكەن. ۇلكەن قىزمەتتە تۇرعان سوڭ بەردى مە ەكەن، ۇيلەرى قانداي كەڭ. اۋلاسى الما ب ا ق، سايراعان بۇلبۇل قۇس. ەكەۋى بىردەي جايىلىپ توسەك، ءيىلىپ جاستىق بولىپ جاتىر.
سەلت ەتسە، جول ۇستىندەگى جاي ەلەس ەكەن. ويدىڭ اپارمايتىن جەرى بار ما، جاقسى كورەتىن ادامدارىن شۋاق ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن عوي.
قۇداي-اۋ، مىناۋ نەعىلعان جالپاق وزەن. ىلە دەگەندى ەستۋى بار ەدى، ءبىراق مۇنداي شىعار دەپ ويلاماعان نارعازى. جۇرەگى زۋ ەتە قالدى، وتە الا ما، جوق پا؟ بۇعان دەيىنگى جول قيىندىعى دەگەن انشەيىن بولدى عوي.
جۇرت ار جاققا سالمەن وتەدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءبىراز مال دا، ادام دا سيادى ەكەن. ءبىراق سال كۇنىنە ءبىر-اق رەت قاتىنايدى، نارعازى جەتكەن كەزدە ار جاققا كەتىپ قالىپتى. ونى سول كۇنى وزەن بويىندا تاعى كۇتۋ كەرەك. ەكى كۇنى ولەدى. نارعازى وزەن بويىندا ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا، تاۋەكەلگە بەل بايلادى. استىنداعى كوكساداقتىڭ ايىلىن تارتتى، تۇمسىعىنان سيپاپ، ومىراۋدان قاقتى. «بۇل دۇنيەدە لەپىربايلاردىڭ قورلىعىن كورگەنشە، سۋعا كەتىپ ولگەننىڭ ءوزى ارتىق». وسىنداي شورت شەشىم ويىنا ۇيالاپ تۇرىپ الدى. وزەننىڭ ارعى جاعىنا كوز سالدى. قالاي ءوتۋدىڭ قامى. اعىسقا قارسى اتتى قيناپ الماۋى كەرەك. قيالاپ، اعىستىڭ ىعىنا قاراي بارىپ-بارىپ ءوتۋى كەرەك شىعار.
مال سۋارا كەلگەن بىر-ەكى ادامنان ءجون سۇراپ ەدى، ولار:
— باياعىدا باتىرلار ءجۇزىپ ءوتىپتى دەپ اڭىزدان ەستيمىز، بۇل زاماندا ىلەنى كەسىپ وتكەن اتتىنى كەزدەستىرمەدىك. سالدى كۇتۋ كەرەك قوي، — دەدى.
باتىرلار نەدەن قىسىلىپ ءوتتى ەكەن. ولاردى قىسقان دا نامىس شىعار. ال مەن دە ءوز نامىسىمدى لەپىربايلارعا تاپتاتىپ قويماۋىم كەرەك. ءبىتىمى ءىرى، ساقال-مۇرت قويىسى دا كىسى قىزىعارلىق مىنا ادامعا الگى جولىققاندار سۇيسىنە قارادى ءارى اعىنان جارىلا كەڭەس بەردى. «سالدى كۇتۋ كەرەك قوي». ءبىراق نارعازى ونى تىڭداعان جوق.
— مىناۋ جۇرەك جۇتقان عوي، - دەستى جاعاداعىلار. - سور ايداپ بارا جاتپاسا نەعىلسىن.
كوكساداق پەن نارعازى نوقاتتاي بوپ كەتكەنشە، ولار كوز الماي قاراپ تۇردى. نارعازى ءبىر ادامداي جىلقى سىرىن جاقسى بىلەدى.
بۇل جانۋار قىسىلشاڭ ساتتە ۇستىندەگى كىسى ءيا ساسسا، ءيا قورىقسا، ونى تەز سەزەدى دە، ءوزى دە سونداي كۇيگە تۇسەدى. مۇنداي ۇزاق جۇزۋدە ولاي ەتۋ وتە ءقاۋىپتى. ادامنىڭ سەنىمدىلىگى اتقا كۇش بەرەدى. وسى ەرەجەنى بۇلجىتپاي ساقتاۋعا تىرىسىپ، ات ۇستىندە ءوزىن سەنىمدى ۇستادى. ءتىل بىلەتىندەي-اق «جانۋارىم، ساسپا، كوكساداعىم، ساسپا» دەپ قويادى. العاشقىدا ازداعان ءدىرىل بايقالعانىمەن، ءبىرازدان سوڭ كوكساداق قالىپتى جۇزۋگە كوشتى. موينىن سوزىپ، سۋ بەتىنە باسىن سالىپ قويىپ كەتىپ بارادى. نارعازى بۇدان ءبىر ادەمىلىكتى كوردى. اندا-ساندا پىر-پىر ەتكەن تاناۋى بۇلاردىڭ ءتىرى ەكەندىگىن، ءالى امان ەكەندىگىن اڭعارتقانداي. ەت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەندە ارعى جاعاعا امان شىققان-دى. قارعىپ ءتۇسىپ، كوكساداقتىڭ ايىلىن اعىتتى، ۇستىنەن سۋ-سۋ بولعان ەر-توقىمىن جۇلىپ الدى. سوندا جانۋار سىلكىنىپ-سىلكىنىپ، وقىرانىپ جىبەرگەن-دى. «امانبىز عوي» دەگەندەي ەكى كوزى وت جايناپ، اينالاسىنا قارادى. اۋىزدىعىن شايناپ، اققۋداي موينىن جەرگە ەكى-ۇش رەت ءيدى. مالمانداي بولعان ۇستىندەگى كيىمىن كەپتىرىپ، نارعازى وسى ارادا جارتى كۇن ايالدادى. كوكساداقتى دا ءبىراز وتتاتىپ الدى، امان-ەسەن وتكەنىن جاقسىعا جورىدى، جولى بولادى ەكەن.
شىنىندا، جولى بولدى، اڭساعان ۆەرنىيىنا دا جەتتى. جارتى كۇن اداسىپ ءجۇرىپ ءجۇسىپتىڭ كەڭسەسىن ارەڭ تاپتى. قالا ورتاسىندا، ادەمى ب ا ق قاسىندا، ۇلكەن ورىس شىركەۋىنىڭ تۇبىندە ەكەن. ابىروي بولعاندا، كوشەدە كەزدەسكەن ءۇش قازاقتىڭ ەكەۋىنە ءجۇسىپ اتى بەلگىلى بولىپ شىقتى.
— ەسبەرگەن ۇلى ما ىزدەپ جۇرگەنىڭىز؟
ءوز اتىنان گورى اكەسىنىڭ اتى جۇرتقا كوبىرەك ءمالىم سياقتى.
بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ جاتقان ەكى قابات ۇيگە نارعازى جۇرەكسىنە باس سۇقتى. اكىم بولعان سوڭ لەپىرباي سەكىلدى كوكيىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن. «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەيدى عوي. نەشەمە كۇن ءجۇرىپ، جۇرەگىنىڭ تۇبىندە تەك قانا ىستىق سەزىمگە بولەپ كەلە جاتقان ادامى جونىندە مىناۋ جامان وي قايدان كەلىپ ەدى. قامالاي بەرگەن ول پالەلەردى قۋالاعىسى كەلەدى. زارەسىن ۇشىرعانى: كىرەبەرىستە لەپىرباي سەكىلدى شوشاق قالپاقتىنى كوردى. مۇنىڭ دا ءتۇسى سۋىق سياقتى. قىر قازاعىن بىردەن تانىدى دا، كىمگە كەلگەنىن سۇرادى.
— ەسبەرگەنوۆ جولداس تۋىسىڭىز با ەدى؟
— ءيا، قاراعىم، ءجۇسىپ باۋىرىم.
— ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ جولداس دەڭىز.
— سولاي-اق بولسىن.
— سولاي-اق ەمەس. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ادامدارىن جولداس دەپ سويلەڭىز.
— بالامدى دا، باۋىرىمدى دا جولداس دەيمىن بە؟
نارعازى شىداي الماي ءبىر ءىلىپ قالدى.
— بۇل قالجىڭدايتىن جەر ەمەس. گۋبكوم.
«گۋبكوم»، «گپۋ» وزىنە بەيتانىس وسىناۋ سوزدەر بىر-بىرىنە ۇقساس سياقتى بوپ كەتتى.
شوشاق قالپاقتى ءجون كورسەتكەن ەكىنشى قاباتقا شىعىپ، قاتار-قاتار بىر-بىرىنەن اۋمايتىن ەسىكتەردىڭ قايسىسىنا كىرەرىن بىلمەي اڭتارىلدى. «بەسىنشى» بولمە دەگەنى ەسىندە، ونى قالاي تابادى. ءبىر اۋىلعا پايعامبارداي بولىپ جۇرگەن نارعازىنىڭ حات تانىماعاندىقتان بيشارا بولىپ قالعانىن كوردىڭىز بە.
ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋدەن سۇراپ ەدى، ول قارسى الدىندا تۇرعان ەسىككە كىرگىزدى دە جىبەردى. شاعىن بولمەدە ەسكىلەۋ ستولدا قادالىپ وتىرعان كەلىنشەك ءجون سۇرادى.
— اتىم — نارعازى، جۇسىپكە كەلىپ ەدىم.
— فاميلياڭىز كىم؟
— ول نە پالە تاعى؟
ايەل كۇلىپ جىبەردى دە:
— اكەڭىزدىڭ اتى دەگەنىم عوي، — دەدى.
— اكەمنىڭ اتى — تۇرعانبەك. لەپسى، قاپال دەگەن ۋەزدەن كەلدىم.
— سونشاما قاشىقتىقتان. وي-وي! — دەپ ايەل ىشەگىن تارتتى.
— قىسىم كۇشتى بولسا، قيعاش تاۋىنان دا اسارسىڭ دەيدى ءبىزدىڭ جاقتا.
ايەل جىلى سويلەپ، اڭگىمەگە تارتتى:
— قيعاش تاۋى مىنا ءبىزدىڭ ىلە الاتاۋىنان بيىك پە؟
— ونى كىم ولشەپتى. قينالعان قازاقتىڭ ءبىر كەزدە ايتقان ءسوزى دە. قاراعىم، مەنى جۇسىپكە جولىقتىرشى. اتىمدى ايتساڭ بىلەدى.
اۋىزعى بولمەدەگى ابىر-دابىردى ەستىپ، بۇيىردەگى ەسىكتەن ءجۇسىپتىڭ ءوزى شىقتى.
— ناكە، ءوز كوزىمە سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە؟ مىناۋ انىق ءسىز بە؟
وسى سوزدەردى ايتار-ايتپاستان ءجۇسىپ نارعازىنى قۇشاقتاي الدى.
ەكەۋى ءبىر-بىرىن جىبەرمەي ۇزاق تۇردى. مىنانداي ادامدى بوگەپ قالعانىنا ۇيالعان الگى كەلىنشەك ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزاردى. ءجۇسىپ مىناۋ ءبىتىمدى قازاقتى بايەك بولىپ بولمەسىنە الىپ كەتتى.
ەكەۋى ۇزاق سويلەستى. نارعازى بارلىق كورگەن-بىلگەنىن ايتتى. لەپىربايدىڭ ىستەپ جۇرگەندەرىن ءجۇسىپتىڭ كوز الدىنا قاز قالپىندا كەلتىردى. ءجۇسىپ باسىن شايقاپ:
— ءاي، قاراڭعىلىق-اي، قاراڭعىلىق-اي! قازاق دەسە وزىمىزگە تيەدى، قايتەيىك. لەنين وتە دۇرىس ايتقان. سوۆەت وكىمەتىنىڭ ىشكى ءۇش جاۋى بار: ءبىرى — قاراڭعىلىق، ءبىرى — وركوكىرەكتىك، ءبىرى — پاراقورلىق.
— سول ءۇش جاۋىڭ تۇپ-تۇگەل لەپىربايدىڭ بويىندا تۇر. ول وزىنەن باسقانىڭ ءبارىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سانايدى.
— وسىندايلار بۇلدىرەدى عوي، وسىندايلار.
ءجۇسىپتى قاتتى قيناپ الدىم-اۋ دەپ ويلادى نارعازى. بۇدان گورى جەڭىلدەۋ ايتۋى كەرەك پە ەدى؟ ءبىراق جاۋىردى نەسىنە جابا توقيدى. اششى شىندىق سول، ءبىلسىن مىنا بيلىك باسىنداعىلار.
نارعازىنىڭ قىسىلىڭقىراپ قالعانىن سەزگەن ءجۇسىپ:
— مۇنداي اپەرباقاندار ءار جەردەن كەزدەسىپ جاتىر. بۇگىنگى ەڭ ءقاۋىپتى سولار دەپ بىلەم. سولارعا قاراپ كەڭەس وكىمەتىنە باعا بەرەدى حالىق. «شولاق بەلسەندىلەر»، قانداي قاتىرىپ ات قويعان حالىق، — دەدى.
شىنجىر باۋلى قالتا ساعاتىن سۋىرىپ الىپ:
— قوي، ناكە! ۇيگە كەتتىك. قارىنداسىڭىزدى كورىڭىز. بۇگىن ءباتيمانىڭ قۇدايى جارىلقايتىن بولدى عوي. ەكى جيەنىڭىز بار. ناعاشىسىنىڭ باتاسىن السىن.
مانا جۇرەكسىنە كىرگەن نارعازى بۇل ۇيدەن الشاڭداي باسىپ شىقتى. قاسىندا گۋبكومنىڭ ءبىر سەكرەتارىنىڭ ءوزى كەلەدى. ەسىك الدىندا تۇرعان شولاق قالپاقتى دا جالباڭداي قاپتى.
ءباتيما شىنىندا ەلدى قاتتى ساعىنعان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، قاشىپ كەتكەن ايىبى تاعى بار. نارعازىمەن كورىسىپ ۇزاق جىلادى. ەكى بالاسى شەشەسىنىڭ مۇنىسىنا ۇرەيلەنە قالىپ ەدى:
— الىستان كەلگەن ناعاشىلارىڭ. ماماڭ ونى ساعىنىپ جۇرگەن. ءقازىر قويادى، — دەپ جۇباتتى ءجۇسىپ بالالارىن.
— باكە، سەن ەندى ازايت، مەن ءزابىر كورسەتىپ جۇرگەندەي سونشا شاعىنعانىڭ نە؟ — دەدى ءجۇسىپ كۇلىمسىرەپ.
جىلاعانىن كىلت قويا قويعان ءباتيما:
— شاعىنعانىم ەمەس، ساعىنعانىم عوي، — دەدى.
نارعازى اماندىقتان سوڭ اينالاسىنا قارادى. كەشە جولدا كەلە جاتىپ ەلەستەتكەندەي كەڭ ساراي جوق. سايراپ تۇرعان بۇلبۇلدى، گۇلدەپ تۇرعان اسەم باقتى دا كورە المادى. كەڭ ءبىر بولمە عانا. ءبىر جاق قابىرعاسىنداعى جيھازدىڭ ەڭ تورەسى كىتاپ. ءباتيماعا كوز تاستاپ قويادى. جۇمىرلانىپ، ادەمىلەنە ءتۇسىپتى. ءجۇرىس-تۇرىسىندا بيازىلىق تا، نازىكتىك تە بار. كادىمگى قالا ءتارتىبى بويىنشا كيىنگەن. ۇزىن قوس بۇرىمى عانا سول باياعى قالپى. توردە ءجۇسىپ ەكەۋىنىڭ تۇسكەن سۋرەتىن كوردى. ءجۇسىپ قيسىق جاعالى اق كويلەك كيىپ، شوعى بار جىبەك بەلبەۋ تاعىنعان. سۋاعارىنداعى شاعىن مۇرتى قاپ-قارا تاناداي بولىپ تۇر. وقىعان جىگىتتىڭ قاسىندا ارىق تا ەمەس، تولىق تا ەمەس، ءبىراق بوتا كوزدەرى بىردەن نازار اۋدارتپاي قويمايتىن كۇلىمدەگەن ءباتيما تۇر. جاڭاعى جىلاعان، توركىندى ساعىنعان ءباتيما ەمەس، كۇيەۋىنە ءدان ريزا، وسىناۋ قاتار تۇرىستىڭ ءوزىن باقىت ساناعان ءباتيما.
اكەسىن قايتا-قايتا سۇراي بەردى. جەسىر قالعاندا جالعىز تاستاپ كەتكەنىنە ءوزىن ايىپتى سانايتىنداي. مالىباي مەن ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ ەلگە ورالعانىنا قاتتى قۋاندى. ورتايعانى تولىپ، اجى اۋىلىنىڭ ايى وڭىنان تۋعانداي كورىندى وعان.
— ەل مەنى قارعاماي ما؟ — دەپ قايتا-قايتا سۇراي بەردى.
— جۇسىپتەي جىگىت تاۋىپ العانىڭا قايتا راقمەت ايتسىن.
نارعازى قارق-قارق كۇلدى.
— كەڭەس وكىمەتىنەن اينالايىن، ەڭ الدىمەن قىزداردىڭ كوزىن اشتى عوي.
— مەنىڭ كوزىمدى اشقان ءجۇسىپ، — دەدى نازدانا ءباتيما.
— كەڭەس وكىمەتى دەگەن ەندى وسى ءجۇسىپ ەمەس پە.
— ءبىزدىڭ باتەكەڭ گازەت، كىتاپتى ءقازىر مۇدىرمەي وقيدى.
— ءمۇعالىمى بولدىم دەمەيسىڭ بە؟ — دەدى كۇلەدى ءباتيما.
ءجۇسىپ تە ءبىر نارسە ويىنا ءتۇسىپ كۇلدى. ونى جاسىرماي نارعازىعا ايتتى دا.
— العاشقى جىلى مەنىڭ اتىمدى اتامايدى. «سوكەت قوي، ەرىنىڭ اتىن باتتيتىپ قالاي ايتادى» دەپ ۇيالادى. سونىمەن، العاشقى ۇيرەتكەن ءسوزىم «ءجۇسىپ» بولدى.
ءبارى راحاتتانىپ كۇلدى. بالالار دا كۇلدى.
— سەندەر نە تۇسىنەسىڭدەر ەي! — دەپ ءباتيما ولاردىڭ مۇرنىنان قىستى.
— سودان قويشى، ەكى جىلدىڭ ىشىندە جاڭاشا حات تانىپ، بۇل كۇندەرى قولىنان كىتاپ تۇسپەيدى.
— ءجۇسىپ اينالايىن، مىنا ءبىز سەكىلدى قىرىقتان اسقان قىرقىلجىڭدارعا وقۋعا بولا ما؟ — دەدى نارعازى.
— بولعاندا قانداي! ساۋاتسىزدىقتى جويۋدى نە ءۇشىن قولعا الدىق. وندا جاس جاعىنان شەكتەۋ جوق. لەنين ايتقان ءۇش ىشكى جاۋدىڭ ءبىرى قاراڭعىلىقتى جويۋعا تەك سول جولمەن عانا بارا الامىز. قاراڭعى حالىقتى قامشىمەن عانا قايىرعىسى كەلەتىن اناۋ لەپىربايلاردى تەزدەتىپ كەتىرۋدىڭ دە جولى وسى. ءقازىر ازدى-كوپتى ءبىلىمى بارلارعا رابفاك اشىپ جاتىرمىز. جەر-جەردە نەگىزگى تىرەك سونى بىتىرگەندەر بولماق.
— اينالايىن ءجۇسىپ، اقىلجانىمدى وسى وقۋىنا ءتۇسىرشى. جانعازىعا حاتشى بولىپ، ءبىراز توسەلىپ قالدى. دارىن دەگەن ءمۇعالىمنىڭ كومەگىمەن جاڭاشا جاقسى حات تانىپ كەتتى.
اقىلجاننىڭ قاماۋعا الىنعانىن ەستىگەندە، ءباتيما قايتا جىلادى.
— ءدۇلدۇل تاتەمنەن تۋعان ول كۇنىمنەن ءۇمىت ۇلكەن ەدى، ابدەن سورلاعان ەكەن عوي. ويباي-اۋ، ءدۇلدۇل تاتەمنىڭ ءوزى قىزىلدارعا جاقتاستى عوي، مىناۋ نە دەگەن سۇمدىق! سوۆەت وكىمەتىنىڭ ادىلەتتىگى قايدا؟
ءجۇسىپ ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ جەرگە قارادى. مانا كەڭسەدە نارعازى ايتقاندا ءبىر قينالىپ ەدى. وسپادارلىقتىڭ تولقىنى ءوزىن تاعى ءبىر اياۋسىز ۇرعانداي بولدى. ورنىنان تۇرىپ كەتتى دە:
— ءباتىش، سەن قينالما، مەن ناكەڭە ايتتىم، ءبارى ورنىنا كەلەدى. بۇل ارادا كىنالى كەڭەس وكىمەتى ەمەس، ونىڭ ساياساتىن بۇرمالاۋشى لەپىرباي سەكىلدى اپەرباقاندار.
— كۇنىم-اي، جانىم-اي، جۇپ-جۇقا بولىپ تۇرمەنىڭ تاس قاراڭعى بولمەسىندە قالاي وتىر ەكەنسىڭ؟
ءباتيما ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى. سوناۋ جەر تۇبىنەن نارعازىنى ايداپ اكەلگەن وسى اقىلجاننىڭ ازابى ەكەن عوي. «بىردەڭە تەزدەپ ىستەمەيسىڭ بە» دەگەندەي، كوزى بوتالاپ جۇسىپكە قاراي بەردى. ءجۇسىپ ايەلىنىڭ جاي-كۇيىن جاقسى ۇعىپ تۇر. اپەرباقاندىق سوناۋ جاقتا بۇكىل ەكى اۋىلدى كۇڭىرەنتىپ قويسا، بۇل جاقتا، مىنە، بۇلاردىڭ، اسىرەسە، جان جارى ءباتيمانىڭ جۇرەگىن ەزىپ بارادى.
ءباتيماعا نارعازى باسۋ ايتتى.
— قاراعىم، سەن جاراتىلىسىندا مىقتى ەدىڭ عوي. جۇسىپكە ونسىز دا وڭاي بولىپ وتىرعان جوق. سابىر ەت، اقىرىن كۇتەيىك.
— ءدۇلدۇل تاتەم سورلايتىن بولدى عوي. ءقازىر انشەيىن قۇر سۇلدەسى قالعان شىعار. اياعى اۋىر ەدى دەدىڭىز بە؟ قۇدايىم-اي، اقىلجانىم جالعىز عوي دەپ، كۇندىز-تۇنى قۇدايعا جالبارىنۋشى ەدى. ەندى نە بولدى؟
قوسىلعالى ءباتيمانى ءجۇسىپتىڭ مۇنداي كۇيدە كورگەنى ءبىرىنشى رەت. ءوزىنىڭ دە جۇرەگى ءبىرتۇرلى سۋىرىلىپ بارا جاتقانداي. لەپىرباي ءدال ءقازىر قارسى الدىندا بولسا، اناۋ توردە ءىلۋلى تۇرعان كىسى اتارىمەن جايراتىپ سالۋعا ءازىر. بۇكىل دەنەسىندەگى قان تولقىپ، باسىنا جينالعانداي بولدى. ەكى شەكەسى سولقىلداپ كەتتى.
لەپىربايلار جالعىز ەمەس قوي. «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى» دەمەكشى، ولاردىڭ ءبىرى بىلمەستىگىنەن، ءبىرى بىلە تۇرا ادەيى ىستەيدى. ءبىراق ءبارى قوسىلىپ سوۆەت وكىمەتىن حالىققا جەكسۇرىن ەتەدى. و، جەكسۇرىندار، سەندەرمەن جاڭا قوعامدى قالاي قۇرارسىڭ. ءقايتىپ مىنا قاراڭعى حالىقتى يلاندىرۋ كەرەك؟ جوق، بولمايدى. جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان وكرۋجكومعا اسىرا سىلتەۋگە قارسى كۇرەس جاريالاۋ جونىندە شەشىم قابىلداماسا بولمايدى. جەر-جەرگە شىعۋ قاجەت. اسىرا سىلتەۋ كەشەگى چەركەش جەرىندەگى اننەنكوۆتان كەم جاۋ ەمەس.
اننەنكوۆ اشىق ايقاستى عوي. ال لەپىربايلار سوۆەت وكىمەتىنىڭ تونىن جامىلىپ لاندى سالىپ ءجۇر. شاتىربايعا ونىڭ ءىشى نەگە بۇرادى؟ نارعازىنىڭ قونعان ۇيىندە اقساقالدىڭ ايتقان اڭگىمەسى قانداي سۇمدىق. ءبىر ءۇيىر جىلقىنى تەك بايدىكى بولعانى ءۇشىن تەكتەن-تەككە قىرىپ سالعان. قانداي ايۋاندىق. مۇنى كورگەن كەدەيلەر ءقايتىپ سوۆەت وكىمەتىن جاقتايدى. مالدى اياماعان وكىمەت ادامدى ءقايتسىن دەمەي مە؟ جوق، بولمايدى!
ءجۇسىپ تەز-تەز كيىنە باستادى.
— ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قايدا باراسىڭ؟
— وكرۋجكومعا. كەلەم، كوپ كەشىكپەي كەلەم. جوق، مۇندا وتىرا الاتىن ءتۇرىم جوق.
13
نارعازى تاباقتاي قاعازدى نكۆد باستىعىنىن، الدىنا تاستاي سالدى. اشاڭداۋ كەلگەن اقسۇر جىگىت كوزىنىڭ استىمەن نارعازىعا اندا-ساندا ءبىر قاراپ قويىپ، قاعازدى وقىپ وتىر. جازىلۋ مانەرى تىم قاتقىل.
«مىنا قاعازدى ۇسىنۋشى نارعازى تۇرعانبەك ۇلى — اننەنكوۆتى تالقانداۋ كەزىندە قىزىل اسكەرگە، پارتيزاندارعا بۇكىل اۋىلىمەن قاتتى كومەك كورسەتكەن ادام. ەكى ءىنىسى — جانعازى، ەرعازى، اپكەسى دامەلى (داشا) چەركەش قورعانىسىنىڭ ناعىز ەرلەرى. بۇلاردىڭ سوۆەت وكىمەتىنە دەگەن ىقىلاسىنا ەشبىر ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى. وعان ءوزىمنىڭ تىكەلەي كوزىم جەتكەن.
ال مۇنىڭ جيەنى اقىلجاندى، بايگە اتى قۇدايتورىنى لەپىرباي بۇقاباسوۆتىڭ قاماۋعا الۋىن سوۆەت وكىمەتىنە قاسكويلىك دەپ قاراۋ كەرەك. مۇندايلار ءوزىنىڭ سولاقايلىعىمەن حالىقتى وكىمەتكە قارسى قويادى، اسىرا سىلتەپ ارانداتادى. نارعازى تۇرعانبەك ۇلىنىڭ جيەنى اقىلجان مالىبايەۆ جازىقسىز دەپ دەرەۋ بوساتىلسىن، بايگە اتى قۇدايتورى وزىنە قايتارىلىپ بەرىلسىن. لەپىرباي بۇقاباسوۆ دەرەۋ جۇمىستان قۋىلىپ، ول سياقتىلار نكۆد-نىڭ ماڭىنا جولاتىلماسىن.
وكرۋجكومنىڭ حاتشىسى ج.ەسبەرگەنوۆ».
اقسۇر جىگىت قاعازدان باسىن كوتەرىپ:
— بىزدەر نۇسقاۋ العانبىز، لەپىرباي «دوسىڭىز» وسىندا، — دەدى.
— قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، كوزىمشە الدىنا كەلتىرشى، قاراپايىم حالىقتى قىرىپ كەتە جازداعان باتىرىڭ باستىعىنىڭ الدىندا ءوزىن قالاي ۇستار ەكەن.
اقسۇر جىگىت اۋىزعى بولمەدەن ءبىر شوشاق قالپاقتىنى شاقىرىپ الدى دا:
— لەپىرباي بۇقاباسوۆتى مۇندا كەلتىرىڭىز، — دەدى.
قولى ارتىنا قايىرىلىپ بايلانعان، كويلەكشەڭ، شاشى دودا-دودا لەپىرباي كىردى. ەكى كوزى شاراسىنان شىعا قويانشا قالت-قۇلت ەتەدى. نارعازىنى كورىپ، بويىن جيناعانداي بولدى. ءبىراق اتتى بوربايلاپ قامشىلاپ اۋىلعا تەك شاۋىپ كەلەتىن، ءجوندى-جونسىز اسپانعا مىلتىق اتاتىن، ايعايلاماي، بوقتاماي سويلەي المايتىن، ءتۇۋ دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن اكىمنەن تۇك تە قالماپتى. ءدىر-دىر ەتەدى.
— اسقانعا توسقان. ادامنان تۋىپ، اڭ بوپ كەتكەن سەندەيلەردىڭ سازايى وسى، — دەدى نارعازى شىداي الماي.
— كورەمىز ءالى، كۇيەۋ بالاڭا بارىپ كۇشەيىپ كەلىپ تۇرسىڭ عوي، كونتر، — دەدى لەپىرباي تىستەنىپ.
— ساعان ءبارى كونتر جۇرتتىڭ، ءا! — دەپ اقسۇر جىگىت لەپىربايدى جاقتان شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. — مىنە، ساعان شىعارىلعان ۇكىم. وكرۋجكوم سەكرەتارىنىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان.
نارعازى ءلام دەگەن جوق. بىرەۋ ءسوزىڭدى سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما؟ «مىنالار ءبىرىن-بىرى وزدەرى دە ايامايدى ەكەن-اۋ، ءا» دەدى ىشىنەن.
ەسىكتەن كۇلىمسىرەي اقىلجان كىردى. نارعازى قۇشاعىن جايا تۇرا ۇمتىلدى. مول دەنەسىمەن ونى ءتىپتى كورسەتپەي جىبەردى. «كۇنىم، جارىعىم، قايتا تۋعان شەلپەگىم» دەپ ناعاشىسى ءالى اينالىپ تۇر. جيەنىنىڭ جۇقا ءوڭى اقشىلدانا تۇسكەنى بولماسا، اسا جۇدەي قويماپتى. شىركىن جاستىق-اي، ايتپەسە ءۇش اپتا قاپاستا جاتۋ دەگەن وڭاي ما! لەپىربايعا بالا جىگىت وقتى كوزىمەن ءبىر قارادى. وسىدان ءبىراز بۇرىن سۇراق العانداعى بۇل ادامنىڭ قاتىگەزدىگى جاس جۇرەگىنە قان بوپ قاتقان سەكىلدى. «سۇمدىق-اي، بايگە اتقا ۋ بەرۋگە اكەمدى زورلاعان ناعاشىم دەپ ايت. سوندا اكەڭدى دە قۇتقارىپ، ءوزىڭدى دە اقتايمىن» دەدى-اۋ. قول جۇمساپ، قىلعىندىردى دا. تاپانشاسىن شەكەسىنە اكەپ تىرەدى. ءبىراق اقىلجان ءمىز باقپاي، ۇسىنعان قاعازعا قول قويماي قويدى. نارعازىداي ناعاشىسىن قارالاعانشا، ءولىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى جاقسى ەمەس پە. ەسكىدە سۇزەگەن مولدانىڭ ءزابىرىن ءبىر كورسە، جاڭادا لەپىربايدىڭ قىسىمىنا ءسويتىپ ءبىر تۇسكەن-دى. كەشە بۇل تۇتقىن، لەپىرباي وكتەم ەدى. ەندى لەپىرباي تۇتقىن، بۇل ازات بولىپ تۇر.
وي، اۋمالى توكپەلى دۇنيە-اي!
نكۆد-نىڭ باستىعى اقىلجاندى ەرتىپ كەلگەن شوشاق قالپاقتىعا:
— بايگە اتىن دا بوسات، — دەدى.
بۇلار سىرتقا شىققاندا وزەن جاقتا كولەڭكەدە بايلاۋلى تۇرعان كوكساداق كىسىنەپ-كىسىنەپ جىبەردى. اقىلجاندى تانىعانى ما، جوق الدە، سەندەر تابىسقاندا بايگە سەرىگىمەن مەن نەگە تابىسپايمىن دەپ شاعىنعانى ما؟ سول-اق ەكەن، نارعازى ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى، بيىك دۋالدان قارعىپ شىققان قۇدايتورىنى كوردى. وقىرانعان كۇيى تۇمسىعىن نارعازىنىڭ ومىراۋىنا تىعىپ جىبەردى. اقىلجاننىڭ دا، نارعازىنىڭ دا كوزدەرىنەن جاس پارلادى. قايىس شىلبىردى ۇزە-مۇزە كەتكەن ەكەن. جانۋار يەسىنىڭ ءيىسىن ءبىلدى مە، الدە كوكساداقتىڭ كىسىنەسىن تانىدى ما، ايتەۋىر ادام نانعىسىز، وقىس مىنەز كورسەتكەن. مال ەكەش مال دا بوستاندىقتى سۇيەدى عوي. بيىك دۋالمەن قورشالعان نكۆد-نىڭ اۋلاسىندا بۇل دا ءۇش اپتا بايلاۋلى تۇردى. اتتەڭ، ءتىل جوق، ايتپەسە ماناعى نارعازىداي لەپىربايعا بۇل دا لاعنەت ايتار ما ەدى.
اقسۋ وزەنىنىڭ جار قاباعىنداعى وسىناۋ بيىك دۋال قورشاعان ءۇي نارعازىعا قانداي سۇستى كورىنسە، سول دۋالدان قۇدايتورىنىڭ جاڭاعى قارعىسى دا سونداي قورقىنىشتى كورىندى. جانۋاردىڭ مەرتىگۋى دە مۇمكىن ەدى-اۋ، ءا. قۇداي وڭىنا باستىرايىن دەسە ءبارىنىڭ ءساتىن كەلتىرەدى عوي. كەشە عانا ەكى بىردەي اۋىل قان جىلاپ قالسا، ەندى بۇلاردىڭ امان ورالعانىن كورىپ ءبارى ءماز-مايرام بولدى ەمەس پە.
دۋالدان قارعىعان تورى اتتى ۇستاۋ نيەتى مە ەكەن، قاقپادان بىرنەشە شوشاق قالپاقتى جۇگىرە شىقتى. بىرەۋىنىڭ قولىندا كادىمگى اسكەري مىلتىق. جەتكىزبەسە، اتپاق ويى بولسا كەرەك. ءاي، بۇلاردان ءبارى شىعار. ادامنىڭ قاشقانىن اتۋعا دايىن تۇراتىن شىركىندەر قارعىعان جىلقىعا وق جۇمساۋدان نەسىنە تايىنسىن. ءبارى دۋىلداپ نارعازىنىڭ قاسىنا جينالدى. ات قارعىعان تۇسقا قارادى، باستارىن شايقادى. بيىك دۋال ءارى جارقاباق جاعى. ادام ايتسا نانعىسىز دۇنيە. توپىرلاعاندارعا قاراپ ۇركىڭكىرەپ-ۇركىڭكىرەپ تۇردى دا، ۇيدەي يەسى نارعازىنى قارا تۇتىپ، قۇدايتورى تىنىشتالايىن دەدى.
شوشاق قالپاقتىلار نارعازىعا سۇراق قويىپ جاتىر.
— قۇدايتورى دەپ نەگە اتادىڭىز؟
— جىلقىنىڭ قۇدايى ءارى تورى بولعان سوڭ سولاي دەپ اتادىم، — دەپ كۇلدى نارعازى.
— قانشاما رەت بايگەگە قوستىڭىز؟ ىلعي الدىمەن كەلىپ ءجۇر مە؟
— ازىرگە الدىنا بۇل وڭىردە جال-قۇيرىقتىدان مال سالىپ كورگەن ەمەس.
— نكۆد-عا ساتپايسىز با؟
— مۇنى سات دەگەنشە، ءوزىمدى سات دەپ نەگە ايتپايسىزدار.
— ەگەر ءبىزدىڭ باستىق سۇراسا شە؟
— سۇراۋعا ءتيىستى ەمەس. مەن اكەلگەن قاعازدا اتىن دا قايتارىڭدار دەپ جازىلعان.
— سول ءۇشىن سوناۋ جەر ءتۇبى ۆەرنىيعا باردىڭىز با؟
— ول قالاڭ ەندى قازاقشا الماتى دەپ اتالاتىن بولىپتى. اقىلجانىم مەن قۇدايتورى ءۇشىن جەردىڭ ءتۇبى ەمەس، توزاقتىڭ وتىنا دا تۇسۋگە ءازىرمىن.
— مىنا قاعازعا اتتى الدىم دەپ قول قويىڭىز، — دەدى شوشاق قالپاقتىنىڭ بىرەۋى.
نارعازى اقىلجانعا «سەن قويشى» دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.
قاعازعا قول قوي دەپ ابدەن زارەزاپ بولعان اقىلجان مۇقيات وقىپ شىقتى. نارعازى جيەنىنىڭ بۇل قىلىعىن ابدەن ۇناتىپ تۇر. ساۋات دەگەن قانداي جاقسى. ءجۇسىپتىڭ رابفاگى ەسىنە تۇسە كەتتى. جانى كەۋدەسىندە بولسا، سول وقۋعا اقىلجاندى جىبەرۋ كەرەك. انە وقۋدىڭ ارقاسى. وقىعان ءجۇسىپ بولماسا، بۇلاردىڭ كۇنى نە بولاتىن ەدى. ءباتيمانىڭ ءوزى قانداي ساۋاتتى بولىپ قالعان. سول ساۋاتىمەن وسى وڭىرگە اكەلسە، ۇلكەن ءبىر اكىم بولار ەدى. قۇر دالباقتاپ شاۋىپ ءجۇرىپ، قارا تانىماي قالعانىنا وكىندى نارعازى. اقىلجانى جاڭاعى قاعازدىڭ استىنا سۇيكەپ-سۇيكەپ بىردەڭەنى جازدى دا، شوشاق قالپاقتىعا قايتىپ بەردى. ال مەن بولسام، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدىڭ دەسە دە قول قويا سالام عوي.
باياعى باسىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسىنان ورالعانداي بۇلار اۋىلعا ازات بولىپ، الشاڭ باسىپ قايتتى. نارعازى الدىمەن اجى اۋىلىنا سوعۋدى ءجون كوردى. ويتكەنى اي-كۇنىنە جەتىپ وتىرعان اپكەسى دامەلىنىڭ جۇرەگىن ورنىنا تۇسىرمەك. بۇل كۇندە اۋىلدار رۋ اتىمەن ەمەس، جاڭاشا اتاۋ ءۇشىن نومىرلەنە باستاعان-دى. اجى اۋىلى ەندى 20-شى اۋىل، قارمىس اۋىلى — 12ء-شى اۋىل.
بۇلاردىڭ كوڭىلى جايلانعانمەن، ەلدىڭ كوڭىلى بۇرق-سارق ەكەن. ارعى بەت اسقاندار كوبەيىپ كەتىپتى. تاركىلەۋ باستالىسىمەن-اق شاتىرباي بۇكىل اۋىلىمەن قىتايعا وتكەن. اعاڭدى ادەيى اسىرىپ جىبەردىڭ دەپ، ونىڭ بولىس ءىنىسى باتىرباي ازىرگە سۇراقتا ەكەن. ساندىقتاستىڭ قياسىندا تالاي مال قۇزعا قۇلاپتى. ادام شىعىنى دا بار كورىنەدى. جالپى دۇرمەككە بيمەندى سورلى دا قوسىلىپ كەتىپتى.
مال دەسە جانى شىعىپ كەتە جازدايتىن بايعۇس قوسپانبەتتىڭ، مالىبايدىڭ شىرىلداعانىنا قاراماستان، ءۇش بويداق ۇلىمەن كەتىپ وتىرىپتى. قوسپانبەت اندىپ ءجۇرىپ نەمەرە اعاسىنىڭ ءبىراز مالىن الىپ قالعان. ءۇش وتار قوي، ءبىر ءۇيىر جىلقىمەن كەتتى دەپ گۋلەيدى جۇرت.
— سەن بولىستىعىڭدى مەنەن باستادىڭ، عۇمىر بويى جيعان مالىمدى وكىمەتكە بەرگىزبەك بولدىڭ، مۇنداي وكىمەتىڭنىڭ اكەسىنىڭ اۋزىن... — دەپ بيمەندى قوسپانبەتتى تىلدەپتى.
دامەلى كونفيسكە (تاركى) جاساۋعا كەلگەندەرگە:
— بۇل قايداعى باي، ىشسە اسقا، كيسە كيىمگە جارىماي وتكەن ادام، ءۇش ۇلى ۇيلەنگەن دە جوق. شاتىرباي مەن بيمەندىنى سالىستىرىپ كورمەيسىڭدەر مە؟ — دەسە، ونى تىڭداماي قويىپتى.
— ەل ىشىندە بيمەندى باي دەپ اتاي ما، اتايدى. مالىنىڭ كوپتىگى راس پا، راس.
— اينالايىندار-اۋ، ول كىسى ەڭبەگىن قاناعان جوق، بالا-شاعاسىمەن، تۋعان-تۋىسقاندارىمەن ءوز مالىن ءوزى باقتى، ءتىپتى اۋەلى ونىڭ قىزىعىن دا كورگەن ادام ەمەس.
دامەلى ءوزىنىڭ وسى تۇسىنىگى بويىنشا قيالاماق بولىپ ەدى، تاركىلەۋگە كەلگەندەر كونبەي قويىپتى. لەپىرباي سەكىلدى ولار دا جەلىگىپ تۇرعان بىردەڭەلەر.
— ءسىز شىرىگەن بايدى ەمەس، انا كونتۋر بولىپ وتىرعان بالاڭىزدى قورعاپ الىڭىز، — دەدى بىرەۋى.
— مەنىڭ بالامنىڭ جازىعى جوق. ول كونتر ەمەس، وتىرسا شاتىرباي بايدىڭ داۋىمەن وتىر، — دەپ دامەلى بولماپتى.
قوسپانبەت پەن مالىباي:
— بالانىڭ تۇبىنە جەتەسىڭ، بۇلار قاعىندىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بيمەندىسى قۇرىسىن، مالى قۇرىسىن، اۋلاق، اۋلاق، — دەپ بايەك بولىپتى.
— قاتىن قۇرلى قارۋىڭ بولماعان بولىستىعىڭنىڭ كورى... كورىنبە كوزىمە، جوعال! اتام اجىنىڭ اتىمەن قارعادىم سەنى، — دەپ بيمەندى قوسپانبەتتىڭ ابدەن سىلىكپەسىن شىعارىپتى.
دامەلى تاركىلەۋگە كەلگەندەرمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، ءۇش وتار قوي، ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن قالدىرا تۇرۋعا كەلىسىم الىپتى. قارمىس تۇقىمىنىڭ وجەتتىگىنەن بۇل جەردە ءبىر پايدا كەلىپتى.
سول مالىمەن، ءۇش ۇلىمەن بيمەندى ءبىر تۇندە جوق بولىپتى. جايلاۋعا بارامىن دەپ، ارعى بەت اسقان دا كەتكەن.
«ءتىپتى ساپىرىلىسىپ كەتىپتى عوي مىنا دۇنيە. شىركىن-اي، بۇل اراعا جۇسىپتەي ءبىر ادامنىڭ جەتپەي تۇرعانى-اي، — دەدى ىشىنەن نارعازى. باي دا ادامنىڭ بالاسى ەمەس پە. كۇن كورىسىن بەرىپ، ارتىعىن السا، وكىمەتكە ول دا قارسى بولا قويا ما؟ تاپ-تاقىر سىپىرۋ دەگەن نە سۇمدىق. ولتىرۋمەن تەڭ عوي. جان بەرمەك وڭاي ما. ىشكى جاۋدى ءوزىمىز قاپتاتىپ جاتپاساق جارار ەدى. وزگە وزگە. بيمەندىنى ايتساڭشى، ول باي ەمەس، سورلى ەدى عوي. قوساق اراسىندا بوسقا كەتكەنىن قاراشى. وسى قوساققا ءبارىمىزدى دە ءبىر كۇنى توعىتىپ جۇرمەسىن. انا ءبىر لەپىربايدىڭ لاڭى قانشاما ازاپقا سالدى. ال تاركىلەۋشىلەردىڭ ىشىندە قانشا لەپىربايلاردىڭ بار ەكەنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەر. ولاردىڭ لاڭى جۇسىپتەرگە جەتكەنشە...»
ءجۇسىپتىڭ انەۋكۇنگى اڭگىمەسى ەسىنە ءتۇستى. لەنيننىڭ ايتقاندارىن بۇرمالاپ بارا جاتىرمىز. جەر-جەردە لەنينشە ويلاۋ جەتىسپەيدى دەپ قالدى-اۋ. وسىنداعى تەنتەك قوسپانبەتتىڭ وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قاقاعان ايازدا اۋىلىنا ەل امان، جۇرت تىنىشتا ات قويىپ جىلاپ كەلىپتى دەگەنىن ەستىگەن-دى. قاۋمالاعان حالىق ودان ءجون سۇرايدى عوي. كىسى ولگەندە عانا ات قويادى، ال سەنىڭ مىنا جامان ىرىمىڭا جول بولسىن. الدە تاعى «جىنىڭ» ۇستاپ، ءبارىمىزدى ءبىر دۇرلىكتىرەيىن دەدىڭ بە؟
سوندا قوسپانبەت ەگىلىپ جىلاعان كۇيى:
— نە بىلەسىڭدەر، قاراڭعى توبىر. جەتىم قالدىق قوي، جەتىم. بۇكىل ەل جەتىم قالدى. لەنين ءولدى! ەندىگى كۇنىمىز نە بولادى؟ — دەپتى.
سوندا بىرەۋلەر ونى اۋەلى مازاق ەتىپتى. «ايدالاداعى ءبىر ورىستى سونشاما جوقتاپ، اۋىل امان بولسىن» دەسەدى. سول تەنتەك قوسپانبەتتىڭ قۇداي بەرگەن زەيىنى، سەزىمى بارىمىزدىكىنەن تەرەڭ بولىپ جۇرمەسىن. ەندىگى كۇنىمىز نە بولادىسى شىنعا اينالماسىن. مىناۋ كەرى اققان سۋداي ەلدى كەرەمەت ابىگەرگە سالعان دۇربەلەڭ «باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراقتىڭ» كەرى بولىپ جۇرمەسىن. ادەيىلەپ جاڭا زامان ورناتقاندا وسىنداي توپالاڭ بولسىن دەي قويدى ما ەكەن لەنين. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنەن سۋرەتىن اقىلجاننىڭ سان كورسەتكەنى بار. كەشە ءجۇسىپتىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇر. شوقشا ساقالدى، ويلى كوزدى، كەڭ ماڭدايلى ادام ەكەن. كەمەڭگەر بولسا بولار، باس ءبىتىمى تىم كەلىستى ەكەن دەپ ويلايتىن نارعازى.
نارعازىنى قايران قالدىرعان وقيعا — باسىبەكتى تاركىلەۋ بولدى.
ءوزى ۆەرنىيعا كەتكەندە بۇل اۋىل امان ەدى. استان-كەستەڭ بولىپتى. باسىبەكتىڭ قالاي تاركىلەنگەنىن دامەلى ايتتى.
— بەلسەندىلەر تاركىلەۋگە شىققانمەن، باسىبەكتىڭ ءوز ۇيىنە باسىپ كىرۋگە باتا الماپتى. اۋىلىن توڭىرەكتەپ ءبىر كۇن ءجۇرىپتى، ەكى كۇن ءجۇرىپتى. شاتىرباي ەمەس، بيمەندى ەمەس، ەل اراسىندا باسىبەكتىڭ بەدەلى دە، سۇسى دا بار عوي. بۇكىل مامبەتەي ەلى باسىبەك تاركىلەندى دەگەندە كۇڭىرەنىپ جىلاپتى. مالىن توعاي-توعايعا ۇرلاپ تىقپاقشى بولعاندا باسەكەڭ تىيىم سالىپتى. «قوزعاماڭدار، ءبارى ورىن-ورنىندا بولسىن» دەپتى. ءۇش كۇن ۇيگە كىرۋگە باتا الماعان تاركىلەۋشىلەردى باسىبەك ءتورتىنشى كۇنى ءوزى شاقىرىپ الىپتى.
— كۇتكەنىمە كوپ بولدى، نەگە كەلمەيسىڭدەر؟ — دەپتى. سوندا بىرەۋى:
— شىنىمىزدى ايتساق، باكە، باتا المادىق، ءسىزدىڭ ايبارىڭىز بەتتەتپەدى، — دەپتى.
— باتىل بولماساڭدار، ءقايتىپ جاڭا زامان قۇرا الاسىڭدار؟ ءبورىنى الا الماي، اينالاقتاپ ءجۇرىپ الاتىن اۋىلدىڭ شاۋىلدەكتەرى سياقتى مەنى تورىپ ءۇش كۇن جۇرگەندەرىڭ نامىسىما ءتيدى. مۇنداي جۇرەكسىزدىك كەڭەس وكىمەتىنىڭ نامىسىنا تيەدى دەپ بىلەمىن.
اپيىن سالعان قورقىراۋىعىن سورىپ قويىپ، ءبىراز ويلانادى دا، تەرشىگەن ماڭدايىن سۇرتەدى.
— ءبىز استىق قوي، تاستىق قوي. بايلىق دەگەن مىقتاپ ۇستاماساڭ، جۇگەنسىز ات سەكىلدى الىپ قاشىپ كەتە بەرەدى. سودان ءبىر جەرگە اپارىپ جىعادى.
باسىبەكتىڭ مىنا سوزىنە تاركىلەۋشىلەر تاڭ قالادى. وزدەرىنىڭ ءسوزىن سويلەپ وتىر. اپيىنىن تاعى ءبىر تارتىپ الادى دا:
— كەدەي، كەدەي دەيسىڭدەر. سول كەدەيلەردى ءوز جاقتارىڭا قالاي شىعارىپ الۋدى بىلمەيسىڭدەر، - دەيدى. — اناۋ شاتىرباي اۋىلى تۇگەل كوشىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە كەدەي جوق پا؟ شاتىربايدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ولار ءۇشىن زاڭ ەدى عوي. كەدەيلەر وكىمەتىن نىعايتۋ ءۇشىن سول شاتىربايلاردىڭ ءوزىن نەگە پايدالانباسقا. شاتىرباي ءبىراق قاتە ىستەدى. تۋعان جەردەن كەتۋ — تۇقىمىڭدى قۇرتۋ. بۇل اراسى ويلانعاندىق ەمەس. شاتىربايداي اركىم ءار جاققا توز-توز بولىپ قاشا بەرسە، مىنا قازاقتان نە قالادى ءارى بوگدە ەلگە قاشسا... بوگدە بولعاندا اتا-بابامىزدى تالاي قان قاقساتقان جوڭعارلار عوي. بۇگىن ەندى سونىڭ قاناتىنا كىرىپ نە بارقادار تابامىز؟ ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە. سۇيەگىم تۋعان جەرىمدە قالسىن، مەن ەشقايدا قاشپايمىن، ەشبىر تاۋدان اسپايمىن. پەندەشىلىگىم بولعان شىعار. ءبىراق مامبەتەي ەلىنە باسىبەكتەن كەلگەن زيان جوق ەدى. قىسىلعانىنا قولىمنىڭ ۇشىن بەردىم، كۇن تۋعاندا جەل جاعىندا تۇردىم. قۇداي بەرگەن ابىرويمەن التىن دا جينادىم، كۇمىس تە جينادىم. مالىم دا جىرتىلىپ-ايىرىلادى. اناۋ بيمەندى قۇساپ، قالت-قۇلت ەتىپ، قۇر جيناي بەرمەدىم، قىزىعىن كوردىم. نە بولدى ەندى، قوساق اراسىندا ول سورلى دا ارعى بەت اسىپ كەتىپتى. ارمانىم اناۋ ماتايداعى مامان-تۇرىسبەكتەرشە اعاش ءۇي سالىپ، مەكتەپ اشىپ، قاراڭعى قازاقتىڭ كوڭىلىنە مەن دە ءبىر ساۋلە شاشقىم كەلىپ ەدى. وعان جەتە المادىم. ەگەر مەنىڭ جيعان-تەرگەنىمدى قازاقتىڭ، بەرىسى وسى مامبەتەيدىڭ كادەسىنە جاراتساڭدار، الىڭدار. ونسىز دا ءشىلدىڭ بوعىنداي توزىپ جۇرگەن قازاقتى باي، كەدەي دەپ جاۋلاستىرىپ قايتەسىڭدەر. مۇنىڭ رۋ-رۋ بولىپ، اتا نامىسىن قورعاعانسىپ، قىرىلعانى از بولىپ پا. قازاقتىڭ نامىسىن قورعايتىنداي ەتسەڭدەرشى.
— ءبىر-اق قانا تىلەگىم بار، — دەدى باسىبەك قىزارعان كوزىن اينالاسىنداعىلارعا الارتا قاراپ. - مەنى وسى وسكەن جەرىمنەن قۋماڭدار. ءىرى بايلاردى سوناۋ يتجەككەنگە ايداتىپ جاتىر دەپ ەستىدىم عوي. مامان-تۇرىسبەكتىڭ تۇقىمى دا جان-جاققا توز-توز بولىپ قاشىپ كەتىپتى. كەسكىلەپ تاستاساڭدار دا، وسى تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسىن ماعان.
— ايبارىمنان باتا المادىق دەيسىندەر. مەندە قانداي ايبار قالدى؟ سوڭعىسىن كۇنى كەشە اكەم مالكەنىڭ اسىندا كومگەنىمە كوزىم جەتكەن. داۋمەن بىتكەن استان، قايتا شاپقان بايگەدەن باسىبەك بەدەلىنىڭ شايقالعانىن كورگەم. بايگە دەگەن بەرەكەنىڭ باسى عوي.
كوزى مالمەن شىققان قازاقتىڭ اتتان، ونىڭ ىشىندە بايگە اتتان قاسيەتتى نەسى بار. ءوز اتىم كەلمەي، وزگە كەلگەن بايگەنىڭ ءبىرى اس ۇستىندە مەرت بولدى، پىشاققا ءىلىندى. شاتىربايدان قۇت قاشادى-اۋ دەپ سوندا-اق ويلاعام. باس بايگەنى العان نارعازىنىڭ قۇدايتورىسىن قاماۋعا الىپتى دەپ ەستىدىم. بۇل نە سۇمدىق؟ اتتا نە ايىپ بار. كەڭەس وكىمەتى حايۋانداردى دا باي، كەدەيگە بولمەك پە سوندا؟ وسى جەرى تۇسىنىكسىز ماعان. قارمىس تۇقىمىن دا اينالدىرىپ جاتىر دەپ ەستىدىم. كۇنى كەشە قىزىلدارعا كومەكتەسكەن اۋىل سول ەدى عوي. سوندا نە بولعانى. ءوزىن جاقتاعاندى دا، جاقتاماعاندى دا ءبىر قازانعا سالىپ قايناتا بەرگەنى مە؟ نارعازى ەتى ءتىرى ازامات قوي. قيالاپ شىعار ءبىر جەردەن.
— مۇمكىن، قابىلدارسىڭدار، مۇمكىن، قابىلداماسسىڭدار، بار اۋىرلىق وزىممەن كەتسىن. بالالارىما تيىسپەڭدەر. وزدەرى دە سۋجۇرەك، ەستەرى شىعىپ كەتتى. ارعى بەتكە كەتپەك بولعاندارى دا بار ەدى، تىيىپ تاستادىم. شىنىمدى ايتسام، وزىمە تارتقان بىرەۋى جوق. «جاماننان جاقسى تۋار، ادام ايتسا نانعىسىز، جاقسىدان جامان تۋار، ءبىر اياق اسقا العىسىز». وسى سوڭعى ءسوز مەنىڭ بالالارىما ارناپ ايتىلسا كەرەك. داڭقتى اكە بالاعا عۇمىر بويى بيىك، ەسسىز بالاعا الاسا عانا شوقىداي، اۋىلىنا تۇرعان ءتيىپ. تۇقىم قالسىن، ۇرپاق جالعاسسىن دەگەنىم عوي. باسىبەكتىڭ تۇقىمىن تىپ-تيپىل ەتكەننەن نە وپا تاباسىڭدار. قازىنانىڭ قايدا ەكەنىن ايتتىم، مالدىڭ قانشا ەكەنىن ايتتىم. ەندىگى ەرىك وزدەرىندە. تەك قانا مىناۋ ىرگەدەگى ەكىنشى ۇيدەن ءدام تاتىڭدار. دامگە باس ءيىپ، دامگە تابىنىپ وسكەن حالىقپىز عوي، ول ءۇشىن ەشكىم ايىپقا بۇيىرا قويماس. مەنىڭشە، استان وكىمەت تە ۇلكەن ەمەس.
تاركىشىلەر بىر-بىرىنە قاراستى. ورتاداعى باستىقسىماق بىرەۋى:
— جوق، باكە، ونسىز دا ءۇش كۇنگە كەشىكتىك، ءبىز ىسكە كىرىسەيىك، — دەدى.
— Ac وتەتىن وڭەشىڭ جوق بىتەۋ بولساڭ، وندا ءوزىڭ ءبىل، — دەپ باسىبەك تەرىس قاراپ جاتىپ الىپتى.
دامەلى ەستىگەن-بىلگەنىن تۇپ-تۇگەل ايتىپ شىقتى. نارعازى مەن اقىلجان تۇنجىراپ وتىرىپ تىڭداۋدا.
— ەسىل ءسوز-اي، تىڭدار قۇلاقتىڭ بولماعانىن قاراشى، — دەپ كۇرسىندى نارعازى.
— اپامدا زارە جوق دەپ ەستىدىم. «ال قۇداي مەنى، ال قۇداي. ۇلدارىمنىڭ تاركىلەنگەنىن كورسەتپە» دەپ زارلاپ وتىرعان كورىنەدى، — دەدى دامەلى.
ءوزىن كەدەيگە جاتقىزبايتىن نارعازىنىڭ جۇرەگىنە مۇز تۇسكەندەي بولدى. ءجۇسىپتىڭ اۋزىنداعى اقيقات پەن مىنا شىندىقتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. الاساپىراننىڭ كوكەسى اۋىلدا بولىپ جاتىر.
بۇيرەكتەن شىققان سيراقتىڭ تاپ ءوزى ەمەي نەمەنە؟ سوندا بۇيرەگى قايسى، سيراعى قايسى؟
دامەلى ءباتيمانىڭ جاعدايىن تاپتىشتەپ سۇراعان-دى. «باعى اشىلعان ەكەن» دەدى ىشىنەن. ول جىلادى دەگەن جەردە بۇل دا جىلادى. ءۇي ىشىمەن تۇسكەن سۋرەتىن كورگەندە، دامەلىنىڭ كوڭىلى تىپتەن بۇزىلدى. سىمباتتى قىز ەدى، سىمباتتى كەلىنشەك بولىپتى. ال ەڭ كەرەمەتى ادام بالاسىن اۋدارماي قاعازعا بۇلايشا تۇسىرگەنىن ءبىرىنشى رەت كورۋى. جانسىز بولسا دا، جاقىن ادام وزىڭمەن تىلدەسىپ تۇرعانداي. ءجۇسىپ سەكىلدى وقىعان ازاماتتان ەشبىر كەمىستىگى جوق، لايىق جارداي جايناڭ قاعىپ تۇر. سۋرەتى بار قاتقىل قاعازدى بەتورامالدىڭ اراسىنا بىرنەشە وراپ، تىعىپ قويدى. مىنا قام كوڭىلدى اعايىنعا كورسەتىپ، قاشىپ كەتكەن قىزعا قايتا بۇيرەكتەرىن بۇرماقشى. اكەسى بيمەندى سورلى ءۇش بالاسىمەن قوسا، ەڭ بولماسا بۇلاردىڭ سۋرەتىن دە كورە الماي كەتتى-اۋ. مال-مال دەپ جىلاپ تۋعان بايعۇس سول مالدىڭ قىزعانىشىمەن اقىرى تۋعان جەردەن دە الاس بولدى. ءدۇلدۇل تاتەسىن جاتپاي-تۇرماي اۋىلعا قايت دەپ شاقىرعاندا، ءباتيما وسى تىرنەكتەپ جيعان قۇرعىردى ۇقساتۋعا جاردەمى تيەر مە ەكەن دەپ ۇمىتتەندى عوي. عۇمىر بويى وزىنەن دە قىزعانىپ وتكەن بۇل قۇرعىردى قىزىل يتكە جەگىزدى دە، توز-توز بولدى.
دامەلى ءوز ويىمەن، نارعازى ءوز ويىمەن. نارعازىنىڭ كوكەيىنەن باسىبەكتىڭ «بايدىڭ بايلىعىن دا، ءوزىن دە كەڭەس وكىمەتىنىڭ اجەتىنە جاراتۋعا بولماس پا ەكەن» دەگەن ءسوزى كەتپەي قويدى. ال تارتىپ الىندى، تاركىلەندى، وعان ەندى كىم يە؟ بوگدەنىڭ قولىندا، ءبورىنىڭ اۋزىندا كەتە بەرگەننەن وكىمەت نە پايدا تاپپاقشى؟ «يەسىز مالعا ءشيبورى دە قۇداي» دەگەندەي، ەندىگى قوجا دالانىڭ تاعىسى بولماق پا؟ بايدىڭ نيەتى تەرىس بولعانمەن، مالعا دەگەن ىقىلاسىن، شارۋاعا دەگەن قىرىن پايدالانۋ كەرەك قوي. الگى ءبىر مۇقىرى جاقتاعى جىلقىنى ۇيىرىمەن قىرىپ سالعاندار باعاتىن ادام بولماعان سوڭ دا سولاي ىستەدى-اۋ. باسىبەك تاركىلەندى، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسى، قورا-قورا قويى، تابىن-تابىن سيىرى وكىمەتتىڭ قولىنا كوشتى دەيىك. كىم باعادى ەندى سوندا؟ ءتىپتى كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرگەنگە دەيىن دە يە كەرەك ەمەس پە؟ وسى ەكى ورتادا-اق مالدىڭ بەي-بەرەكەت بولماسىنا كىم كەپىل. ال باسىبەك اۋىلىنان ءبىر ادام، ءبىر كەدەي ونىڭ جىلقىسىنا يەلىك ەتۋگە بارمايدى. باسىبەكتىڭ مىسىنىڭ ءوزى-اق ولاردىڭ تىل-كومەيىن بايلايدى. وزگە جاقتاعى كەدەيلەرگە جەتكەنشە ول مالدان نە قالادى؟ سودان بارادى دا، لەپىربايلار الۋىن الىپ، يە بولا الماي، ورتا جولدا قىرىپ سالماعاندا نە قىلادى؟ «وكىمەت ساعان دا جوق، ماعان دا جوق» دەپ كەيبىرەۋلەر تاركىلەۋ باستالعانعا دەيىن تالاي مالدى جايراتىپ سالعانىن ەستىگەندە جاعاسىن ۇستادى. اشىنعان سوڭ نە ىستەمەيدى. بايلاردىڭ اشىنعانى، لەپىربايلاردىڭ اسىرا سىلتەۋى ەكى ورتادا ءتورت تۇلىككە cop بولدى-ay. مىناۋ كەڭ دالانىڭ كوركى بولعان، ونسىز ءومىرى تۇل قازاق ءۇشىن مالعا كەلگەن وپات وزىنە كەلگەن وپات ەمەي نەمەنە. ءتورت ەمشەككە قاراپ وسكەن حالىقتىڭ بۇلاعى قۇرعاپ، تىرشىلىك تىنىسى شىنىمەن تارىلعانى ما؟ مالسىز نە ءومىر، نە تىرلىك؟ قوي، بۇل ءبىر ۋاقىتشا ورىن تەپكەن ۇردا جىق وپات بولار. اقىلعا كەلىپ، اقىلمەن شەشەر جول تابىلار. قايران، باسىبەك! شىپ-شىرعاسىن شىعارماي تاركىلەۋشىلەردىڭ الدىنا سالىپ بەرگەندە الدىمەن مالدى ايادى-اۋ. ول اياعانمەن، وزگەلەر اياماسا نە بولدى.
نارعازىعا وسىنىڭ ءبارىن جۇسىپكە جازىپ جىبەرۋ جونىندە وي ساپ ەتە قالدى. اقىلجاندى بىر-ەكى كۇن وتىرعىزىپ، جاڭاعى قۇيىلىپ كەلگەن پىكىرلەردى قاعازعا تۇسىرتسە... اپىر-اۋ، بۇل شودىردان حابار بولماي كەتتى عوي. تەگى ءىش جاقتا، ءبىر باسشى قىزمەتتە دەپ ەدى ءجۇسىپ. قازاقتىڭ جايىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن سول سەكىلدى ادام كەرەك بوپ تۇر عوي ءقازىر. وزگەرىپ كەتىپ جۇرمەسە، ول باسقاشا شەشەر مە ەدى تاركىلەۋدى. اي، وزگەرە قويماس، ءجۇسىپ تە وزگەرمەپتى عوي. بۇلار جاڭا وكىمەتكە جاناشىر، جاراتىلىسى اسىل ادامدار، اقىلدىڭ ادامدارى. ادامدىق ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن ازاماتتار. سوناۋ چەركەشتەگى قيىن-قىستاۋ كۇندەرى ىستەگەندەرىنىڭ ءبارى جۇرتتىڭ كوكەيىنە قوندى ەمەس پە. شىن مانىندەگى جاۋعا قارسىلىعىن، قازاقشا ايتاتىن ادەمى قالجىڭىن ساعىنىپ كەتكەندەي بولدى. مىناۋ مۇرىنعا سۋ جەتپەگەن زاماندا ول دا جۇسىپشە تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى قۇيرىعى جەر يىسكەمەي ءجۇر مە ەكەن؟
ايتەۋىر، وزىنە ءبىر نارسە جەتپەيتىن سەكىلدى. ءجۇسىپ پە، شودىر ما؟ سۋدان شىعىپ قالعان بالىقتاي جەلبەزەگى كەۋىپ، تىنىسى تارىلىپ بارادى. ءشوپ ەتىپ قايتا تۇسەر تۇنىق داريانى اڭسايدى. اتتەڭ، شىركىن، اقىلداساتىن ادامنىڭ تاپشى بولىپ تۇرعانى-اي. اقىلجاننان وزگە كىمى بار؟ جاڭا كورگەندەي قايتا-قايتا وعان قاراي بەرەدى. تۇرمەدە بولعان ءۇش اپتا ءوزىن جاسىتپاعان، ەسەيتكەن سياقتى. سوزدەرىنە، ىس-ارەكەتىندە سالماقتىلىق، ويلىلىق بار. وعان دا ءتاۋبا! مىناۋ وڭدى-سولدى تاركىلەنىپ جاتقان مال سەكىلدى تۇرمەگە توعىتىلىپ جاتقان ادامدار دا از ەمەس-اۋ، تەگى. قوي، تەزدەتىپ جۇسىپكە حابار بەرۋ كەرەك.
اياعى اۋىر دەپ اپكەسىن اياپ وتىرعاندا، «بالجان بايبىشە قاتتى سىرقات، تەز جەتسىن» دەگەن حابار الدى. بۇل حابارعا قوسا، اۋداننان «مالىبايەۆ اقىلجان 20-سىنشى اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ حاتشىلىعىنا كىرىسسىن» دەگەن نۇسقاۋ جانە كەلدى. ءجۇسىپتىڭ اناداعى حاتىنىڭ ءدۇمپۋى-اۋ بۇل نەعىلسا دا. جيەنىنىڭ اتقا مىنگەنىنە ءبىر جاعىنان، قۋانسا، ءبىر جاعىنان، مىناۋ الاساپىراننىڭ ورتاسىنا تۇسەدى-اۋ دەپ قورىقتى. تاركىلەۋشىلەر جۇرگەن جەردە قاتتالعان دۇنيەنى تۇگەل قاعازعا تۇسىرەتىن وسى حاتشىلار. اپەرباقانداردىڭ اراسىندا قارا جۇرەك بولىپ كەتىپ جۇرمەسە... دەگەنمەن قايتىپ اتقا مىنگەنى قۋانتادى. مالىبايدىڭ ۇلى، نارعازىنىڭ جيەنى اكىم بوپتى دەگەنىنىڭ ءوزى نە تۇردى. مىناۋ تاركىلەۋ دەگەن سۇراپىلدىڭ وزدەرىن اينالىپ وتۋىنە سەپتىگى تيەر ەڭ بولماسا.
بالجان اجەمنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا مەن دە بارامىن دەپ وتىرىپ الدى. شەرميگەن كۇيى دامەلى دە اتقا ءمىندى. ءىشى ءبىر سۇمدىقتى سەزەتىندەي. اناسى وسى جىعىلعانىنان امان قالسا جارار ەدى. سىرقاتىن اۋىرلاتقان مىناۋ ىرىڭ-جىرىڭ ۋاقىت شىعار، تەگى. اقىلجاننىڭ تەكتەن-تەككە تۇرمەگە ءتۇسىپ، نارعازىنىڭ جەردىڭ ءتۇبى سوناۋ ۆەرنىيعا شابۋىلداۋى اسىل اناسىنىڭ جۇرەگىن ەزبەدى دەيسىڭ بە؟ «ال قۇداي، ال قۇداي» دەپ ارىزدانۋى كوبەيىپ كەتتى دەۋشى ەدى، سونىسى جاراتۋشىنىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ جۇرمەسىن.
ۇيدە مالىباي عانا قالاتىن بولدى. ول بۇعان ۇيرەنگەن. سوناۋ چەركەش قورعانىسى جىلدارى دا شىداپ باققان. ازىن-اۋلاق مالدى وزىنەن باسقا قارايتىن ەشكىم جوق. بيمەندىنىڭ ارعى بەت اسىپ كەتكەنى اجى اۋىلىن بەلدەن ءبىر ۇرعانداي مايىستىردى. قوسپانبەت «نەمەرە اعام بۇلاي ەتىپ وتىرعاندا، مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسى بولۋعا حاقىم جوق» دەپ ءوزى ارىزدانىپ، جۇمىستان بوساندى. ونىسى جاقسى بولدى دا. تاركىلەۋ دەگەن پالەدەن ىرگەسىن اۋلاق سالدى. از عانا كۇنكورىس مالىمەن ول دا ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ وتىر. بۇكىل اۋىل وسىنداي قوڭىرجاي كۇيدە. اعايىنعا اسا كوپ تاتىرماسا دا، بيمەندىنىڭ قاپتاپ جاتقان قويى، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسى كوڭىلگە توق ەدى. جايلاۋ كوشىپ، قىستاۋ كوشىپ، جىل بويى ايتەۋىر ابىگەر ەتەتىن دە قوياتىن.
ەندى، مىنە، سول كورىنىستىڭ كوزدەن بۇل-ب ۇلى ۇشتى. مالىبايدىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتقانى — جىلقىنىڭ كەتكەنى. جاستايىنان جىلقىمەن بىرگە وسكەن ادامعا ولاردىڭ شۇبىرىپ وزگە جاققا بارا جاتقانى وزەگىڭدى سۋىرادى ەكەن. بىرنەشە كۇن اھىلاپ-ۇھىلەپ ۇيىقتاي المادى. ەندى، مىنە، ولاردى قاي جاققا اكەتكەنى، كىمگە ۇلەستىرگەنى بەلگىسىز. كەدەيگە دەسە، وسى اۋىلدا كەدەيلەر بارشىلىق قوي. ۇلەستىرە سالمادى ما. بيمەندىدەي بايى بولعانمەن، جارىماعان اۋىل اتانعانى قاشان. سول اۋىلدى نەگە جارىلقاي سالمادى؟ قىسقاسى، اعاسى ارعى بەت اسىپ، ودان قالعان مال توز-توز بولىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا دەگەندەي، جالعىز اقىلجانى اباقتىعا ءتۇسىپ، ءبىر زۇلمات زامان باستالعانداي بولىپ كەتكەندە، بۇلت اراسىنان كۇن قايتا كورىنگەندەي سەكىلدى. جالعىزى امان-ەسەن ورالدى. ونىڭ ۇستىنە، بالاسىنا اكىم بولاسىڭ دەگەن قاعاز كەلدى. قايعى قۋانىشپەن، كۇرسىنۋ تاۋبەمەن الماستى ما، قالاي؟ اباقتىعا كەتكەندە سۇزەگەن مولدانىڭ قارعىسى ءتيدى مە دەپ ويلاپ ەدى، قايتىپ كەلگەندە بالاسىنىڭ ءجۇسىپ وقىعاننىڭ ورنىنا اۋناعانى ەسىنە ءتۇستى. ءجۇرىپ-جۇرىپ دامەلىنىڭ جۇكتى بولعانى دا كوڭىلىنە دەمەۋ. اقىلجاننىڭ اتىن بايلايتىن، اعالاپ ارتىنان جۇگىرەتىن ءىنىسىن كورگىسى كەلەدى. امانشىلىق بولىپ، زامان تىنىشتالىپ اقىلجانىن ۇيلەندىرسە... اۋىل سوۆەتتىڭ حاتشىسى ماڭدايىنان شەرتىپ ءجۇرىپ قالاعان قىزىن الاتىن شىعار. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ باعىن بايلاعان لاعنەت اتقىر قالىڭ مال ەندى جوق قوي. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەڭ ءبىر ءادىل شەشىمى وسى بولدى-اۋ. ناعاشى اجەسىنە بارىپ قايتسىن، شەشەسى امان-ەسەن بوسانسىن. ءبارى ورنىنا كەلەر، ءتاۋبا دەپ قويادى ىشىنەن.
بۇلار كەلگەننەن كەيىن بالجان بايبىشە كەپ جاتپادى. ءۇش ۇلىن شاقىرىپ الىپ ءبىر قوشتاستى.
— جىلاماڭدار، مەنىڭ ءدامىم تاۋسىلعان سياقتى. تۇندە تۇسىمدە اكەلەرىڭ تۇرعانبەك قاسىنا شاقىرىپ الىپ، شاشىمنان سيپاپ تۇر. ول دۇنيەگە كەتەر جول شىعار ول. ايتارىم — جۇپتارىڭدى جازباڭدار. اقىرىنا دەيىن تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ارىسى دەگەن اتاقتارىڭا قىلاۋ تۇسىرمەڭدەر. سەندەر رازى بولساڭدار — مەن رازى.
ۇشەۋى بىردەي ەڭكىلدەپ جىلادى. مىناۋ دۇنيەنىڭ التىن دىڭگەگىندەي كورىنەتىن انالارى شىنىمەن كوز جۇمعالى جاتىر ما؟ اسپان توڭكەرىلىپ، جەر جارىلىپ، تۇڭعيىق قۇزعا قۇلاپ بارا جاتقان سەكىلدەنەدى ولارعا. اسقار تاۋداي ارقا سۇيەيتىن انالارىنان شىنىمەن ايىرىلماق پا؟ اكەلەرىنىڭ جوقتىعىن بىلدىرمەي، اكەسى بارلاردان ارتىق تاربيەلەگەن، وسى اۋىلدىڭ قۇت-بەرەكەسى سانالعان ادامدى اجالدىڭ تىرناعىنا شىنىمەن قيايىن دەپ وتىر ما؟
ءسال عانا ەنتىگىن باسقان سوڭ انا تاعى دا:
— مەنى اكەلەرىڭنىڭ قاسىنا قويىڭدار. ءبىراق اسا شابىلماڭدار. ۋاقىت ىڭعايى سولاي عوي. بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ونى دا ءسوز قىلىپ جۇرەر. زيراتىم بولسا دايىن، اقىلدى ىستەگەن ەكەم. مىناۋ قىسىلشاڭ كەزەڭنىڭ كەلەتىنىن بىلگەم-اۋ تەگى.
بالجان بايبىشە ەزۋ تارتىپ كۇلگىسى كەلىپ ەدى، وعان شاماسى كەلە قويمادى. زيراتى دەمەكشى، تۇرعانبەك قايتىس بولعان سوڭ كوزدى جۇمىپ، ءبىراز مالدى ساتقىزىپ، وسى وڭىردە جوق بەيىت تۇرعىزدى. كۇمبەزىنىڭ باسىنا اي قوندىرتتى. جايلاۋعا، قىستاۋعا كوشكەندە سول زيرات بيىك توبە باسىنان ايى جارقىراپ، ادەمى كورىنىپ تۇرادى. وسى وڭىردەگى اسا ءبىر ايشىقتى بەلگى سەكىلدى. كوش قاسىنان وتكەندە ءبىر مال سويدىرىپ، قۇران وقىتۋ — بالجان بايبىشەنىڭ جىل سايىنعى ادەتى. بۇل زيراتتى جۇرت اۋەلى تۇرعانبەكتىڭ ەمەس، بالجان بايبىشەنىڭ زيراتى دەپ كەتكەن بولاتىن. شەشەلەرىنىڭ كورەگەندىگىنە ۇلدارىنىڭ ەندى كوزى جەتكەندەي. كەزىندە كىرپىش ورەتىن، كۇمبەز سوعا الاتىن ادام تاپپاي قينالىپ ەدى. سوندا تامىرى شودىر قاتتى كومەكتەستى. كىرپىش كۇيدىرۋدىڭ ءجونىن بىلەتىن ورىس اعايىنداردى تاۋىپ بەردى. مىنە، ەندى سونىڭ ءبارى اقىلمەن ىستەلگەن شارۋا سياقتى بولىپ تۇر. باسىبەك سەكىلدى اتاقتى ادامنىڭ ءوزى دە ەندى مۇنداي زيراتقا جەتە الماي قالدى عوي.
مىناۋ ءال ۇستىندە جاتقان انالارىنىڭ وزدەرى ءۇشىن ونسىز دا بيىك تۇلعاسى ءتىپتى بيىكتەي تۇسكەندەي. قيمايتىن كەزدە قىلقان جاپىراق تا گۇل بولىپ كورىنەدى دەيدى عوي. ونىڭ قاسىندا تۋعان انا، وسىناۋ جارىق دۇنيەگە اكەلگەن انا، الپەشتەپ ءوسىرىپ، اق سۇتىمەن اسىل قاسيەتتەردى دارىتقان انا جاسىق ەتپەي، جاسىل ەتىپ وسىرگەن انا... اجالدىڭ قارا قۇرىعىنا شىنىمەن-اق ىلىنگەنى مە؟ مىناۋ سۇڭقارلارىڭدى جاپان دۇزدە شىنىمەن-اق قورعانسىز قالدىرىپ بارا جاتقانىڭ با؟ ەندى كىممەن اقىلداسامىز، كىم ءبىزدىڭ ەركەلىگىمىزدى كوتەرمەك، كىمگە شولجاڭدايمىز، وزگە انالار ءبىر توبە دە، سەن ءبىر توبە ەدىڭ-اۋ، ءبىز ەشتەڭە ەمەس، مىناۋ ەلىڭ، عۇمىر بويى نامىسىن جىرتقان قارمىس اتتى تايپا قان جىلاماي ما ەندى. كەمسەڭدەگەن ءۇش ارىس كوزدەرى دىمقىلدانىپ بىر-بىرىنە قاراعاندا، كوكىرەكتەرىنەن وسىنداي وت ۇشقىندادى.
بالاشا بوساعان ءۇش ۇلىنا بالجان بايبىشە «بارىڭدار» دەپ يشارات ءبىلدىردى. قولىنداعى اق جىبەك ورامالىن ءالسىز عانا ەسىك جاققا سىلتەدى. ولار شىعىپ كەتتى.
ەندى، مىنە، ءۇش كەلىنىمەن ارىزداسىپ، قوشتاسىپ جاتىر. جاستىعىن بيىكتەتكەن ۇلكەن كەلىنى — نارعازىنىڭ ايەلى زەينەپتىڭ قولىنان ءسۇيدى.
— ارتىق ايتقانىم بولسا، كەشىرىڭدەر. ءبىراق وزدەرىڭە دەگەن انالىق مەيىرىمىم قىلاۋسىز بولدى دەپ بىلەمىن. ول دۇنيەدە دە تىلەۋلەرىڭدى تىلەپ جاتارمىن. مەنىڭ اناۋ ءۇش جەتىمەگىمدى رەنجىتپەڭدەر. اسىر دا كۇسىر مىنەزدەرى بار، ۇيرەندىڭدەر عوي، كەشىرە بىلىڭدەر. اناعا بالا قانشا ەسەيسە دە، ءسابي بولادى دا تۇرادى.
اقىرعى وسيەتىن ايتىپ جاتقان انا ءۇش كەلىندى دە اعىل-تەگىل جىلاتتى. قالتىراعان ساۋساقتارىمەن تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان شاعىن ادەمى دوربانى كورسەتتى. ونى الىپ بەرگەن ەرعازىنىڭ كەلىنشەگىن باۋىرىنا تارتىپ بەتىنەن ءسۇيدى دە، الگى دوربانىڭ ىشىنەن اقىق كوزدى ءبىر جۇزىكتى الىپ قولىنا سالدى. ءدال سونداي ەكى جۇزىكتى قالعان ەكى كەلىنىنىڭ ورتان ساۋساقتارىنا قالتىراعان كارى قولىمەن ءوزى كيگىزدى. سونى اۋىرسىندى ما، «ءۇھ» دەپ شالقالاي باسىن جاستىققا سىلق ەتكىزدى.
ودان سايىن ەگىلگەن كەلىندەرىنە وتى قاشقان جانارىمەن «بولدى ەندى» دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. ولار تىزىلگەن قازداي ورىندارىنان سوزىلا تۇرىپ، ەسىككە قاراي بەتتەدى. جىلاپ بارا جاتىر، جوندارى بۇلك-بۇلك ەتەدى.
بەتى ارى قاراعان ادامنان قالار ۇرپاقتىڭ قامىن ويلايتىندار از عوي. جاننىڭ تاتتىلىگى الاسۇرتىپ اقىرعى دەمى بىتكەنشە الدەبىر ءۇمىت ەلەسىمەن اينالاسىنداعىلاردى ابىگەرگە سالاتىندار بولادى، باقسى-بالگەر شاقىرتادى، قۇدايى بەرگىزىپ، كۇر شىعىنداتادى. بالجان بايبىشە ولاي ەتپەدى. اسا ءبىر توزىمدىلىك كورسەتتى. اۋەلى جالعىز قىزى دامەلىنى دە اياعى اۋىر بولعان سوڭ قاسىنا كوپ جولاتپادى. كوپتەن كورەيىن دەپ وتىرعان پەرزەنتىنە قايعىرام دەپ زاقىم كەلتىرىپ جۇرەر. بۇل دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە — جان تاپسىرار ادامنىڭ قاسىندا بولۋ، ونىڭ قينالعانىن، مىناۋ جارىق دۇنيەنى قيماي الاسۇرعانىن كورۋ. بۇل عۇمىرىندا وندايدىڭ تالايىنا كۋا بولعان اسىل انا اقىرعى ساپارعا كەتەرىندە دە سۇلۋ مىنەز تانىتۋعا، سابىرلىلىق جاساۋعا بەل بايلادى. سىرقات جانىنا قانشا باتسا دا سىر بەرمەۋگە تىرىستى. ۇرپاعىنىڭ ەسىندە بۇعان دەيىن سومدالعان كۇيىندە قالعىسى كەلەدى.
ءالى دە ءالى بار سياقتى. دامەلىنى اقىلجانىمەن سوڭعى رەت كورۋگە ۇيعاردى. اياق جاعىندا تىكەسىنەن سۇلىق تۇرعان جيەنىنە ۇزاق قارادى. «ءتاۋبا، قۇداي، ادەمى جىگىت بولىپتى عوي، كەشەگى جامان شەلپەگى ەندى ازامات. ءومىر ۇزىلمەيدى، جالعاسادى دەگەن وسى. مالىباي سورلى، مۇنى ماڭدايىڭا ۇزاعىنان جازسىن. كەدەيلىگىن مىنا الاساپىران ۋاقىتتا ۇلىڭنىڭ نەگىزگى قورعانى بولسىن. زامانىڭنىڭ ءتۇزۋ قازىعى بول، جارىعىم. قارمىس اۋىلىنىڭ قايماعى بۇزىلسا، قانىڭا تارتپاي قويماسسىڭ، قورعان بولۋعا جارارسىڭ، اكىمدىگىڭ قۇتتى بولسىن. سوناۋ ءجۇسىپ دەگەن ازاماتپەن وسىناۋ ساتتە قالاي جالعاسساڭ ەكەن؟ وقتىعى ءتۇزۋ جان سەكىلدى ەدى، وندايلاردىڭ قاناتىندا قور بولماس ەڭ، شەلپەگىم».
ارداقتى انانىڭ مۇنداي ويلارى ءۇنسىز تۇرعان اقىلجانعا جەتتى مە، جەتپەدى مە، ايتەۋىر ونىڭ كوزىنەن جاس دومالاپ-دومالاپ كەتتى. كۇنى كەشە جۇمىسىڭ بار عوي دەگەنگە قاراماستان كەلگەنى دە ناعاشى اپاسىن تىرىسىندە ءبىر كورىپ قالۋ ەدى. قاراڭعىمىن دەگەنمەن قۇداي بەرگەن اقىلدىڭ ارقاسىندا ارىنى-بەرىنى تۇگەل بارلاپ، كىمنىڭ ۇيىندە قانداي كيكىلجىڭ بار، كىمنىڭ قۋانىشى، كىمنىڭ رەنىشى نە سەبەپتەن — ءبارىن كورمەي-اق ءبىلىپ، ۇستىنەن ءدوپ ءتۇسىپ وتىرۋشى ەدى. ۇلكەن انالىق مەيىرىمىمەن بۇكىل قارمىس اتانىڭ تۇقىمىن قويداي قايىرىپ، جىلقىداي جۋساتاتىن. الدىنان كەسە كولدەنەڭ شىعىپ كورگەن ءبىر پەندە جوق، ءبارى اقىلىنا باس يەتىن. قاعىنعان داۋلاردىڭ وزىندە دە بالجان بايبىشەنىڭ تورەلىگىنە جۇگىنەتىن. قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگى تالايدى تامساندىرىپ، تالايدىڭ اپشىسىن دا قۋىرعان ەدى. بالا دا بولسا بايقاپ جۇرەتىن وسى ساپالاردى ەندى كىمنەن ىزدەيدى؟
ءوز اناسى دامەلىنىڭ ناعاشى اجەسىنە تارتقان جەرلەرى كوپ-اق. ءبىراق شىناردىڭ قاسىندا وسكەن قايىڭ سەكىلدى ءالى الاسالاۋ كورىنەدى. شىنار تۇرعان سوڭ ەلەنە بەرمەيتىن شىمىر اعاشتار دا بولادى عوي. مۇمكىن، سونداي شىعار. بالعىن قيالدى بەينەسى ءوز جۇرەگىندە ەرەكشە سومدالعان مىناۋ قۇدىرەتتى اجە تالاي جەرگە اكەتتى دەيسىڭ سۇيرەپ. شىركىن، جاڭا وكىمەتتىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەرگە وسى اجەسىنىڭ ادامدارعا دەگەن ەڭ بولماسا جاناشىرلىعىن بەرسە عوي. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەيدى. كورگەن ۇيامنىڭ ەڭ اقىلدى كىتابى وسى اجەم ەمەس پە. ونى سۇزەگەن مولدا ۇيرەتكەن اياتتارداي جاتتاپ الدىم با؟ ول اياتتاردىڭ قۇلاققا جۇمساق ماقامىنان باسقا ەش نارسەسىن تۇسىنبەۋشى ەدى. ال اجەسىنىڭ ءاربىر ءسوزى ومىرلىك امانات سەكىلدى كورىنىپ كەتتى. ەسەيگەن سايىن ونىڭ باعاسىن ەتەنە قابىلداي ءتۇستى. اباقتىدا ءۇش اپتا جاتقاندا دا اجەسىنىڭ بەينەسى كوز الدىنا اۋىق-اۋىق كەلە بەردى. «اقىماقشىلىقتىڭ دا ۇپاي الاتىن كەزى بولادى، اقىلدىڭ الدىندا اقىرى ارتىن قىسادى عوي، شىدا، بالام، شىدا، شىدامدىلىق تا اقىلدىلىقتىڭ بەلگىسى» دەپ سىبىرلايتىنداي بولۋشى ەدى. وۋ، ءوزى شىداي الماي نەگە كەتىپ بارا جاتىر، مىناۋ ۇيقى-تۇيقى كەزەڭ الدە ءبىر شاش ال دەسە، باس الاردىڭ تاۋقىمەتى شىعار، اقىلدى ءىس الماستىرار ونى. تالاي سۇراپىلدا تالماعان انا جۇرەگى وسى تۇستا نازىكتىك كورسەتكەنى قالاي؟ شىداسا ەتتى، شىداي تۇرسا ەتتى. مىناۋ مەنىڭ قابىلەتىم نەگە جارايدى، كەرەك بولمادى ما، اجەجان. كولەڭكەسىن ايامايتىن شىناردى اجال سەكىلدى اپات قيىپ تۇسىرگەندە، جانىنداعى تالشىبىقتاردىڭ كۇنى نە بولماق؟ الدە قۇنارلى قورەكتى ءوزىم عانا جۇتا بەرمەي، سەندەرگە، تالشىبىقتارعا قالدىرايىن دەگەنىڭىز بە؟
اقىلجان قالىڭ ۇيقىدان ويانعانداي سەلك ەتتى. بالجان بايبىشە دامەلىنى اڭگىمەگە تارتقان ەكەن.
— سەن بيىل وسى نەشەدەسىڭ؟
— وتىزدىڭ جەتەۋىندەمىن.
— مۇشەلىندە كوتەرگەن ەكەنسىڭ عوي قۇرساعىڭداعىنى. قۇدايدان قىرىق مارتە تىلەيتىنىم — امان-ەسەن بوسان. اقىلجانىڭ جالعىز عوي. ءبارىڭنىڭ بوز قاسقالارىڭ بولايىن.
دامەلى ەكى كوزىنە ەرىك بەرىپ، قولىنداعى سۋلى ورامالىمەن شەشەسىنىڭ كەبىرسىگەن ەرنىن ءسۇرتتى.
— مالىباي كەلگەن جوق، ءا. ول شىركىننىڭ ءسوزى ءدامدى ەدى. ۇندەمەي ءجۇرىپ تۇيدەك-تۇيدەك تاستاعان ولەڭدەرىنە سان شامىرقانعانىم بار-دى. بۇلبۇل دەگەن قۇستىڭ ءوزى قوراش كورىنگەنىمەن، ءۇنى سۇلۋ عوي. تۇيەنىڭ موينى ءيىر-يىر بولعانمەن، شۇباتىنىڭ ءدامى اۋىزدان كەتە مە؟ ماعان جوقتاۋدى مالىبايعا شىعارتىڭدار.
«جوقتاۋ» دەگەن سوزدەن دامەلى دە، اقىلجان دا شوشىپ كەتتى.
— قاي-قايداعىنى ايتپاڭىزشى، اپا. مۇمكىن، ءتاۋىر بولىپ كەتەرسىز، — دەدى دامەلى كوزى بوتالاپ.
— ونى تىلەپ جاتقان مەن جوق. الارىندا، سەندەردىڭ اناۋ-مىناۋلارىڭدى كورمەي-اق كەتكىم كەلەدى. ارمانىم نارعازىدان پەرزەنت كورمەدىم، سول عانا... ءبىراق وسى قارمىس اۋىلىنىڭ بالاسى تۇگەل سونىكى ەمەس پە دەپ تاۋبە ەتەم. جولبارىس جۇرەكتى بولعاندىقتان دا سيرەك تۋادى دەيدى عوي. مەنىڭ جولبارىسىم دا سولاي شىعار. زەينەپ بايعۇس قان جىلاپ، ەكىنشى ايەل الىپ بەر دەدى-اۋ. ۇرپاق ءۇشىن ماحابباتىن دا قۇربان ەتكىسى كەلدى. نيەتىڭنەن اينالايىن. جولبارىستىڭ جولىن اڭدۋشىلار كوپ بولادى. اباي بولىڭدار، قاپىدا قاقپانعا ءتۇسىپ جۇرمەسىن. اللانىڭ قاقپانىنا قۇلدىق قوي، ادامنىڭ قاقپانىن ايتساڭشى. بىرەۋ قىزعانىشپەن قۇرادى، بىرەۋ قۇر دۇرمەكپەن قۇرادى. مىناۋ دۇرمەكتى زاماننىڭ قاقپانىنان ساق بولسىن. ساعان ادەيى ايتىپ وتىرمىن. انا اقىلجانىڭا دا اباي بول. اڭقىلداپ ءجۇرىپ ءتۇسىپ قالىپ جۇرمەسىن. اكەسىنىڭ جۋاستىعىنان، ناعاشىسىنىڭ بىربەتكەي اڭقىلداقتىعىنان ساقتاسىن دەر ەدىم. اينالا ادال بولسا، اڭقىلداقتىق جامان قاسيەت ەمەس. ال ارام بولسا شە... قوي، كوپ مىجىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن. شەلپەگىم، جاقىنداشى.
اقىلجان اجەسىنىڭ اياق جاعىنان باس جاعىنا كەلدى.
— سەن الگى سۇزەگەن مولدادان وقىماپ پا ەدىڭ. سونىڭ ماعان يمان شىعارۋعا جاراي ما؟
— يمان شىعارۋعا ەمەس، ءسىزدى امان الىپ قالۋعا جاراسا، جەتى جىل وقىعانىمدى تۇگەل جاتقا ايتىپ شىعۋعا ءازىرمىن.
— و باسىڭنان، قابىلەتىڭنەن اينالدىم!
اجەسىنىڭ كەۋدەسى كورىكشە ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلا باستادى. سوزدەرى دە انىق ەستىلمەي، ءتىلى كۇرمەلۋگە اينالدى. ءۇزىپ-ۇزىپ:
— وكىمەتىڭ ۇرىسپاسا، سوڭىڭنان بىر-ەكى اۋىز قايىر، — دەدى. دامەلى اناسىنىڭ تامىرىن ۇستاي الدى. قوياننىڭ ەنتىگىندەي تىم لىپىلداپ كەتكەن ەكەن. اقىلجاننىڭ ەرنى جىبىرلاي باستادى. تامىردىڭ لىپىلى ەندى باياۋ اعىسقا كوشتى، سارقىلعان سۋداي ۇزدىك-سوزدىق بىردەڭە كەلەدى. ماڭدايىنان سۋىق تەر شىقتى. دامەلى جۇگىرە دالاعا بەتتەدى دە، ءۇش باۋىرىمەن قايتا كىردى. كادىمگى سۇزەگەن مولداشا اقىلجان ەكى كوزىن تارس جۇمىپ الىپ، جۇرەسىنەن وتىرعان كۇيى الدەنەنى قىلعىنا ايتىپ وتىر. ادەيى تىڭداپ جاتقان ادامداي اجەسىندە ءۇن جوق.
— اپا، اپا، جانىم اپا، — دەدى نارعازى.
دامەلى باسقالارىنا ۇندەمەڭدەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. جان تاپسىرار شاقتا اراشاشى بولام دەۋ كۇنا، قيناماۋ كەرەك دەگەندى ۇلكەندەردەن سان ەستىگەنى بار-دى. بوزارىپ بارا جاتقان اناسىنىڭ جۇزىنەن كوز ايىرماي قاراپ تۇر. ءبىر ۋاقىتتا اۋزىنان بۇرق ەتىپ جالىن شىققانداي بولدى. سوڭعى دەمى بولسا كەرەك. وسى كەزدە بارىپ دامەلى داۋىس سالدى. الدىمەن نارعازىنى، ودان سوڭ جانعازىنى، ەرعازىنى قۇشاقتاپ كورىستى. ەكى يىعى سەلكىلدەگەن اقىلجانعا كەزەك ەڭ سوڭىنان ءتيدى. بەلگى كۇتىپ تۇرعاندار دالادا شۋ ەتە قالدى. «اپام-اۋ» دەپ سۇڭقىلداعان كەلىندەر ۇيگە الدىمەن كىردى. ازان-قازان جىلاۋ باستالدى.
اقىلجان كىرگەندەردىڭ بارىمەن كورىسىپ بولدى دا، جۇگىرە باسىپ جانعازىنىڭ ۇيىنە كەلدى. قولىنا قالام الىپ وتىرا كەتتى. كەۋدەسىن الدەنە كەرىپ بارا جاتقانداي. القىمىنا تىعىلىپ اتىلعىسى كەلەدى، ءبىراق ءبىر نارسە بوگەپ جىبەرمەيدى. اكەسىنە امانات ەتكەن جوقتاۋدى ءوزى جازسا قايتەدى؟ بالا كەزىنەن شاتىپ-بۇتىپ مۇنىڭ دا قۇرايتىن بىردەڭەسى بار سەكىلدى ەدى عوي. كوزىندەگى جاس قاعازىنا تامدى. قۇمانداعى سۋمەن قوس جانارىن قايتا-قايتا شايدى دا. ار جاعىنان سوزدەن گورى جاستىڭ كەلۋى تەز سەكىلدى. ءالى تىعىلىپ، ءالى بۋلىعىپ وتىر.
— قارا اسپان قارس ايىرىلىپ قۇلادى-اۋ!
ءارى قاراي قالاي؟ نەگە، نەگە ءسوز شىركىن كەلمەيسىڭ ءبىر قۇيىلىپ. اسىل دەسە اسىل، جاسىن دەسە جاسىن، ارداقتى انانىڭ جوقتىعىنا كۇيىنبەيسىڭ بە!
قارا اسپان قارسى ايرىلىپ قۇلادى-اۋ،
قارا ورمان قاق جارىلىپ شۋلادى-اۋ،
اسىل انا بۇل دۇنيەدەن كوز جۇمىپ،
قالىڭ جۇرتىم قايعى جۇتىپ جىلادى-اۋ.
بەينەڭ بار ەدى جاقسىلىقتان جارالعان،
پەيىلىڭ بار ەدى كۇن نۇرىنان تارالعان،
بۇل دۇنيەدەن قۇرىپ نەگە كەتپەيدى،
انالاردان، انالاردان جان العان.
ۇلدارىڭا اكە بولدىڭ، انا دا،
وتكەن ءۇمىت ەندى ءقايتىپ جانا ما؟!
اينالاڭا مۇحيت ەدى مەيىرىڭ،
زار بولدىق-اۋ، جارقىن انا، جان انا!
از عانا ءسوز اناشىما ارنادىم،
امان بولىڭدار، سيرەمەڭدەر قالعانىڭ،
زامان وڭ بوپ، بارىمىزگە ب ا ق قونىپ،
ۇلى انانىڭ جالعاستىرساق ارمانىن.
ەندى جوقسىڭ، يمان بەرسىن، حوش، انا،
تۇلعاڭمەنەن تىرشىلىككە دوس انا.
ساعىنارمىز باسىپ كەتكەن ءىزىڭدى
امان بولسىن التىن دىڭگەك، بوساعا!
اقىلجان جازىپ بولىپ، جىلاپ وتىرىپ قايتا وقىپ شىقتى. ەكى ايەل شارشاڭقىراپ قالعان دامەلىنى قولتىعىنان سۇيەپ ۇيگە كىرگىزدى.
— ءسىزدىڭ جاعدايدا كوپ جىلاۋعا بولمايدى، ءسال تىنىعىڭىز، بالجان شەشەمنىڭ ارمانى جوق، سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا... — دەپ جۇباتادى ولار.
ءۇش كۇن بويى قارمىس اۋىلى ازا قۇشاعىندا بولدى. «اسىل انامىز-اي»، «ارداقتى انامىز-اي» دەپ ات قويۋشىلار ەرتەڭدى-كەش ارىلعان جوق. «ءولىم دە سىن» دەپ ويلايتىن قازاق داستۇرىمەن جينالعاندار بارىنە نازار اۋداردى.
— ون ءبىر ادام داۋىس سالىپ تۇر. بۇل كەمپىردە نە ارمان بار. ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا بولدى. ءۇش ۇلى بىردەي سايدىڭ تاسىنداي تۇرا قالدى. مىناۋ جاڭا زاماندا دا جاعدايى جامان ەمەس. جاڭا وكىمەت تە وڭ كوزىمەن قاراپتى عوي. بەرە سالعان تۇقىم تەگى. اۋەلى جيەنى، مالىبايدىڭ اناۋ جۇقا ۇلى دا اكىم بولعان جوق پا؟ بۇكىل ءبىر تايپانىڭ تاعدىرى ونىڭ قالامى قالاي قيسايسا، ەندى سولاي بولادى، — دەپ گۋلەسەدى دالادا ويدىم-ويدىم تۇرعان جۇرت.
ءبارىنىڭ نازارىن اۋدارعان دامەلىنىڭ جوقتاۋى بولدى. كورىسەتىن ون ءبىر ادامنىڭ ەڭ تۇبىندە سول. ات قويۋشىلاردىڭ ايقايى ەندى-ەندى باسىلىپ، التى قانات ءۇيدىڭ ءار-ار جەرىنە شوقيىسىپ وتىرا بەرگەندە:
قارا اسپان قارسى ايىرىلىپ قۇلادى-اۋ،
قارا ورمان قاق جارىلىپ شۋلادى-اۋ، —
دەگەن زار قايتا قۇلاق جارادى. ماقامىنا ابدەن توسەلىپ العان دامەلى ءار ءسوزدىڭ ىشىنە كىرىپ، ونىڭ قارالى مازمۇنىن جينالعان جۇرتقا باجايلاي تۇسكەندەي.
وسيەتى، ونەگەسى كوپ ەدى،
ادامدىقتى ءپىر تۇتىڭدار دەپ ەدى،
اق تىلەۋلى، اسىل تۋعان اناعا،
قانداي اجال ۋلى وعىن كەزەدى؟
ءسوز ءمانىن قاشان دا قۇدىرەت تۇتاتىن مالىباي ايەلىنىڭ مىناۋ جوقتاۋىن كوكتەن تۇسكەندەي قابىلدادى. ات قويۋشىلارمەن الدەنەشە رەت قايتالاپ كىرىپ قايتا تىڭدادى. ءبىر جاعىنان، ەكىقابات كۇيىمەن مۇنشاما زارلانعانىنان زارەسى كەتسە، ەكىنشى جاعىنان، قورعاسىنداي سالماقتى سوزدەردىڭ ءوز ايەلىنىڭ اۋزىنان شىققانىنا ماقتانعانداي. ءوزى جوقتا كىم شىعارا قويدى ەكەن مۇنى؟
بالجان بايبىشەنىڭ توركىنى ماتاي ەلىنەن كەلگەندەر ءتىپتى تامسانا تىڭدادى. جەر اياعى قاشىق بولعان سوڭ، سولاردىڭ جەتۋىن كۇتىپ، ولىكتى ون جاقتا وڭاشا ۇيدە ادەيى ءۇش كۇن ۇستاپ ەدى. باي تاركىلەنىپ، كەدەي ساسقالاقتاپ جاتقان مىناۋ قىسىلشاڭ كەزەڭدە قازاعا دەگەن مۇنشاما قۇرمەتكە ولار ءبىر جاعىنان، تاڭ قالسا، ەكىنشى جاعىنان، ءوز ەلىنەن شىققان ايەل جىنىستىنىڭ مۇنداعى بەدەلىنە ريزا بولعانداي. اۋىلدىڭ اناسى، ايماقتىڭ اناسى دەپ جوقتاپ جاتىر. ءۇش ۇلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز قىزى دامەلىنىڭ تاقپاقتاپ-تاقپاقتاپ ايتقان سوزدەرى ساي سۇيەكتەرىن سىرقىراتتى. داۋسى دا زارلى ەكەن.
ولاردى شالقاسىنان تۇسىرە جازداعان جاعداي دايىن زيرات بولدى. «ەل قۇلاعى ەلۋ»، ەمىس-ەمىس ەستيتىندەرى بار ەدى. ءبىراق مىنانداي سيرەك كەزدەسەتىن، كوبى عۇمىرىندا كورمەگەن كۇمبەزدى زيرات ەستەرىن تاندىردى.
جارىنا سالدىرعان جاقسى ەسكەرتكىش زيراتتان اسىل انا ەندى ءوزى دە كەلىپ ورىن تەپتى. ەلدىڭ كوبى كومۋسىز قالىپ جاتقاندا، مىناۋ ەستەن كەتپەستەي وقيعا ەمەي نەمەنە؟ كۇنى بۇرىن ءبارىن بولجاعانداي، جارىقتىق. ءقازىر كىمگە كىرپىش كۇيدىرتىپ، كۇمبەز سوقتىرعاندايسىڭ.
ولىمىمەن دە اسىل انا ۇلدارى نارعازى، جانعازى، ەرعازىنىڭ، جالعىز قىزى دامەلىنىڭ دە مەرەيىن اسپانداتىپ كەتتى. ولار ەلىمەن بىرگە اق جۋىپ، ارۋلاپ اقىرعى ساپارعا اتتاندىرىپ سالدى انانى. دامەلىنىڭ زارى كىمنىڭ دە بولسا قۇلاعىندا قالدى. «بالجان بايبىشەنى جوقتاۋ» دەگەن ءسوز ەل اراسىنا تەز تارادى.
بەينەڭ بار ەدى جاقسىلىقتان جارالعان،
پەيىلىڭ بار ەدى كۇن نۇرىنان تارالعان.
بۇل دۇنيەدەن قۇرىپ نەگە كەتپەيدى،
انالاردان، انالاردان جان العان.
جەتىسىن وتكىزىپ، اكە-شەشەسىمەن ەلگە بىرگە قايتقاندا، اقىلجاننىڭ ەسىنە وسى شۋماق قايتا-قايتا تۇسە بەردى. ءوز اناسىنا دا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى.
سۇراپىل
1
اقىلجاننىڭ اۋداندا بولعان ۇلكەن جيىننان ءجيى ەستىگەن ءسوزى «وتىرىقشىلدىق». مۇنسىز جاڭا قوعام بولمايدى، جاڭا وكىمەتتىڭ ءىسى جۇرمەيدى، ءبىلىم بەرۋدى، مادەنيەتكە كوشۋدى جۇزەگە اسىرۋ قيىن. كيىز ءۇي دەگەن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، انا ورىس حالقى قۇساپ تام سالۋ كەرەك، باقشا ەگۋ كەرەك. وتىرىقشىلىق قانا العا باسۋىمىزدىڭ كەپىلى. كىمدە-كىم وتىرىقشىلىققا قارسى — ول كەڭەس وكىمەتىنە قارسى.
اۋدان ورتالىعىنان ءبىر كۇندىك جەردەگى اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتىپ قالىڭ ويعا قالدى. سوندا ەندى جايلاۋ، قىستاۋ دەگەن قالا ما؟ مالدى قايتەدى، كوشپەلى حالىق ءۇشىن كۇن كورۋدىڭ نەگىزگى كوزى سول عوي. ءبىر جەردە وتىرىپ العان سوڭ اياقتى مال قالاي كۇن كورەدى؟ ورىستار اتام زاماننان ءبىر جەردە وتىرۋعا ۇيرەنگەن. ولار ەگىن سالادى، باۋ-باقشا وسىرەدى. كوپ بولسا ەكى جىلقىسى، ەكى سيىرى، ون شاقتى شوشقاسى بولادى. انتونوۆكادان كورىپ ءجۇر عوي. مالعا ءشوپ شاۋىپ، جيىپ الۋ دا ونشا قيىن ەمەس. ال ەكى اپتا وتىرسا، جەر توزىپ كەتتى دەپ زار يلەيتىن ءۇي نەگە ەسكىلىكتىڭ قالدىعى؟ نەبىر زامان قازاقتىڭ جانىن ساقتاپ كەلە جاتقان وسى ەمەس پە. جاز جايلاۋدا، قىس قىستاۋدا مالمەن كوزى شىققان حالىق ءۇشىن ودان ىڭعايلى باسپانا جوق. الدەقالاي شودىرلاردىڭ ۇيىنە بارا قالعاندا تۇنشىعىپ كەتە جازدايتىن، ەندى قىسى-جازى ءتورت قابىرعانىڭ قىسپاعىندا وتىرسا، ول نە كۇن؟ جاستاردى قويشى، كونەر-اۋ بىردەڭە عىپ. قارتتاردى ءقايتىپ كوندىرەدى؟ جاز جايلاۋدىڭ وزىندە جەر تاڭداپ الەك.
اۋىلدىق سوۆەتتەر ءبىرىنشى كەزەكتە جاۋاپ بەرەدى دەدى-اۋ. 20-اۋىلدىڭ وتىرىقشىلانۋى ەڭ الدىمەن وزىنە بايلانىستى. مۇندايدا اقىلداسا قوياتىن ناعاشىسى نارعازىنىڭ اۋىلى دا قاشىقتاپ كەتتى. ولار دا وسىنداي ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان شىعار. ەندى اپاممەن عانا سويلەسىپ كورەم عوي. جاس بوسانىپ، ءالى تىك كوتەرىلىپ كەتە قويعان جوق ول. اۋىر بوساندى، ومىرىنە دە ءقاۋىپ ءتوندى. ايتەۋىر امان قالدى. ءوزىنىڭ ءۇش اپتا اباقتىدا بولعانى، بالجان اجەسىنىڭ قازاسى — ءبارى-بارى اسەر ەتپەدى دەيسىڭ بە؟ قۇداي ساقتاعانىن ايتساڭشى. وزىنە ات بايلار ءىنى تۋدى.
اناسىنىڭ اششى تولعاتقانىن ءوز اۋزىنان سان مارتە ەستىگەن. بالا تەرىس كەلىپ، تولعاق ەكى كۇنگە سوزىلدى دەگەن. اۋەلى شىداي الماي كەرەگەنىڭ كوگىن بىتىرلاتىپ سىندىرىپ جىبەردىم، «بۇل جامان نەمەنىڭ مىنەزى شاتاق بولار تەگى، تولعاعى وتە اششى بولدى عوي» دەپ وتىراتىن. ەش نارسە ءىزسىز كەتپەك ەمەس. الاساپىران ايعايى كوپ، دۇنيە استى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان مىناۋ كەزەڭدە قايتا امان بوساندى دەسەڭشى.
— وسى بالادان بەلىم كەتتى، — دەپ شەشەسى ۇزاق ۋاقىت ءسۇزىلىپ ءجۇردى. ءتىپتى ءۇي شارۋاسىنا دا كوپ شاماسى كەلە بەرمەدى. جۇرت جاڭارتقاندا اۋىل بوپ ءۇيدى جىعىپ، تىگۋگە كومەكتەسەدى. ءوزىنىڭ ۇيلەنە قويماعانى دا بەتىنە شىركەۋ سياقتى. انا جۇگىن اۋىرلاتا تۇسكەندەي. ءىنىسىنىڭ اتىن زامان ۇلى بولسىن دەپ كەڭەسجان قويدى. مۇرنى تاڭقيىپ كۇلۋگە دە جاراپ قالدى، ءوزى دە كورگەندە ءبىرتۇرلى ءىشى ەلجىرەپ كەتەدى. كادىمگىدەي ەس سەكىلدى. اكەسى دە ءماز-مايرام. بۇكىل ىسىندە ءبىر شيراقتىق، جەلپىنىس بار. ازىن-اۋلاق مالىن شىرق ءۇيىرىپ باعىپ ءجۇر. تۋعان اعاسى بيمەندىنىڭ تاركىلەنگەنى ۇمىت بولا باستادى. ءبىر ۇلى اتقا ءمىندى، ءبىر ۇلى دۇنيەگە جاڭا كەلدى، ول جەلپىنبەگەندە كىم جەلپىنەدى.
كەڭەسجاننىڭ شىلدەحاناسى وسى 20-ىنشى اۋىلدىڭ اياسىندا عانا ءوتتى. بۇرىنعى ۋاقىت بولسا ناعاشىلارى دا دۇركىرەپ كەلىپ جاتار ەدى. ات شاپتىرىپ، اسىر سالاتىن-اق قۋانىش. ءبىراق ۋاقىت اياسىنا لايىق شاعىن عانا توي بولدى. ەندى، مىنە، وتىرىقشىلىققا كوشۋ كەرەك. ءقايتىپ، قالاي جۇزەگە اسىرادى مۇنى؟ اكە-شەشەسىنىڭ كەيىنگى كەزدەگى ايتار سوزدەرى:
— ويباي، ساعان ءسوز كەلمەسىن. نە دە بولسا كوندىك. وكىمەت نە ايتسا، سونى ىستەي بەر!
بۇل جولى دا سولاي ايتارى، اۋىلعا مۇرىندىق بولارى ءسوزسىز. جينالىستا وزىمەن بىرگە بولعان بولىس اعاسى، ياعني 20-ىنشى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى قاناي دەگەن ەلدەن كەلگەن انارباي دەگەن ازامات ەدى. جاسى جەر ورتاسىنا كەلىپ قالعانمەن، اسىر-گۇسىر مىنەزدى، ۇردا-جىق ارەكەتى بار ادام. ساۋات دەگەن ساۋاتتا جوق. يرەلەڭدەتىپ اراپشا عانا قول قويا الادى. ءبىراق كەلگەن گازەتتى اقىلجانعا ىلعي وقىتىپ، جاڭالىقتى وزىنشە جىبەرگىسى كەلمەيدى.
— ويپىر-اي، ءبىز كەشىگىپ قالىپپىز-اۋ، وزگەلەر جاساپ قويىپتى-اۋ، — دەپ ەلپىلدەتىپ جىبەرەتىنى دە بار. قيت ەتسە، نكۆد-عا حابارلايىقشى، سوڭىنان پالە بولىپ جۇرمەسىن دەپ بەزەك قاعادى. ەل اراسىندا باسىبەك تاركىلەنگەندە كوزگە ءتۇسىپتى، سوسىن اۋىلسوۆەت بولىپتى دەگەن ءسوز بار. اقىلجان ونىڭ بۇل اۋىلعا كەلۋ توركىنىن جىعا بىلمەيدى. دەسە-داعى ءوز اۋزىنان:
— ەشكىم باتا الماي قويعاندا بار قازىناسىن تىققان-تىققان جەرىنەن مەن تاپقىزىپ بەردىم، ءوزىن يتجەككەنگە ايداتتىم، مىناۋ بۋرىل ايعىر باسىبەكتىڭ جىلقىسىنان، — دەگەندى ەستىگەنى بار.
— سەنىڭ اناۋ ناعاشىڭ الماتىعا قالاي باردى؟ ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ دەگەن ءداۋ وسى اۋىلعا كۇيەۋ كورىنەدى عوي، — دەپ سىر دا تارتتى.
الايدا اقىلجان وعان كوپ سىر اشپاعان-دى. بارىنەن دە ارعى بەت اسىپ كەتكەن بيمەندىنىڭ قىزى ءباتيمانىڭ ءجۇسىپتىڭ ايەلى ەكەنىن مۇنداي ادامنىڭ ءبىلىپ قويعانى وعان ۇنامادى.
— اتتەڭ، جازۋ بىلمەيمىن، ايتپەسە بۇل اعاڭ تالاي جەرگە بارار ەدى عوي، — دەپ تە قويدى ءبىر كۇنى. اقىلجاننىڭ كۇلكىسىن كەلتىرەتىنى — ونىڭ ءموردى قالتاسىنا ون قابات ەتىپ وراپ سالاتىنى. قونىس اۋدارعاندا ەڭ الدىمەن اۋىلدىق سوۆەتتىڭ ءۇيىن كوشىرتەدى. بۇل ءۇيدىڭ توبەسىندە ۇدايى قىزىل تۋ جەلبىرەپ تۇرادى.
- قاعازىڭا مىعىم بول، قاعازىڭا! - اقىلجانعا ۇدايى ايتاتىن ءسوزى وسى. جاز دەگەندى تەز جازىپ تاستاپ، وكىمەتتىڭ كەرەك قاعازىن توقتاتپايتىنى ءۇشىن اقىلجاندى جاقسى كورەدى. ونىڭ ناعاشىسى نارعازىنىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلىنەن دە يمەنەدى. نارعازى كەلگەندە بۇل اۋىلدىڭ جىك جاپپار بولاتىنىن قىزعانادى دا. جاڭادان كەلگەن ءمۇعالىم اسانوۆ ومارعا دا ءىشتارلىق جاسايدى. بالالاردى عانا وقىتىپ قويماي، ساۋاتسىزدىقتى جويامىن دەپ باسقالاردى دا ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانى سەزىكتەندىرەدى. انادا ەكەۋىنىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ دە بولىپ قالدى.
— الدىمەن مەكتەپ وتىرعان ءۇيدى كوشىرۋ كەرەك، — دەدى ومار. - بالالاردىڭ وقۋى ۇزىلمەسىن.
— جوق، اۋىلدىق سوۆەتتەن مەكتەپ جوعارى ەمەس، — دەپ انارباي ءدوڭ كورسەتتى. اقىرى ءوز دەگەنىن ىستەتتى. اقىلجانعا ونىڭ، اسىرەسە، «وسى اۋىلداعى كەڭەس وكىمەتى مەنمىن» دەپ كەۋدەسىن توپەلەيتىنى ۇنامايدى. مۇعالىمگە ءوزىنىڭ ءىلتيپات كورسەتەتىنىن اسا جاقتىرا قويمايتىنى اقىلجانعا ايان.
— ول بالالاردى وقىتقاندى عانا ءبىلسىن، باسقا ىسكە ارالاسپاسىن. كەڭەس وكىمەتى قويعان ءبىز بارمىز عوي مۇندا، — دەپ قالدى بىر-ەكى رەت.
ءۇيى كوشىپ كەلمەي تۇرعاندا اقىلجان ونى قوناق تا ەتتى. قارمىس اۋىلىنان كورگەنى بار، شەشەسى دامەلى مۇندايدا ءبارىن بابىنا كەلتىرىپ جىبەرەدى، ىقىلاسىمەن كۇتتى. سوناۋ جىلدارى ءجۇسىپتى اۋىل بولىپ قالاي قوناق ەتكەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا. كەرەمەت ءبىر كەش بولىپ ەدى-اۋ. ءقازىر ونداي جاعداي قايدا؟ ءبىراق وسىنىڭ وزىنە انارباي قاتتى رازى بولدى.
— سەنىڭ اپاڭنىڭ ءشايى ءتاتتى، قىمىزى قانداي بالداي، - دەپ قويادى. ءبىراق مۇنىڭ سىناپتاي بۇزىلۋى دا وڭاي. نارعازى ناعاشىسى ءبىر كەلگەندە:
— ساق بول، قاراعىم، سىرىڭدى ايتا بەرمە، - دەگەن ەدى. بىرگە قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىڭە سەنبەۋ دەگەن قانداي قيىن.
بىردە ول:
— ەل جاققا بارىپ قايتايىن، بىرەر كۇن كەشىگىپ كەلەرمىن. سەن وتىرىقشىلىققا كوشۋدى ويلاستىرا بەر، — دەدى.
مىناۋ ءبىر شەشۋى قيىن ماسەلە سياقتى. نەدەن باستاپ، نەدەن اياقتاۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن ەلمەن اقىلداسقان ءجون شىعار. كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى. ءمۇعالىم ومار نە دەر ەكەن؟ شەشەسى دامەلى قانداي اقىل بەرەدى؟ قارمىس اۋىلىنداعى دارىننىڭ دا جوعارىلاپ كەتكەنىن قاراشى. ولاردىڭ ەندى اۋدانى دا بولەك. سول اۋدانداعى بۇكىل وقۋ ءىسىن باسقاراتىن بولىپتى. ءيا، ونىڭ ءبىلىمى جەتەدى. بۇگىنگى وسى حاتشىلىققا جاراپ جۇرگەن ساۋاتقا سونىڭ ارقاسىندا جەتتى ەمەس پە. ءبىراق ءوزىن دارىنعا قاراعاندا، سوناۋ جىلعى جۇسىپكە قاراعاندا كوپ تومەن سەزىنەدى. «وقىسام-اۋ» دەگەن ءبىر وي ار جاعىنان كۇندە ايقاي سالىپ تۇراتىنداي. اكە-شەشەسى «ۇيلەنسەڭ بولار ەدى» دەپ قىڭقىلداپ تا قويادى. ول دا دۇرىس.
ەسىنە انا جولى ناعاشىسى نارعازى ەكەۋىنىڭ جۇسىپكە جازعان حاتى ءتۇستى. ۇلكەن الەۋمەتتىك ماسەلەگە وزىنشە العاش ءۇن قاتقانى. وكىمەت زامان كەدەيلەردىكى دەپ جۇرگەندە ءىرى بايلاردى جاقتاعانداي بولىپ كەتكەن جوق پا؟ ءبىراق ولار دا ادام عوي. كۇن كورەتىن تۇگىن قالدىرماي، بالا-شاعاسىن جىلاتىپ-سىقتاتىپ، توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي بىت-شىت ەتىپ جىبەردى. باسىبەك بار مۇلكىن، مالىن ءوز ەركىمەن بەردى ەمەس پە. سول مالدىڭ كەدەيلەردى دە قارىق قىلعانى شامالى. «بۇلىنگەن ۇيدەن بۇلدىرگى الما» دەگەندى قۇران سوزىندەي ۇستاناتىن قازاق، كەدەيى بار، ورتاشاسى بار تالاپايعا تۇسكەن باسىبەك مۇلكىنە ءتىپتى جولاعان جوق. سول كەزدە گازەتتەن دە وقىدى، كوپ جەردە ەشكىمگە دە بۇيىرتپاي، بەكەردەن بەكەرگە قىرىپ جىبەرىپتى عوي ەسىل مالدى. جۇسىپتەن حابار كەلمەگەنىنە قاراعاندا، بۇلاردىڭ جازىعى تەگى ساياساتقا ساي كەلمەگەن شىعار. ءبىراق ىشىنە سىيمايدى.
ەل اراسىنداعى بۇل جونىندەگى ءسوز باسقا. ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ پىكىرى، بۇل ىسكە حالىقتىڭ قالاي قارايتىندىعىندا ەمەس پە. باسىبەكتى ايايدى، وعان بۇيرەكتەرى بۇرادى. «وبال بولدى-اۋ» دەگەن ءسوز دە كۇڭك-كۇڭك كوپ ەستىلەدى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر شاتىرباي مەن بيمەندىنىڭ ارعى بەت كەتكەنىن دۇرىسقا سانايدى. انشەيىندە ارىدان تولعايدى دەپ سانايتىن باسىبەكتى ەسەپتەن جاڭىلدى-اۋ دەپ تە قويادى. بۇل ءبىر اششى شىندىق. ەكىنشى اششى شىندىق — لەپىربايلار مەن مىنا اناربايلاردىڭ تاسىراڭداپ بارا جاتقانى. قيت ەتسە، «سەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسىسىڭ» دەپ ايعاي سالادى. اۋەلى انارباي ورتا شارۋالاردىڭ مالىن تۇگەندەتىپ، قاعازعا ءتۇسىرتىپ جاتىر عوي. سوندا ەندىگى كەزەك سولاردىكى بولماق پا؟ باسىبەكتىڭ مالى تاركىلەنگەندە تاياعىن ۇستاپ قالعان جىلقىشىلار، قويشىلار، باقتاشىلار قايدا بارارىن بىلمەي، سەڭ سوققان بالىقتاي سەندەلدى. ورتاشا شارۋالاردى كەلىپ پانالادى.
— باسىبەك اقىمىزدى جەمەۋشى ەدى، ەندى كۇن كورۋدەن قالدىق قوي، — دەپ تالايىنىڭ زار يلەگەنىن كوزىمەن كورگەن. ەندى ورتاشالاردىڭ ۇرەيى كەتە باستادى. باي دا باي، ورتاشا دا باي، ءبارى باي بولعانى ما سوندا؟ ارينە، ءتورت قاتىن الىپ، توڭىرەگىن قۋىرىپ جىبەرگەن شاتىربايلاردىڭ ءجونى باسقا. اقىسىن كوپ جەگەنى ءۇشىن مالشىلارى ونى جەك كورەتىن. كوبى ارعى بەتكە ىلەسپەي دە قالىپتى عوي. ەكى تۇيەسى، بەس جىلقىسى، ەلۋ قويى بار ءوز اكەسى قايدا جاتادى؟ ونى دا انارباي جازدىرىپ قويدى. ال نارعازى، جانعازى، ەرعازى ناعاشىلارىنىكى شە؟ بۇل اۋىلدا ءتىپتى كىسى حاقىن جەۋ جوق. اكەسىنىڭ وسى حالگە جەتكەنى دە سول اۋىلدىڭ مەيىرىنىڭ ارقاسى. مالىن باقتى، اقىسىن الدى، ءوز مالىنداي قارادى، باسقالار دا سولاي ىستەدى. ەكى ورتادا ەسەپ جۇرگەن جوق. ونداعى مال ءتىپتى بۇكىل اۋىلدىكى سەكىلدى. كۇنكورىسىم ناشار دەپ جىلاعان ەشكىمدى كورگەن ەمەس. مەيىرىمدى بالجان بايبىشەنىڭ قاباعىمەن ءبارى دە قاعاناعى قارق، ساعاناسى سارق بولىپ وتىردى. ءىشىمى دە مول، جۇمساۋى دا جاقسى. بىر-بىرىمەن جاۋلاسقان ەشكىم جوق. ءبارى قارمىس دەگەن قازانعا قۇيىلىپ جاتقانداي، وسى ءبىر ءسوز ءبارىن بىرىكتىرىپ وتىردى. ولاردىڭ بايى قايسى، كەدەيى قايسى؟ كىم ءزابىر كورىپ، كىم كىسى ەڭبەگىن جەدى؟ ونداي پالە جوق سەكىلدى. وزدەرى ءبىر ۇلكەن اۋلەت. قارا قازان سارى بالانىڭ قامى دەگەندە ەڭ الدىمەن وسى اۋلەتتىڭ قامىن ويلايدى. بۇل اۋىلدا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قايشى كەلەتىن نە بار. قىزىلدارعا ەڭ الدىمەن قول ۇشىن دا بەرگەن سولار عوي. انارباي سەكىلدى بىرەۋ شىقسا، بۇل اۋىل دا بايعا جاتقىزىلا ما؟ تۋىستىق تەگىنە قاراي، اۋىل-اۋىل، رۋ-رۋ بولىپ وتىرعان بۇل وڭىردە باي مەن كەدەيلەردىڭ اراسى اشىلعان با ءوزى. اشىلماعان جەردە اشقىمىز كەلىپ نەگە سونشا جەلىگەمىز؟
ەندىگى ءبىر شىندىق — مىناۋ. نارعازى ناعاشىسى سەكىلدى ادامداردىڭ ۇستاعان جولى. ولار بۇرىنعى زامانداعى وزبىرلىققا دا، بۇگىنگى وزبىرلىققا دا توزبەيتىندەردىڭ ءوزى. ەشكىمنىڭ حاقىسىن جەمەيدى، ەشكىمگە حاقىسىن جىبەرمەيدى. شاتىربايمەن شاتاسقانى ول ادام كوگەندەدى، ءوز اۋىلىنا عانا ەمەس، وزگە اۋىلعا دا وكتەمدىك جۇرگىزگىسى كەلدى، ول بايلىعىن باسقادان جوعارى بولۋدىڭ قۇرالى ەتتى. ال لەپىربايعا قارسى بولعانى، جاڭا وكىمەتتىڭ اتىنان حالىققا ءجابىر كورسەتتى. اباقتى، تاركىلەۋ، قيت ەتسە، كەڭەس وكىمەتىنە قاسسىڭ دەپ قىر كورسەتەدى. كەدەيدى باي، جۋاستى جۋان جاسادى. مۇنداي قىلىققا جاڭا وكىمەتتىڭ اتىن قانشا جامىلسا دا كىم شىدايدى. ونىڭ ۇيرەنگەن قىلىشىنان قورىققان جوق، اقىرى الماتىدان ءبىر-اق شىقتى.
ەرتەڭ اۋىزدى وسى نارعازىلارعا سالسا، سوندا سوۆەت وكىمەتى كىمگە سۇيەنەدى؟ ال مۇنداي ادامدار قازاق اۋىلدارىنىڭ شىن تىرەگى، بەدەلى، ارى. نارعازىعا كۇن تۋسا، بۇكىل قارمىس اۋىلى وكىمەتكە جالت بەرىپ تەرىس قارايدى. سوندا نارازىلىقتى قولدان جاسامايمىز با؟
مىناۋ وتىرىقشىلدىقتىڭ توڭىرەگىندە دە نەبىر الىپ قاشپا جايسىز اڭگىمە بار. «قازاق اتا كاسىبى مال باعۋدى قويادى ەكەن، ءتورت قابىرعاعا تەلمىرىپ ورىس بولادى ەكەن. ءۇي سالام دەپ كورىنگەننەن قايىر سۇرايدى ەكەن. بالاسىن ورىسشا وقىتىپ شوقىندىرادى ەكەن. ەكەن، ەكەن، دەيدى، دەيدى» كوبەيىپ كەتتى.
ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، بىرىنەن-بىرى تۋىنداعان سۇراقتار اقىلجاندى اۋىلعا جەتكەنشە ۋىسىنان شىعارعان جوق. سوناۋ جىلدارى ءجۇسىپتىڭ ايتقان اڭگىمەلەرى ەمىس-ەمىس ەسىنە تۇسەدى. ونىڭ سارىنى باسقا، اقىلعا قوناتىن سياقتى ەدى. تەندىك بولادى، باي، كەدەي بولىپ ءبولىنۋ قالادى، ادامدى ادام قاناۋ جويىلادى. ادىلەتتىك ۇستەمدىك ەتكەن قوعام ورنايدى.
اقتار بۇكىل حالىقتىڭ قانىن سورعان اق پاتشانىڭ ۋاقىتىن اڭسايدى. وسى ءۇشىن ولار ەشكىمدى دە اياعىسى كەلمەدى. ەكىقابات ايەلدى كوزىنشە جارىپ تا كەتكەن جوق پا. ەگەر شەشەسى دامەلىنىڭ تىرىلىگى، ناعاشىسى نارعازىنىڭ قايراتى بولماعاندا، بۇگىنگى كۇنگە ءوزىنىڭ جەتۋى دە ەكىتالاي ەدى. ساۋاتتاندىرۋ، ءبىلىم بەرۋ، ايەلدەرگە تەندىك — مۇنىڭ ءبارى قانداي جاقسى. بيلىك قولدا، بوگەت جاسايتىن اق پاتشا قۇلاعالى قاشان. ەندى سونىڭ ءبارىن رەت-رەتىمەن نەگە جاساي بەرمەسكە. نارازىلىعى بار از عانا توپ ءۇشىن بۇكىل حالىق نەگە ناۋبەتكە ۇشىرايدى؟ جاراتىلىسىندا قوعامشىل قازاق حالقىن جات دەسە جۋساتىپ، تۇر دەسە ورگىزۋگە بولادى عوي. ونىڭ بەدەلدىلەرىنە سۇيەنسە، ءىس ءجۇرىپ بەرەر ەدى. ءقازىر سول بەدەلدىلەرىنە قارسى جاپپاي كۇرەس. وندا دا لەپىربايلار سەكىلدى اپەرباقاندار. ارينە، ولار وزىنەن كۇشتىلەردى جەر باسقىزعىسى كەلمەيدى عوي. ايتپەسە اپەرباقان بولا ما؟ قايماعىن سىپىرىپ العان سۇتتە نە نور بار؟ حالىق تا سول سەكىلدى، قايماعىنان ايىرىلعان سوڭ، قالاي ءوزىنىڭ شىن مازمۇنىن كورسەتە الادى. ال مىناۋ اناربايلار سول قايماقسىز سۇتكە تۇسكەن شىبىن سەكىلدى، ساسىق يىسىمەن ىرىتەدى دە جىبەرەدى. كەدەيلەردى جاقتاۋ بايلىقتى بالاعاتتاۋ ەمەس شىعار. قايتا سول بايلىقتى اجەتكە، يگىلىككە جاراتۋ ەمەس پە. ال قازاق ءۇشىن مالدان اسقان نە بايلىق بار؟ ونى مانسۇق ەتسەك، ءوز كورىمىزدى ءوزىمىز قازعان ەمەي نەمەنە؟ مال دا مىناۋ ءوزىمىزدى ۇستاپ تۇرعان جەر سياقتى. وعان بايدىڭ تابانى ءتيدى دەپ توڭكەرىپ كورەيىكشى، نە بولار ەكەنبىز. بولماسا كۇن ساۋلەسىن الايىق، بايلارعا جىلۋىڭدى شاشتىڭ دەپ ونى ايىپتاۋعا بولا ما؟ مال دا تاپ سول سەكىلدى. قازاقتار ءۇشىن جەر - قازىنا، كۇن — قازىنا، مال — قازىنا. بۇل ءۇش قازىنانى ولار بىر-بىرىنەن بولمەيدى. «جەرى بايدىڭ — ەلى باي»، «مالمەن بىرگە قۇت جۇرەدى» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. ءبارى جەتىسكەن زامان ورناتامىز دەسەك، مالدان نەگە بەزۋگە ءتيىسپىز؟
اكەسى جىلقىشى بوپ، ءوزى جاستايىنان اتقا شاۋىپ وسكەندىكى مە، جال-قۇيرىق دەگەندە جانىن بەرەدى. وسى تۇلىككە جاسالعان قياناتقا ءىشى قان جىلايدى. ارعى بەتكە اسقاندار ولاردىڭ بەرەكەسىن ءبىر السا، مۇندا قالعاندارىن تاركىلەۋشىلەر ەكى الدى. وسىناۋ كەڭ دالانىن كوركى بولىپ، جەلمەن جارىسقان جانۋارلارعا توتەنشە سۇراپىل كەلگەن سەكىلدى. شۇرقىراعان داۋىستارىنان جۇرەگىڭدى سۋىراتىن زار ەستىگەندەيسىڭ. اتتەڭ، تىلدەرى جوق. ايتپەسە «وۋ، ادامدار، نە بولدى سەندەرگە، ءبىز ءالى كەرەكپىز عوي، ءبىزسىز كۇندەرىڭ قالاي بولادى» دەيتىن سىقىلدى. بۋرىل ايعىر كەشە باسىبەك بايدىڭ ءبىر ءۇيىر جىلقىسىنا يە بولسا، بۇگىن انارباي بولىستىڭ تاقىمىندا. بايدىكىنىڭ ءبارى تارك بولسا، بۋرىل ايعىردى بۇل نەگە مىنەدى؟
وسىنىڭ ءبارىن ءجۇسىپ پەن شودىر باسقاشا شەشەر مە ەدى. اتتەڭ، سولاردىڭ جەتپەي تۇرعانى-اي! ونداي ادامداردىڭ بۇل وڭىردەن كەتىپ قالعانى سورىمىز دا. جاڭا وكىمەتتىڭ تۋىن تىگىپ بەردى دە، جەمىسىن كورگىسى كەلمەگەندەي كەتىپ وتىردى. لەپىربايلار مەن اناربايلار بارلىق جەردە بار ما ەكەن، الدە وسى ايماقتىڭ ەنشىسىنە تيگەن ەسەرلەر مە؟ مۇنداي ءسوزدى اشىق تا ايتا المايسىڭ، توعىز ساققا جۇگىرتىپ ءوزىڭدى اۋرەگە سالسىن. ايەلىنىڭ قۇتىرعانىن كورسەڭ. انادا مىقتاپ ءبىر جىنىنا تيگەنى بار.
— ەي، اقىلجان، سەن ماعان نەگە ات ەرتتەپ بەرمەيسىڭ، ابەكەڭنىڭ قوسشىسى ەمەسسىڭ بە؟ - دەگەنى بەتى بۇلك ەتپەستەن. سونداعى قانىنىڭ قايناعانىن كورسەڭ.
— جەڭگەي، كىمنىڭ قوسشى، كىمنىڭ باسشى ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلەر. اتىڭىزدى ءوزىڭىز ەرتتەپ ءمىنىڭىز. زاماندى شاتاستىرىپ تۇرعان بولارسىز!
شەشەسى دامەلى دە «اقىلجان كەلى ءتۇيىپ بەرسىنشى» دەپ كەلگەندە ونى مىقتاپ قاتىرىپتى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس، جامان جانعا مال بىتسە، ماڭىنان تۇياق ايداتپاس» دەگەن ەكەن حالقىمىز، جال بىتە باستاپتى ساعان، كەلىنجان. اقىرى قايىرلى بولعاي.
«شەشەڭ ايەلىمە ءتىل تيگىزىپتى» دەپ سونى ءبىراز اڭگىمە ەتتى انارباي. ءسال ساۋاتى بولسا مۇنداي ادام باسىڭا اڭگىرتاياق ويناتادى. جاراتۋشىنىڭ سول قارا تانۋ جاعىنان قىسىپ قويعانى دۇرىس بولعان. وسىعان ەگەسكەندە وقۋى كەرەك. مىنا جاڭا زامان ءتۇبى بىلىمدىلەردىكى بولاتىن شىعار. ءقازىر شوپ-شالامىمەن اعىپ جاتقان كوكتەمگى لاي سۋلى وزەن سەكىلدى عوي. اناربايلار جالپى اعىنمەن ءار قاباققا ءبىر ۇرىنىپ كەلە جاتقان سىنىق دىڭگەك بولار. ۋاقىت بۇل سۋدى تۇندىرار، تازارتار، ارناسىن تەرەڭدەتەر. سوندا قازىرگى بىلگەنىمەن ءار-ار جەردەن شىعىپ جاتقان قوقىم سياقتى بولۋى ىقتيمال عوي. ولاي بولماۋدىڭ جولى قايسى، تەك قانا وقۋ. جاستاردى جاپپاي بىلىمگە تارتىپ جاتقانى تەگىن بولماس. بار-جوعى ون سەگىزدەمىن، كەشىگە قويماعان شىعارمىن. بالكىم، بۇدان كوبىرەك بىلسەم، تاپ قازىرگىدەي ءوز ويىما ءوزىم تۇنشىقپاس پا ەم، تىرەلگەن تۇيىقتان شىعار ما ەدىم. اقىل سۇرايتىن انارباي ما؟ ول بار اقىلىنىڭ ايران-بوتقاسىن شىعارۋعا ءازىر. شۇبار قاتىنى وزىنەن دە وتكەن توپاس. ءبىلىم بولماعانمەن، تابيعات بەرگەن اقىل، زەرەكتىك بولادى عوي، ودان ەكەۋى دە مۇلدەم ماقۇرىم. بۇلاردىڭ ويىنشا، كەڭەس وكىمەتى — ءبىر ۇستەمدىكتى ەكىنشى ۇستەمدىكپەن الماستىرۋ. اۋزى-مۇرنى قيسايماي: «ءبىزدىڭ انارباي وقىماي-اق ەل باسقارىپ وتىر» دەپ سوعادى، ءباتىر-اۋ، بارى سول بولعان سوڭ نە سورىم. ادام ءوز بويىنان بيىككە سەكىرە الا ما؟
باسقا جاققا كەتسە مە ەكەن؟ اناربايمەن بىرگە جۇمىس ىستەۋ بۇزاۋعا قوساقتاعان قۇلىنداي. بۇگىن كەتەر ەدى، مىناۋ اۋىلىن قيمايدى. «ءبىرى تاققا مىنسە، مىڭى اتقا مىنەدى» دەمەكشى، اجى تۇقىمى تۇگەل ءوزىن ارقالانىپ، سۇيەۋ كورىپ ءجۇر. قاي ۇيگە بارسا دا ءتاۋبالاپ، مىڭ دا ءبىر شۇكىرلىك ايتىپ وتىرعاندارى. بىزدەن دە كىسى شىقتى-اۋ دەگەندى ايتپاسا دا كوزدەرىنەن وقيدى. بيمەندى اتامىزدان كورمەگەندى ەندى وسى كەنجە اعا مەن ءدۇلدۇل تاتەمنىڭ شەلپەگىنەن كورەيىكشى دەگەندى جەڭگەلەرىنىڭ اۋزىنان سان ەستىگەن-دى. اسىرەسە، قوسپانبەتتىڭ كەلىنشەگى ايعانىم وزىمەن ءتىپتى ەتەنە سىرلاس.
— قاعازعا كوپ سارىلماساڭشى، جەپ قويادى عوي ول شىركىن، ءجۇر ۇيدەن شاي ءىش، - دەپ جۇرگەنى. انارباي جوقتا اۋىلسوۆەت ورنالاسقان كيىز ۇيگە ادەيى باس سۇعىپ، اقىلجاننىڭ قالاي وتىرعانىنا كوز سالۋدى قىزىق كورەدى. بۇرقىراعان قاعاز، ەرتەلى-كەش بىردەڭەنى جازادى دا وتىرادى.
— شەلپەگىم دەگەنگە قىزدار كۇلەدى، اكىم قاينىم دەيىنشى سەنى، - دەدى ءبىر كۇنى.
— كەلىسەرمىز وندا. بولىستىڭ اتى انارباي، مەنىڭ اتىم اكىم، سوندا نە بولدى، جۇرت شوشىپ كەتەر. باسقا بىردەڭە تاپساڭشى. شەلپەكتى ايتپاعانىڭ دۇرىس. قانشا دەگەنمەن حاتشىمىز عوي.
— تاپتىم، تاپتىم. تاماشا ات تاپتىم.
— ايتشى، كانە.
— ايتپايمىن، قاي قىزعا كوزىڭ ءتۇسىپ جۇرگەنىن ايتساڭ، سوندا مەن دە ايتامىن.
بۇل اناسى دامەلىنىڭ سالعان بارلاۋى ەكەنىن اقىلجان سەزدى.
— قاينىسىنا قىز ىزدەۋ — جەڭگەلەردىڭ مىندەتى. مەن سەنەن ءبىر قايىر بولاتىن شىعار دەپ جۇرسەم.
— ءبىزدىڭ تاپقانىمىزدى سەن مەنسىنەمىسىڭ؟ بۇل اۋىلداعى ىلعي ءشوپ جەلكە ءارى وزىڭە قارىنداس بوپ كەلەدى. ءباتيمادان كەيىن اجى ەلىندە قىز تۋدى ما؟ اۋداننان بىرەۋدى كوزدەپ جۇرگەن شىعارسىڭ. شىركىن، ءباتيما تاتەڭە جەتسەڭ عوي، ول شەكەسىنەن شەرتىپ ءجۇرىپ ءبىر سۇلۋدى تاۋىپ بەرەر ەدى.
— ونداي كۇن بولماي تۇر عوي. سۇلۋدى ەمەس، ءجۇسىپ جەزدەمىزدى كورۋگە ىنتىقپىن. مىناۋ مي بىلىق كەزەڭدە نە ىستەرىمدى بىلمەي كەيدە دال بولام.
جەڭگەسىمەن قالجىڭى ۇزاپ كەتكەندە اناربايدىڭ كەلەتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، اقىلجان ساسىپ قالادى.
— بار، بار ەندى، سەن كوپ وتىرىپ قالدىڭ. قوسەكەڭ ىزدەپ كەلىپ قالسا، ەكى قوشقار تاعى ءسۇزىسىپ جۇرەر.
اقىلجاننىڭ ءبىر قورقاتىنى — انارباي مەن قوسپانبەتتىڭ كەزدەسۋى. قوسپانبەت قىزۋقاندى مىنەزىنە باسىپ، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ايتىپ سالادى. ەكەۋىنىڭ ءبىر شاتاسقانى ءالى ەسىندە. انارباي ارقانداۋلى تۇرعان بۋرىل ايعىردى اكەلۋگە كادىمگىدەي زىلمەن قوسپانبەتتى جۇمسادى. قىتىعىنا تيگەن قوسەكەڭ:
— ەي، وسى اۋىلدىڭ العاشقى سوۆەتتىك بولىسى مىنا مەن بولاتىنمىن، ورنىمنان ءتۇستى ەكەنمىن دەپ سەن سياقتى ادىراڭنىڭ تابان استىندا جۇرەر جايىم جوق. نە بىلشىلداپ تۇرسىڭ، اتىندى ءوزىڭ اكەل، - دەگەن-دى. اناۋ دا شاپ ەتە قالدى.
— نەمەنەڭە سەمىرەسىڭ! اناۋ ارعى بەت كەتكەن اعاڭنىڭ بۋى ما؟ اكەڭنىڭ... مەن ساعان اناربايدىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەيىن!
قامشىسىن الا تۇرا ۇمتىلعاندا، اقىلجان قولىن ۇستاي العان. وسى ەكى ورتادا دامەلى كەلىپ قوسپانبەتتى جالىنىپ-جالپايىپ الىپ كەتتى.
— سەن بولماعاندا... اكەڭنىڭ كورىن... قانايىنا قاڭقاسىن جىبەرەيىن مۇنىڭ، — دەپ ول ءالى بۇلقىنىپ ءجۇر.
ادىراڭداپ انارباي دا باسىلار ەمەس. ايتەۋىر اۋىل بوپ ولاردى ارەڭ توقتاتقان-دى. ارتىنان انارباي اقىلجانعا زىركىلدەپ:
— جاز اۋدانعا قاعازدى. ءبىر داناسىن رايكومگە، ءبىر داناسىن نكۆد-گە. كەڭەستىڭ بولىسىنا قول كوتەردى، قامشى ءۇيىردى دەپ جاز. ارعى بەت كەتكەن اعاسىنىڭ سوڭىنان كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەيىن ونىڭ مەن، — دەپ قويمادى.
— سابىر، اعاسى، سابىر. اشۋ الدىندا، اقىل سوڭىندا دەگەن. ەكەۋىڭىز دە بولىمسىز نارسەگە قىزىنىپ كەتتىڭىزدەر.
— سەن تۋىسىڭنىڭ ءسوزىن سويلەگىڭ كەلەدى عوي. جاز دەدىم عوي مەن ساعان. مۇندايعا كەڭەس جەرىنىڭ توپىراعىن باستىرىپ وتىرا المايمىن.
ءبىر ۋاقىتتا داۋىس سالىپ شۇبار قاتىنى شىقتى.
— قۇدايىم-اۋ، قانايدىڭ ورتاسىنان نەگە كەتتىك؟ مىنا اجىنىڭ اقىماقتارى قور قىلدى-اۋ سەنى. شاپپايسىڭ با اۋدانعا؟ مىناۋ قورلىق قوي، نە سۇمدىق وكىمەتكە قامشى ءۇيىرۋ دەگەن!
— جەڭگەي، ۋشىقتىرماڭىز. ءبارى ورنىنا كەلەدى.
— اقىلگويسىمە ءارى! وسىناۋ شىلميگەن ارىقتى قايدان تاپتىڭ؟ تۇبىڭە وسى جەتەدى، جازۋىن بۇلداپ توبەڭە تىشقىسى كەلەدى، ادىرەم قال.
اقىلجان قىزىنىپ بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ ەدى، شەشەسى كوزىن قىستى. قايناۋى باسىلماس ساماۋىرداي ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءبىر كۇن بۇرقىلداعان.
ەكىنشى كۇنى دە انارباي جاز دا جازدىڭ استىنا الدى. ءتىپتى بولماعان سوڭ اقىلجان:
— ابەكە، اۋىلىمدى جامانداۋ ءۇشىن حاتشى بولعام جوق. جازعىڭىز كەلسە، ءوزىڭىز جازىڭىز، — دەدى.
سودان ءوزى جازا الماي، وزگەگە جازدىرا الماي مىسى قۇرىپ قويعان-دى. ءۇش كۇن وتكەن سوڭ اناسى دامەلى شايعا شاقىرىپ، «اشۋىن بايلاۋدى» سۇرادى، بولىستىڭ بەتىن قايىردى. ءبىر داۋىل ءسويتىپ باسىلعان ەدى. سودان بەرى انارباي مەن قوسپانبەت يت پەن مىسىقتاي. كەزدەسىپ قالسا، ىرىلداسا كەتۋى ابدەن ىقتيمال. جەڭگەسىن كەت-كەتتىڭ استىنا الىپ اقىلجاننىڭ قۋىپ جۇرگەنى سودان.
وسىنىڭ ءبارى كوز الدىنان وتكەندە اقىلجاننىڭ جۇرەگى مۇزداپ قويا بەرەدى. مىناۋ وتىرىقشىلدىق تالاي جانجالدى تۋعىزۋى مۇمكىن عوي. كەتكەنى ءجون-اۋ، شىركىن، وقۋ بولسا... جۇسىپكە جازعان حاتتارىنان ءالى جاۋاپ جوق.
كۇن ۇياسىنا باتقاندا اۋىلدىڭ توبەسى كورىندى. ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسكەنى قىزىل جالاۋ جەلبىرەپ تۇرعان كەڭەس ءۇيى. كەشكى مال كەلىپ، يۋ-قيۋ بولىپ جاتقان ءبىر بۇلدىر كورىنىس. مال تۇياعىمەن كوتەرىلگەن قويۋ شاڭنىڭ اراسىندا كيىز ۇيلەر ءار-ار تۇستان قوڭىرايادى. تۇندىكتەن شىققان تۇتىندەر دە شۋداداي سوزىلىپ، ءوز الدىنا ءبىر سۋرەت سەكىلدى.
تاركىلەۋ باستالعاننان بەرى جايلاۋعا شىعا الماي، وسىناۋ ءوڭىر مال تۇياعىمەن تاپتاۋرىن بولعان-دى.
اقىلجاننىڭ ەسىنە جايلاۋ ءتۇسىپ كەتتى، مىنا شاڭنىڭ ءىزى دە بولماۋشى ەدى-اۋ. بەلۋاردان كەلگەن كوكوراي، مال دا، ادام دا ءبىرتۇرلى كەڭ تىنىستايتىن زامان-اي. تابيعاتتىڭ تازالىعىنىڭ ءوزى زور بايلىق ەكەن عوي. كوكىرەگىڭدى جاراتىن اشقىلتىم شاڭ ەمەس، الۋان ءشوپتىڭ جۇپارداي جۇمساق ءيىسى بولاتىن. مۇندا دا تارتىلعان جەلى، قورالانعان قوي، بىق-بىق ەتكەن تۇيە. سىرتتاي ۇقساعانمەن، بۇدان ءبىراز جىل بۇرىنعى جايلاۋداي قايدان بولسىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇرىنعىدان مال دا كوپ ازايىپ قالعان. ساباسىنا قاراي پىسپەگى. ازايعان مالمەن وسىلاي قوراش وتىرماسقا امال بار ما!
كۇنى بويى تولاسسىز ءجۇرىس اۋىل سوۆەت حاتشىسىن قالجىراتسا دا، اۋىلدىڭ توبەسى كورىنگەن سوڭ وڭتايلانا وتىرىپ، اتىن قامشىلاي ءتۇستى. الدىنان ءبىر ءۇيىر يت شۋلاي اۋپىلدەپ، شاڭكىلدەپ شىعا كەلدى.
2
شودىر وسى وڭىرگە كەلىپتى دەگەندى ەستىگەندە، نارعازى اكەسى تۇرعانبەك ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندى. «ءبىزدىڭ دە قۇدايىمىز بار ەكەن، مەن تەگىن جارالماسام كەرەك-تى»، — دەپ كۇپىندى ايەلىنە. كوپتەن تۇنجىراپ جۇرەتىن ەرىنىڭ بۇل قۋانىشىنا زەينەپ تە جادىراي قالدى. ءوز ءىنىسى جانعازىنىڭ اۋىلدىق سوۆەت پرەدسەداتەلى بولعانىنىڭ ارقاسى ما، بۇل اۋىلدا وزگە جەرلەردەگىدەي ايعاي-شۋ جوق. نارعازى ءىرى بايعا جاتىپ كەتەم بە دەپ ءبىراز قىلپىلداپ ەدى، ول پالە اينالىپ وتكەندەي، ايتەۋىر. ءبىراق جىل سايىن ەلگە تۇسكەن كوپ سالىقتى ەشكىمدى رەنجىتپەي، ءار تۇتىنگە ءادىل ءبولىپ تولەپ ءجۇر. جانعازى وزگە بولىستارداي قوقاڭباي ەمەس. ۇستامدىلىعى اۋماعان شەشەسى ءارى ءىستى ونىڭ ارۋاعىمەن اقىلداسىپ شەشەتىن سياقتى. بۇل مىنەزى نارعازىعا ۇنايدى.
اجى اۋىلىنا بارىپ قايتقاندا جاعاسىن ۇستاپ كەلگەن-دى. جيەنى اقىلجاندى ايادى. قىرعاۋىلدان قاراۋىل قويساڭ، باسىڭنان قيقۋ كەتپەستىڭ كەرى ەكەن وندا. دامەلىنىڭ اقىل-ايلاسىمەن اۋىل ازىرگە تۇتاس. ايتپەسە اناربايداي اپەرباقاننىڭ قىسىمىنا شىداي الماي، توز-توز بولىپ كەتۋگە بار ەكەن. وي، توبا-اي، دەيدى ىشىنەن، وسى اۋىلدىڭ ءبىر باعى جانباي-اق قويدى. ارالارىنان شىققان جالعىز بيمەندىنىڭ تۇسىندا دا كەشە بەرەكەلەرى كىرگەن جوق ەدى، بۇگىن قاراشى، اناربايداي اۋلەكىنىڭ تاپ بولعانىن. ءبىر تۇسكەن سالىقتى ەكى ەتىپ جينايتىن كورىنەدى. جاقسى اتانعىسى كەلەتىن بولسا كەرەك. جوعارىعا جاقسى اتانعانمەن، حالىق جەك كورسە نە بولدى؟ ارادا شىرىلداپ جۇرگەن اقىلجان. ونسىز دا جۇدەۋ اۋىلدى تاقىر جەرگە وتىرعىزادى عوي بۇل كۇيىمەن. شودىرعا ەڭ الدىمەن تاپ وسىنى ايتپاسا.
قانشا بولعان ءوزى، كورمەگەلى ون جىلعا تاقاپ قالىپتى عوي. مۇمكىن، وزگەرىپ كەتكەن شىعار، قىزمەت دەگەن دە كەيبىرەۋلەر ءۇشىن ولەڭ شوپكە سەمىرەتىن وگىز سەكىلدى، قابىرعاسىن جاۋىپ العان سوڭ موڭكيتىنى بولادى. ءبىراق شودىر ولاي ەتە قويماس، تامىرمىز عوي، تامىر. زەينەپكە جىلى جۇمساعىڭدى دايىندا دەپ تاپسىرما بەردى. كۇندە كوكتەرەك جاققا قاراپ قويادى. قالايشا سوقپاي كەتەدى، ءا. وسىدان سوقپاسىن، ونى عۇمىر بويى كورمەي كەتەيىن.
ءوز ويىنا ءوزى مىرس ەتىپ كۇلدى. مەنىڭ كورمەگەنىم كىمگە ءدارى، ول بولسا - دوكەي قىزمەتكەر، مەن بولسام — مىناۋ اۋىلدا ءۇنىم ءوشىپ بارا جاتقان قالايما قازاقپىن. جۇمىس تىعىز، ەلدى ارالادىم، ۋاقىت بولمادى دەپ وتەدى دە شىعادى. سان وكىلدىڭ كەلىپ كەتكەنىن ەستىپ جاتىر عوي، قايسىسىنا نارعازى كەرەك بولىپتى. بۇل كۇندە وكىل دەگەننەن كوپ ءارى وكىلدەن ءزارلى ەشكىم جوق. سونىڭ الدىندا قۇراقتاي جاپىرىلىپ، قۇلشا ءيىلىپ جاتقان بىردەڭە. ولار ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى جوققا شىعارادى، بىرىنەن ءبىرى بىلگىش. اينالىپ كەلگەندە تۇيگىشتەيتىندەرى، تۇرتكىلەيتىندەرى حالىق. جاقسى ات بولسا ءمىنىپ، جاقسى دۇنيە بولسا الىپ كەتەتىن ىشتەرىندە ۇياتسىزدارى دا بار كورىنەدى. بەرەرىن بەرىپ الىپ، ارتىنان ءسوز قىلادى ونى قازەكەڭ. تۇپتەپ كەلگەندە، ءبارى كەڭەس وكىمەتىنە ءتيىپ جاتادى. ءبىر اۋىز حابارىنا اقى سۇرايتىن باياعىنىڭ شابارماندارىنان نە ايىرماشىلىعى قالدى؟
وسىنىڭ ءبارى ىشىنە سىيماي، شودىرعا ءبىر شەرىن اقتارعىسى كەلەدى. شىركىن-اي، سوعىپ كەتسە-اۋ!
ءۇش-تورت كۇن وتكەن سوڭ، كۇدەر ۇزەيىن دەدى. قاباعى تۇنجىراپ، قايتا كوڭىلسىزدەنە باستادى. ونىڭ ايتقىسى كەلەتىنى ءوز قامى ەمەس، ەل قامى ەدى عوي. باسقان بويىنداعى ەلدى ارالاپ، ەلدەن تاۋداعى لەپسىگە تارتىپتى دەگەندى ەستىدى. مىنا ءبورلىنىڭ جەل سۋارعان قۇمى مەن اپتاپ ىستىعىنان قورىقتى ما ەكەن. وتىرىقشىلاناسىڭدار دەپ ءبىر وكىلدىڭ تىعىپ تاستاعان جەرى ەمەس پە بۇل. قىس بولماسا، جازدا يت بايلاسا تۇرعىسىز جەر. اتىنىڭ ءوزى دە قىرىق قۇدىق. باياعىدا سۋ شىقپاعان سوڭ اتالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن، اقىرى قىرىق قۇدىق قازدىرسا كەرەك. سودان بۇل جەر سولاي اتانىپ كەتكەن. ەكى-ۇش اي عانا بولماسا، ۇدايى قونىس تەبەر جەر ەمەس. شودىر ونى جاقسى بىلەدى. «وتىرعان جەرىڭ قىرىق قۇدىق، جانىڭنان سوقپاي ءوتتىم ۇرىپ» دەپ كەيبىرەۋلەر ولەڭگە دا قوسادى ەكەن. زەينەپ كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا شىعىپ:
— بىر-ەكى اتتى كورىنەدى، - دەدى. - اۋىل ادامدارىنا ۇقسامايدى.
— كوپ جۇرگىنشىنىڭ ءبىرى شىعار، — دەدى كوڭىلسىز نارعازى.
— جەلە شاۋىپ كەلەدى.
— وكىلدەر قاشان اياڭداپ كەلۋشى ەدى.
ءبىر ۋاقىتتا الگى ەكەۋى «وي، انام-اي» دەگەن داۋىسقا باستى. شەشەمنىڭ ورنىنا كەلە الماي جۇرگەندەر ەكەن عوي دەپ نارعازى مەن زەينەپ جىپ بەرىپ ىشكە كىرىپ، كورىسۋگە ىڭعايلانىپ تۇرا قالدى.
— قايران اپام-اي!
نارعازى اۋماي تانىدى. «ەي، مىناۋ شودىردىڭ داۋسى» دەدى زەينەپكە. «ازاماتىم-اي، جەتكەن ەكەنسىڭ عوي، ۇمىتپاعان ەكەنسىڭ عوي». نارعازى اعىل-تەگىل بولىپ، ەكى كوزىنە ەرىك بەردى.
داۋىستى ەستىسىمەن دالاعا شىعا قوياتىن ادەتىنشە ەرعازى ات اعاش قاسىندا ات قويۋشىلاردى قارسى الدى. تىزگىندى ەرعازىعا لاقتىرىپ تاستاپ، داۋىس سالعان كۇيى شودىر ۇيگە بەتتەدى. ارتىنداعىسىن تانىمايدى.
نارعازى مەن شودىردىڭ قۇشاقتاسۋى كورىسۋدەن گورى ساعىنىشقا كوبىرەك ۇقسادى. ءبىر-بىرىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ ۇزاق تۇردى. داۋىس سالعان زەينەپتىڭ قۇشاعىنا شودىر جەتكەنشە ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. ەسكى دوستى كورمەگەلى كوپ بولعاندىقتان با، الدە مىناۋ ۋاقىت نىعىزداپ تاستاعان شەردىڭ سىزداۋىنان با، زەينەپ وتە زارلى جىلادى. قۇشاقتارى جازىلعان سوڭ دا تىزەرلەپ وتىرىپ الىپ، اقىلجان جازعان جوقتاۋدى اڭىراتتى دەيسىڭ.
بەينەڭ بار ەدى جاقسىلىقتان جارالعان،
پەيىلىڭ بار ەدى كۇن نۇرىنان تارالعان،
بۇل دۇنيەدەن نەگە قۇرىپ كەتپەيدى،
انالاردان، انالاردان جان العان.
مىناۋ سوزدەر شودىردى ەلەڭ ەتكىزدى. قازاقتىڭ ءبىراز جوقتاۋى قۇلاعىندا قالعان-دى، ءبىراق مىنا سارىن وزگەلەۋ. بەت ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، تومەن قاراعان بويى تىڭداپ وتىر، تىڭداپ وتىر.
جوقتاۋ ايتىلىپ بىتكەنشە ءۇنسىز بولاتىن قازاق ءداستۇرىن شودىر جاقسى بىلەدى. ءبىر سوزىنەن ءبىر ءسوزى وتكەن زەينەپتىڭ زارى قايتا-قايتا كوزىنە جاس شاقىردى.
— سابىر ەت، زەينەپ، — دەدى شودىر. — بالجان اپامنىڭ ارمانى جوق. سەندەردىڭ الدارىندا كەتتى.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇنداي جۇباتۋىن دا شودىر جاقسى بىلەتىن ەدى. ەرعازى شاعىن جەز لەگەندى توسىپ، جەز قۇماننان قولدارىنا سۋ قۇيدى. ءبارى قولدارىن، كوزدەرىن جۋىپ، ورامالمەن ءسۇرتتى.
نارعازى دا، زەينەپ تە شودىرعا زەر سالا ەندى قارادى. باياعى قابا ساقالدى قىرعىزعان. كوزى شۇڭىرەكتەنىپ، جۇدەۋلەۋ كورىنە مە، قالاي؟ ۇستىندەگى كيىمى دە وزگەلەۋ. باسىندا اق ماتادان ىستەلگەن كۇنقاعارى، بەلىندە باياعى قايىس بەلبەۋدىڭ ورنىنا ورىلگەن جىبەك بەلبەۋ. نارعازىنىڭ ەسىنە ءجۇسىپتىڭ ءوزى اكەلگەن باتيمامەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى ءتۇستى. شودىردىڭ ۇستىندەگى دە تاپ ءجۇسىپتىڭ ۇستىندەگىدەي كيىم. دەنەسى بۇرىنعىدان جىڭىشكەرىپ، تارازىلانىپتى، سيداڭ تارتىپتى. قۇرداس دەيتىندەي ەمەس، نارعازى قارتاڭداۋ، شودىر جاستاۋ كورىندى زەينەپكە. ساقال تەگى ادامدى ۇلكەيتىپ كورسەتەدى عوي. قىرعىزىپ تاستاعاندىقتان با، شودىر جىگىتكە كوبىرەك ۇقسايدى. ءوزارا ءبىراز بارلاسقاننان كەيىن اڭگىمەلەسۋگە اڭسارلارى اۋعانداي. زەينەپ ورنىنان تۇردى دا، شاي قامىنا كىرىستى. ەرعازى دا ۇيدەن شىعىپ كەتتى. الدەن ۋاقىتتا ول ءبىر قارا توقتىنى ۇيگە جەتەكتەپ كىردى. ءقازىر سويىلۋعا ءتيىس، قوناق باتا بەرۋى كەرەك.
— نارعازى، — دەدى — شودىر. — سەن وكپەلەمە. زەينەپ استى اۋرە قىلماسىن. مىنا توقتىنىڭ دا وبالىنا قالمايىق. ادەمى ءبىر شاي ىشەيىك تە. ۋاقىت تىعىز، جۇمىس كوپ. ءالى ءبىراز جەردى ارالاۋىم كەرەك. اپامنىڭ ورنىنا كىرىپ شىعۋعا ارەڭ مۇرشام كەلدى.
— ويپىر-اۋ، سوندا قۇمارىمىزدان شىعا اڭگىمەلەسە المايتىن بولدىق پا؟
— ەسكى ەت بار شىعار. Ac پىسكەنشە ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىنا سۋ قۇيارمىز. قوي سويىلادى، اسىلادى دەگەندەي. ول ۇزاق ۋاقىت قوي.
قارا توقتىنى قايتا الىپ شىققان ەرعازىدان ءمان-جايدى بىلگەن زەينەپ ۇيگە ەكپىندەتە كىردى.
— قۇرداسجان-اۋ، مۇنىڭ قالاي، پالەنباي جىل كورىسپەگەندە ءبىر توقتى جەمەي كەتكەنىڭ قۇدايدان ۇيات ەمەس پە؟ اپامنىڭ ارۋاعىنان ۇيات قوي.
زەينەپتىڭ تالما جەردەن ۇستاعانىن سەزگەن شودىر «سەن دە سولاي دەپ وتىرسىڭ با» دەگەندەي نارعازىعا تەسىلە قارادى.
— وزگە وكىلدەر اۋەلى قونا جاتىپ، قىز-كەلىنشەكتەردى اينالدىراتىن كورىنەدى. سەنىڭ مۇنىڭ قالاي، وت الا كەلگەندەي.
زەينەپتىڭ قارا توقتىنى جەگىزبەي جىبەرمەيتىنىنە شودىردىڭ كوزى جەتتى.
— ەرعازى، ەندەشە، تەزدەتسىن. ءبارىن دە تەزدەتەيىك. ءبىراق قونۋعا قيناماڭدار. قىز-كەلىنشەكتەردى وزگە وكىلدەرگە-اق قالدىردىق.
شودىر ءسوزىنىڭ اياعىن ىزعارلىراق ايتتى.
— ول يتتەردىڭ تالايى جازالانىپ تا جاتىر. ءبىراق بىرەۋدىڭ اتى بىرەۋ عوي. «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەمەكشى، باسشىلىققا كەلىسىمەن كىسىمسىپ، باقىرىپ شىعا كەلەدى. وكىمەت اتىنان وكتەمدىك جاسايدى. اي، شىركىن-اي، ءبىلىم كەرەك قوي، ءبىلىم.
سوسىن ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، قايتا ءسوز باستادى:
— وسى ماڭنان كەتىسىمەن بەس جىلداي پارتيانىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قوستاناي دەگەن جاقتا بولدىم. ونداعى قازەكەمدەر دە ءوزىمىز سەكىلدى اڭقاۋ، سەنگىش. قالاي يلەسەڭ، سولاي كونە بەرەدى. سول اڭقاۋلىقتىڭ زاردابى ەمەس پە، اتاقتى تورعاي كوتەرىلىسىن باستاعان، لەنيننىڭ ءوز قولىنان ماندات العان امانگەلدى يمانوۆتىڭ ءوزىن دە تاپ جاۋلارى الداپ شاقىرىپ الىپ ءولتىرىپ تاستاپتى.
— ويبۋ ازامات-اي، ءا، — دەدى شاي قۇيىپ وتىرعان زەينەپ. — قاتىن-بالاسى زار يلەپ قالدى-اۋ.
— قاتىن-بالاسى دەيسىڭ. بۇكىل قازاق ەلى ءۇشىن، ءتىپتى سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن ول ۇلكەن قازا بولعان. ول وڭىردە دە اقتاردان ارىلىپ، سوۆەت وكىمەتىن نىعايتۋ، پارتيا جاشەيكەلەرىن قۇرۋ، جەردى كەدەيلەرگە بەرۋ، بىرىگىپ جەر وڭدەۋ، ءىرى بايلاردى كونفيسكەلەۋ جۇمىستارى ءجۇردى.
— كونفيسكەلەۋىڭ تاركىلەۋ عوي، — دەدى نارعازى.
— تاپ ءوزى. مەن تاركىلەۋ باستالماي تۇرىپ ماسكەۋگە وقۋعا كەتتىم. ول جاق ويدىم-ويدىم ورمان، ميداي دالا بوپ كەلەدى ەكەن. جەرى، شىركىن، ناعىز ەگىندىكى، شىرىگەن قارا توپىراق. بىزدەگى قۇساپ ارىق تارتىپ، ەگىن سۋارام دەپ اۋرە بولمايدى. جىرتىپ، سەۋىپ تاستايدى ەكەن، قالعانىن قۇدايدان كۇتەدى. جازدا ەكى جاۋىن بولسا ءبىتتى، استىق بار دەي بەر. ول جاقتىڭ قازاعى ەگىن سالۋعا اجەپتاۋىر ۇيرەنىپ قالعان. ولاردى جاتاقتار دەيدى. قازاقتىڭ پرولەتارياتى سولار ما دەدىم مەن.
— پرولەتارياتىڭ نەمەنە، تاعى؟
— پرولەتار دەگەن، ناكە، تاقىر كەدەي دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ ۇرانىمىز ورىسشا ايتقاندا، «پرولەتاريي ۆسەح ستران، سوەدينيايتەس!» «دۇنيەجۇزىنىڭ تاقىر كەدەيلەرى، بىرىگىڭدەر!» جالپاق قازاقشاعا سالساق، وسىلاي.
— سوندا نە، بىرىگۋ ءۇشىن تاقىرلانۋىمىز كەرەك پە؟
نارعازى كەلىسپەيتىندەي كەيىپ ءبىلدىرىپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ قويدى.
— تاقىرلانباي-اق بىرىگۋىمىزگە بولادى عوي. وۋ، قۇرداسجان-اۋ، بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ تاقىرلانۋىن ءارى بىرىگۋىن كۇتسەك، كوك ىشەك بوپ ولەمىز عوي، وعان عۇمىر جەتە مە؟ اينالدىرعان وسى سادىر ەلىنىڭ ءوزى ءبىرى ويعا، ءبىرى قىرعا تارتادى.
شودىر قارق-قارق كۇلدى. جاساۋراعان كوزىن ورامالمەن ءسۇرتتى دە:
— گاپ، مىنە، وسىندا. سونىڭ مانىنە تەرەڭ ءۇڭىلۋ ءۇشىن كوپ نارسەگە جەتەم جەتپەگەن سوڭ وقىعىم كەلدى عوي. اڭگىمە جاڭا نەدەن شىقتى؟ شولىركەگەن ەگىندەي دەدىم بە. سول مەن بولعان جاقتىڭ جاۋىن بولماعان جىلى ەگىنىنە قاراۋ وتە ايانىشتى. جەر بەتىنە شىعىپ الىپ، تىربيىپ قالادى ەكەن. كادىمگى قول اياعى توپ بولعان ادام سەكىلدى. ءار ساباقتىڭ ءتۇبى «سۋ، سۋ» دەپ كۇڭىرەنە كۇي شەرتىپ تۇرعانداي كورىندى. قولدان كەلەر ەش شارا جوق، دارمەنسىزسىڭ. ارىق تارتىپ سۋارا قوياتىن سۋ جوق. ياعني، ەگىن ءوسۋ ءۇشىن جەردىڭ جاقسى بولۋى جەتكىلىكسىز، وعان ەندى مەزگىلىندە قالىڭ جاڭبىر كەرەك. ءبىزدىڭ قوعام دا سول سەكىلدى. جاڭا ءداۋىردىڭ ۇرىعى سەبىلگەنىمەن، ونى جايقالتاتىن جاڭبىر بولماسا قيىن. مەن دە تاپ سول تىربيعان ەگىن سەكىلدى ىلعالعا، بىلىمگە شولىركەدىم. ءساتى ءتۇسىپ، ماسكەۋگە كومۆۋزعا كەتتىم. سونداي وقۋ ورنى بار، ءتورت جىل وقىدىم. قارتايعاندا وقۋ وڭاي ما، ءبىراق كوزىم اشىلدى.
— تاركىلەۋدىڭ تۇسىندا وقۋدا بولعان ەكەنسىڭ عوي.
— ءيا، ءبىراق ول جاقتا ءبىز ءبارىن ءبىلىپ جاتتىق. نەبىر سۇمدىقتار بولدى عوي. اسىرەسە، قازاقستاندا. سولاقايلىقتىڭ سويىلى تالايدى زار يلەتىپتى. مەن ونى الماتىدا جۇسىپتەن دە ەستىدىم. جۇمىس بابىمەن بۇل جاققا جەتە الماي، مىسى قۇرىپ وتىر. ءباتيما ارعى بەتكە اكەسىن ءوزى جىبەرگەندەي قايعىرۋلى. سەندەردىڭ حاتتارىڭدى الىپتى. ونى جازعان باياعى وزدەرىن ءجۇسىپتىڭ ورنىنا اۋناتقان اققۇبا بالا ما؟
— تاپ ءوزى.
— ماعان سويلەم قۇراسى ۇنادى. وقيعانى وتە ادەمى سۋرەتتەپ جەتكىزگەن. ساۋاتى دا جاقسى ەكەن.
— ماناعى مەن ايتقان جوقتاۋدى جازعان دا سول جيەن، — دەدى سوزگە قوسىلعان زەينەپ.
— ءا...ءا... اقىندىعى دا بار دە.
— اكەسى كۇيەۋ دەپ تيىسكەن وسى اۋىلدىڭ ايەلدەرىن ولەڭمەن قىرىپ سالۋشى ەدى. ءتىلىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي وتكىرلىگى سونشا، كەيىن كەلىنشەكتەر ودان كەشىرىم سۇراپ، ولەڭدى تاراتپا دەپ جالىنىپتى. سودان بىردەڭە جۇققان عوي، — دەدى نارعازى كۇلىپ.
— وقۋى قانداي؟
— وقۋى... بار بولعانى سۇزەگەن مولدانىڭ الدى. ءبىراق وسىنداعى دارىن دەگەن ءمۇعالىم ەكەۋى قيقالاپ ءجۇرىپ جاڭاشا جاقسى حات تانىپ كەتتى. انارباي بولىسقا حاتشىلىققا جاراپ ءجۇر عوي.
— ول بالانىڭ بالاعىنىڭ ءبيتى بار وندا، بىردەڭە شىعادى. ناعاشىسى نارعازىعا تارتسا جامان بولماس، — دەپ شودىر ءسوزدى قالجىڭعا بۇردى.
— ە... قۇرداس-اي، ءبىز ەرتە تۋىپ، داۋدىڭ ءبارى سويىلدىڭ كۇشىمەن شەشىلگەن زاماندا ءومىر ءسۇرىپپىز عوي. ەندىگى كۇش سويىل ۇستاعاندا ەمەس، قالام ۇستاعاندا. قالام قالاي قيسايسا، سولاي بولىپ جاتىر ەمەس پە. ءبىر جاپىراق قاعاز بايدى دا، باتىردى دا قالپاقتاي تۇسىرەدى.
شودىر ويلانىپ قالدى. نارعازىدان كوزىن الماي، ونىڭ وز-وزىنەن يزەكتەگەن باسىنا ۇزاق قارادى. ساۋاتى بولماسا دا ءارقاشان سالاۋاتتى ويلايتىن قۇرداسى ءزىلدى ءبىر ءسوز ايتقانداي-اۋ. قازاق قاراڭعى، قاراڭعى دەي بەرەمىز. قولىنا قالام ۇستاپ، حات تانىمايتىنىن بەتىنە باسامىز. وسى نارعازىلاردى قاراڭعى دەۋگە بولا ما؟ سۋسىلداتىپ قاعاز جازعانمەن، كوكىرەگى بىتەۋلەر كوپ قوي. مىناۋ سولاقايلىقتىڭ ءبارى سونداي بىتەۋلەردىڭ قولتاڭباسى. كوزى قارا تانىماعانمەن، كوڭىلى اشىقتار بۇل حالىقتا، قۇدايعا شۇكىر، بار. بىتەۋگە ءبىلىم دە كومەكتەسە المايدى. قايتا ونىڭ كورسوقىر نيەتىنىڭ قۇرالىنا اينالىپ، نەبىر ارامزا ارەكەتتەردىڭ تۋۋىنا جاردەمدەسەدى. حالىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان ارىنداي وسى نارعازىلارعا نەگە سۇيەنبەسكە، نەگە ولاردى قورعاماسقا! كەدەي بولماي جۇرگەنى كەمشىلىگى مە ەكەن، قايتا تىرشىلىك جولىنداعى جەمىستى كۇرەسى ەمەس پە. بىرەۋدى قاناماسا، بىرەۋگە ءزابىر كورسەتپەسە، نەعىلعان ول تاپ جاۋى. مىنا ءبىر كەرەمەت ءسوزدى ايتىپ جىبەردى-اۋ: «بىرىگۋ ءۇشىن تاقىرلانۋىمىز كەرەك پە ەكەن؟» تاقىر جەرگە نە وسەدى؟ مال قۇرىسا، ول بۇعان دەيىنگىدەي الەك-شالەكتىڭ قۇربانى بولماسا، قازاق تاقىرلانباعاندا كىم تاقىرلانادى؟ جەر ەمىپ وتىرعان وزگە حالىقتاي ەمەس، قاراپ وتىرعانى ءتورت ەمشەك، ءتورت تۇلىك. ياعني بۇل حالىقتىڭ ومىر-تىرشىلىگىندە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. كەدەيى دە، بايى دا ءوز قاسيەتتەرىمەن. مۇنى ەسكەرمەي بولا ما؟ ءومىر ديالەكتيكاسىنىڭ قۇدىرەتى دە بارلىعىنا ءۇڭىلىپ، بارلىعىمەن ەسەپتەسىپ، دۇرىس شەشىم تابۋدا ەمەس پە. اپەرباقاندار سەنىڭ ديالەكتيكاڭدى ءقايتسىن. بۇگىنگى كۇنى ولارعا ءبىر كۇركىرەپ قالسا بولدى. «ديالەكتيكا» دەگەن ءسوزدى كىتاپ شىعارۋشىلار قازاقشا قالاي الدى ەكەن؟ قوي، ءبىز سەكىلدى كۇندەلىكتى ءىستىڭ ادامدارىنا ونى ءتۇسىندىرىپ جاتقاننان گورى تۇسىنىكتى ارەكەت جاساساق، ديالەكتيكا دەگەن — سول.
— باسىبەكتىڭ توڭىرەگىندەگى وقيعانى جاقسى جازىپسىڭدار. ءبىر جازۋشىعا وسى وقيعانىڭ نەگىزىندە اششى اڭگىمە تۋعىز دەپ تاپسىردىم، — دەدى ءجۇسىپ.
— ول اڭگىمە باسىبەكتى قايتا تىرىلتە مە؟ باسىبەك تە جوق، ونىڭ بايلىعى، جيعان مالى دا جوق، اللاۋاكپار. جارىقتىق تۇرمەگە تۇسكەن سوڭ اپيىننىڭ جوقتىعىنا شىداي الماي، كوپ ۇزاماي ءولىپتى، — دەدى نارعازى.
باسقاشا شەشۋگە بولاتىن ەدى-اۋ. بار قازىناسىن ءوزى تۇگەندەپ بەرگەن ادامنىڭ ەڭ بولماسا ءومىرىن نەگە قيماسقا. ءۇرىم-بۇتاعىن توز-توز ەتىپ جانە جىبەرگەن. سوۆەت وكىمەتى جايىندا ولاردىڭ كوكىرەگىندە ەندى قان قاتتى عوي. ءاي ناۋقانشىلىق، ءاي بىتەۋلىك!
نارعازى شودىردىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ءسوزدى زەردەسىنە قۇيىپ وتىر.
— مەن وسى وزدەرىڭمەن كورشىلەس سارقان اۋدانىندا اۋپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەلدىم. اۋىل-اۋىلدى تۇگەل ارالاپ ءجۇرمىن. ءبارىن ءوز كوزىممەن كورگىم كەلەدى. كوڭىل كۇيى قانداي ەلدىڭ، سۇيەنەتىن كىمدەرى بار؟ اسىرەسە، قازاقتاردى مىناۋ وتىرىقشىلدىققا كوشىرۋ دەگەن وتە قيىن جۇمىس. ناۋقانشىلىقتىڭ قىشىماسى بۇل جەردە تاعى قوزىپ كەتىپ جۇرسە، وندا ءبىتتى. ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ وزىمەن اقىلداسىپ، كوزىن جەتكىزۋ كەرەك. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپتى، ويلاۋ، پايىمداۋ ماشىعىن وزگەرتۋ وڭاي ما؟ مىسالى، ورىستارعا سالعان تامىڭدى قۇلات، ءما تۇيە، مىنە، جايلاۋىڭ، كانە كوش، ەندى كوشپەندى بولاسىڭ دەپ كور، قالاي بولار ەكەن! جەتى اكەڭنەن بەرى قاراي «ادەمىلەپ» بوقتاپ، ءوزىڭنىڭ دەنىڭنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرسىن. قىپ-قىزىل اقىماق ساناسىن. بۇل دا سول سياقتى. عۇمىر بويى مالمەن كوزى شىعىپ، كوشىپ ۇيرەنگەن حالىقتى قالاي ءبىر جىلدا ءبىر جەرگە بايلاپ وتىرىقشى ەتۋگە بولادى. وتە ساقتىقپەن، مىنا ءوزىڭ سياقتى ازاماتتارعا ارقا سۇيەپ جاساۋ كەرەك بۇل شارۋانى. مەنىڭشە، قازاقتار ءۇشىن ءقازىر جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى ءومىر لايىق. ءىس جۇزىندە ونى قالاي جاساۋ كەرەك، ماسەلە وسىندا.
— ءبىر اپتا، ءبىر ماۋسىم وتىراتىن جەردىڭ ءوزىن قازاقتار قانداي تاڭدايدى، ال ءبىرجولا وتىراتىن جەردى شە؟ بۇل قونىس ورنى جايلى عانا. ال ءۇي ءۇشىن اعاش، اينەك، پەش سالاتىن شەبەر كەرەك، وي، مۇنىڭ تاعى تولىپ جاتقان كەرەگى بار عوي. اناۋ ورىس مەكەندەرىنىڭ قانداي كومەگى بولۋعا ءتيىس.
— ءويتىپ بۇلىنبەي-اق قويسا قايتەدى؟ — دەدى نارعازى.
— وتىرىقشىلىق ءتۇبى كەرەك. ول — ۇلكەن مادەنيەتكە كوشۋدىڭ بىردەن-بىر جولى. مۇنسىز عىلىم، بىلىمگە قول جەتكىزۋ قيىن. ءبىزدىڭ قوعام زيالىلاردىڭ قوعامى بولماق. ىلگەرى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا جەتۋ كەرەك. ال كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ وعان جەتۋ قيىن.
اڭگىمەنىڭ بۇل تۇسىن سالعىرتتاۋ تىڭداعان نارعازىنى نەمەن ەلەڭ ەتكىزسە ەكەن. شودىردىڭ ەسىنە چەركەش قورعانىسى تۇسە كەتتى.
— ناكە، ءسىز ۇلكەن تاريحي وقيعاعا قاتىسقان ادامسىز.
— ول قانداي وقيعا؟
— ماسكەۋدە كومۆۋزدا جۇرگەندە ابدەن كوزىم جەتتى، ءبىزدىڭ چەركەش قورعانىسى بۇكىل ەل تاعدىرى ءۇشىن اسا ءماندى بولىپتى. قايتادان باس كوتەرگەن توڭكەرىسكە قارسى كۇشتەردىڭ بىر-بىرىنە قوسىلۋىنا جول بەرمەگەن تۇيىندە تۇرىپپىز. ەگەر ولار قوسىلىپ كەتكەندە، ءال بەرمەي كەتۋى ىقتيمال ەكەن. ءجۇسىپ سىزگە ءبىر قاعاز بەرىپتى عوي، بۇكىل اۋلەتىمەن چەركەش قورعانىسىنا قاتىسقان دەپ. سول قاعازدى جوعالتپاڭىز.
— تاركىلەۋدەن مەنى ەكى رەت الىپ قالعان سول قاعاز. ايتپەسە الدىمەن اعاڭدى تاركىلەۋىڭ كەرەك دەپ جانعازىنى سان جان القىمعا الىپتى. ونىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسى بولىپ جۇرگەنى دە سونىڭ ارقاسى ەمەس پە.
— ابدەن ىقتيمال، — دەدى شودىر ءسال ويلانىپ. — مىنە، كوردىڭىز بە، نيەتى دۇرىستاردى جاڭا وكىمەتتىڭ ىسىنە تارتۋعا ەمەس، بەلسەنە ارالاستىرۋعا بولادى. وسىدان وكىمەت ۇتىلا ما؟
— انا كوجەدەي كوپ وكىلدەردىڭ ءبارى سەن قۇساپ نەگە ويلامايدى؟ «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» دەيدى قازاق. ءبىز جىلان ەمەس، ادامبىز عوي. جىلاندى دا جىبىتەتىن ءسوزدى وعان نەگە ارناماسقا. ءبارى اكىرەڭدەپ، ايعايلاپ، قۇرتامىز، جويامىز دەپ كەلەدى. ءقازىر باسىمدى شاۋىپ تاستاسا دا وندايلاردى باسىندىرا المايمىن.
شودىر سىلق-سىلق كۇلدى دە:
— ونداي شارت مىنەزىڭدى بىلەمىن، قۇرداس، — دەدى.
— مەنىڭ شارتتىعىم ادىلەتسىزدىككە ۇستايدى.
— ونى دا بىلەمىن.
— وسى ءبىزدىڭ ءبورلى اۋدانىنا نەگە باستىق بولىپ كەلمەدىڭ؟ بۇل تازا قازاق اۋدانى. ءتىلىن قازاقتاردىڭ وزىنەن ارمان بىلەسىڭ، ادەت-عۇرپى جانە بەلگىلى. ساعان دا، مۇنداعى ەلگە دە ءتۇسىنىسۋ وڭاي. مۇنىڭ ءوزى الدىمەن ەلگە جاقسى عوي. ەرتەڭ نە ءتىل بىلمەيتىن، نە ءجون بىلمەيتىن بىرەۋ كەلەدى دە، ءبارىن بۇلدىرەدى. وندايلاردى مۇنداعى ىشكى ەسەبى مول زۇلىمدار مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي جەتەكتەپ الادى.
— ءيا، بۇل پىكىرىڭنىڭ جانى بار، — دەدى شودىر ءسوزىن سوزىڭقىراپ.
— وزگە وزگە، تاپ بۇگىن شەشەمە ات قويىپ كەلەدى دەپ ويلاعام جوق. مىنە، بۇل بىلگەننىڭ ءىسى. مۇنى مەن عۇمىرىمدا ۇمىتامىن با! ءقازىر سەن وتقا ءتۇس دەسەڭ، وتقا تۇسۋگە، سۋعا ءتۇس دەسەڭ سۋعا تۇسۋگە دايىنمىن.
— ناكە، سەن قىزىقتى تىڭدا. مىنا قاسىمدا وتىرعان اۋداندىق نكۆد-نىڭ باستىعى، قازاق دەسەڭ قازاق، اتا ءداستۇرىن ۇمىتا قويماعان بولار. وسى ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولعان داۋدى ايتايىن. سەنىمەن ەجەلدەن تامىر ەكەنىمىزدى ايتتىم، اپامنىڭ قولىنان سان ءدام تاتقانىمدى ايتتىم، ات قويىپ بارعىم كەلەتىنىن ايتتىم. بۇل مەنىڭ بەتىمە باجىرايىپ قارادى دا، «اۋپارتكومنىڭ حاتشىسى ات قويىپ بارادى، ۆى چتو، ۆ سۆوەم ۋمە» دەدى ماعان ورىسشالاپ. اقىلىڭىزدان الجاسقان جوقسىز با دەگەنى عوي. مەن مىرس ەتىپ كۇلدىم.
— مەن اقىلىمنان الجاسقان جوقپىن. حالىقتى سىيلاۋ ءۇشىن ونىڭ ءداستۇرىن سىيلاۋ كەرەك. ورىستىڭ شىركەۋىنە كىرگەندە باس كيىمىڭدى الماي كور. مەن قازاق اراسىندا ءوستىم، ولارمەن قان-جىنىم ارالاسىپ كەتكەن دەسەم دە بولادى. ماعان قازاقتاردىڭ ولىكتى وتە قۇرمەتتەيتىنى ۇنايدى. ات قويۋدا تۇرعان نە بار، ول كوڭىل ءبىلدىرۋ. نارعازى بولسا، ەسكى دوسىم دەدىم.
— سوندا دا، — دەدى بۇل. — ءسىز اۋپارتكوم حاتشىسىسىز. ماسكەۋدە وقىدىڭىز. باستىقسىز.
مەن بۇعان قوستاناي جاقتا بولعان ءبىر وقيعانى ايتتىم. مەن سەكىلدى ءبىر ورىس ازاماتى قىزمەت بابىمەن قازاق اۋىلدارىن ارالايدى. ەش ۇيگە ءتۇسىپ، ەشكىمنىڭ ءدامىن تاتپايدى. قازاقتىڭ اسىنان جيىركەنەدى، تۇندە اۋىلعا قونسام بيت-سىركە باسىپ كەتەدى دەپ ايدالاعا توقىمىن توسەپ، ەرىن جاستىق ەتىپ، ات كورپەسىن جامىلىپ تۇنەپ ءجۇرىپتى. دورباسىمەن الىپ جۇرگەن اسى تاۋسىلادى عوي ءبىر كۇنى. ونىڭ ۇستىنە، قاس قىلعانداي اداسادى. سودان ءولىپ-تالىپ، ءبىر اۋىلعا ارەڭ جەتىپ شالاپ سۇراپ ءىشىپتى.
— ساۋاپ بولعان ەكەن، — دەدى زەينەپ.
وتىرعانداردىڭ ءبارى دۋ كۇلدى. شودىر اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرعان بويى:
— ورىستا «وزگەنىڭ شىركەۋىنە ءوزىڭنىڭ دۇعاڭمەن كىرمە» دەگەن بار. بۇل ەڭ الدىمەن ءداستۇردى، سالتتى سىيلا دەگەن ءسوز. مەن وسىنى ايتىپ، مىنا جولداستى ارەڭ كوندىردىم. اپاما ات قويۋ ءۇشىن نكۆد-دان ءسويتىپ ارەڭ-ارەڭ رۇقسات الدىم، — دەپ قارق-قارق كۇلدى.
بۇل كۇلكىگە قوسىلا قويماعان نارعازى:
— وسى رايكوم جوعارى ما، نكۆد جوعارى ما؟ — دەدى.
— رايكوم جوعارى، — دەدى ەرە كەلگەن جاس جىگىت.
— ەندەشە، وسى نكۆد-دەن كەلگەن اپەرباقاندى نەگە جونگە سالمايدى ول، — دەدى نارعازى زىلدەنە. — دۇنيەنىڭ ءبارىن ءبۇلدىرىپ بارا جاتقان سولار. اسىنعان قىلىشتارى مەن بايلاعان تاپانشالارىنىڭ بۋى ما، ايتەۋىر قىرا جازدايدى عوي. اناۋ ءوزىڭ ەستىگەن لەپىرباي اۋىلعا جىندى ادامشا شاۋىپ كەلىپ، اتتان تۇسكەن بويدا قىلىشىن جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الاتىن. نە ءۇشىن ىستەيدى سوندا ونى؟ بالا-شاعانى، قاتىن-قالاشتى قورقىتۋ ءۇشىن بە؟ الدە وزىنشە كورسەتكەن سەسى مە؟ لەپىرباي كەلە جاتىر دەسە، جۇرت ۇيدى-ۇيىنە تىعىلىپ قالاتىن اۋەلى.
— ءوزىنىڭ دە جازاسىن بەرىپسىز عوي.
— جازاسىن العان بىرەۋ عانا. ال قالعاندارى شە؟
— مىنە، كوردىڭ بە، — دەدى شودىر قاسىنداعى نكۆد-گە قاراپ. - بۇل تومەننەن ايتىلعان سىن. حالىقتىڭ پىكىرى.
— حالىق دەيسىز. وزىڭىزگە دە ات قويۋعا تىيىم سالىپتى عوي، — دەپ زەينەپ شاعىپ الدى.
جاس جىگىت ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى. بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنمەن، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. سونى بايقاپ قالعان شودىر:
— كەڭەس وكىمەتى دە جاس، بۇلار دا جاس. جاستىقتىڭ قىزبالىعى بولماي تۇرا ما، كوش جۇرە تۇزەلەتىن شىعار، — دەپ كۇرسىندى.
— قىزبالىق بوزبالالىققا عانا جاراسقان. ەل باسقارۋعا جاراسا قويار ما ەكەن؟
نارعازىنىڭ بۇل سوزىندە اۋىر ءزىل جاتتى. ول شودىردى ويلاندىرىپ تاستادى.
***
انارباي كەلە سالا ايقايعا باستى. 20-ىنشى اۋىلدى تۇگەل جيناپ الىپ، جينالىس اشتى.
— ءبىز ونەگە كورسەتۋىمىز كەرەك، وتىرىقشىلدىقتى الدىمەن ورىنداۋعا ءتيىسپىز. كانە، ءار ۇيدەن كۇرەك قازۋعا جارايتىندار سوڭىما ەرىڭدەر، قونىسىمىز ءشولتۇمسىق بولادى.
— وندا نە ىستەيمىز؟
— وندا قىستا وتىراتىن جەر تام قازامىز. وتىرىقشىلىق دەگەن سول. كەڭەس وكىمەتى ايتتى، ءبىتتى، ورىنداۋ كەرەك. مەن بۇل شارۋاعا باسىممەن جاۋاپ بەرەمىن.
جۇرت اڭ-تاڭ بولىپ بىر-بىرىنە قاراستى. تۇسىنسە بۇيىرماسىن. تىنىشتىقتى دامەلى بۇزدى. اناربايدىڭ قاسىندا قۇلاعىنا دەيىن قىزارعان بالاسىن كورىپ، وعان ودىرايا ەكى-ۇش رەت قارادى، ول الدەنەگە بۋلىعىپ تۇر. ەشكىمگە دەس بەرمەي دالباقتاي بەرەتىن مىنا سورلى بۇگىن كوك سونا تيگەندەي ءتىپتى كوتەرىلىپ كەتىپتى. اقىلجان تۇرعاي، قۇدايدىڭ دا ايتقانىنا قۇلاق قوياتىن ءتۇرى جوق. دامەلىدە ءتىپتى تاعات قالمادى. قارمىس قانىنىڭ قىزۋلىعىنا باسىپ:
— ەي، انارباي، — دەدى ىزعارلى ۇنمەن. — باسىڭ تۇرعاي، قاي جەرىڭمەن جاۋاپ بەرسەڭ، ول جەرىڭمەن جاۋاپ بەر. مىنا ايتىپ تۇرعانىڭ تۇككە قيسىنى كەلمەيدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءشولتۇمسىق قونىس تەبەتىن جەر مە؟ اۋىزسۋدىڭ وزىنە زار بولمايمىز با؟ ال اناۋ ازىن-اۋلاق مالدى قايدان سۋارامىز؟ وتىرىقشىلدىعىڭ ءبىر جەردە عانا وتىرۋ بولسا، وسى بۇلاعى بار، شالعىنى بار كيىكباي تۇماسىنىڭ تۇبىندە-اق كيىز ۇيدە وتىرا بەرەيىك تە. شولگە قاماپ جۇرتتى قىرماقسىڭ با؟
— جوق، ول بولمايدى، — دەدى انارباي وزەۋرەپ. — كيىز ءۇي ەسكىلىكتىڭ قالدىعى. ونى ءتۇبى قۇرتامىز.
جينالعان جۇرت ىشەگىن تارتىپ گۋ ەتە قالدى.
— مىناۋ تاعى نە سۇمدىق؟
— سۇمدىق ەمەس. اناۋ قايسىسىڭ، كەڭەس وكىمەتىن سۇمدىق دەپ تۇرعان؟
— كەڭەس وكىمەتى ەمەس، مىنا سەن سۇمدىقسىڭ، سەنىڭ ءىسىڭ سۇمدىق، — دەدى ماناعىدان دا اشۋلى دامەلى. — و زاماندا بۇ زامان قارا ورمان ۇيىنەن بەزدىرگەندى كىم كورگەن. نە سۋى جوق، نە وتى جوق شولگە نە بارقادار تابام دەپ وتىرسىڭ؟ وكىمەت تاپ سولاي ىستە دەمەگەن بولار-اۋ!
— ءشولتۇمسىقتان جەر تام قازۋ وڭاي. بارىڭە بىردەي كىرپىش قايدان تابىلادى. الدىمەن پانا جاسايىق تا. ارتىنان كورە جاتارمىز.
— داپ-دايىن كيىز ءۇيىمىز تۇرعاندا نەگە ءىن قازىپ كورتىشقان بولامىز، — دەدى دامەلى ايقايلاپ. ەكى بىلەگىن سىبانىپ، الدىنا تۇسكەن كيمەشەگىنىڭ ۇشىن كەيىن قاراي قايىرىپ-قايىرىپ تاستادى.
— ءيا، باسە دەسە-اۋ! دامەلىنىكى دۇرىس.
اينالاسىنان كۇڭك-كۇڭك وسىنداي ۇندەر شىقتى. ءبىراق وزىنەن باسقا وڭەشىن جىرتا ايقايلاعان ەشكىم جوق. تاركىلەۋ ۋاقىتىنان بەرى تۇقىرتۋدان زارەزاپ بولىپ قالعان حالىق تەك كۇمىلجي بەرەدى. الدىندا وتىرعان ەكى جاسار كەڭەسجاندى كوتەرگەن بويدا دامەلى ورنىنان تۇردى.
— ءشولتۇمسىعىڭا بۇل جۇرت بارمايدى. نەمەنە، اجى اۋىلىنىڭ جۋاستىعىن پايدالانىپ، ەلدىڭ الدىمەن جالپاقتايسىڭ. وزگە جۇرت نە ىستەر ەكەن، كورەيىك تە.
— ەي، اقىلجان، — دەدى بۇدان ءارى دامەلى اشۋ ۇستىندە بالاسىنا اقىرىپ، — تاستا مىنا قىزمەتىڭدى، اناربايدىڭ قاسىندا ابىروي الا المايسىڭ، حالىقتىڭ قارعىسىنا قالاسىڭ. كوپتى قان جىلاتار ۇل تۋعام جوق مەن. بۇل اۋىل ەشقايدا دا كوشپەيدى.
ءلاپپايعا زار بولىپ وتىرعان جۇرت ورىندارىنان تۇرىپ، ەتەكتەرىن شاڭنان قاعىپ تاراي باستادى.
انارباي كارىن اقىلجانعا توكتى.
— سەن مىنا شەشەڭدى تىي. بۇدان اسقان كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىق بولمايدى.
اياقاستى اقىلجان ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. كوتەرىلىپ العان داۋىلداي اناسى دا باسىلار ەمەس.
— سەن سەكىلدىلەر بۇعىپ جاتقاندا كەڭەس وكىمەتىنە الدىمەن قول ۇشىن بەرگەن مىنا مەن بولاتىنمىن. قىزىلدارعا قىمىز تاسىپ، وكوپتا وق استىندا اقتارعا قارسى كۇرەسكەن مەن بولاتىنمىن. قايدا قالدىڭ سوندا سەن؟ ەندى، مىنە، ءازىر اسقا ءمازىر، اكىم بولىپ اكىرەڭدەيسىڭ. مەن بىلەتىن كەڭەس وكىمەتى بۇلاي ەتپەسە كەرەك. ونىڭ شىن اقىلدىلارىن كورگەنبىز. سەن سەكىلدى دوعالداردىڭ، شەنقۇمارلاردىڭ الەگى بۇل. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تونىن جامىلىپ، تويعاندارىڭا عانا مازسىڭدەر.
مالىباي كەلىپ:
— كەتتىك ۇيگە، انا بالاعا كەسىرىڭ تيەدى، — دەپ ەدى، دامەلى ونى سىلكىپ تاستادى.
— مەن ەندى وعان بۇل قىزمەتتى ىستەتپەيمىن. اناربايمەن ءبىر كۇن دە بىرگە بولمايدى.
شەشەسىنىڭ قاتتى شىققان داۋسىنان شوشىپ جىلاعان كەڭەسجان بولماعاندا، دامەلى ءالى ءبىراز سىلكىلەسۋگە بار ەدى.
اۋىل ايقاي-شۋ بولدى دا كەتتى. كىسى ولتىرگەندەي ءبارى كوڭىلسىز. كەڭسەگە كىرىسىمەن سول كۇنى-اق اقىلجان اناربايدىڭ بەتىنەن الا ءتۇستى.
— ءسىز بولعان جينالىسقا مەن دە قاتىستىم عوي. حالىقپەن اقىلداسىڭدار، ويلاپ جاساڭدار، رەنىش بولماسىن دەمەپ پە ەدى؟ راس، كەيىنگە دە سىرعىتا بەرمەندەر دەدى. ال ءسىز بولساڭىز، جۇرتتىڭ الەك-شالەگىن شىعاردىڭىز. ءشولتۇمسىقتى قايدان تاپتىڭىز؟
— ەي، سەن، حاتشى جولداس، انا شەشەڭنىڭ ايتقانىن تۇپ-تۇگەل قايتالاپ تۇرسىڭ عوي. وتىرىقشىلىققا قارسىمىن دە.
— مەن وتىرىقشىلىققا قارسى ەمەسپىن. ويلانباي ىستەلگەن ىسكە قارسىمىن. شەشەمنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. جۇرت ءبىزدى قولداماي، ونى قولداپ كەتكەن جوق پا! نە بەدەل قالدى ەندى؟
— بەدەلدى تۇسىرگەن كىم، بىلەسىڭ بە؟ سەندەردىڭ تۇپتەرىڭ شيكى. انا بيمەندى تۋىستارىڭ ارعى بەت اسىپ كەتكەن، ناعاشىڭ دا بايدىڭ تۇقىمىنان. سەندەر كەڭەس وكىمەتىن ورعا جىققىلارىڭ كەلەدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە سىرلارىن بەلگىلى بولدى. ءبىلدىم ەندى، ءبىلدىم، — دەپ تىستەندى انارباي.
اقىلجان اڭىرىپ قالدى. قۇر ايعايدىڭ ادامى دەپ جۇرسە، مىناۋىڭ تۇزاقتى قالاي-قالاي قۇرادى؟ زىمياندىعىنا قۇرىق بويلامايىن دەپ تۇر عوي.
— قاتەلەسەسىز، — دەدى ەسىن جيناعانداي بولىپ. — پالە ىزدەمەۋ كەرەك، اقىلدى ءىس جاساۋ قاجەت.
— قارا، قارا، قالاي قيسايتىپ باراسىڭ! اقىماقتىق جاساپ وتىرعان كەڭەس وكىمەتى، ونىڭ سەنىمدى وكىلى مىنا مەن بە؟ ايتتىم، بولدى، ءشولتۇمسىققا كوشىرەمىن. ويلاعانىمدى ورىنداتپاسام، انارباي اتىم قۇرىسىن!
— قۇرىماي-اق قويىڭىز. اقىلداسايىق تا. اناۋ ءمۇعالىم وسپان كەلسىن. جاشەيكە شاقىرايىق.
انارباي ودان سايىن ءىسىنىپ:
— مۇنداعى كەڭەس وكىمەتى، — مەن. مەنىڭ اق دەگەنىم — العىس، قارا دەگەنىم — قارعىس. مۇعالىمىڭمەن، جاشەيكەڭمەن ءوزىڭ باي بول، — دەدى.
— ەندەشە مەن اۋدانعا بارام.
— قۇدايىڭا بار ماعان دەسەڭ. تاپسىردى ما، تاپسىردى. ورىنداۋ كەرەك. قايتەر ەكەن دەسە، شەشەڭ ەكەۋىڭ ءتىپتى... كوكتەگى قۇداي ءبىر قۇداي، جەردەگى قۇداي — انارباي! ۇقتىڭ با ەندى.
ءبىر قيسايسا، الىپ قاشپا ات سەكىلدى بولمايتىن كوك داۋىل مىنەزىنە قانىق اقىلجان كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن تارس دەگىزىپ شىعىپ كەتتى.
جاعداي شىن شيەلەنىستى. مۇنىڭ ءبىر مويىندىعىنىڭ قىرسىعى ەندى ەلگە ءتيۋى مۇمكىن. اۋدانعا تەز جەتكىسى-اق كەلەدى، ەكى ورتاداعى ۇلكەن بوگەت تاسىپ جاتقان باسقان وزەنىنىڭ سۋى. «وتكەل بەرمەيدى ەكەن، انا اۋىلدان كىسى كەتىپتى، مىنا اۋىلدان بالا كەتىپتى» دەگەن سوزدەر سوڭعى كۇندەرى ءجيى ەستىلىپ جۇرگەن-دى.
— اۋدانعا بارماي-اق قوي، — دەپ اكەسى شىر-شىر ەتتى. - ءشولتۇمسىعى قۇرىسىن، ەلمەن بىرگە مەن دە بارىپ، قاز دەگەن جەرىنەن قازا بەرەيىن. قايتا جەر كەۋىپ كەتپەي تۇرعاندا قازىپ العان ءجون شىعار. سوسىن توپىراق قاتايىپ كەتەدى. شەشەسى دامەلى:
— بار، — دەدى. — مىنانىڭ قورلىعىنا قالاي شىدايمىز. بۇل جولى بەتىن قايتارماساق، ەرتتەپ ءمىنىپ الادى. قۇداي ساقتار، جىلدا ءوتىپ جۇرگەن باسقاننىڭ سۋى عوي.
— سەنىڭ ەسىڭ دۇرىس پا، تاسىپ جاتىر ەمەس پە؟ بيىل ءتىپتى سۇمدىق تاسۋلى دەيدى. بالادان ايىرىلامىز.
— بالاڭ نە، جىگىت ەمەس پە؟
دامەلى سيرەك بولاتىن مالىبايدىڭ اشۋىنا تاپ بولدى. ءسال سىنعانداي، مىنا يتپەن ىرىلداسامىز دەپ ەكى ورتادا اقىلجاننان ايىرىلىپ قالىپ جۇرەرمىز. ءوز ويىنان ءوزى سەلك ەتە ءتۇستى. ءشولتۇمسىقتىڭ شۋى ءبىر سۇمدىققا باستاپ تۇرماسا جارار ەدى.
اقىلجان ۇزىلدى-كەسىلدى «كەتەم» دەدى. الدى-ارتىنا قارار ءتۇرى جوق. اشۋلانىپ قايراتىنا ءمىنىپ العان.
— بارعاندا ءسوزىڭدى تىڭداسا جاقسى. نۇسقاۋ جوعارىدان دەپ اناۋىڭ ءتىپتى دۇڭك-دۇڭك ەتەدى عوي. مەسەلىڭ شاعىلىپ قايتىپ كەلىپ جۇرمەسەڭ...
— جوق، نە دە بولسا بارام. بۇل ناعىز ناداندىق.
— سەن دە ناعاشىڭ سەكىلدى قيسىقپىسىڭ دەيمىن. شەشەڭ مىناۋ، ءبىر جاعىنان داۋىلداتىپ، قويساڭدارشى ەندى!
مالىباي بۇل سوزدەردى اشۋلانىڭقىراپ ايتتى. اكەسىنىڭ ءزىلدى شىققان ۇنىنە اقىلجان شامدانىپ قالدى. شەشەسى:
— نەمەنە ناعاشىڭا دەپ. قارمىس اۋىلىنان، نارعازىدان كورگەن قياناتىڭ بار ما ەدى؟ ارتىڭدى جاۋىپ ادام قىلعان سولار ەمەس پە؟ — دەدى.
اشۋ ۇستىندە ول تاتى دا اششى سوزدەر ايتىپ تاستادى.
— سەن عوي دەيسىڭ بە، بىلجىراپ بىرەۋگە قارسى ءبىر ءسوز ايتا المايتىن. ناعاشىسىنىڭ ەر مىنەزىن بەرسە، قۇدايعا قوي ايتىپ سويار ەدىم. ولار قيسىنسىزعا، ادىلەتسىزدىككە ەشبىر توزبەيدى. بۇل جاڭا جينالىستا سەن قۇساپ، اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العانداي وتىرعان جوق پا!
— اپا، مەنىڭ دە ءىشىم قايناپ تۇردى. ءبىراق ەل الدىندا اينالدىرعان ەكى باستىق سالعىلاسىپ جاتساق نە بولادى؟ ءوزىڭ دە جازاسىن بەردىڭ عوي، — دەدى اقىلجان.
— اناربايداي اقىماققا ءسوز وتپەيدى. ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە، ول قۇمعا سىڭگەن سۋمەن تەڭ.
— بولدى ەندى، توقتاتىڭدار! — دەپ ايعاي سالدى مالىباي.
كوزى جىپىلىقتاپ، داۋلاسقان ۇشەۋىنە اڭ-تاڭ قاراپ وتىرعان كەڭەسجان جىلاپ جىبەردى.
— اكىرەڭدەمە، بالانى شوشىتاسىڭ.
اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءومىرى ۇرسىسقانىن كورمەگەن اقىلجان تەرىسىنە سىيماي، ءبارى انارباي سولاقايدىڭ الەگى دەپ تۇر. تىپ-تىنىش اۋىلدى عانا ەمەس، ايرانداي ۇيىعان مىنا شاڭىراقگىڭ دا اياقاستى شىققان ءورتتىڭ وتى شارپىدى-اۋ. پالە قايدان دەيتىن ەمەس، ءا. قاعازدارىن جيىستىرىپ، اقىلجان الىس ساپاردا قانجىعاسىنان تاستامايتىن قورجىنىن ىزدەي باستادى.
— سەن شىنىمەن بارماقسىڭ با؟
— بارماي بولمايدى، اكە! مىناۋ ءبارىمىزدى تىرىدەي كورگە تىعادى.
— بۋرىل ايعىردى ءمىن. سۋدان وتۋگە قارۋلى عوي، — دەدى شەشەسى. — ونى انارباي ولسە بەرە مە؟
— اكەسىنەن قالعان مال ەمەس. اۋىلدىق سوۆەتتىكى. قاڭعىپ كەلگەن قانايدىڭ الدىندا نەگە سونشا بۇگەجەكتەيسىڭ. ۇكىمەتتىڭ مالى، سەن دە ءمىن.
— اپا، باسقا سوزدەر جەتەدى عوي، مىنا «قاڭعىپ كەلگەن قاناي» دەگەنىڭىزدى تىسىڭىزدەن شىعارماڭىز. ۇستاسساڭىز، اناربايمەن ۇستاسىڭىز، بۇكىل ءبىر رۋدىڭ شامىنا ءتيىپ نەڭىز بار.
— مىناۋ ما، مىناۋ ءبىر سۇمدىققا باستاپ تۇر. قانايىڭ دا، اناربايىڭ دا قۇرىسىن. مەن سەنىڭ وسى ساپارىڭنان، اناۋ باسقاننىڭ سۋىنان قورقام.
مالىباي باسىنداعى تاقياسىن تۇزەپ قويىپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ جاتا كەتتى.
— ەل بار عوي، اكە، ول جاقتا دا. بىردەڭە ەتەرمىز. ءبىراق بۋرىل ايعىردى مىنبەيمىن. قايتەمىز وتقا ماي قۇيىپ.
— دۇرىس، ونىڭ، دۇرىس. ءوزىمىزدىڭ انا شابدار اتتىڭ كۇيى ودان كەم ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، بۋرىل ايعىر باسىبەك بايدان قالعان. «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما» دەگەن ەمەس پە.
اكەسى بالاسىنىڭ اۋدانعا بارۋىنا قالاي كونىپ قالعانىن سەزبەدى دە.
دامەلى مىرس ەتىپ كۇلىپ:
— سونىمەن، سەن دە كەلىستىڭ عوي، — دەدى.
— نەمەنەگە كەلىستىم؟
— اۋدانعا بارۋىنا، شابدار اتپەن.
— قويدىڭدار ما ەندى ەكى جاقتاپ. ءبىراق ءبىر سۇمدىققا باستاماساڭ جارار ەدى.
— قۇر قول بارۋعا بولمايدى، — دەدى اقىلجان.
— قۇر قولى قالاي، بىردەڭە بەرۋ كەرەك پە؟
اقىلجان كۇلىپ جىبەردى.
— ارىز اپارۋ كەرەك. مەن ءوز اۋزىمنان ءبىر-اق ادامنىڭ پىكىرىن ايتام.
— وندا نە ىستەيمىز؟ — دەدى تۇيىققا تىرەلگەندەي مالىباي.
— ونى مىنا مەن جازام. بۇگىنگى شۋلاعانداردىڭ ءبارى قول قويۋى كەرەك.
— شەتىنەن ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن كورسوقىرلار. ءقايتىپ قول قويادى؟ — دەدى دامەلى.
— قاعازدىڭ اياعىنا بارماقتارىن باسسا بولدى.
— وندا جازاتىنىڭدى جاز. ەل جاتقانشا ۇيدى-ۇيگە كىرىپ، ونى جاساپ بەرۋدى مەن ءوز موينىما الايىن.
اقىلجان الاكولەڭكە ۇيدە قولىنا قاعاز-قالام الدى. ءبىر سىزدى، ءبىر تۇزەدى. ءسوز قۇراۋدىڭ وڭايعا تۇسپەي جاتقانىن شەشەسى سەزىپ تۇر. ءتىپتى قاراڭعى بوپ كەتكەن سوڭ قاسىنا مايشام اپارىپ قويدى.
— ءشام، ءشام، — دەپ كەڭەسجان بىر-ەكى رەت اتاسىنا جاقىنداپ ەدى، دامەلى كوتەرىپ الىپ كەتتى. مال قامىمەن جۇرگەن شىعار، مالىبايدىڭ دا ۇيدەن شىعىپ كەتكەنىنە ءبىراز بولعان.
اقىلجان مانادان شيمايلاعاندارىن تازا قاعازعا كوشىرىپ جازدى. سوسىن شەشەسىن شاقىردى دا:
— مىنا اق قالعان جەرلەرىنە بارماقتارىن باسسىن. ءبىرىنشى قول قوسپانبەت كوكەمدىكى، سودان ارى قاراي كەتە بەرەدى. مىنە، سيالى قارىنداش. وسىنى سۋلاپ-سۋلاپ بارماعىنا جاعاسىز، سوسىن باستىراسىز.
— بۇل شارۋانىڭ وزىڭە پالەسى ءتيىپ جۇرمەي مە؟
— شەشىنگەن سۋدان تايىنباس. جالا جاۋىپ وتىرعان جوقپىز. بولعان وقيعانى، حالىقتىڭ رەنىشىن جازدىق. مەنىڭ ءقاۋپىم بىرەۋ-مىرەۋ مۇنى اناربايعا جەتكىزىپ جۇرمەس پە ەكەن.
— وعان شۇرق ەتپە. بۇل اۋىلدا انارباي جالعىز ءارى ەل جەك كورەدى ءوزىن. ونىڭ ۇستىنە كەشەگىسى... ءتىرى پەندە توزەتىن جاي ەمەس قوي.
ءبىر قولىنا قاعازدى ۇستاپ، ءبىر قولىمەن كەڭەسجاندى كوتەرگەن كۇيى دامەلى ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن قاراكولەڭكە ۇيدە قالعان اقىلجان ءبىراز ويعا كەتتى. تۇندىك جابۋلى ەكەن، كۇننىڭ اشىق، بۇلتتىسى دا بەلگىسىز. ءبىراق ءوز كوڭىلىن تورلاعان بۇلت تىم قويۋ سەكىلدى. بۇل ساپارعا جىبەرگىسى كەلمەي شىج-بىج ەتكەن اكەسىن ايادى. شىنىندا دا، جامان ايتپاي جاقسى جوق، سۋعا كەتىپ قالسا مىنالار مۇلدەم سورلايدى عوي. اناربايدىڭ تۇگى كەتپەس، مەنىڭ كيەم ۇردى دەپ قايتا قۋانار. حاتشىلىققا مەن سەكىلدى بىرەۋ تابىلماس دەيسىڭ بە؟ اناۋ ەكى جاستان ەندى اسقان كەڭەسجان اعاسىنىڭ قانداي ەكەنىن دە بىلمەي قالماق پا. ەڭ بولماسا ءبىر شۇيكەباستى كىرگىزىپ، بۇلارعا الدانىش تا ەتپەي جۇرگەنى مىناۋ.
كوز الدىنا بۇرقىراپ تاسىعان باسقاننىڭ سۋى كەلدى. اسا ۇلكەن وزەن بولماسا دا، تاسىعاندا قۇتىرىپ كەتەدى، اعىنى وتە قاتتى. ونىڭ بۇل تاسۋى كەمى ەكى اپتاعا سوزىلادى. «سۋدىڭ باسىلۋىن كۇتسە، كەشىگىپ قالۋى ىقتيمال. اناربايدىڭ دۇلەي وكتەمدىگى، باسقاننىڭ دۇلەي سۋى - ەكەۋى بىر-بىرىنە قالاي ۇقسايدى. ەكەۋىنىڭ دە ەشكىمدى ايايتىن ءتۇرى جوق. ەكەۋى دە قۇرباندىققا، تەك قان قۇرباندىققا قۇمار بولىپ تۇر ما، قالاي. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان كۇيى جوق بوپ كەتسە نە بولدى؟ شىنىمەن-اق ومىرگە كەلمەي جاتىپ سولعانى ما، شىنىمەن-اق وسى ءبىر لاس تارتىستا جۇلدىزى وشكەنى مە؟
شەگىنەيىن دەسە، مانا شەشەسى ايتقان سوزدەر ەسىنە تۇسەدى.
«ناعاشىسىنىڭ ءور مىنەزىن بەرسە، قۇدايعا قوي ايتىپ سويار ەدىم». سول ورلىك ەمەس پە، ءوزىن لەپىرباي قۇدايتورىمەن قوسا قاماعاندا سوناۋ الماتىعا دەيىن باردى، اقىرى اباقتىدان الىپ شىقتى. ال مەن بولسام، مىنا تۇرعان اۋدانعا بارۋعا، باسقاننىڭ سۋىنان وتۋگە جۇرەكسىنەم. نارعازى ناعاشىسى سوناۋ ىلەنىڭ سۋىنان دا وتكەن جوق پا. وتەردەگى قيىندىقتى ناعاشىسى كوز الدىنا كەلتىرگەن-دى. ونىڭ ايتقانى ءالى ەسىندە. اباقتىدان قايتىپ كەلە جاتقاندا جارتى جول سول ىلەنىڭ سۋىنان ءوتۋ اڭگىمە بولعان.
بارارداعى ازابىن ءوز باسىنان وتكىزگەندەي، اقىلجان الدەنەشە رەت كۇرسىنگەن-دى. قايتاردا ءساتى ءتۇسىپ سالعا ءمىنىپتى. سالمەن ءجۇزىپ كورمەگەن جانۋار كوكساداق وعان شىققىسى كەلمەي، ءبىراز اۋرە ەتىپتى. ءبىراق اتىنىڭ سالدىڭ ۇستىندەگى جاعدايى نارعازىنىڭ كۇلكىسىن كەلتىرگەن. قورىققانىنان تۇرىپ العان. اتتىڭ كوركى قيعاشتالعان قامىس قۇلاق ەكەن-اۋ دەپ ويلاپتى نارعازى سوندا.
ناعاشىسىنىڭ سول ايتقاندارى ەسىنە ءتۇسىپ، اقىلجان ءبىراز قيالدادى. ىلەنىڭ قاسىندا باسقاننىڭ سۋى سۋ ما؟ سونشا جۇرەكسىنگەنى نەسى. «قويانعا كورىنگەن بۇتا قاسقىر سەكىلدى» دەمەكشى، قۇر داقپىرتتان قورقىپ وتىرعان جوق پا. تاۋەكەل! ناعاشى ەرلىگىنىڭ ەڭ بولماسا ءبىر ءتۇيىرى بار شىعار بويىندا. بۇل ساپار دا نامىس ءۇشىن، مىناۋ ءوزىن قۇدايداي كورەتىن قاراڭعى اۋىلدىڭ نامىسى ءۇشىن كۇرەس ساپارى ەمەس پە. كۇرەستە ۇمتىلعان ۇتادى، شەگىنگەن جەڭىلەدى.
سىرتتا اناسىنىڭ كەڭەسجانمەن سويلەسىپ كەلە جاتقانى ەستىلدى. وسى كەزدە بارىپ اقىلجان قالىڭ ويدان سەلت ەتتى.
— ءما، مىنا كەڭەسجان جىرتىپ تاستاماي تۇرعاندا، سالاتىن جەرىنە سال. ەشكىم دە باس تارتقان جوق.
اقىلجان شەشەسى بەرگەن تاباقتاي قاعازدىڭ سوڭىنا قارادى. بوتا تابان، ويدىم-ويدىم باسىلعان بارماقتاردىڭ ءىزىن كوردى.
ءىشى ءبىرتۇرلى كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولدى، سورلى قازاق، اكەڭنىڭ اتىن دا جازا الماي، اقىرى بارماعىڭنىڭ باسىمەن سويلەستىڭ بە. مىناۋ بىر-بىرىنەن اۋمايتىن ىزدەردەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن قايدان بىلەدى. وسىناۋ ارىزبەن بىرگە قاراڭعىلىقتىڭ قارا قورجىنىن دا ارقالاپ بارادى ەكەن-اۋ ءوزى. اناربايلاردىڭ ەسىرۋى دە سول قاراڭعىلىقتىڭ كەسىرى ەكەن عوي. ءوزى بولسا، سول قاراڭعى توبىردىڭ ورتاسىندا سىعىرايىپ جانىپ تۇرعان مىناۋ بىلتە شام سەكىلدى. ونىڭ جارىعى قانشاعا جەتەدى. وتىرىقشىلدىق بىلىمگە، مادەنيەتكە جەتكىزەدى دەيمىز. ەندەشە، بىلتە شامدار ەمەس، جارىق شامدار كەرەك قوي.
ءبىراق اناربايشالاپ شولگە قاماپ، جەر تام قازساق، ول قانداي وتىرىقشىلدىق؟ «ىنگە كىرەتىن كورتىشقانبىز با» دەدى-اۋ، شەشەسى. اششى ايتىلعان ءسوز. ال ەندى اناربايدىڭ الەگىنەن وزگە جول قايسى، ءقايتىپ كوشەدى؟
سوناۋ اۋدانداعى جينالىستان بەرى قانشا ويلانسا دا، وسى تۇيىققا كەلىپ تىرەلەدى دە قالادى. مىناۋ ارىز سول جولدى اشىپ بەرە الا ما؟
ارىز، انارباي ايتپاقشى، قارسىلىقتىڭ بەلگىسى عوي. جوق، مانا ءبىز قارسى ەمەسپىز، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىن قولدايمىز دەپ جازعان. ءبىراق كيىز ۇيدە نە كىنا بار، ول نەگە قۇرتىلۋعا ءتيىس؟ حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ نەگە جوق؟ بارىنەن دە جانعا باتىپ بارا جاتقانى — ەلدەن بۇرىن ءبىز كوشۋىمىز كەرەك دەگەن اسىعىستىق، وسى ماقساتتاعى دىگىرلەۋ، زىركىلدەگەن وكتەمدىك.
جاتقانىنا ءبىراز بولسا دا، كوز ىلە الماي قويعان اقىلجان قاعازعا تۇسكەن ءاربىر ءسوزدى قايتا جازىپ شىققانداي قايتالادى. ارىز جازىپ توسەلمەگەن باسى ءبىر جەرىن قيسايتىپ العان جوق پا ەكەن. قاپتاي بارماعىن باسقان قاراڭعىلار وندا نە جازىلعانىندا دا شارۋاسى جوق. جالپى سارىنىن عانا بىلەدى. اناربايدىڭ كەشەگى ەشكىمگە ۇناماعان الەگىنە شاعىم. لەپىربايدىڭ قىلىقتارىن جازعان قاعازدا ناعاشىسى نارعازىنىڭ كەسىپ ايتقاندارى بولدى. ويشا بولسا دا، وقىپ وتىرعاندا كوپ جەرىنە تۇزەۋ جاسادى، پىكىر قوستى. ول دا ۇلكەن سۇيەۋ ەكەن. ال مىنانى قاراڭعى ۇيدە جالعىز ءوزى جازدى. «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەمەكشى، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ العان جوق پا ەكەن. ءبارىن قويىپ وقۋعا بارۋى كەرەك. ءجۇسىپ تە قول ۇشىن بەرمەدى-اۋ. ءباتيما اپاسى دا وقىعان ادامنان اسىپ كەتە الماي، قۇلاقكەستى كۇڭ بولىپ جۇرسە كەرەك.
الدە «ءوزى بولعان قىز توركىنىن تانىماستىڭ» كەبىن كيدى مە ەكەن؟ بۇعان قيعىسى كەلمەدى ونى. بۇل بىلەتىن ءباتيما بولسا، ول — سۇڭعىلا، اعايىنعا قايىرىمدى، مەيىرىمنەن عانا جارالعان جان. ەندەشە، نەگە ءۇنسىز؟ ناعاشىسى نارعازىعا دا قاتىسپاعالى كوپ بولدى.
كوردىڭىز بە، اناربايدىڭ الەگى وسىناۋ اجى اۋىلىنان ونى سوناۋ الماتىعا دەيىنگى ارانى ارالاتىپ، ۇيقىسىن شايداي اشقانىن.
بالاسىنىڭ ۇيىقتاي الماي قويعانىن انا دا سەزىپ جاتىر. ءبىراق ەكەۋى دە ءبىر-بىرىن سويلەپ مازالاعان جوق. اندا-ساندا تۇسىندە بىلدىرلاپ قوياتىن اكەسىنىڭ ءۇنى عانا ەستىلەدى. كەيدە ءتىپتى انىق سويلەيدى.
— شۋ، شۋ، قايىر ەي بىلاي، قاپ!
— كۇندىز باققان مالىندى تۇنىمەن تاعى باعىپ شىتاسىڭ با، سويلەمەي جاتشى، - دەپ شەشەسى ءبىر نۇقىپ قويدى.
— ا، ا، ا، — دەپ شوشىپ وياندى دا، قايتا قورىلعا باستى. ءبىرازدان سوڭ تاعى بىردەڭەلەردى ايتتى. اقىلجان كورمەسە دە، كۇنى بويعى اكەسىنىڭ ىستەگەن شارۋاسىن تۇپ-تۇگەل ءبىلىپ الدى.
ۇيىقتاماۋ دەگەن قانداي پالە، ءا. بۇرىن مۇنىڭ ءبىرىن اڭعارماۋشى ەدى. شەشەسىنەن «بۇل تۇنىمەن سويلەپ شىعادى» دەگەندى بىر-ەكى رەت ەستىگەن-دى. مىنە، ەندى ءوز قۇلاعى بارىنە كۋا. كۇندىز تىنىم تاپپايتىن ادامنىڭ ءتۇنى دە تىنىشسىز بولادى دەگەن راس ەكەن.
ەڭ راحاتى كەڭەسجاندىكى. مىناۋ بەيمازا تىرشىلىكتە شارۋاسى جوق، مۇرنى پىشىلداپ، تۇياعىن سەرىپپەستەن ۇيىقتاپ جاتىر. قامسىز ءمولدىر ءسابي شاق. ول ءۇشىن بۇل دۇنيە كىرشىكسىز، سۇتتەن اپپاق.
الاساپىران وقيعا، ادامدار اراسىنداعى اڭدىسقان كيكىلجىڭ، الپارىسقان بەت جىرتۋ، ايقاي-شۋدا شارۋاسى جوق. وتىرىقشىلىعىڭنىڭ نە ەكەنىنە پىسقىرمايدى دا. مىناۋ جازىلعان ارىز، باسقان سۋىنىڭ الدىنداعى ۇرەي دە ونى قاماپ جاتقان جوق. الاڭسىز سابيلىكتىڭ ادەمى ۇيقىسى. قىزىعىپ كەتتى ىنىسىنە. ءبىراق ەرجەتكەن سوڭ سەن دە ءومىر قامىتىن موينىڭا ىلەسىڭ عوي. قانداي قامىت بولادى ول، تار كەلىپ تىنىس تارىلتىپ جۇرە مە، كەڭ بولىپ ومىراۋىڭدى قاجاپ تاستاي ما؟
ويبايلاتىپ جاتقان وتىرىقشىلدىعىمىز سەندەرگە وپا تاپتىرسا، وندا ارمان جوق. ۇرپاق قامىن ويلاماعان، كۇيكى تىرشىلىكپەن كۇپىنگەن سوزدەردىڭ ق ۇلى دەپ جۇرمەسەڭدەر بولدى. جىلت ەتكەن مىناۋ جاقسى ويدىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ كەتتى اقىلجان. ەسەيىپ قالعانىن اڭعارتقانداي. توسەگىندە ءبىر اۋناپ ءتۇستى.
تاتى دا مازالاعان وي. «اكە بالاعا سىنشى» دەپ قازاق نەگە ايتتى ەكەن؟ بولاشاعىنىڭ بۇعاناسى دۇرىس قاتايۋى ءۇشىن جاسالاتىن قامقورلىقتىڭ تارازىسى جاتسا كەرەك بۇل سوزدە. ال كەرىسىنشە بولسا شە؟ ءاربىر سارىاۋىز بالاپان اتاسىنىڭ ساقالىنا جارماسىپ جۇرسە شە؟ نە قادىر-قاسيەت قالادى وندا. ءسويتىپ، اكەنى بالا تىڭداماعان، بالانى اكە قارعاعان زامان تۋىپ كەتپەي مە؟ قاي-قايداعى قايدان كەلەدى ويىنا. ويدىڭ كوبەيگەنى، مۇمكىن، كامەلەتتىكتىڭ بەلگىسى شىعار. اكەسىن ويلاعانى، شەشەسىن ويلاعانى، اناۋ پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان كەڭەسجاندى ويلاعانى نەسى ايىپ؟ ال وسىناۋ كۇنگە قارلىعاشتاي قاناتىمەن سۋ سەۋىپ، قامقورلىق جاساي جەتكىزگەن ناعاشىسى نارعازىنى نەگە ويلامايدى. اۋداندارى ءبولىنىپ، الىستاپ كەتتى-اۋ. سول ادامنىڭ اقىلىنىڭ جەتپەي تۇرعانىن قاراشى. الدىندا اعا باردا ءارقاشان ارقاندى كەڭگە سالاسىڭ. ال ءوزىڭ جالعىز قالعاندا قالاي ۇشارىن بىلمەي قالباقتاعان قارا قانات بالاپان سەكىلدى جارباڭدايسىڭ. سونداي ساتتە قاناتىنىڭ سۋىلىمەن عانا دەمەپ جىبەرەتىن قىران كەزدەسسە، باعىنىڭ جانعانى، باعىتىڭنىڭ انىقتالعانى ەمەس پە. ال اناربايداي ىسقىرعان ءابجىلان كەزدەسسە، وندا ءبىتتى شارۋاڭ، قىلتي سالادى.
— وسىناۋ جاڭا ءداۋىر دە تاپ سونداي-اۋ، — دەگەن ويدان ۇستادى ءوزىن اقىلجان. قارا قانات بولىپ، قالت-قالت ەتىپ، ۇياسىنىڭ جيەگىندە انە ۇشسام، مىنە ۇشسام دەپ تۇرعان جوق پا. و، تىرشىلىك، قيىندىعىڭ قىرانعا كەزدەسەر داۋىلدان دا ءزارلى، سىرىن تۇبىنە كوز جەتپەس مۇحيتتان دا تەرەڭ-اۋ. سونىڭ الدىمنان شىققان مىناۋ ءبىر بولىمسىز ءتۇيىنىن شەشە الماي، قانشاما اۋرە-سارساڭ بولىپ جاتىرمىن. «ءبىر قىزدىڭ قىرسىعى قىرىق ەسەككە جۇك، ءبىر شاكىرتتىڭ قىرسىعى — قىرىق شاكىرتكە تۇساۋ» دەگەن ءسوزدى سۇزەگەن مولدا ءجيى ايتۋشى ەدى. ول ءپاني جالعاننان بۇل دۇنيەدە وپا تاپپايسىڭ، ول دۇنيەنىڭ راحاتىن كۇتكەن ۇتادى دەپ تاعى قوياتىن. جاس شاعىندا ءمان بەرمەپتى، مولدا ايتتى، ءبارى دۇرىس، باس شۇلعي بەردى. ول كەزدە ويلانباپتى، و دۇنيەدە كورەر راحاتتى سوندا كىم كورىپ كەلىپتى؟ بۇگىنگى بولمىستى دا انارباي ايتتى دەپ، بايىبىنا بارماي باس شۇلعي قابىلداي بەرۋ كەرەك پە. ءبىراق الگى «قىرىق ەسەگىنىڭ» جانى بار. قىرسىق دەگەننىڭ قيامەتىن جەتكىزۋ ءۇشىن ايتىلسا كەرەك. ال اناربايدىڭ قىرسىعىن نەمەن ولشەۋگە بولادى؟ بۇكىل اۋىل بۇگىن مىنا مەن قۇساپ دوڭبەكشىپ جاتقان بولار-اۋ. «قىدىر دارىسىن، قىرسىق شالماسىن» دەپ بەتىن سيپايتىن باتاگويلەردىڭ ءبارى ءبىر نارسەنى سەزىپ سويلەيتىن بولسا كەرەك. مىنا، مىنا جۇرتتى كەشە شالقاسىنان تۇسىرگەن اڭگىمە قۇدايدىڭ جىبەرگەن قىرسىعى ما، ادامنىڭ جاساپ وتىرعان قىرسىعى ما؟ ەرتەڭ باسقاننىڭ سۋىنان وتە الماي ءشايت بولسا، بۇل شاڭىراق ءۇشىن، وسىناۋ باعى اشىلماي قويعان اجى اۋىلى ءۇشىن قىرسىقتىڭ كوكەسى سوندا بولار. قىم-قۋىت وي شاقشاداي باسىن شاراداي قىلدى. اۋەلى ونىڭ ۇشىعىنان ايىرىلىپ شاتاسا باستادى...
تالىقسىپ بارىپ تاڭ الدىندا عانا اقىلجان ۇيقىعا كەتتى. ەرتە تۇرعان مالىباي بالاسىن وياتىپ الماس ءۇشىن اياتىن مىسىقشا باسىپ ۇيدەن شىتىپ كەتكەن. شابدار اتتى ۇستاپ اكەپ، جولعا دايىنداماقشى. دامەلى دە دالادا، جەروشاق باسىندا ءجۇر. «اپالاپ» ءبىر كەزدە كەڭەسجان وياندى. ونى دا كيىندىرىپ، سىرتقا الىپ شىعىپ كەتتى. موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوي-ەشكى، كادىمگى اۋىلدىڭ تاڭەرتەڭگى ۇيرەنشىكتى ابىر-دابىرى باستالدى. اناسى اقىلجان تۇرعاندا بەت-قولىن جۋاتىن سۋ جىلىتىپ قويدى. كەڭەسجان تىرباڭداپ، سۋ قۇيىلعان قۇماندى توگە-موگە سۇيرەلەپ ءجۇر.
— اقانانىڭ قولىنا سۋ قۇي، - دەدى اپاسى. ءتىلى كەلمەي، اقىلجاندى ول «اقانا» دەپ كەتكەن.
ابىر-دابىر اقىلجاندى كوپ ۇيىقتاتا قويعان جوق. تۇرسا، كۇن كوتەرىلىپ قاپتى. شيبارقىت شالبارىن كيىپ، كەۋدەسى جالاڭاش دالاعا شىقتى.
— قول جۋ، قول جۋ، — دەدى كەڭەسجان شۇلدىرلەپ.
شابدار اتتى جەتەكتەپ كەلە جاتقان مالىباي ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى.
— قۇداي-اۋ، شىن با، وتىرىك پە؟ اقىلجاننىڭ قولىنا تىربيىپ سۋ قۇيىپ تۇرعان مىناۋ كەڭەسجان با؟
— ساقتاي گور، تاۋبە، تاۋبە. تىل-كوزدەن اۋلاق. ارتىنان ءبىر قارا ەرت دەپ 17 جىل بويى جىلاعان كوز جاسىمدى قۇدايىم كورىپ ەدى. بۇگىن قولىنا سۋ قۇيسا، ەرتەڭ اتىن ەرتتەپ بەرۋگە جارايدى ەمەس پە. و، تىرشىلىك، و عۇمىر، ساعان داۋا جوق، ءتاۋبا-تاعالا، بەرگەنىڭە شۇكىرشىلىك، ۇزاعىنان، ۇزاعىنان.
مالىباي مىناۋ كورىنىسكە ابدەن تەبىرەنىپ، ەكى كوزى جاساۋراپ، ات ۇستىندە سويلەپ كەلە جاتتى. ءبىر ۋاقىتتا اقىلجان ساقىلداپ كۇلدى. كىشكەنتاي ءىنىسى قولىنداعى قۇماندى نازىك قولى كوتەرە الماي قۇلاتىپ الدى. سۋ cap ەتىپ توگىلىپ قالدى.
— شۋ، شۋ، — دەپ شۇلدىرلەپ، كەڭەسجان شەشەسىنە قاراي تومپاڭداي جونەلدى. «ا قۇدايلاپ» مالىباي كەلەدى، ءماز بولىپ دامەلى قاراپ تۇر. «جالعىزسىڭ-اۋ» دەپ اقىلجانعا ايتا بەرۋشى ەدى، مىنا قاراڭداعان «كۇشىكتىڭ» بۇگىن ءبارىن سەمىرتىپ تۇرعانىن قاراشى. كەشەدەن بەرگى كۇپتىلىكتى ءتىپتى ءبىر ءسات ۇمىتتىرعانداي. ءبىر نارسەنى جاپىرىپ تاستاعانداي كەڭەسجان كىشكەنتاي تاناۋى تاڭىراڭداپ سۋ قۇيىلعان قۇماندى قايتادان كوتەرىپ كەلە جاتتى.
— دامەلى-ەي، عوي جاسا، كەڭەسجاننىڭ اعاسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارادى، — دەيدى مالىباي قۋانىشىن جاسىرا الماي.
— مال قيساڭ، توي جاساۋعا مەن دايىن.
— اينالدىم ەكەۋىنەن دە، وسىلاردىڭ قۇربان توقتىسى بولايىن. مالىبايدىڭ مۇنشاما تەبىرەنگەنىن دامەلىنىڭ كورىپ تۇرعانى ءبىرىنشى رەت. «ءقايتسىن-اۋ، قاتىنسىز قالايىن دەپ تۇرعاندا اعاسى ءولىپ، مەن بۇيىردىم. قۇداي ەكەۋىمىزگە اقىلجاندى بەردى. ارتىنان قارا ەرمەدى-اۋ دەپ جۇرگەندە مىنا ءبىر «كۇشىك» تۋدى. ونىڭ تىپىرلاپ جۇرگەنى، شۇلدىرلەپ سويلەگەنى — ءبارى قىزىق. ەندى، مىنە، اعاسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ تىراشتانىپ ءجۇر. عۇمىر بولسا، ءالى-اق جىگىت بولىپ شىعا كەلەدى». بارعان جەرىنەن اتاسى بۇعان بىردەڭەنى اكەپ جۇرگەنى. انەۋكۇنى «الىپپە» الىپ كەلىپتى. باياعى ءوزى كوز المايتىن، كوز مايىن تاۋىسىپ، قۇر جاتتاي بەرەتىن قۇراننان كەيىن وسى ۇيگە كىرگەن ءبىرىنشى كىتاپ. كەڭەسجاننىڭ وقۋى قايدا بىرەۋ قايدا، ءالى. دەسە-داعى ءومىر دەگەن ۇمىتتەن تۇرماي ما!
— وسىمەن بىرگە وقىپ، ءوزىم دە ساۋاتىمدى اشام.
بۇل بوقمۇرىندى كۇتسە، قايدا ءالى. قالاي وقىسا ەكەن؟ قوي، وقىعاننان بۇرىن الدىمەن ايەل السىن دا. كەشەگى زامان بولسا مۇنداي كەزىندە كەمىندە ەكى بالاسى بولادى عوي. قىز تاڭداپ-اق ءبىتتى. «مالىبايدىڭ جامانىنا قىز جاقپايتىن كورىنەدى» دەپ كەيبىرەۋلەر كەلەكە ەتەدى ەكەن اۋەلى. مىنا ءبىر داۋ قايدان كەزدەستى، كەشە ءوزى دە ءورشىتىپ جىبەردى مە، قالاي؟ نە دە بولسا بارسىن، تاۋەكەل. اۋليە-امبيە وزىڭە جار بولار. كامەلەتكە ەندى تولعاندا وزىنە اباقتى دا كەزدەستى، كوز مايىن تاۋىسىپ حاتشى بوپ جانە ءجۇر. بۇدان بىلاي مىنا وتىرىقشىلدىق دەگەننىڭ وتىنا تۇسپەكشى. بۇعاناسى قاتپاعان بالانى داۋىل قاي جاعىنان سوعىپ كەتەرىن بىلمەيسىڭ. الدە بۇل ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا وسى الاساپىران جازىلدى ما ەكەن؟ ءتىپتى كىشكەنتاي كۇنىنىڭ وزىندە اقتاردىڭ قىلىشىنا تۋرالا جازداعانى اناۋ. جاراتۋشى جار بولعاي ءوزىڭ.
اقىلجاندى ءتۇنى بويى جانشىعان ويدى كەڭەسجاننىڭ مىناۋ قىلىعى زاماتتا سەيىلتىپ جىبەردى. اۋەلى بالا قۇساپ ونىمەن ويناۋعا كوشتى. ەكەۋى بىر-بىرىنە سۋ شاشتى. اقىلجان ودان قاشقان بولادى، اناۋ تومپاڭداپ قۋادى. جاراسقان ءبىر كورىنىس.
— اۋىلناي حاتشىسىنىڭ مىنا ءجۇرىسىن كورسە جۇرت كۇلەر ەدى، — دەدى شەشەسى ءزىلسىز. شىنىن ايتقاندا، ەكى بالاسىنىڭ ويىنىنا ءوزى دە راحاتتانىپ تۇر.
ءبىر كەزدە اۋىل شەتىندەگى اق ۇيدەن انارباي شىقتى. توڭىرەككە قورازدانا قارادى. بەلدەۋدەگى ەرتتەۋلى تۇرعان شابداردى كوردى. كەشە قاتتى كەتىپ، ايقايلاۋىن ايقايلاسا دا، اقىلجاندى اۋدانعا تۇرا شابادى دەپ ويلاماپ ەدى. «مۇمكىن، مەنى دومبىتقانى شىعار» دەپ تۇيگەن-دى. ەرتتەۋلى تۇرعان شابدار ات ونىڭ كوڭىلىن ايرانداي ءىرىتتى. جوتكىرىنىپ ارى-بەرى ءجۇردى. جامىلما شاپانىنىڭ ەتەگى بۇرىلا بەرگەندە جەل كەۋلەپ دالاقتاي بولدى. ونىڭ كەۋدەسى دە وسىنداي دالاقتاي-اۋ. اقىلجان ول جاققا كوز دە تاستاعان جوق، ىنىسىمەن ويناعان كۇيى ۇيىنە كىردى.
***
ەكى كۇننەن كەيىن انارباي جۇرتتى قايتا جينادى. كىسى ولگەندەي تۇنجىراپ وتىرعان ادامدار ونىڭ ءبىر ءسوزىن تىڭداسا، ءبىر ءسوزىن تىڭداعان جوق. وزىنشە جۇمسارتىپ ايتقان بولدى. ءبىراق «وسى جون» دەگەن ءبىر جان بولمادى. شىداي الماي، قايتادان الا سايتانى ۇستاپ كەتتى دە، ايعايعا باستى.
— ال ەندى كونبەسەڭدەر، كوندىرمەي قويمايمىز. اۋىلنايدى مۇندا اي قاراسىن دەپ جىبەرگەن جوق. جەر ءۇي قازۋعا شىعىڭدار، كانە!
انەۋكۇنى سوزگە اسا ارالاسا قويماعان قوسپانبەت:
— ەي، اۋىلناي، الدىمەن ءوزىڭ ونەگە كورسەت، سەن قازشى، سوسىن سەنىڭ قاسىڭنان مەن قازايىن، — دەدى.
— سەنىمەن ءۇيىم تۇرعاي، كورىم قاتار بولماسىن!
— ەندەشە، مىڭ جەردەن بوعىڭدى پىشاقتا، بۇل اۋىلدان ءبىر دە ادام كوشپەيدى.
— مەن كوشىرەم. كوشىرەم دەگەن سوڭ كوشىرەم. مىنە، قاسىمدا ميليسيا. اۋداننان ارنايى كەلدى. مۇنداعى وكىمەتكە قارسىلاردى كوزىن باقىرايتىپ اباقتىعا جابادى. انا اقىماق اقىلجانداردىڭ كوزىنەن سوراسى اعىپ ءقازىر تۇرمەدە وتىر. تۇسىنىكتى مە ەندى؟
جۇرت ءۇنسىز بىر-بىرىنە قارادى. قوسپانبەتتىڭ دە اۋزىنا قۇم قۇيىلعانداي. كەشە بارماقتارىن باسقان ارىزدارى ءجاي بولدى عوي. ەندى وزدەرىنە پالە بولىپ جۇرمەسىن. مالىباي اعاسىنىڭ ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ كەتىپتى. «مەن بارسام، تاعى دا قىزىپ كەتىپ ءبۇلدىرىپ الارمىن» دەپ دامەلى بۇل جولى ۇيدە قالعان-دى.
جۇرت ءۇنسىز ورىن-ورىندارىنان تۇردى. اياقاستى ميليسيانىڭ كەلۋى، اناربايدىڭ جاڭاعى ءسوزى ءبارىنىڭ ساعىن سىندىرعانداي.
— قوسپانبەت، سەن تۇرا تۇر، — دەدى انارباي زىلدەنىپ. جۇرت ۇزاڭقىراي بەرگەندە كۇشىگەنشە ءشۇيىلىپ.
— الدىڭ كۇنگى بۇلىكتى ۇيىمداستىرعان سەنسىڭ، انا جەڭگەندى — مالىبايدىڭ قاتىنىن ايداپ سالعان سەنسىڭ. ءىنىڭدى اۋدانعا شاپتىرعان سەنسىڭ. سەن دە ەندى قامالدىڭ. مىنە، رۇقسات قاعاز، ءمورىمدى باستىم، اكەت، — دەدى قاسىنداعى قارا سۇر جىگىتكە. ول قوسپانبەتكە ءاي-شاي جوق كولكىگەن سالدى. سۇستى نەمەگە قوسپانبەتگىڭ قارسىلىق كورسەتۋگە شاماسى كەلمەدى.
— انا قاراشا ۇيدە ازىرگە وتىرا تۇراسىڭ. اياتىڭا كىسەن سالماي-اق قويايىن. سوسىن اۋدانعا اكەتەم.
— بارسىن ءىنىسىنىڭ قاسىنا. ول جالعىزسىراپ قالعان شىعار، - دەدى انارباي كەكەسىندى كۇلكىسىمەن.
قوسپانبەتتىڭ تۇسىنبەيتىنى بۇل پالە جەر استىنان شىقتى ما؟ ادەيى كەلمەسە قولكىسەندى قايدان العان؟ اقىلجاننىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق قويماي، ءوزىن كىنالى ەتكەن عوي. جارايدى، بىزدىكى ءجون بولماسىن، سوندا تارپا باس سالىپ، تۇرمەگە جابۋ كەرەك پە ەكەن؟
مىنا وتىرعانى قىستا ەت ساقتايتىن توزىعى جەتكەن شاعىن كيىز ءۇي. سىرتىنان ەسىگىن كەلساپپەن تىرەپ كەتتى. مۇنداي قاماۋدان ءبىر-اق تەۋىپ شىعىپ كەتۋىنە بولار ەدى، قايدا بارادى، بۇلاردىڭ قۇرىعى ۇزىن بولىپ تۇر عوي. قاشتى دەپ قىلمىسىن قايتا اۋىرلاتا ءتۇسسىن. نە دە بولسا قۇداي سالدى، كوندى. قۇداي ەمەس، اناربايدىڭ سالعانى بولىپ تۇر عوي.
ۇي-ۇيگە كىرىپ، انارباي مەن ميليسيونەر ەركەك اتاۋلىعا ءبىر-بىر كۇرەك ۇستاتتى. مالىبايدىڭ ۇيىنە كىرۋگە كىبىجىكتەپ باتا المادى. قانشا ايتقانمەن انارباي دامەلىدەن سەسكەنەتىن ەدى. ءبىراق تىلەۋىڭ بەرگىر مالىباي كۇرەگىن الىپ ءوزى شىقتى.
— كانە، سوڭىمىزدان ەرىڭدەر.
جۇپىنى اۋىلدىڭ جۇپىنى ەركەكتەرى كۇرەكتەرىن يىقتارىنا سالعان كۇيى ءشولتۇمسىق جاققا كەتىپ بارا جاتتى. اۋىلدا تەك ايەلدەر، بالا-شاعا، قاراشا ۇيدە قامالعان قوسپانبەت قانا قالدى. ءۇي قازۋعا اتتانعانداردىڭ قاراسى ۇزىلىسىمەن دامەلى قوسپانبەتكە كەلدى. اناۋ ىشتە، مىناۋ سىرتتا تىلدەسىپ تۇر.
— مەن نارعازىعا شاپسام قايتەدى؟ — دەدى دامەلى.
— ول نە بىتىرەدى، بۇل جۇرتتىڭ بارىنە كەلگەن زاۋال عوي، ەكى ورتادا ونىڭ ءوزىن شاتاستىرىپ جۇرەرمىز.
— جوق، بىزدەن گورى دالباساسى بار عوي، قاراپ ولەمىز بە؟ جۇرتتىڭ ءبارى ءبىز قۇساپ وزدەرىنە كور قازىپ جاتىر دەيسىڭ بە، ەڭ بولماسا سونى كورىپ كەلەيىن.
— بۇل ءسوزىڭنىڭ جانى بار.
وسى ەكى ورتادا قوسپانبەتتىڭ كوزى تۋىرلىقتىڭ تەسىگىنەن اناربايدىڭ ءۇي جاتىنا ءتۇسىپ ەدى، شۇبار قاتىنى بۇلارعا قاراپ تۇر ەكەن. باقتىرىپ كەتكەن عوي، ءسىرا.
— انا پالە بىزگە قاراپ تۇر.
جالت بۇرىلعان دامەلى شۇبار قاتىندى كوردى.
— بۇل پالە قۇرىققا سىرىق جالعاپ جەتكىزەدى ەندى بايىنا.
— سەن ۇيىڭە بار نە دە بولسا. كورەسىنى ءوزىم-اق كورەيىن. مەن بىلەتىن انارباي بولسا، سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەپ، ءبارىمىزدى قاماۋدان تايىنبايدى. الگى بالا نە بولدى دەسەڭشى. الدىمەن سونى ءبىلۋ كەرەك.
— مەنىڭ قورىققانىم باسقاننىڭ سۋى ەدى. قاماپ قويسا، ايتەۋىر ازىرگە ءتىرى عوي. اباقتىدان كوز اشپايتىن بولدى-اۋ، سورلى.
دامەلى بۋلىعىپ كوزىنە جاس الدى.
— ءبىز قامالساق تا اۋىلدامىز عوي. تورەمدى ايتساڭشى دەپ سەنىڭ ايەلىڭ دە جىلاپ وتىر.
— جىلاماڭدار. جىلاۋ — السىزدىكتىڭ بەلگىسى. مەن بىلسەم، اقىلجان قامالعان جوق. مىنا سۇمىرايدىڭ ايلاسى. ءبىزدى جانشىپ الۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرعانى. ءبىراق اناۋ ءمىلىسيا قايدان كەلدى، ماعان جۇمباعى سول.
— ءوزى لەپىربايعا ۇقسايدى، — دەدى دامەلى. — اعايىن ەمەس پە ەكەن.
— تۇرا تۇر، تۇرا تۇر.
كەرەگەنىڭ كوزىنەن ۇستاپ تۇرعان قوسپانبەتتىڭ قولىنداعى كىسەن شىلدىر ەتە قالدى. ويىن ارى قاراي جالعاستىرىپ:
— مەن بىلسەم وسى انارباي مەن لەپىرباي ەكەۋى ءبىر ەلدەن، ەكەۋى دە قاناي. توقتا، توقتا. اۋدانداعى جيىننان كەيىن انارباي ەلىنە كەتتى دەپ ەدى عوي اقىلجان. مۇنى ءبىز تۇك بىلمەيتىن توپاس دەپ جۇرگەندە، ءبارىن ارىدان ويلايتىن ارام بولىپ جۇرمەسىن، — دەدى.
— سوندا نە، ءوز رۋىنان شىققان مىلىسيامەن وزگە رۋدى جابىرلەي بەرۋى كەرەك پە؟
— نە دەرىڭ بار ما! ولاي بولۋى دا مۇمكىن.
— العاشقى جيىندا بۇل پالە جوق ەدى عوي، جەر استىنان شىققانداي قايدان كەلدى ءوزى؟
— ماعان دا جۇمباعى سول، — دەدى قوسپانبەت.
الشاڭ باسىپ شۇبار قاتىن كەلە جاتتى. ونىڭ وسى اۋىلدا يمەنەتىنى دامەلى عانا. «نە دەر ەكەن، شاۋىپ الار دەيسىڭ بە» دەپ دامەلى قاسقايا قاراپ تۇرا بەردى.
— ارەستانمەن سويلەسۋگە بولمايدى، — دەدى ول جاقىنداي بەرىپ.
— ارەستان بولسا، ساعان ارەستان. بۇل مەنىڭ قاينىم، — دەدى دامەلى. — سەندەر نە، ادامدىقتان دا كەتكەنسىڭدەر مە!
— وكىمەتكە ولاي ايتۋ ءجون بولمايدى.
— وكىمەت، وكىمەت. جۇرتتى قان جىلاتقان وكىمەت بولۋشى ما ەدى.
— ءتىلىڭىزدى تارتا سويلەڭىز. قاينىڭىز دا سول تىلىنەن تاۋىپ وتىرعان شىعار.
— باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق. مۇمكىن، مەنى دە جاپتىرارسىڭ. — «بىرەۋگە ور قازبا، قازساڭ تەرەڭ قازبا، اقىرى ءوزىڭ كەلىپ تۇسەرسىڭ» دەگەندى ەستۋىڭ بار ما ەدى؟ — دەدى دامەلى ىزبارلانىپ.
— ءسىز دىلمارسىمەڭىز. بالاڭ اباقتىدا، قاينىڭ اباقتىدا، نەسىنە ءدىلمارسيسىز. نە شەكەڭىز قىزىپ ءدىلمارسيسىز.
— شەكەم قىزسىن، قىزباسىن، بالامدى قاي اباقتىعا جاپتىردى بايىڭ؟
— قايدا بولۋشى ەدى. قانايلاردىڭ تۇتقىنىندا.
— قانايلاردىڭ؟ — دەدى ىشتەن ىشقىنا قوسپانبەت. دامەلى دە ءتىل-اۋزى بايلانعانداي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. شۇبار قاتىن كەڭك-كەڭك كۇلدى. توبەلەرىڭنەن جاي ءتۇسىردىم بە دەگەندەي، وزىنە-وزى ءدان ريزا. ءبىراق ول بۇلارعا ناعىز كەرەك سىردى اشىپ قويعانىن سەزگەن جوق.
— ال مىنا ارەستانىڭدى باتىپ ال!
دامەلى ۇيىنە قاراي جالت بۇرىلدى. جۇرىسىندە الدەبىر شەشىمگە بەكەم بەل بۋعاندىق سەزىلەدى. قوسپانبەت ىشتەن:
— دامەلى، العاشقى ويىڭ دۇرىس، — دەپ ايعايلادى. بۇل سوزدە نەندەي سىر بارىن شۇبار قاتىن اڭعارعان جوق. دامەلى ونى تۇسىنە قويدى. «نارعازىعا شاپ» دەگەنى ەدى.
***
اپكەسىنىڭ سۋىت جۇرىسىنەن نارعازى ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزدى. الدىنا الىپ كەلگەن كەڭەسجانى دا كادىمگىدەي ادام بولىپ قالىپتى. شۇلدىرلەپ جۇرتتى كۇلدىرۋمەن ءجۇر. اسىرەسە، قۇماندى الىپ، قولعا سۋ قۇيۋعا تومپاڭداپ تۇرا جۇگىرەتىنى ۇنادى مۇنداعىلارعا.
— اعاسىنىڭ ۇيرەتكەنى، — دەيدى ريزالىعىن جاسىرا الماعان دامەلى.
— بۇگىن سۋ قۇيادى، ەرتەڭ اتىن بايلايدى. ءتىرى بولسا ءالى-اق سەرىك بولىپ شىعا كەلەدى.
نارعازى وسىلايشا دامەلىنى عانا ەمەس، ءوزىن دە جۇباتاتىن سياقتى.
— كىشى جيەننىڭ ءبىرىنشى كەلۋى، بۇعان تاي مىنگىزبەسەك داۋعا قالارمىز، — دەدى زەينەپ ءوزىنىڭ ادەمى نازدى ۇنىمەن.
— تاي، تاي... ودان زورعىنى دا مىنەر امان بولسا، الدىمەن باسقانى ويلانايىق.
دامەلى كەڭەسجانىن الىپ اۋىلىنا قايتىسىمەن نارعازى قاناي اۋىلىنا تارتىپ وتىردى. جارتى كۇندىك جەرگە قۇدايتورى اپ-ساتتە الىپ كەلدى. اۋىل شەتىندە ونىڭ كوزىنە بىردەن تۇسكەنى شۇبار ات، وزەن جاعاسىندا ارقانداۋلى تۇر ەكەن. ءبارى راس بولدى عوي، سوندا بۇل اۋىلدان قالاي شىقتى اقىلجان؟ نە جىن ايداپ كەلدى مۇندا؟
جۇدەۋلەۋ كيىنگەن، كوزىن كولەگەيلەپ وزىنە قاراپ تۇرعان اقساقالعا سالەم بەردى.
— قاي اكىمسىڭ؟ — دەدى شال.
اتى دا كەلىستى، ەر-تۇرمانى دا كەلىستى، ءوزى دە كەلىستى ادامدى اكىمدەردىڭ ءبىرى دەپ قالسا كەرەك. بۇرىن مۇنداي ءساندى جۇرگەندەردى بەك، باي تۇقىمىنان دەپ ويلاۋشى ەدى. ەندى شولاق ەتەكتەردىڭ، اكىمدەردىڭ ءبىرى دەپ ويلايدى. شال كوزىن كوبىنەسە نارعازىنىڭ استىنداعى ەسىك پەن توردەي تورى اتتان المادى.
ويناقشىپ تۇرعانىنا قىزىعا قارايتىن سەكىلدى.
جىلقىمەن كوزى شىققان بەيباق پا ەكەن؟
— اكىم ەمەسپىن، اقساقال! اناۋ قارمىس اۋىلىنان، وزگە اۋداننان كەلە جاتقان قۇدايى قوناقپىن. اۋىلدارىڭىزدا نە جاڭالىق بار؟
— نە جاڭالىق بولۋشى ەدى. ءبىرىن-بىرى اڭدىعان ۋاقىت قوي. وسىندا ءبىر اجى اۋىلىنىڭ بالاسىن تۇتقىنداپ وتىر دەپ ەستىدىم. اناۋ شابدار ات سونىكى، ماعان باققىزىپ قويدى. ءبىزدىڭ لەپىرباي دەگەن ازاماتتى كەزىندە ول ۇستاتقان دەي مە؟ ءتۇسىنىپ بولمايدى، شاتاسقان بىردەڭە.
— اۋىلنايلارىڭ قايدا، اقساقال؟
— اناۋ قىزىل جالاۋ تىگىلگەن ءۇي عوي، قايدا بولۋشى ەدى.
نارعازى تەبىنىپ قالىپ، سولاي قاراي تارتىپ وتىردى. جون ايتقان شالمەن قوشتاسۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى. شال نۇسقاعان ۇيگە كىرىپ كەلسە، جالتىر باس، قوڭقاق مۇرىن، ءوزى سەكىلدى ءبىر قارا مۇرتتى ءتورت اياق ۇستەلدە شىنتاقتاپ وتىر ەكەن. نارعازىنىڭ سالەمىن سالقىن الدى. نارعازى دا ونىڭ ارتىن سالماقتاپ جاتپادى.
— مالىباي ۇلى اقىلجاندى نە ءۇشىن تۇتقىندادىڭدار؟
الگى قوڭقاق مۇرىن سەلك ەتە قالدى. كەكەشتەنىڭكىرەپ بارىپ:
— ءسىز كىمسىز، قايدان كەلگەنسىز؟ — دەدى.
— اۋداننان. وكىمەت ىسىمەن شۇعىل كەلە جاتقان ادامدى نەگە ۇستاعانسىڭدار، قانداي حاقىلارىڭ بار؟
نارعازى باستىرمالاتىپ جىبەردى.
— وسىندا سەڭكەباي دەگەن ءمىلىسا بار ەدى. ۇستاۋ كەرەك دەدى، ۇستاپ وتىرمىز.
— قايدا ول ءمىلىسا؟
— اۋىلدا جوق. سول ۇستالعان ادامنىڭ تۇپ-توركىنىن تەكسەرەم دەپ كەتكەن.
— كىم تاپسىرىپتى وعان؟
— ول جاعى ماعان بەيمالىم.
اۋداننان دەگەن سوڭ الگى قوڭقاق مۇرىندا زارە-قۇت قالمادى. سىرتقا شىققاندا تورى اتتىڭ ۇستىندەگى ورىس ەر-توقىمىن كورىپ، اۋداننان ەكەنىنە كوزى جەتكەندەي بولدى. نارعازىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، بۇلك-بۇلك جەلىپ اقىلجان قاماۋلى تۇرعان قاراشا ۇيگە كەلدى. اياق-قولى كىسەندەۋلى تۇتقىنعا نارعازى بىلدىرمەي كوزىن قىستى.
— كىلتى قايدا كىسەننىڭ؟
— مەندە، — دەدى الگى قوڭقاق مۇرىن.
— بوساتىڭىز. اتى قايدا؟
— وزەن جاعاسىندا ارقانداۋلى.
— الدىرىڭىز.
— قاعاز، پاپكەسى قايدا؟
— مەندە، كەڭسەدە.
— ونداعى جازعانداردى وقىعان ەشكىم بار ما؟
— جوق. بۇل اۋىلدا حات تانيتىن جالعىز اۋىلناي حاتشىسى بار ەدى. كىسىسى ءولىپ، قويۋعا كەتكەن بولاتىن، ەكى اپتا بولدى، جوق.
— قايتارىڭىز.
— ءمىليساڭىز حات تانىماي ما؟
— ناگان تاققانى بولماسا، ول دا ءوزىمىز سەكىلدى، جازعانعا ايتەۋىر قول قويادى، — دەدى قوڭقاق مۇرىن.
وسى كەزدە ەرتتەلگەن شابدار ات كەلدى.
— ءمىنىڭىز، — دەدى نارعازى جيەنىنە.
جاقىندىقتى بىلدىرمەۋ قاجەتتىگىن سەزگەن اقىلجان دا سىر بەرمەدى. ءاي، قاراڭعىلىق-اي دەيدى ىشىنەن. مىنا سورلىنى ناعاشىسى ساۋساعىنىڭ ۇشىندا ويناتىپ تۇر. نارعازى قوڭقاق مۇرىنعا سوڭعى سۇراق قويدى.
— لەپىرباي مەن سەڭكەبايدىڭ جاقىندىقتارى بار ما؟
— ويباي-اۋ، بىرگە تۋىسقان عوي. سەڭكەباي لەپىربايدان ەكى-اق جاس كىشى.
— سولاي دەڭىز!
نارعازى گاپتىڭ نەدە ەكەنىن ەندى ۇققانداي.
— اۋىلعا ادەيى كەلگەندە ءدام تاتىپ دەگەندەي...
قوڭقاق مۇرىن بۇل سوزدەردى كۇمىلجىپ ارەڭ ايتتى.
— راحمەت. وعان ۋاقىت جوق. اۋدانعا بارعان سوڭ حابارلاسامىز. مىنا وكىمەت ادامىن سەبەپسىز ۇستاعانىڭىز ءۇشىن شاقىرىلاتىن شىعارسىز.
اقىلجانعا قاراپ:
— كەتتىك، — دەدى.
قۇدايتورى ەكپىندەتە الا جونەلدى. نارعازى ارتىنا قاراسا، قوڭقاق مۇرىننىڭ بوپ-بوز بولىپ، ءوڭى قاشىپ كەتكەن ەكەن. اقىلجان دا شابداردى تەبىنىپ قالدى. مىنا اۋىلنايدىڭ قاسىندا اناربايدىڭ ايقايى، ءزارى، قاھارى بار عوي. تەرىس بولسا دا، ايتقانىن ىستەتپەي قويمايدى ول. ال مىنا سورلى... بۇل باسقارعان اۋىل دا سورلى شىعار. قۋلىعىن اسىرعاننىڭ ق ۇلى، اقىرعاننىڭ جەمى دەگەن ءسوز. مىناۋ ناعاشىسى نارعازىنىڭ، شەشەسى دامەلىنىڭ تىرلىگى قايدا بۇلاردىڭ قاسىندا. اناربايدى دا كارلەندىرەتىن سول عوي. بىلگەننىڭ قارسىلىعىن بىلمەگەن قاشان دا جاۋلىق دەپ ۇعادى. ەڭ كەسەل وسىندا عوي.
***
— ال سەن قالاي تاپ بولدىڭ بۇل اۋىلعا؟
اقىلجان ناعاشىسىنان قىسىلىپ، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. ايتۋعا دا نامىستانىپ تۇر.
— نەمەنە، كوڭىلىڭ كەتىپ جۇرگەن قىز بار ما ەدى، قانايدان قىز الدىرمايمىن ساعان. قاندى قول سۇمىرايلار شىققان اۋىلعا جولاپ كور.
— جوق، نار-كوكە، ايتۋعا ۇيات.
— ەندى نەمەنە؟
— بارىنە كىنالى مىنا تاسىپ جاتقان باسقان. قايتا ءقازىر باسىلايىن دەپتى عوي.
— ءيا، سوندا؟
— ادەتتە ءوتىپ جۇرگەن جەرگە كەلسەم، سۋدىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، قورىقتىم. ىڭعايلى جەر ىزدەپ، تومەن قاراي جاعالاپ جۇرە بەرەيىن.
سودان كەتە بەرىپپىن، كەتە بەرىپپىن. وسى اۋىلدىڭ تۇسىنا كەلدىم. اۋىلدىڭ اتى اۋىل عوي، ەس قارا تۇتتىم. بۇل تۇستان دا ءوتۋ قيىن ەكەن. ولار ارى وتكەن، بەرى وتكەنگە كومەكتەسۋ ءۇشىن جاعاعا ءبىر شال، ءبىر وگىز قويىپتى. وگىزىڭىز سۋدا جىلقىدان مىقتى بولادى ەكەن. ءارى قورىقپايدى. سودان قويشى، الگى شال شىلبىرىمنان الىپ ار جاققا تارتسىن، شابدار اتقا دا، ءوزى دە كادىمگىدەي ەس بولدى ولار. امان-ەسەن وتتىك، ار جاقتا ءبىر ميليسيا تۇر. ءجون سۇراستىق. اڭقاۋ باسىم ءاتى-جونىمدى، اۋىلىمدى ايتىپ بەرەيىن.
— اناربايدىڭ ۇستىنەن ارىزبەن كەلە جاتقانىڭدى دا ايتتىڭ با؟
— جوق، ابىروي بولعاندا، ونى ايتقان جوقپىن.
ءا... ءا. لەپىربايدى قۇرتقان قۋدىڭ ءبىرىمىن دە. كوزىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەيىن، دەپ، ول بىردەن كارىنە ءمىندى. مەنىڭ جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. مالمانداي سۋ كۇيىمدە اۋىلنايعا الىپ كەلسىن. الگى جەردە وتىرىكتى سوقسىن كەلىپ.
— بۇل قاشقىن، اۋدان ىزدەۋ سالىپ جۇرگەن ادام، جابۋ كەرەك، ءمورىڭىزدى باسىڭىز — دەپ، اۋىلنايدىڭ الدىنا ءبىر قاعازدى تاستاي سالىپ، ءمور سوقتىرىپ الدى.
سودان ءوزىڭىز كورگەن جەردە كىسەندەدى دە تاستادى.
— ياعني پىشاعىن قايراپ جۇرگەن. مۇنىڭ اتىن كەك الۋ دەيدى. قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ كەلگەن سوڭ اياسىن با؟ انارباي باۋىرىنا قوسىلىپ، ول اۋىلدا دا لاڭ سالىپ جاتقان كورىنەدى. قوسپانبەت اعاڭدى دا ءوزىڭ سەكىلدى كىسەندەپ تاستاپتى.
— ءماسساعان، — دەدى اقىلجان. — بۇلاردى تارتىپكە شاقىرامىز دەپ جۇرگەندە، ولار ءبىزدى شەتىمىزدەن قاماپ ۇلگەرگەن ەكەن عوي.
— سەندەر قاعازبەن الامىز دەپ جۇرگەندە، ولار كۇشكە كوشكەن. سەن ايتشى وسى، وكىمەتكە ءبىر تابان جاقىنسىڭ عوي، اي جوق، ءشاي جوق ادامداردى قاماي بەرۋگە ءمىليسانىڭ حاقىسى بار ما؟
— اۋىلناي قىلمىستى دەپ كەلىسىمىن بەرسە، ءمور باسسا، حاقىسى بار. نارعازى مىرس ەتىپ كۇلدى.
— وندا جارىعان ەكەنبىز. انارباي اۋىلناي، ماناعى قاسقا باس وندا جۇرتتى قىرادى دەسەڭشى...
— دۇرىسىندا، ءيا قاشقانى، ءيا ۇرلاعانى، ءيا بىرەۋگە اسىرا ءزابىر كورسەتكەنى دالەلدەنۋى كەرەك. سوندا عانا اۋىلنايدىڭ كەلىسىم بەرۋگە حاقىسى بار.
— ال وزىڭە اۋىلناي ءمورىن باسىپتى. سوندا دالەلدەنگەنى مە؟ سەن قاشقىنسىڭ با؟
— ارينە، ول — جالا.
— ياعني جالا جابۋ وپ-وڭاي دەگەن ءسوز. ءمور باسىلدى، ءبىتتى.
— اڭگىمە — ءمور كىمنىڭ قولىندا، سوندا.
— ءمور مەن ناگاننىڭ جەلىگى تالايىمىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى دەسەڭشى.
— ءبارى ادامىنا بايلانىستى عوي، نار-كوكە.
— ءيا، ءيا، — دەدى نارعازى جيەنىنىڭ ايتقانىمەن كەلىسىپ. — ادامىنا، ادامىنا... ادامدارىن اقىماقتارى باسىپ بارا جاتسا قايتەسىڭ. زۇلىمدىق الدىمەن قيمىلدايدى، ەسىندە بولسىن. سول ءۇشىن دە ول زۇلىمدىق.
ءومىر كورگەن ناعاشىسى ورىندى ايتتى-اۋ وسى ءسوزدى. لەپىربايدى ءتاۋباسىنا كەلتىردىك دەپ جۇرگەندە قالاي-قالاي اينالىپ كەلىپ سوعادى زۇلىمدىق. قاقپانداردىڭ قالاي-قالاي قۇرىلعانىن بىلمەي دە قالادى ەكەنسىڭ. ءوش الۋمەن، كەك الۋمەن كەتە بەرسە، ونىڭ اقىرى نە بولادى؟ اقىلجان ءوزىن ءبىر تۇڭعيىق ايدىنعا كۇمپ دەپ ءتۇسىپ كەتكەندەي سەزىندى. قالت-قۇلت ەتكەن قايعىنى قاي جەردەن الىپ شىعار ەكەن.
داۋىلدار سوعىپ، توڭكەرىپ تاستاپ جۇرە مە، نار-كوكەلەر كەزدەسىپ سۇيرەپ الىپ شىعا ما؟ وگىز ەكەش وگىز دە كۇنى كەشە باسقاننان وتكەندە ەس بولىپ ەدى. مىناۋ ءومىر باسقاننان دا تاسقىندى، باسقاننان دا ايدىندى بولدى عوي. باسقاننىڭ ەڭ بولماسا ارعى جاعالاۋى كورىنىپ تۇرادى، ال ءومىر مۇحيتىنىڭ شە؟ كوز جەتپەيدى.
مىناۋ انارباي، لەپىرباي دەگەندەردەن وكپەلەپ جۇرگەن سۇزەگەن مولداسى كوش ىلگەرى ەكەن-اۋ. سولقىلداعان كوك شىبىعى ساباق وقىمايتىندارعا عانا وينالاتىن. ياعني ماقسات بار وندا. ال مىنالار نە ىستەپ، نە قويعانىن وزدەرى دە بىلمەيدى. جاراعان كەزدە ءبارىن شايناپ تاستايتىن بۋرا سەكىلدى، الدى-ارتىنا قاراماي اۋىزدارىنان تەك كوبىكتەرىن شاشا بەرەدى. سۇمدىق-اۋ، دىنگە قارسى كۇرەس دەپ، ورازا ۇستاپ، اۋزىن بەكىتكەندەردى الىپ سوعىپ، ەكى ۇرتىنا تارى قۇيعاندى دا كوردى. نە بۇل سوندا؟ وزگەنى قايدام، وسىنداي ابەستىكتەر ءوز باسىنا سىيمايدى-اق. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال». ياعني ىعىنا كەتە بەر. سوندا بۇعان دا اناربايلار قۇساپ، قاراڭعى حالىققا قوقاڭداي بەرۋ كەرەك پە؟ جوق، كەڭەس وكىمەتى مۇنىڭ تۇسىنىگىنشە، وزگەشە بولۋعا ءتيىس، جارلى-جاقىبايعا كومەكتەسۋ قاجەت ەكەن، ياعني ءبارى مەيىرىمگە قۇرىلۋى كەرەك. اناۋ بالجان اجەسى، مىناۋ نارعازى ناعاشىسى، شەشەسى دامەلىنى جۇرت نە ءۇشىن جاقسى كورەدى، مەيىرىمى، ادامعا دەگەن قايىرىمى ءۇشىن. اناسىن بۇكىل اجى اۋىلى جاقسى كورگەندىكتەن، «ءدۇلدۇل تاتە» دەيدى. كەشەگى ءباتيما دا ماحاببات ساپارىنا كەتىپ بارا جاتىپ، ءدۇلدۇل تاتەسىنە اۋىلعا قايتسىن دەگەن جوق پا. مەيىرىم ورالسىن دەپ امانات ەتكەنى عوي. بۇكىل قارمىس اۋىلىن ۇيىتىپ وتىرعان بىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم. ال وسى مەيىرىم بۇكىل قوعامدا ورنىقسا شە؟ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ماقساتى سول شىعار-اۋ، تەگى. قاناۋدى جويۋ، ءبىلىم بەرۋ، ايەل تەڭدىگىن ورناتۋ جونىندەگى نيەتتەرى قانداي يگى نيەتتەر. جوق، وسى نيەتتەردى بۇرمالاۋشىلار بار، مۇنىڭ اناربايلارعا قارسى بولىپ جۇرگەنى دۇرىس. تاڭداعان ءبىر، قويعان ماقسات ورتاق بولعانمەن، سوعان جەتۋدىڭ جولى ەكى باسقا بۇلاردا. انارباي ايقايلاپ، توقپاقتاپ، قىرىپ-جويىپ، قورقىتىپ، ۇركىتىپ جەتپەكشى. بۇل بولسا ءتۇسىندىرىپ، يلاندىرىپ، جۇرتتى يمانداي ۇيىتقىسى كەلەدى. قورىققان ادامعا تاماق تا باتپايدى، سۋ دا سىڭبەيدى. اكىرەڭدەي بەرسەڭ، بارا-بارا ءبارى اشىنباي ما؟ ال حالىقتى اشىنتىپ ىستەگەن ىستە نە بەرەكە بار...
بۇلار اۋدان ورتالىعىنا كىرگەندە الدەبىر ابىر-سابىرلىلىقتى بايقادى. ىلگەرىندى-كەيىندى سالت اتتىلار. كوبىسى ميليسيا كيىمىن كيگەن.
— بۇل نە ابىگەر؟ — دەدى نارعازى شەتكى ءۇيدىڭ قاسىنا توقتاپ.
— وسىندا اۋدانىمىزدىڭ حاتشىسىن استىرتىن ءولتىرىپ كەتىپتى. تاركىلەنگەن ءىرى بايلاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى دەيدى ونى جاساعان. جوعارىدان، الماتىدان داۋلەر كەلىپتى. سوسىن ابىگەرلەنبەگەندە قايتەدى.
— كەلدى دەگەن ءداۋى كىم ەكەن؟ ءاتى-جونىن بىلمەدىڭىز بە؟
— ە، قايدام، ايتەۋىر ءبىر مىقتى دەيدى.
نارعازىنىڭ باسىندا «ءجۇسىپ ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن ءبىر وي جىلت ەتە قالدى. نە دە بولسا وزدەرىن ۇلكەن ءبىر وقيعانىڭ ۇستىنەن شىققانداي سەزدى. ات باسىن قايدا تىرەۋ كەرەك؟ ەسىنە بالجان شەشەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ءتۇستى. وسىندا تەرى-تەرسەك جينايدى دەپ ەستۋشى ەدى. سوڭعى كورگەنى شەشەسىنىڭ جىلىندا. ول ەرتەدەگىدەي ات شاپتىرىپ، ايماق جيناعان اس بولعان جوق. ۋاقىت اۋانىنا وراي جاقىن اعايىنداردى عانا شاقىرىپ، مالىن سويىپ، قۇران وقىتتى دا قويدى. كوپكە دەيىن بالجانداي اناعا دۇرىستاپ اس بەرە الماعانىنا نارعازى كۇيزەلىپ تە ءجۇردى. ءبارى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ اتوي سالىپ جۇرگەن اكىمدەر، كىم بىلەدى، بىردەڭەگە ۇشىراتىپ جۇرە مە؟ ءوزىن تاركىلەپ جىبەرمەگەنىنە شۇكىر. ونىڭ ۇستىنە، جانعازى دا اۋىلنايلىعىنان قورقىپ، «اپامنىڭ ارۋاعى كەشىرەر، مىناۋ وپالاڭ-توپالاڭ زاماندا تۇرا تۇرايىق، جاي عانا وتكىزەيىك» دەگەن بولاتىن. نارعازىنىڭ ەڭ سوڭعى كورگەن ۇلكەن اسى -باسىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسى. باسىبەكتەي اتاقتىنىڭ ءوزى اتاۋسىز قالعاندا، مۇنىڭ شەشەسىنىكى شۇكىرلىك قوي. مىنا ىزدەپ كەلە جاتقان نەمەرە ءىنىسى سوندا ادەيىلەپ كەلگەن بولاتىن. ەتى ءتىرى، جۇعىمدى جىگىت كورىنگەن. كەل، كەل دەپ شاقىرىپ كەتكەنى بار ەدى. انارباي سەبەپ بولىپ، مىنە، كەلە جاتىر.
الاقانداي اۋدان ورتالىعىندا ءبىرىن-بىرى بىلمەيتىن نە بار. وزەننىڭ ار جاعىندا تۇرادى دەدى. كوپىردەن ءوتۋ كەرەك بولار. ەسىنە اقسۋدىڭ كوپىرى باياعى قۇدايتورى قارعيتىن گتتۋ-دىڭ ۇلكەن دۋالىنىڭ قاسىندا. يەسى اتتى سوعان قاراي تارتتى. وزەن بىتكەن بيىل قۇتىرىپ كەتكەن بە، بۇل دا اۋزى-مۇرنى شىعىپ تاسۋلى ەكەن. اۋەلى كوپىردى قيسايتىپ كەتىپتى. الدارىنان مىلتىق اسىنعان ادام شىقتى دا:
— كوپىردەن وتۋگە بولمايدى، قۇلايىن دەپ تۇر، — دەدى.
— ەندى قايدان وتەمىز؟
مىلتىقتى جوعارى جاقتى كورسەتتى.
— جۇرت سوناۋ جايداقتاۋ جەردەن جالداپ ءوتىپ جاتىر...
— جۇرتتىڭ ىستەگەنىن بۇلار دا ىستەدى.
نارعازى مەن اقىلجان كەلگەندە شەشەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ۇيدە بولىپ شىقتى. جىك-جاپار ەلپىلدەپ قارسى الىپ، اتتان ءتۇسىردى.
شاعىن اۋلاسى، شاعىن ەكى بولمەسى بار ەكەن. اۋلاسىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءتورت دوڭگەلەكتى اربا، ونىڭ ار جاعىندا كىرەلەپ جيىپ قويعان قويدىڭ كەپكەن تەرىلەرى. قۇدايتورى مەن شابدار ات پىسقىرىپ ۇرىككىسى كەلىپ ەدى، ءۇي يەسى ولاردى قاقپانىڭ سىرتىنداعى ات اعاشقا بايلادى.
قىسقاشا اماندىقتان، اۋىل-ايماقتىڭ جايىن سۇراسقاننان كەيىن نارعازى مىناۋ ۇلكەن ابىگەردىڭ جايىن سۇرادى.
— ەستىگەندەرىڭىزدىڭ ءبارى راس، ءقازىر جارتى ساعاتتان كەيىن سول حاتشىنى جەرلەۋگە ارنالعان مەتەنگ بولادى. اناۋ قىستاقتىڭ سىرتىندا.
ءۇي يەسى باتىس جاقتى كورسەتتى. جۇرت جان-جاقتان اعىلىپ بارا جاتىر ەكەن. اتتىسى، جاياۋلىسى، ءتىپتى تۇيەلىسى دە بار.
— مەتەنگىسى نەمەنە؟
— كادىمگى جيىن، جينالىس.
— ولگەن ادامعا دا جينالىس اشا ما؟
ءۇي يەسى دە، اقىلجان دا كۇلىپ جىبەردى.
— سولاي بولعان عوي. بۇل ەندى توتەنشە ءولىم ەمەس پە.
— سوندا قالاي ولگەن؟
— كەڭسەسىندە وتىرعاندا مەليسا كيىمىن كيىپ كەلگەن بىرەۋ اتىپ كەتكەن.
— سۇمدىق-اي، مۇنداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن.
— انادا عانا وتىرىقشىلدىققا كوشۋ جونىندەگى ءسوزىن تىڭداپ ەدىم جينالىستا، — دەدى اقىلجان. — ءبىر بايسالدى ورنىقتى كىسى سەكىلدى كورىنىپ ەدى.
كەنەت ويعا قالدى. مىناۋ ۇلكەن ماشاحاتپەن الىپ كەلە جاتقان ارىزىن ەندى كىم تىڭدايدى.
اپىرماي، مىنا اناربايدىڭ پەرىشتەسىنىڭ كەرەمەتى-اي. باسقاننىڭ سۋى جولدان ءبىر بۇرىپ اكەتسە، ەندى، مىنە، حاتشىنىڭ ولىمىنە تاپ بولىپ تۇر. ويىن:
— جوعارىدان كەلگەن كىم ەكەن؟ — دەگەن ناعاشىسىنىڭ ءسوزى ءبولىپ جىبەردى.
— اتى ەسىمدە جوق. اكەسىنىڭ اتى ەسبەرگەن كورىنەدى، — دەدى ءۇي يەسى. قۋانعاننان نارعازى ورنىنان اتىپ تۇرا جازدادى.
— ءجۇسىپ ەمەس پە؟
— تاپ ءوزى. ايتەۋىر ءبىر دوكەي دەيدى.
نارعازى دا، اقىلجان دا قۋانىشتارىن جاسىرا المادى.
— قوي، ءبارىن قويىپ ءبىز دە سوندا بارايىق. كىسى ولگەندەگى جينالىس قالاي بولار ەكەن، سونى كورەيىك.
سوڭعى ءسوزىن نارعازى ءسال كەكەسىندىلەۋ ايتتى. كۇنى-تۇنى جينالىستان كوز اشا الماي ءجۇرمىز عوي. مۇنداي جينالىسقا دا بارايىق. قيت ەتسە جينالىس، كيت ەتسە جينالىس. جينالعاندا جۇرتتىڭ پىكىرىن تىڭداسا ءبىر ءسارى. جوق، كەلگەن وكىل سويلەيدى، اۋىلناي سويلەيدى، جاشەيكە سويلەيدى. سوزدەرىنىڭ سوڭى قورقىتۋ، ۇركىتۋ. ءتىپتى تۇسىنبەگەنىن سۇراعىسى كەلگەندى ايقايلاي باسىپ تاستايدى. ايتەۋىر قوعاشا جاپىرىلىپ قول كوتەرۋ دەگەن بىردەڭە شىقتى. كوتەرمەسەڭ تاعى پالە، كەڭەس وكىمەتىنە قارسىسىڭ دەپ تارپا باس سالادى. قورىققانىنان «سەن ءقازىر اتىلاسىڭ» دەسە دە قول كوتەرە بەرەتىن ماڭگۇرتتەر كوبەيدى. ەندى مىنا ولىككە ارنالعان جينالىستا نە بولار ەكەن.
ءۇي يەسى جاياۋ، نارعازى مەن اقىلجان اتتارىنا ءمىنىپ، جينالىس بولاتىن جاققا بەتتەدى. بىرەۋ جىلاپ جۇرسە، بىرەۋ اۋەستىكپەن ورتادا تومپەشىكتىڭ ۇستىندە تۇرعان تابىتقا مويىندارىن سوزىپ-سوزىپ قارايدى. تابىتتى قىزىل ماتامەن قاپتاپتى. ولىكتىڭ بەتىن دە قىزىل ماتامەن جاۋىپ قويىپتى. شودىرمەن ارالاسىپ جۇرگەندە ورىستاردىڭ بىردى-ەكىلى ولىك جونەلتكەنىن كورگەن، ولار دا تابىتقا سالىپ كومگەن-دى. ءبىراق تابىتتارى قۇر قاراعاي تاقتايدان بولۋشى ەدى. ال مىنا تابىتتى قىزىلداپ تاستاپتى.
— سۇمدىق-اي، مۇسىلماننىڭ بالاسىن تابىتقا سالعاندى كىم كورگەن. ول دۇنيەگە بارعاندا نە دەيدى؟ بايعۇستى وسى باستان توزاققا جىبەرۋ دەگەن ءسوز عوي.
الدەكىمدەر وسىلاي كۇڭكىلدەسىپ ءجۇر. ىشتەي نارعازى دا سولاردىڭ جاعىندا سەكىلدى. ءبىراق الدەبىر تەنتەك پىكىر بۇيىرىنەن تۇرتكىلەيدى. «ولگەننەن سوڭ تابىتى نە، اقىرەتى نە، ءبارىبىر ەمەس پە، ايتەۋىر جەر قوينىنا باراسىڭ. بۇل دۇنيەدە وتقا كۇيىپ، سۋعا ءتۇسىپ جيناعان مۇلكىڭنەن ون كەز اقىرەتتى عانا بۇيىرتاتىن مۇسىلمانشادان گورى وسى دا دۇرىس شىعار». بۇل پىكىرىن سۇزەگەن مولدا ەستىسە عوي، «كاپىر، كاپىر» دەپ بوعىن پىشاقتاسىن. ءبىراق ونىڭ كۇنى دە ءقازىر مۇشكىل-اۋ. نامازدى جاسىرىپ وقيدى، ورازانى ۇرلاپ ۇستايدى. اللاسىن دا اينالاسىنا قاراپ ايتادى. لەپىرباي سەكىلدىلەر «اللالاعاندى» دا جاۋىپ تاستاۋعا ءازىر. اناربايدىڭ قاراماعىندا بولماعانىنا شۇكىر. ءدىن دەسە تۇلا بويى تىتىرەنىپ، مولدالاردىڭ كوپ ابەستىگىن بۇرىن ءوزى مازاق قىلاتىن ەدى، ءقازىر ولارعا كادىمگىدەي جانى اشيدى. سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي ەتتى عوي سورلىلاردى. جانازا شىعارماسا، جينالعان جەردە كۇڭىرەنتىپ قۇران وقىپ وتىرماسا، نە ءسان قالدى مولدادا. مىنا جەردە سۇزەگەن مولدا بولسا، جانازا شىعارۋ قولىنا تيسە، قانداي سۇڭقىلداتار ەدى. كۇمىستەي سۇلۋ ساقالى، اق سالدەسى، ادەمى تىگىلگەن قارا بارقىت شاپانى — ءبارى-بارى جاراسىپ تۇرار ەدى-اۋ. وقشاۋ كورىنىپ، وقشاۋ سازدى ۇنىمەن جۇرتتى ۇيىتىپ جىبەرەر ەدى. بىر-ەكى رەت سۇزەگەن مولدا شىعارعان جانازاعا قاتىسقانى بار. ءبىر بولەك دۇنيەگە كىرىپ، ءوزى دە ول دۇنيەنى ارالاپ شىققانداي سەزىنگەن. قۇرىسىن، سودان قايتىپ جانازاعا كىرگەن ەمەس. ءدىنىڭىزدىڭ دە سيقىرى بار. سيقىرى بولماسا، وسىناۋ عالامنىڭ تەڭ جارتىسى مۇحامبەتتىڭ ۇمبەتى بولا ما؟ مولدالار سولاي دەيدى عوي، راس بولسا.
ول بايعۇستار ەندى جانازاعا دا قاشقاقتاپ بارمايدى، قورقادى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، ءبىر ولىككە جانازا شىعاراتىن جان تابىلماپتى دەيدى. ساسقان جۇرت اۋىل سىرتىنان وتەتىن جولعا قاراۋىل قويىپ، كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنىڭ الدىن توسىپتى. سوندا ايتاتىندارى:
— وۋ، اتايىن، جانازا شىعارا بىلەسىڭ بە؟ اۋىلىمىزدا ءبىر اعايىنىمىز ءولىپ، كومە الماي وتىرمىز.
— تۇسىنا نە بايلادىڭدار؟ — دەپ سۇراپتى قۋاقى بىرەۋ. — ءبىر الا بايتال، ەكى قوي.
— بىلەم، ەندەشە، - دەپتى الگى جولاۋشى.
جول كۇتكەن پەندە قۋانعانىنان اۋىلىنا «تاپتىم، تاپتىم» دەپ ايعايلاپ شاۋىپ كەلىپتى.
سوندا ورتا جولدان تابىلعان «ولجا» مولدانىڭ شىعارعان نامازى ەكەن دەيدى:
ۇزىنىڭنان جاتىپسىڭ،
كولدەنەڭىنەن قاتىپسىڭ،
ەل ساندالىپ جۇرگەندە،
سەن اقىلدى تاۋىپسىڭ،
ەكى قوي ساعان،
الا بايتال ماعان، اللاۋاكپار!
وسى «جانازا» ەسىنە تۇسكەن سايىن كۇلەتىن نارعازى. «ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى، ولىكتى جەردە مولدا سەمىرەدى» دەپ ول بايعۇستاردى كەلەمەجدەپ جۇرگەندە ەندى زار بولدىق-اۋ. بوستاندىق، بوستاندىق دەگەندە بۇل مولدالارعا جاتپاي ما ەكەن. ولار دا ادام عوي. اۋەلى مەككەگە بارىپ، قاجى بولعانداردىڭ ءبىرازى تاركىلەۋگە ءتۇسىپ، يت جەككەنگە كەتتى. سيرەدى-اۋ وزدەرى دە. ەندى مىنا مەتەنگە وتكىزۋ جاڭاشا شىعارىلاتىن جانازا بولعانى ما؟
نارعازىنىڭ ويىن سالدىرلاپ كەلە جاتقان اربانىڭ داۋسى بۇزىپ جىبەردى. قوس ات جەككەن جەڭىل اربا بۇعان دەيىنگى كورىپ جۇرگەن اربالاردان وزگەشە. ارتىندا بيىكتەۋ ارقاسۇيەر جاساعان. كوشىر وتىراتىن الدىڭعى جاتى دا بيىك. وقتاۋداي جارقىراعان ەكى اق بوز ات بۇلكىل جەلىسپەن عانا كەلە جاتىر.
نارعازىنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى، ارتتا وتىرعاننىڭ ءبىرى — ءجۇسىپ. جۇرتتىڭ ءبارى اربا كەلە جاتقان جاققا جاپىرىلا قارادى. نارعازى شابداردىڭ ۇستىندە ەنتەلەي قاراپ تۇرعان اقىلجاندى بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالدى.
— ءجۇسىپ!
الگى اربانىڭ ارتىندا تاتى ەكى جەڭىل اربا كەلەدى. ايەلدەر مەن بالا-شاعا مىنگەن سەكىلدى. سونىڭ بىرەۋىنەن قۇلاق تۇندىرعان زارلى ءۇن شىقتى.
— قۇلىنىم-اۋ، قۇلىنىم. قىرشىن كەتكەن قۇلىنىم!
شەشەسى بولۋ كەرەك. باسىندا قارا ءشالى، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، اربانىڭ ۇستىنەن قۇلاپ تۇسە جازداپ وتىر. ەكى جاعىنان قولتىقتاعان ەكى جىگىت. بۇل زارلى ءۇندى ەستىگەندە جۇرتتىڭ ءبارى تۇنشىعىپ سالا بەردى. نارعازى دا، اقىلجان دا سەزىمدەرىنە ەرىك بەردى. انانى ارەڭ دەپ ۋاتىپ، كەلگەندەر جينالىستى اشۋعا ىڭعايلاندى. نارعازىنىڭ پايىمداۋىنشا، ءجۇسىپ بۇرىنعىدان جۇدەگەن، ءتىپتى قارتاڭ تارتقان سەكىلدى. سۋاعارىنداعى مۇرتى، تىپ-تىك دەنەسى، ويلى كوزى عانا قالپىندا. ءوزى ءمىنىپ كەلگەن اربانىڭ ۇستىنە شىقتى. قيسىق جاعالى سارى جىبەك كويلەگىنىڭ تاماق تۇيمەسىن اعىتىپ، داۋسىن كەنەدى. ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن يەگىن تىكتەۋ كوتەرىپ، جينالعان قالىڭ جۇرتقا مۇڭدى كوزىن تاستادى.
— ءقادىرلى جولداستار، اعايىن-تۋعاندار، باۋىرلار! سىزدەر مەن بىزدەر ازالى جيىنعا كەلىپ تۇرمىز. جاڭا ءومىر جولىنداعى ابزال كۇرەسكەردى، اياۋلى ازاماتتى تاپ جاۋلارى قىرشىننان قيىپ كەتتى. ولار ەندى وسىنداي جولعا كوشتى. ريەۆوليۋسيا، توڭكەرىس شىعىنسىز بولمايدى، ءبىراق مىناۋ وتە وكىنىشتى قازا، وقىس ءولىم. مايدانسىز، بەيبىت كۇندەگى مۇنداي ارەكەت كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى ءالى كوپ ەكەنىن دالەلدەيدى.
اشىق جاۋدان جاسىرىن جاۋ جامان. ءقادىرلى دوسىمىز، قايسار بولشيەۆيك ۇمبەت مامبەتوۆتىڭ العا قويعان ماقساتى ۇلكەن ەدى. ول ەزىنىڭ عۇمىرىن ەڭبەكشىلەرگە باقىتتى ءومىر ورناتۋعا ارناعان بولاتىن. ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز ەندى وسىنداي ومىرلەرگە قاستاندىق جاساۋعا كوشتى. ارداقتى انامىز، ۇمبەتتىڭ اعايىن-تۋعاندارى، قايعىلارىڭىزعا ورتاقتاسا وتىرىپ، الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان قايعىرا كوڭىل ايتامىز. ۇمبەت ۇلى ماقسات جولىندا قازا تاپتى، ول بىزبەن ماڭگى بىرگە، ول سەكىلدى بولشيەۆيكتەردىڭ جارقىن بەينەسى ەش ۋاقىتتا ۇمىتىلمايدى. ول جەر قوينىنا كەتىپ بارا جاتقانمەن، جەر بەتىندەگى اسىل ارمانىنا باسقالار جەتەدى. ۇرپاق باقىتى ءۇشىن قۇربان بولعانداردىڭ تامىرىن ءۇزىلدى دەۋگە بولمايدى، ول جالعاسا بەرمەك. ەرتەڭگى باقىتتى تۇرمىستان سول ومىرلەردىڭ وتەۋىن كورەمىز. ءبىراق بۇل ءولىم ءبىزدى ساقتىققا، مەيلىنشە ساقتىققا شاقىرادى. سىرتى جىلتىراپ، ءىشى مۇڭكىگەن جاۋلار ءالى بار ارامىزدا. تاپ جاۋلارى دەيمىز ولاردى. باۋىرىم ۇمبەت، كەگىڭدى جىبەرمەيمىز، ارتىڭ باقىت باتى بولسىن. قايتەيىك، قىرشىن كەتتىڭ، باقىل بول!
جۇرت جىلاپ تۇر، ايەلدەر جاعى سىڭسىپ كەتتى.
— قۇلىنىم، قۇلىنىم، - دەپ اناسىنىڭ ىشقىنعان داۋسى شىقتى.
— ەندىگى ءسوز كورشى سارقان اۋدانىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى فەودور افاناسيەۆيچ بەلوزەروۆكە بەرىلەدى.
ءجۇسىپ اينالاسىنا قاراپ، ارباعا فەودوردىڭ شىعۋىن كۇتتى. نارعازى بايقاماپتى، ول وزىنەن تاياق تاستام جەردە عانا تۇر ەكەن. قولىنا بەتورامالىن الىپ، كوزىن ءبىر ءسۇرتتى دە، ارباعا شىقتى. اربانىڭ ۇستىندە ءتىپتى ءىرى كورىندى.
— قىمباتتى دوستار، - دەپ ول تازا قازاقشا باستادى. جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. «مىناۋ قايتەدى-ەي» دەگەندەي، كەيبىرەۋلەر ءتىپتى وتان تەسىلىپ قالىپتى. جينالعانداردىڭ نازارىن تاتى دا اۋدارعىسى كەلگەندەي ول ءبىراز ءۇنسىز تۇردى. الدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى مە؟
— ماعان سويلەۋ وتە قيىن بولىپ تۇر. ۇمبەت تۋعان ىنىمدەي بولىپ كەتىپ ەدى. ەكەۋمىز ماسكەۋدە ءتورت جىل بىرگە وقىدىق. ول العىر ەدى، زەرەك ەدى. مىناۋ جاڭا ومىرگە سونداي قۇشتار ەدى. كوپ-كوپ جاقسى جوسپارلارى بولاتىن. ولكەسىن، قازاق جەرىن گۇلدەنگەن كۇيىندە كورگىسى كەلەتىن. لاعنەت جاۋ بۇعان كەزەگەن وتىن ءوز حالقىنىڭ اسا ءبىر ءۇمىت كۇتەر پەرزەنتىنە كەزەگەنىن ءبىلدى مە ەكەن؟ ءبىراق جاۋدىڭ اتى جاۋ عوي. ونىڭ كوزىن وشپەندىلىك شەلى قاپتاپ تۇك كورسەتپەيدى. ۇمبەت - ءوزىنىڭ قازاسىمەن بىزگە جۇمىلا تۇسىڭدەر، كوزدەگەن ماقساتقا ادال بولىڭدار دەپ كەتكەندەي.
— ءقادىرلى انا! — دەدى فەودور بۇدان سوڭ ەكىنشى اربادا ارەڭ وتىرعان مارقۇمنىڭ شەشەسىنە قاراپ. - ۇمبەتتىڭ ورنىن ءسىز ءۇشىن ەشكىم تولتىرا المايدى. ءبىراق ەندىگى بالالارىڭىز، مىنا تۇرعان بىزدەر امان بولايىق، مىناۋ جاڭا ءومىر امان بولسىن. جاۋلاردىڭ ساعىن سىندىرىپ، كوزىن قىزىقتىراتىن ۇلدار ءوسىرۋ ءۇشىن مىنا سىزدەر، انالار امان بولىڭىزدار. اياۋلى باۋىرىم، ءومىرىڭ قىسقا بولىپ، ارماندا كەتتىڭ، امال نە! توپىراعىڭ تورقا بولسىن!
شودىر جۇرتتى ءتىپتى تەبىرەنتىپ جىبەردى. ءجۇسىپ ەكەۋى اربادان ءتۇسىپ، ۇمبەتتىڭ اناسىنا قاراي بەتتەدى.
— قۇلىندارىم-اۋ، ءبارىڭ دە امان بولىڭدار... دار... — دەپ زارلادى ول كىسى. ەكى قولتىعىنان العان ءجۇسىپ پەن شودىرعا:
— ەڭ بولماسا مۇسىلمانشالاپ جەرلەۋگە بولماي ما؟ — دەپ جاستى كوزىمەن مۇڭايا قارادى.
— اپا، ۇمبەت پارتيا مۇشەسى. بولشيەۆيك. بۇل ارادا اڭگىمە كاپىرشىلەگەندە، مۇسىلمانشالاعاندا ەمەس. جاڭا تارتىپپەن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تارتىبىمەن جەرلەمەكپىز. اناۋ قىزىل ماتا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۋىنىڭ ءتۇسى.
— مەيىلدەرىڭ، قاراقتارىم. ولگەننەن سوڭ ەسكى ءتارتىبى نە، جاڭا ءتارتىبى نە؟ الگى زۇلىمدى، اتقان زۇلىمدى تاپتىڭدار ما؟
انا قايتادان اڭىراپ قويا بەردى.
— تابامىز، مىندەتتى تۇردە تابامىز، اپا! - دەدى ءجۇسىپ. — مەن تاپسىرما بەردىم.
وسى كەزدە شودىردىڭ كوزى قابىرگە توپىراق سالىپ جاتقان نارعازىعا ءتۇستى. ءمۇسىندى مول دەنەسى مەن مۇندالاپ تۇر. ول مۇندا قايدان ءجۇر؟ سوناۋ ءبورلى اۋدانىنان ادەيى كەلگەنى مە؟
جاڭا عانا ءۇيۋلى توپىراق ۇستىندە تۇرعان تابىتتىڭ جوق بولعانىن كورىپ، انا قايتادان داۋىس سالدى. ونى قوستاپ زارلاعان ۇندەر ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. قابىرعا دەنە تۇسەر كەزدەگى وسى ءبىر ءساتتىڭ اۋىرى-اي. كۇدەر مۇلدە ءۇزىلىپ، ادامنىڭ ولگەنىنە شىنىمەن كوزىڭ جەتكەندەي بولادى. اششى داۋىستاردىڭ شىعاتىنى دا سوندىقتان بولسا كەرەك. شىڭعىرىپ بالا جىلاپ، ىنگەندەي انا بوزداپ، ازا بويىڭ قازا بولادى. الپىس ەكى تامىرىڭنىڭ بارىنە ينە تىعىپ، قانىڭدى سورىپ العانداي بويىڭ مۇزداپ كەتەدى. شەكە تامىرىن سولقىلداپ، اۋا جەتپەيدى، جۇرەگىڭ قىسىلادى. وسىنداي كۇيدە تۇرعان جۇسىپكە شودىر:
— نارعازى وسىندا ءجۇر، — دەدى.
— مانا كەلگەندە بىردەن كوردىم، نەعىپ ءجۇر ەكەن؟ ولاردىڭ مەن بىلسەم، اۋدانى باسقا ەمەس پە.
— ءيا، ولاردىڭ تۇرعان جەرى ەندى ءبورلى اۋدانىنا قارايدى.
— بىزگە وسىندا جولىقسىن دا. مەنىڭ دە كورمەگەنىمە ەكىنشى جىل. ءقابىردىڭ توپىراعى ەداۋىر ءۇيىلىپ قالعاندا ءجۇسىپ پەن شودىر دا ءۇش كۇرەكتەن توپىراق سالدى. ولارعا تۇرعان جۇرتتىڭ نازارى ءتۇستى.
— ءقازىر مىلتىقتان ساليۋت بەرىلەدى، اتتار ۇركىپ جۇرمەسىن، — دەپ ايقايلادى بىرەۋ.
سول-اق ەكەن، بىرنەشە دۇركىن وق اتىلدى. الدىمەن اربادا تۇرعان ەكى اقبوز الا قاشتى. ءبىراق كوشىر جىبەرمەي ۇستاپ قالدى. قۇدايتورى مەن شابدار ات تا ءبىر-بىر جۇلقىنىپ الدى.
جۇرت ۋلاپ-شۋلاپ ۇيدى-ۇيىنە تاراسقاندا، اقسۋ قىستاعىنىڭ باتىس جاعىندا جاپادان جالعىز جاس ءقابىر جاتتى. اقىلجان الدەنەشە رەت بۇرىلىپ قارادى وعان. ىشىندە ءبىر كەك ءتۇيىن تارتقان سەكىلدى. قۇلاعىندا انانىڭ زارى ءوز شەشەسى دامەلىنىڭ داۋسىنا ۇقساپ كەتتى. تۇلا بويى ءدىر ەتتى. كوزىمەن ماناتى انا مىنگەن اربانى ىزدەدى. مىناۋ توڭىرەك تۇگەل كۇڭىرەنگەندەي بوپ كەتتى. اسپان تۇنەرىپ، كۇن بۇلت استىنا تىعىلىپتى. بۇلار تۇسكەن ۇيىنە جەتكەنشە جاۋىن توگىپ-توگىپ جىبەردى. جاڭا عانا جەر قوينىنا بەرگەن ازاماتتى تابيعات تا جوقتاعانداي بولىپ كەتتى مە، قالاي؟
نارعازى اقىلجاندى ەرتىپ اۋپارتكومنىڭ ۇيىنە كەلگەندە جۇرت جينالىستان جاڭا تاراعان ەكەن. توپ-توپ بولىپ شىتىپ جاتتى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە وتىرعان جاس قىز:
— ءسىزدىڭ ءاتى-جونىڭىز كىم؟ — دەدى.
— نارعازى. مىنا جىگىتتىڭ اتى — اقىلجان.
— اكەلەرىڭىزدىڭ اتى؟
— بۇل كۇندە اكەڭدى قانجىعاڭا بايلاپ جۇرمەسەڭ بولمايتىن بولعان با؟ — دەپ كۇلدى نارعازى.
— تۇرعانبەك! سەنىڭ اكەڭنىڭ اتى مالىباي عوي.
— ەسبەرگەنوۆ جولداس سىزدەردى كۇتىپ وتىر. ءقازىر...
قوس بۇرىمىن ارقاسىنا لاقتىرىپ تاستاپ، جاس قىز ەسىگى جابىق بولمەگە كىرىپ كەتتى.
نارعازى اقىلجانعا قاراپ بارماعىن كورسەتتى. اقىر قىز تاڭداپ ءجۇرسىڭ، مىنانى كور دەگەندەي. بولمەدەن شىققاندا قىزدىڭ كوزى اقىلجاننىڭ كوزىمەن كەزدەسىپ قالدى. تۇپ-تۇنىق جانارىن دەرەۋ جالت بۇردى دا:
— كىرىڭىزدەر، - دەدى.
اقىلجان جاعاسىن تۇزەپ، ۇستىندەگى كەڭىردەك بارقىت كوستيۋمىنىڭ قالتاسىن تۇزەدى. قىزدىڭ الدىندا ساندەنگەنى مە، الدە ىشكە كىرۋگە جينالعانى ما، ول جاعىن ءوزى دە بىلمەيدى. جاڭاعى ءوزى سۇقتانعانداي، مۇنىڭ سىرتىنان دا قىز كوز الماي قاراپ تۇرعان سياقتى. ناعاشىسىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ ىشكە كىرىپ كەتتى.
الدىمەن جۇسىپپەن، سودان كەيىن شودىرمەن قۇشاقتاستى نارعازى. اقىلجان ول كىسىلەرگە باسىن يزەپ، يبالى سالەم بەردى.
— ال، ناكە، قال قالاي، ءۇي ءىشى، اۋىل-ايماق امان با؟ زەينەپ جەڭگەي قۋاتتى ما؟
— ءبارى دە دۇرىس-اۋ، ءبىراق مىناۋ ازاماتتىڭ قايعىلى قازاسىنا تاپ بولعانىمىز جانعا باتىپ تۇر. كەشەگى اناسىنىڭ زارى ءالى قۇلاعىمدا. ونىڭ قاسىندا بىزدىكى انشەيىن عوي.
ءجۇسىپ ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى دا:
— مىنا جاس جىگىت كىم؟ — دەدى اقىلجانعا قاراپ.
— بۇل باياعى ءوزىڭىزدىڭ وتىرعان جەرىڭىزگە اۋناتقان جيەنىم عوي.
— بارەكەلدى! ءداۋ جىگىت بولىپتى عوي. ناعاشىسىنا تارتسا تەگىن بولماس. كانە، دۇرىستاپ تانىسايىق، قولىڭدى اكەل.
اقىلجان ۇيالا العا ۇمتىلدى، قولىن بەردى.
شودىر: — بىزبەن دە تانىس بول، — دەدى.
اقىلجان ودان سايىن قىزاردى. قولىن بەردى.
— ناكە، كورگەن جەردە كوڭىل ايت دەيدى عوي قازاق. بالجان شەشەمىزدىڭ ارتى قايىرلى بولسىن.
— راحمەت، جۇكە!
— مىنا فەودور افاناسيەۆيچ ات قويىپ بارىپتى عوي.
ۇشەۋى دە ءماز بولىپ كۇلدى. اقىلجان سىپايى عانا ەزۋ تارتتى.
— ول ءبىر ەستەن كەتپەس دۇنيە بولدى. ءبىزدىڭ اۋىل جىر ەتىپ ايتىپ ءجۇر. ەسكى دوس ولە-ولگەنشە ۇمىتپايتىن كەسەك ءىس جاسادى. ورىس تۇرعاي، قازاقتىڭ ءوزى ات قويۋدى ۇمىتىپ بارا جاتقاندا...
— نەگە ۇمىتادى؟ ول حالىقتىڭ سالتى. فەودور افاناسيەۆيچ ەڭ الدىمەن حالىقتىڭ سالتىن سىيلاعان.
— حالىقتىڭ سالتى دەيسىز، جۇكە. سونىڭ ءبارىن ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ قىرىپ بارا جاتقان جوق پا.
— كىم؟
ءجۇسىپتىڭ داۋسى قاتقىلداۋ شىقتى.
— انا اقىلجاننىڭ انارباي دەگەن اۋىلنايى بار. ول ءۇشىن مولدا دا، ولىككە كوڭىل ايتۋ دا، اۋەلى كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعى دا ەسكىلىكتىڭ قالدىعى.
— نە دەيدى؟
ءجۇسىپ شودىرعا قارادى. شودىر كۇلىپ:
— نەبىر كەرەمەتتەردى مەن دە ەستىدىم، كوردىم. و، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، مىنا جەرگىلىكتى جەردە قيىن، ءبىر جاعىنان، شىنايى تاپ جاۋلارىنىڭ قاسكويلىگى ءوتىپ بارا جاتسا، ءبىر جاعىنان، قاراڭعىلىقتىڭ، ناداندىقتىڭ قاسكويلىگى ءوتىپ بارادى. سوڭعىسىنا نە ىستەرىڭدى بىلمەي كەيدە دال بولاسىڭ.
— وسىندا ءبىزدى ايداپ اكەلگەن سول ناداندىقتىڭ قاسكويلىگى، — دەدى نارعازى.
— ءيا، سوندا قالاي؟
ءجۇسىپ تە، شودىر دا ىنتا قويا تىڭدادى. نارعازى اقىلجانعا ءبارىن باستان-اياق ايتقىزدى. ءوزى جيەنىنە سىناي قاراپ وتىردى، قالاي جەتكىزەر ەكەن. جوق، ادەمى، رەت-رەتىمەن، ساسپاي، سالبىراماي جاقسى ايتىپ شىقتى.
— ول ارىزدارىڭ قايدا؟
— مىنە، دەپ اقىلجان ءتوس قالتاسىنان ءتورت بۇكتەلگەن قاعازدى سۋىرىپ الدى. ءجۇسىپ مۇقيات وقىپ شىقتى. حاتتىڭ سوڭىنداعى شۇپ-شۇبار بارماق ىزدەرىن شودىرعا كورسەتتى.
— مىنە، ناداندىقتىڭ سيمۆولى، — دەدى اشۋ شاقىرىپ. — وسى بارماقتىڭ ىزدەرىن كورگەن سايىن وكپە-قولقام سۋىرىلىپ كەتە جازدايدى. بوتا تابان ىزدەر اناۋ شولدە ماڭىپ جۇرگەن تۇيەلەردەي جۋاس، ءبىراق شىدامدى، اڭقاۋ حالقىمدى كوز الدىما كەلتىرەدى. قاسكويلەر ونىڭ وسى جۋاستىعىن، اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ-اق جاتىر. ە، فەودور افاناسيەۆيچ، نام پرەدستويت...
نارعازى دا، اقىلجان دا «پرەدستويت» دەگەن ءسوزدى تۇسىنگەن جوق. شودىردىڭ باس يزەي بەرگەنىنە قاراعاندا، اسا ءبىر ءماندى نارسە ايتقان سەكىلدى.
— مىنا حاتتى كىم جازدى؟ — دەدى ءجۇسىپ جۇلىپ العانداي اقىلجانعا قاراپ.
— ءوزىم جازدىم. جازىلعانى دۇرىس بولماعان با...
نارعازى دا ۇدىرەيە قاراپ قالدى.
— جوق، مولودەس، جاقسى جازعانسىڭ. كورىنىس تۇر كوز الدىمدا. اۋىلنايىڭنىڭ بەينەسى تۇر.
— ول اۋىلدا ازىرگە حات تانيتىن وسى جالعىز اقىلجان، سوسىن ءبىر ءمۇعالىم عانا، — دەدى نارعازى ماقتانىڭقىراپ.
— سول جالعىز بولعاندىقتارى قينايدى عوي.
بۇل ءسوزىن ءجۇسىپ ءمان بەرە سوزىڭقىراپ ايتتى.
— ايتپاقشى، ءدۇلدۇل تاتەمىزدىڭ حالى قالاي؟
— قالاي بولۋشى ەدى، اناربايدىڭ كەسىرىنەن كوزىنىڭ اتى مەن قاراسى اقىلجانىن جوعالتىپ قان جىلاپ وتىرعان شىعار.
ءدۇلدۇل كىم دەگەندەي، شودىر اڭىرىپ قالدى. ونى سەزە قويعان ءجۇسىپ:
— كادىمگى تەتيا داشا شە! وكوپتاعى سولداتتار دامەلى اپايدى داشا دەسە، بۇكىل اجى اۋىلى «ءدۇلدۇل تاتە» دەيدى ەكەن. ونى ماعان ءباتيما ايتتى. نەگە ولاي دەيتىندەرىن دە ءتۇسىندىردى.
— قانداي تاماشا ات، — دەدى شودىر تاڭدانىپ. — دامەلى وعان لايىق. سۇيىكتىلەرگە وسىنداي سۇيكىمدى اتتار قويادى قازاق.
ءسوزىن ءۇزىپ الدى دا، تەرەزەدەن الىسقا قارادى. ىقىلاسى كەشەگى وسى كابينەتتىڭ يەسىن جەرلەگەن جاقتا. ءومىر وشپەيدى، ۇمبەت ولگەنمەن، بۇگىن، مىنە، ونىڭ بولمەسىندە وزگە جايلى، ءومىر جايلى اڭگىمە.
— ادامداردىڭ كىم ەكەنى، تەگى قيىن ساتتەردە كورىنەدى-اۋ وسى، - دەدى شودىر سودان سوڭ. — مىسالى، دامەلىنى الىڭىز. سوناۋ چەركەش قورعانىسى كۇندەرى... جاي عانا قاراپايىم ايەل. سولداتتارعا قانشاما سۇيەۋ بولدى. وق استىندا ءجۇرىپ سۋسىن تاسىدى. مىلتىق ۇستاماعانىمەن، وعان بەرگىسىز قىزمەت ەتتى. اجى اۋىلىنا كەلىپ مايدانعا مال جيعانى شە؟ مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەيتىنى قوسپانبەتتىڭ باقسى بولعانى... ويىنا قايدان كەلدى ەكەن. وي، نەبىر تاسىلدەر قولدانىلدى عوي جەڭىس ءۇشىن!
شەشەسى جونىندەگى اڭگىمەگە اقىلجان ىقىلاستانا قالدى. ەمىس-ەمىس ەستىگەنىمەن، تاپ مىنانداي ءماندى دەپ بىلمەيتىن. ول كەزدە ءتىپتى جاس قوي، التىدا ما، جەتىدە مە؟ ءبىراق وعان ءمان بەرىپ جۇرگەن ءقازىر اكەسى دە، شەشەسى دە جوق.
— ءسىز دامەلىنى ايتاسىز، ول قورعانىستاعى بۇكىل تۇرعانبەك اۋلەتىنىڭ ءىسىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ ەكى ىنىسىمەن مىنا ناكەڭ قانشاما جاردەم بەردى. بۇلار ناعىز پارتيزاندارشا قيمىل كورسەتتى. كەڭەس وكىمەتىنە ادالدىق دەپ سونى ايتۋ كەرەك.
— ونى ءقازىر كىم ءبىلىپ جاتىر. اناۋ لەپىربايلار، اناربايلار كەڭەس وكىمەتىنە وزدەرىنەن ادال ەشكىم جوق دەپ ەسەپتەيدى، — دەپ كۇرسىندى نارعازى.
— جو... جوق، ناكە، نالىماڭىز. تاريح ادالدىقتى دا، زۇلىمدىقتى دا ۇمىتپايدى. ءقازىر ءشوپ-شالامىن دا، سۋدىڭ تۇنىق، لايىن دا اكەتىپ بارا جاتقان اعىن سەكىلدى زامان عوي. ءبارى سۇزىلەدى، تازارادى، ورنى-ورنىنا كەلەدى.
— ول ءسۇزىلىپ بىتكەنشە ءبىزدىڭ دە سۇيەگىمىز قۋرايتىن شىعار، - دەدى نارعازى ءوز ويىنىڭ ۋىسىنان شىتا الماي وتىرعان جۇسىپكە.
ەكەۋىنىڭ كوزدەرى كەزدەسىپ قالدى.
— الاساپىران ۋاقىتتا اداستىرماس ازاماتتىق قازىق كەرەك. ول سىزدە بار، ناكە! سىزدە عانا ەمەس، بۇكىل تۇرعانبەك اۋلەتىندە، مىنا جاس بالعىن جيەنىڭىزدە دە بار دەر ەدىم. ونى مەن مىنا حاتىنان كورىپ وتىرمىن. ادىلەتسىزدىككە، وزبىرلىققا دەگەن جاس جۇرەكتىڭ ايبارى، ايقايى بۇل. كەرەك دەسەڭىز، تۇقىمدارىڭىزدى قۋالاعان ورلىك. اناۋ بالجان شەشەيدىڭ اق سۇتىمەن كەلگەن ورلىك، ادىلدىك جولىنداعى ورلىك.
— مىنا ءسوزدى جاقسى ايتتىڭىز-اۋ، جۇكە، — دەدى شودىر قۋانىپ.
— ءبىزدىڭ ايتۋىمىزدا ءمىن جوق-اۋ، ءبىراق حالىق ىسىمىزگە قارايدى عوي. ال ول ءىستى جاساپ جاتقان اناۋ اناربايلار. سۋلى جەردەن شولگە ايداسا، جازىق جەردەن ورتا ايداسا، ونى جۇرت قالاي دەپ ۇعۋى كەرەك. اۋزىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ، پارتيانىڭ ۇرانى، ال ارەكەتى بۇكىل تابيعاتىنا قاراما-قارسى. نە بولدى سوندا؟
— ءيا، ءيا، — دەدى شودىر دا وي قۇشاعىنا ەنگەندەي سىڭاي تانىتىپ. — كوش جۇرە تۇزەلەدى دەيدى، عوي ءبىراق...
— قازاق ونى جايلاۋدان قىستاۋعا، قىستاۋدان جايلاۋعا سابىلعان كەزىندە ايتقان عوي. ال قوعام كوشىنە، مىناۋ جاڭا زامان كوشىنە وسى ءسوز كەلە مە؟
— كەلگەندە قانداي، - دەدى شودىر جىگەرلەنە.
— مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بۇل سوزدە تۇرمىستىق قانا ەمەس، فيلوسوفيالىق ءمان بار. قيمىل بار عوي، «ءجۇرۋ» دەگەن ىلگەرىلەۋ دەگەن ءسوز. تۇزەلە وتىرىپ ىلگەرىلەيدى.
— دەسە-داعى، كوشتىڭ ءبىر تۇيەسى اۋسا، ونى قايتا تۇزەرسىڭ-اۋ، قوعامنىڭ تۇيەسى اۋسا، ونى تۇزەي الارسىڭ با؟
— ءسىز، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، ءتىپتى تەرەڭدەپ كەتتىڭىز. سىزبەن ءپالساپالاۋ قىزىق ءوزى. مەن، شىنىمدى ايتسام، ۇلكەن ءلاززات الام.
— فەودور افاناسيەۆيچ، ءپالساپا ەكەۋمىزگە مىنا كىسىلەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ جۇرمەسىن. ناعىز ءپالساپا ءومىردىڭ وزىندە، كانە، ناقتى ءىس جايىندا سويلەسەيىك.
— مەن شىنىمدى ايتسام، - دەدى ءجۇسىپ. — سول اجى اۋىلىنا بارعىم كەلىپ وتىر. ءبارىن كوزىممەن كورۋىم كەرەك.
— ءيا، قالاي بارمايسىز، مىندەتتى تۇردە بارۋىڭىز كەرەك. ءسىز كۇيەۋسىز عوي ول اۋىلعا. قىز العاندى بىلەسىز. ونىڭ ۇستىنە، ايىبىڭىز بار، الىپ قاشىپ كەتكەنسىز.
شودىر وزىنە ءتان اقجارقىندىقپەن راحاتتانىپ كۇلدى. ءبارى قوسىلا كۇلدى.
— ءيا، ءيا، بارۋ — ءبىر جاعى، ءباتيمانىڭ اماناتى. ۇيگە كىرگىزبەي جۇرەر.
— ءبىزدىڭ قارىنداستان ول شىعا قويماس، - دەدى نارعازى.
— ءباتيمادان ۇلكەن اينانىڭ سىنىعىنداي سول اۋىلدىڭ پاكتىگىن كورەم.
بۇل ءسوزدى ءجۇسىپ شودىرعا قاراپ ايتتى.
— جامان قىزىمىزدى بەرەمىز بە، ەڭ ءبىر سۇلۋىمىزدى قاتىپ كەتتىڭىز، س ۆاس پريچيتاەتسيا، — دەپ فەودور افاناسيەۆيچ اڭگىمە ارناسىن تاعى قالجىڭعا بۇردى.
ۇزىلگەن ويىن ايتا الماي قالعانداي ءجۇسىپ قايتا ءسوز جالعادى.
— سول پاكتىكتى ەندى مىنا حاتتان كورىپ وتىرمىن. ءبىر قوسپاسى جوق سياقتى. ءسىز مەنىمەن بىرگە باراسىز. اۋدانىڭىز بولەك بولعانمەن، ول بۇرمالاۋشىلىقتى كورۋ سىزگە دە ارتىق ەمەس، فەودور افاناسيەۆيچ.
— ءتىپتى جاقسى بولدى عوي، — دەپ قۋانىپ كەتتى نارعازى.
— وندا سىزدەر بىرەر ساعات ۋاقىتتان كەيىن دايىن بولىڭىزدار، مەن مۇنداعى شارۋامەن ءبىراز اينالىسايىن. قازا بولعان حاتشىنىڭ ورنىنا كىمدى قويامىز، ونى شەشۋ كەرەك جانە ۇمبەتتىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋىم دا ءجون سياقتى.
— اربامەن توتە وتە المايسىزدار. باسقان تاسىپ جاتىر، — دەدى نارعازى.
— سارقان ارقىلى كەتەرمىز، ول جاعىن مىنا فەودور افاناسيەۆيچكە تاپسىرايىق.
— بىزدەگى كوپىر ءازىر امان. سول ءجون شىعار.
جاس كەزىندە ءبىر كورگەندە ەسىندە مىقتاپ قالعان مىناۋ ادامدار اقىلجانعا بۇل جولى ءتىپتى قاتتى اسەر ەتتى. اينالدىرعان ءبىر جارىم ساعاتتىڭ ىشىندە ۇلكەن ءبىر مەكتەپتەن وتكەندەي بولدى. باسە، باسە... جاڭا وكىمەتتىڭ تىرەگى اناربايلار ەمەس، وسىنداي ادامدار بولسا كەرەك ەدى. ءتۇۋ، بۇلارعا قاراعاندا ءوزى ءتىپتى الاسا ويلايدى ەكەن-اۋ. پاك اۋىلدىڭ پاك كوڭىلى دە دەدى-اۋ اكەلگەن حاتىن. ءباتيما تاتەسىنە دە ريزا سەكىلدى. «ازاماتتىق قازىق»، «قوعامنىڭ تۇيەسى اۋماسىن» دەگەن سوزدەر قانداي ادەمى. قاراپايىم سوزبەن قانداي ويلاردى ميىنا قۇيىپ تاستادى. كوشتىڭ تۇيەسى اۋعاندا جۇرتتىڭ تۇيەسى اۋسا، بۇكىل ەل، جاڭا وزدەرى ايتقان پارتيا اۋرە بولادى عوي، بولشيەۆيكتەر پارتياسى. ونىڭ قاتارىنا كىمدەر الىنۋعا ءتيىس. ءاي، ءوزى ءالى لايىق ەمەس شىعار. لايىق بولسا، وسى كورگەن ادامدار عانا لايىق شىعار. ارينە، مۇنىڭ بىلۋىنشە، ول ادامدار پارتياسى، بىلىمدىلەر پارتياسى. پارتيا اتىنان سويلەۋ ءۇشىن جاڭاعىداي ويلى بولۋ كەرەك. ءپالساپا، ءپالساپا كەرەك.
اينانىڭ سىنىعىنداي ءباتيمانىڭ بەينەسىنەن اۋىلدىڭ بەينەسىن، پاكتىگىن كورەم دەدى. سول تەڭەۋىن وزدەرىنە قاراي بۇرسا، وسى ەكەۋىنىڭ بەينەسىنەن پارتيانىڭ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بەينەسىن كورۋگە بولا ما؟ بولادى-اۋ دەيمىن. ويپىر-اي، الدە ءبىر پاسىق بۇلارعا دا وق كەزەپ ءجۇر مە ەكەن. كوز الدىنا ۇمبەتتىڭ ءقابىرى، كەشەگى ميتينگ كەلدى. جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. اۋلاق، اۋلاق، مىناۋ جامان وي قايدان كەلىپ ەدى. مۇنداي ادامدار امان بولعانى جاقسى. نارعازى ناعاشىسىنىڭ وسىلارمەن جالعاسىپ جاتقان رۋحاني ءجىبىن ىزدەگەندەي. ءيا، ەڭ الدىمەن ول ءجىپ شودىرمەن دوستىقتا ەمەس پە؟ ەكەۋىن تابىستىرعان سول كۇنگە راحمەت. «تامىر» دەپ ءجۇرىپ ۇلكەن دوس بولىپ كەتتى. ماسكەۋدەگى وقۋ شودىردى قالاي بيىكتەتىپ جىبەرگەن. ويلاۋ ايدىنى تىپتەن كەڭىگەن. شىركىن-اي، قازاقشاسى كىسى قىزىعارلىق-اۋ. مەن ورىسشانى سونداي بىلسەم. وۋ، وندا اناربايدىڭ تابانىندا ءجۇرىپ نەم بار؟ مىنا ءجۇسىپ جەزدەمشە، قوس اقبوز اتپەن زۋلاتىپ جۇرمەيمىن بە. «جامان مالىبايدىڭ بالاسىن قارا» دەپ جۇرت ءارى كۇندەپ، ءارى قىزىعا قاراپ تۇرار ەدى.
پا، شىركىن! وندا جاڭاعى بولمەنىڭ الدىندا وتىرعان قىز ەكى كوزى جاۋتاڭداپ، ايتقانىنا كونەر ەدى-اۋ. ءوزى جامان ەمەس سەكىلدى. قارا باسىپ قالپاعىمدى ۇمىتىپ بارا جاتقاندا «اقىلجان جولداس، باس كيىمىڭىز...» دەدى-اۋ. ءۇنى قانداي نازىك. ءوزى دە ءبىرتۇرلى ويناقى ايتتى الگى سوزدەردى. ۇمىتىلعان قالپاعىما راحمەت، «قارا باسىپ» ەمەس، ءتىپتى ادەيى جاساعانداي بولدىم. ار جاعىمنان پەش جاعىلعانداي تۇلا بويىم ءبىرتۇرلى نەگە قىزارىپ كەتتى؟ اۋىل قىزدارىنا قورازدانىپ جۇرگەنىمدە مىنانىڭ الدىندا ساسىپ الاسارىپ قالعان جوقپىن با؟ «اقىلجان جولداس!» دەيدى. ءبىراق قازىرگە ۇيرەنشىكتى ءسوز عوي. بۇل ءسوزدى قوسپاسا كىمنىڭ دە بولسا اۋزىنىڭ ءدامى كىرمەي تۇراتىن سەكىلدى.
جوق، الماتىدان كەلگەن وبكومنىڭ حاتشىسىنا تەگىن ادامنىڭ كىرمەيتىنىن ول جاقسى بىلەتىن بولار. مەنىڭ ناعاشىما جانتورسىق بولىپ كەلگەنىمدى قايدان ءبىلسىن. مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى نارعازى جيەنىنە. اقىلجان قىسىلىپ قالدى. قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ:
— ءجاي، اناربايدىڭ ءبىر قىلىعى ەسىمە ءتۇسىپ تۇرعانى، — دەدى.
— انارباي ما، جوق الگى ەسىك الدىنداعى قىز جۇرەگىڭە وت تاستاپ جىبەردى مە؟
اقىلجان مويىنداعانداي سىلق-سىلق كۇلدى.
— جامان قىز ەمەس، نار-كوكە!
— ەي، تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالىپسىڭ عوي. نە بولسا دا ەكى ەسەپ ءبىر ەسەپ، بار شارۋانى وسى جولى ءبىر-اق ءبىتىرىپ، قۇدا تۇسە كەتەيىن بە؟ ءقازىر، قۇدايعا شۇكىر، قالىڭمال سۇرامايدى عوي.
— قاباتتاستىرىپ قايتەسىز. الدىمەن ءبىر شارۋانى بىتىرەيىك تە، — دەدى اقىلجان قالجىڭداپ.
— ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى، ءبىر بايدىڭ ءبىر جوقتىعى دەگەن. ءجۇسىپ پەن شودىردى بەرگەن قۇداي ءبىزدى ولتىرە مە؟ ايتتى عوي جاڭا بۇرمالاۋ دەپ. اناربايدىكى بۇرمالاۋ بولىپ شىقتى. ءاي، مەنىڭ جۇرەگىم قاتەلەسپەيدى-اۋ. اتتەڭ، ەرتە تۋىپ وقي الماي قالدىم. ايتپەسە...
ناعاشىسى انەۋكۇنى جولدا كەلە جاتقانداي ەمەس، ءبىرتۇرلى جوتالانىپ كوڭىلدى سويلەيدى. ماناعى ەكەۋىنىڭ قوسارلانا بۇكىل اۋلەتىن ماقتاعانى دا كوتەرىپ تاستاسا كەرەك. تۇرعانبەك اۋلەتىنە تۇگەل ريزاشىلىق ءبىلدىردى عوي. ال ول اۋلەت اۋەلى تاركىلەنەمىز بە دەپ زارەسى كەتتى. باسىبەك باي وسىنداي ادامدارمەن بايلانىستى بولعاندا امان قالاتىن با ەدى. ەڭ بولماسا تۇرمەگە جاپپاس پا ەدى.
— اناۋ ازامات ۇمبەتتىڭ شەشەسىنە قاتتى جانىم اشىپ تۇر، — دەدى نارعازى جۇلىپ العانداي. — مىنالاردان بۇرىن ۇيىنە كىرىپ شىعىپ، ءجونىمدى ايتىپ تانىسىپ، قىرقىنا ما، جىلىنا ما، سوياتىن ءبىر قاراسىن موينىما الىپ كەتسەم دەپ تۇرمىن. اناسىنىڭ زارى ءالى قۇلاعىمدا. بۇل قۋ دۇنيە كىمگە جولداس بولار دەيسىڭ.
اقىلجان ويلانىپ قالدى. ناعاشىسىنىڭ وسىنداي وقىس ارەكەتتەرى كەيدە ءوزىنىڭ الدىنان جاقسىلىق بولىپ ورالادى. سوناۋ جىلدارى ءجۇسىپتى قوناققا شاقىرماسا، جاقسىلاپ تانىسپاسا، ەكى رەت قيىن جاعدايدان الىپ شىعار ما ەدى. تانىستىقتىڭ اتى - تانىستىق. جانە قانداي ادامدارمەن. وندا دا ءبىر ىشكى ەسەپپەن ەمەس، ىڭعاي كەلىپ جاتادى. ونداي ساتتە بۇل كىسى دە تايسالماي بەلدەن ءبىر-اق باسادى. ماناعى «ازاماتتىق قازىق» دەگەننىڭ وسىنداي ارەكەتكە قاتىسى جوق پا ەكەن؟ ازاماتتىق جۇرەكپەن جاسالعان ارەكەت ازاماتتىق التىن قازىق بولىپ قاعىلماي ما! ءوزى قۋانىپ كەتتى، مىناۋ ويى قانداي جاقسى ەدى.
— سوسىن، ۇمبەتتەن بالا قالسا، سەنىمەن ءتوس ءتۇيىستىرىپ تامىر جاسايمىن. ارامىزدا بولماسا دا سونداي ازاماتتىڭ ۇرپاعىمەن جالعاسقىم كەلىپ تۇرعانى. كەل ورنى قۇرعامايدى، ەسىڭدە بولسىن.
— مۇنىڭىز جاڭا تارتىپكە كەلە قويار ما ەكەن؟
— ەي، اناربايشىلاما. ەسكى سالتتى ەسكەرمەي، جاڭا سالت جاقسى بولمايدى. Tءوس ءتۇيىستىرىپ دوستاسقاندا، عۇمىر بويى ادامداردىڭ بىر-بىرىنە قارىزدار بولعانىندا تۇرعان نە بار. قازەكەڭ دوستىقتىڭ باسىن وسىلاي باستايتىن. سەندەردىڭ مىنا جازعان قاعازدارىڭنان تۇيىسكەن جالاڭاش ءتوستىڭ كۇشى الدەقايدا ارتىق. انا شودىر ەكەۋىمىز سولاي دوستاسقانبىز. ورىستار قول الىسادى ەكەن، مەن «كەل، توس تۇيىستىرەيىك» دەگەم. نانباساڭ، وزىنەن سۇرا. ونىڭ ءتورت قىزىنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز لەشاسى سەنىمەن تۇيدەي جاستى. وقۋدا دەيدى، اۋىلعا كەلسە، ەكەۋىڭدى ءتوس تۇيىستىرگەم.
ۇمبەتتىڭ ۇيىنەن ىعى-جىعى كىسى ءالى ارىلا قويماپتى. وسى بەكەتتەگى اعاشتان سالىنعان ەڭ ءتاۋىر ءۇيدى بۇلار تۋرا تاپتى. ارلى-بەرلى كىرگەن، شىققان ادامداردى جاقتىرماعانداي سىقىرلاپ، ويباي سالىپ تۇرعان قاقپانىڭ سىرتىنا اتتارىن بايلادى. ىشكە كىرگەندە ەسىگى اشىق بولمەدەن كەشەگى بوز ىنگەندەي زار يلەگەن كەمپىردى بىردەن تانىدى. اينالاسىندا وتىرعاندار جاڭا كەلگەن ادامدار شىعار دەپ، كورىسۋگە ىعىسىپ جول بەردى. نارعازى قامشىسىن بۇكتەگەن كۇيى تورگە بارىپ وتىردى. ۇمبەتتىڭ شەشەسى دە، باسقالار دا مىناۋ كەلىستى قازاقتى بۇل ماڭنان كورمەگەن سەكىلدى. قاسىمداعى اشاڭ، جاس بالا جىگىت تە وزگە جاقتىكى-اۋ، تەگى.
— بايبىشە، قازا حالىققا دا، قايراتقا دا سىن دەيدى اتامىز قازاق. انانىڭ قايراتى بولماسا، ادامزات بۇل كۇنگە جەتەر مە ەدى. تىرلىك بار جەردە ءولىم بار. ءبىراق ۇمبەتتىڭ قازاسى وسىلايشا وپ-وڭاي كەلىسە سالاتىن قازا ەمەس. سول ءۇشىن دە انالىق قايراتىڭىز كەرەك. سابىر ەتىڭىز. الدىندا بولىپ، ازاماتتىڭ اق ءجۇزىن كورەمىز بە دەپ كەلىپ ەدىك، ءولىمىنىڭ ۇستىنەن شىقتىق. قابىرىنە توپىراق سالدىق. تاعدىر بىزگە ونى كورۋگە جازبادى. وزىمەن ەمەس، ولىگىمەن تىلدەسكەنىمىزگە وكىنىشتىمىز. سىرت كەلىپ، سىرت كەتە سالمايىق دەپ ادەيى سوعىپ وتىرعان جايىمىز بار. نايمان دەگەن ەلدىڭ وسى مانداتى سادىر دەگەن رۋىنانبىز. اتىم — نارعازى، مىناۋ — جيەنىم اقىلجان. اعاسىنىڭ جينالىستارداعى سان جالىندى ءسوزىن ەستىگەن ەكەن. 20-ىنشى اۋىلدا اۋىلنايدىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيدى. كەشەدەن بەرى ىشكەن اسى باتپاي كۇڭىرەنۋلى. ارتىندا كىمى قالدى ەكەن دەپ مەنەن سۇراي بەرەدى. ءوز كوكەيىمنەن دە كەتپەگەن وسى سۇراققا جاۋاپ الايىن دەپ ادەيى سوقتىم. كوزىنىڭ تىرىسىندە ازاماتقا اركىم دوس. كوزى جوقتا بىلدىرگەن كوڭىل شىن كوڭىل. قازاعىمنىڭ سول قاعيداسىن ۇستانىپ، كورسەتەر قىزمەتىمدى انىقتاعالى كەلدىم. ەلمىز عوي، ەتەككە جاس تولا جوقتاۋىمىزبەن بىرگە جوقتاتپاۋعا تىرىساتىن ءداستۇرىمىز دە بار. رۇقسات ەتسەڭىز، ۇمبەتتىڭ قىرقىنىڭ، ءيا جىلىنىڭ اۋىر سالماعىن ءوز موينىما العالى كەلدىم. سوعان كەلىسسەڭىز بولدى. الماتىدان كەلگەن ۇلكەن قوناق تا وسى ۇيگە سوقپاقشى. ول ەڭ الدىمەن ءسىزدىڭ پەرزەنتىڭىزدىڭ قادىرلىلىگى. كەشەگى سويلەگەن سوزدەرىنەن ىقىلاستارىن اڭعارعان بولارسىز.
— ءۇھ، — دەپ قايعىلى انا ىشىندەگى شەردى ءبىر بۇرك ەتكىزدى. — ارقا دەيتىن جەردەگى كەرەي دەگەن رۋدان ەدىك، قاراعىم. ايدالاعا، تانىمايتىن ەلدىڭ ورتاسىنا اكەپ تاستادى دا كەتتى، ەندى نە بولدىق دەپ شەرمەندە بولىپ وتىرعانىم راس. قىزمەتىنە باس شۇلعىعاندار تەرىس اينالار دا كەتەر، وكىمەتكە دە ادام تابىلار، بارىنەن دە ءبىز سورلادىق قوي. وكىمەت تە قاشانعى قارايلاي بەرەر دەرسىڭ. اناۋ ارتىندا قالعان ەكى كۇشىگىن جاۋتاڭداتپاي، شەشەسىمەن قوسا ەلگە كوشىرىپ اكەتسەم بە دەپ وتىر ەدىم. سوندا ۇمبەتىمدى جالعىز تاستاعانىم با دەگەن ۋلى وي دا ءىشتى ورتەيدى. ءبىر اۋىق باسىنا بارىپ، جىلاپ-جىلاپ، شەرىمدى تارقاتۋ ءۇشىن وسىندا بولايىن، قاسىڭدامىن قارعام، قۇلىنىم دەمەيمىن بە دەگەن ءبىر وي تاعى كەلەدى. ءسويتىپ، دەل-سال بولىپ وتىرعاندا مىنا ءسوزىڭ ۇلكەن مەدەۋ بولدى، قاراعىم. قازاعىمنىڭ مەيىرىن، پەيىلىن تاۋىسپاسىن تاعالا.
بولمە ىشىندەگىلەر تۇگەل سولقىلداپ جىلادى. نارعازى ۇلكەن اق ورامالىنىڭ شەتىمەن كوزىن ءسۇرتتى. اقىلجاننىڭ كوزى دە دىمقىلدانىپ كەتتى.
— كەرەي جەرىندە تۋعانمەن، توپىراق ءبىزدىڭ ەلدەن بۇيىردى. ادام تۋعاندا ءبىر پەرزەنت، ولگەندە ءبىر پەرزەنت دەيدى ەكەن. سول ەكىنشى بەسىگى ءبىزدىڭ جەر بوپتى، بايبىشە. ەندەشە، ءوز باۋىرىمداي كورىپ، قىزمەت ەتۋىمە رۇقسات ەتىڭىز.
— مەيلىڭ، قاراعىم. يمان ءجۇزدى ازامات ەكەنسىڭ، دەگەنىڭ بولسىن. مىنانداي ۋاقىتتا مۇنداي جۇكتى موينىنا العىڭ كەلگەن پاراساتىڭ شىعار. ءاۋمين!
وسى كەزدە ماناعى قابىلداۋ بولمەسىندە وتىرعان ۇزىن بۇرىمدى قىز كىردى. اقىلجان ەكەۋىنىڭ كوزدەرى تاعى كەزدەسىپ قالدى. بۇل دا، ول دا قىزارىپ كەتتى.
— اپا، الماتىدان كەلگەن ەسبەرگەنوۆ جولداس كىرىپ شىعام دەيدى، سونى حابارلاۋعا كەلدىم.
نارعازى قامشىسىن تايانىپ ورنىنان تۇردى.
— بايبىشە، ءبىز ۇمبەتتىڭ تاي-تۇياقتارىن كورىپ جولعا شىعايىق. بۇل ءومىر دەگەن ايقىش-ۇيقىش جول عوي. ءبىر قيىلىسىندا كەزدەسىپ قالارمىز ولارمەن دە.
اقىلجان دا لىپ ەتىپ ورنىنان تۇردى. بويىن تىكتەپ ۇستاپ سىرتقا بەتتەدى. قوس بۇرىمدى قىزدىڭ تۋ سىرتىن عانا كورىپ قالدى. ءجۇرىسى ەلىكتىڭ لاعىنىڭ جۇرىسىندەي ەركەلەۋ ەكەن.
— نار-كوكە، اقىر كەلەتىن بولدىڭىز عوي، بالالارعا كەيىن سوقساق تا بولار.
— ونىڭ دا ءجون ەكەن. ءارى الگى كىسىلەر كەلىپ قالىپ جۇرسە...
نارعازى سىرتقا شىعىسىمەن ءجۇسىپتىڭ ماناعى ءسوزىن ەسىنە الدى. ەت پىسىرىمنەن كەيىن كەل دەگەنى، بىرگە كەتەيىك دەگەنى مە ەكەن؟ قوي، ول ىڭعايسىز بولار. ءتىپتى اۋىل نە دەيدى، ءبىز ادەيى ەرتىپ كەلگەندەي بولىپ جۇرەرمىز. ولار اينالىپ اربامەن كەلگەنشە، توتە جولمەن جەتسەك بولار. وسى ويدى ايتۋعا اتتارىنا ءمىنىپ اۋپارتكومنىڭ كەڭسەسىنە قاراي بەتتەدى. ولار دا سىرتقا شىعىپ تۇر ەكەن. ءجۇسىپ تە، شودىر دا بۇلاردىڭ ۇسىنىسىنا قارسى بولعان جوق. ساسكە ءتۇس. بۇل ەرتەڭ كەزدەسەتىن ۋاقىتتارىنىڭ مولشەرى.
ەلگە قاراي اتتىڭ باسىن بۇرىپ، ۇزاڭقىراپ شىققان سوڭ اقىلجان:
— باسقاننان وتە الار ما ەكەنبىز؟ — دەدى.
— وي، ءتايىرى، قۇدايتورىعا باسقان ءسوز بوپ پا؟ مەن قاسىندا جۇرگەندە قورىقپا. سۋ دا قورىققاندى اعىزادى. ءومىر اعىنى دا سولاي. قورقا بەرسەڭ، دومالاتىپ اكەتە بەرەدى.
— ءبىر جامان وي باسىمنان شىقپاي تۇر، — دەدى نارعازى اقىلجاندى وقىس اڭگىمەگە تارتىپ:
— وسى الگى لەپىرباي قۋدى قاماتقان اۋپارتكومنىڭ حاتشىسى دەپ ەستىپ ەدىم. سول ۇمبەت بولماسا نەعىلسىن. ال ونىڭ وسى ءولىمى لەپىرباي زالىمنان كەلمەدى مە ەكەن؟ ونداي قارا جۇرەكتەردەن نە پالە شىعادى.
— انىقتايدى عوي. وبكومنىڭ حاتشىسى تاپسىرعان سوڭ قايدا كەتەدى دەيسىز. سوناۋ الماتىدان، نكۆد-دان ادامدار كەلىپ جاتىر دەپ ەستىدىم. تالايلاردى سۇراققا الاتىن شىعار.
اقىلجاننىڭ ەسىنە قوس بۇرىمدى قىز ءتۇستى. ەي، ول نە قاراپ وتىرعان؟ كىرگەن ادامدى بىلمەي مە؟ «اقىلجان جولداس» دەپ ءبىر كورگەننەن ماعان تاق-تاق ەتتى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كىرگەن، شىققاندى ساناپ وتىرۋ مىندەتى ەمەس پە. نە قارا باستى سوندا، اتىپ كەتكەن ادامدى بىلمەي.
— ال، ازىرەيىلدەي كورگەن باسقانىڭا دا كەلدىك. تاعى تومەن قاراي، قانايلارعا ىعىپ جۇرمە، — دەپ كۇلدى نارعازى.
— ەكى اپتاداي اۋىلدان قول ۇزدىرگەن وسى جامان وزەندى قولىمنان كەلسە ءقازىر جوق قىلىپ قۇرعاتار ەدىم.
— «جامان ادامنىڭ اسقىنى جامان، جامان وزەننىڭ تاسقىنى جامان» دەمەي مە حالىق.
امان-ەسەن ار جاققا ءوتىپ، ەكەۋى اتتان ءتۇسىپ، ءبىراز اياق سۋىتتى. ناعاشىسىنىڭ ەش جەرىنە سۋ تيمەگەن. اقىلجان تاڭ قالدى. قۇدايتورىعا قارادى. ۇزەڭگىلىكتەن جوعارى قاراي قۇپ-قۇرعاق. ءىرى مال سۋدا دا ىرىلىك كورسەتەدى ەكەن-اۋ. ءوزىنىڭ بالاعى، اياعى مالمانداي سۋ. شالبارىن شەشىپ، توراڭعىنىڭ ۇستىنە ءىلدى. اياقكيىمىن دە كەپتىرۋگە كىرىستى.
— بۇگىن كيىكبايعا قونايىق. ەرتەڭ ۋادەلەسكەن مەرزىمدە — ساسكە تۇسكە تۋرا جەتەمىز، — دەدى نارعازى. — سەنىڭ اناربايىڭ وبلىستان كەلگەن ۇلىقتى قالاي قارسى الار ەكەن؟
— تىشىپ جىبەرەدى عوي.
اقىلجان وز-وزىنەن كۇلسىن.
— قوسپانبەت سورلىنى ءالى كىسەندەپ وتىر ما ەكەن؟
— اپام ەكەۋى وعان كونە قويماس.
— اۋىلى بولەك، ۋچاسكەسى بولەك، ول ميليسانىڭ بىزدە جۇرگەنىنە تاڭىم بار.
— بالا ەكەنسىڭ عوي. سەنى مۇندا جاپتى. ەندى باس كوتەرەر ەشكىم جوق. ءوزى لەپىربايدىڭ ءىنىسى بولسا، انارباي ءوز اۋىلىنان شىققان ادام، ايتقانىنىڭ بارىنە قۇلدىق. ويراندى سال دا، ويىنا كەلگەندى ىستەي بەر دەگەن شىتار. جىندى نەمە، بىرەۋدى اتىپ تاستاپ جۇرمەسە جارار ەدى.
اقىلجاننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. قارسىلىق شىقسا كىمنەن شىتادى؟ ءوزىنىڭ شەشەسىنەن شىعادى. اشۋعا ءبىر مىنسە، ول كىسى العان بەتىنەن تايىنبايدى. قارمىسەكەڭ اۋىلىنىڭ مىنەزى «باس كەسپەك بوسا دا، ءتىل كەسپەك جوق قوي».
وي-پوي، مىناۋ ەكى اپتانىڭ ىشىندە كەيدە جىلعا سىيمايتىن وقيعا بولىپتى-اۋ. وتىرىقشىلدىققا بايلانىستى اناربايمەن جانجال، باسقاننىڭ وتكەل بەرمەي، قاناي اۋىلىنان ءبىر-اق شىعۋى، جازىقسىز قامالۋى، وزبىرلىققا ءوز باسىنىڭ تاپ بولۋى، ۇمبەتتىڭ ءولىمى، جۇسىپپەن، شودىرمەن كەزدەسۋ، ۇزىن بۇرىمدى، ەلىك ءجۇرىستى قىزدى كورگەندى قايتەسىڭ... ءومىردىڭ، مىناۋ جاڭا ءومىردىڭ ءيىرىمى ءوزىن ءۇيىرىپ اكەتىپ بارا جاتىر ما، قالاي؟
قاراڭعى تۇسە ەكى سالت اتتى كيىكباي اۋىلىنا قۇلادى. بۇل اۋىل تۇپتەپ كەلگەندە وزدەرىنە قۇداندالى ەدى. نارعازىنىڭ كىشى ءىنىسى ەرعازىنىڭ ايەلى گۇلسىم وسى اۋىلدان. نە دە بولسا سول قۇدالارىنا تارتادى عوي، كورمەگەلى كوپ بولعان. ءوزارا بىرىگىپ جەر وڭدەيتىن ارتەل (توز) قۇرىپ جاتىر دەپ ەستيتىن. سول ارتەلدى باسقارۋعا كۇيەۋ بالالارى ەرعازىنى شاقىرعان. ول مىنانداي الاساپىران ۋاقىتتا اعايىننىڭ ورتاسىندا بولۋدان، ونىڭ ۇستىنە قايىن جۇرتتىڭ ىشىندە بولۋدان قاشقان. ءبىراق امال نە، كوندى. ءارى اۋداندارى دا ءبولىنىپ كەتتى. كيىكباي اۋىلى شودىرعا قارايدى ەندى.
سۋ جۇرگەن جەر قاشان دا بەرەكەلى عوي. شاعىن بۇلاقتىڭ ءوزى عانا ادامعا دا، مالعا دا ۇلكەن مەدەۋ. ىمىرت جابىلىپ بارا جاتسا دا، سول بۇلاقتىڭ ورتا شەنىندە ۇدايى كوكوراي بولىپ جاتاتىن قايران جوتاسىنىڭ ەتەگىن كوز الدىنا ەلەستەتتى اقىلجان. يت شۋلاپ، ءتۇتىن ءيىسى وسى اراداعى تىرشىلىكتەن حابار بەردى. قۇدايتورى مەن شابدار دا كۇنى بويعى جۇرىسكە ءالى بەل الدىرماعانىن بايقاتىپ، سىلاڭ اياڭعا باستى. اۋىل، ەل، تىرلىك. جىلقى ەكەش جىلقىنى دا قىزىقتىرىپ، قان اينالىسىن شاپشاڭداتقانداي.
وسىنداي قونىس ىزدەۋدەن گورى ءشولتۇمسىق اناربايدىڭ ەسىنە قايدان كەلدى. بۇرىنعىداي قونىس جاقپاسا كوشىپ كەتە قوياتىن ۋاقىت ەمەس. جەر تام قازىپ ورنىققان سوڭ قايدا بارادى. سوندا ەڭ الدىمەن ادامعا دا، مالعا دا كەرەگى سۋ ەمەس پە؟ وسى كيىكبايدان قاۋعامەن تاسي ما؟ مۇنداي كۇنكورىس كىمگە كەرەك؟ كوزگە ۇرىپ تۇرعان وسى قيسىندى نەگە مويىنداعىسى كەلمەيدى انارباي؟ ءارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسىسىڭ دەپ ءوpe تۇرەگەلەدى. كەڭەس وكىمەتى ەل امان، جۇرت تىنىشتا حالىقتى شولگە قاماۋ ما ەكەن؟
دالەلىنىڭ ءتۇرى: ار جاعى انتونوۆكانىڭ بازارىنا جاقىن، كوكتەمدە بۇل جوتادا جەردىڭ وتى جاقسى. جوتانىڭ ەتەگىنەن ءۇي قازۋ جەڭىل. ال ودان ءارى شە؟ جاز كەلەدى، كۇز كەلەدى، قىس كەلەدى. بۇل تۇمسىقتىڭ ءشوبى ەرتە ۇشىپ، جەرى تەز قۇرعايدى، جاز يت بايلاسا تۇرعىسىز، قىسى سۋىق، بارىنەن دە سۋى جوق. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ ۇلى سويلەسىن»، انارباي اۋىلناي ايتقان سوڭ بولدى، ءبىتتى مە؟
مىناۋ كوكوراي قولتىق ءتىپتى سارايدى اشىپ بارادى. سۋ ءقادىرىن وزگە بىلمەسە دە، باسقاننىڭ بويىن جايلاعان قاناي ەلى بىلسە كەرەك ەدى عوي. جوق، الدە وعان «وتىرىقشىلدىقتى اياقتادىم، مەنى، مىنە، كوردىڭدەر مە» دەگەن اتاق كەرەك پە؟ تۇسىنسە بۇيىرماسىن، وتىرىقشىلدىق دەگەن ءسوز اجى اۋىلى ءۇشىن بۇگىن قۇبىجىق بولۋعا اينالدى.
جاساعان ارەكەتى دۇرىس. بۇل جاي ءبىرمويىندىق ەمەس، ادىلەتسىزدىككە قارسى كوتەرىلگەن ازاماتتىق ءۇن. بۇل ۇندەمەسىن، باسقا ۇندەمەسىن، سوندا نە بولعانى؟ وزبىرلىق قانا جايلاپ، اناربايلار ويران سالا بەرە مە؟ نەگە وسىنى جوعارىدان شەشۋ كەرەك، تاعى دا الدەكىمدەردىڭ كوزىن جەتكىزۋ قاجەت. ال ولاردىڭ كوزىن جەتكىزە الماسا شە؟ وندا اناربايلار تايراڭداي بەرسىن دەگەنى عوي. حالىققا ۇناماي ما، ۇنامايدى. شاپقىنعا تۇسپەي-اق، مۇنشا مەحنات كورمەي-اق، جەرگىلىكتى جەردە شەشە سالۋ كەرەك ەمەس پە. بۇرىن اۋىلداعى ءبىر اقساقالدىڭ سوزىمەن-اق جەر داۋى دا، جەسىر داۋى دا شەشىلە سالۋشى ەدى. قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن وسى ءبىر ءتارتىپتى جاڭا وكىمەتتىڭ زاڭىمەن نەگە جاناستىرماسقا! «پالەنشە ايتتى» دەگەن ءبىر اۋىز سالەم ءسوزدىڭ ءوزى تالاي ماسەلەنى تاباندا شەشتىرىپ تاستاماۋشى ما ەدى. حات جازىپ، بارماق باستىرىپ، مىناۋ ناعاشىسىن دا سابىلتىپ... وي، اۋرە-اي!
— تفۋ، — دەدى اقىلجان.
ناعاشىسى جالت قاراپ:
— نەمەنە، كىممەن داۋلاسىپ كەلەسىڭ؟ — دەدى. اقىلجان ۇيالىپ قالدى.
ەرتەسىنە بۇلار ەرعازىنىڭ ءۇي ىشىمەن، قايىن جۇرتىمەن حوش ايتىستى دا، اجى اۋىلى — باستۇماعا تارتتى. كوكتەمنىڭ كۇشىنە ەنگەن شاعىندا كۇننىڭ قىزۋى دا مولايا تۇسەدى عوي. سول قىزۋمەن جوتا-جوتانىڭ بەتكەيىندەگى قىزعالداقتار ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتىپتى. ادەمى كىلەمنىڭ ءتۇسى سەكىلدى الىستان كوزدىڭ جاۋىن الادى. قوش ءيىس مۇرىندى قىتىقتايدى. تىرشىلىك اتتى الىپ ۇيقىسىنان ابدەن ويانىپ، مىناۋ اينالانى قىزىقتىرار قيمىلعا بولەپتى. كيىكبايدان شىعا بەرگەندە جولاۋشىلار ءبىر توپ جەر باسۋشىلاردى كەزدەستىردى، ەركەك، ايەلى ارالاس. شاماسى، ءبىر وتىز شاقتى ادام. اۋدارعان جەرلەرى قارا بۇيرالانىپ، ەداۋىر كولەمدى الىپ جاتىر.
نارعازىنىڭ ەسىنە قۇداسىنىڭ تۇندەگى اڭگىمەسى ءتۇستى. ارتەل ەگىن سالۋعا ۇيعاردى. ءبىراق جەر جىرتاتىن سوقا بولماي، نە دە بولسا كۇرەكپەن اۋدارۋ جون دەپ تابىلدى، ويتكەنى ۋاقىت ءوتىپ بارادى. سول جەر اۋدارۋشىلاردىڭ كۇرەگىن شىندايمىن دەپ كۇنى بويى ۇستا دۇكەنىندە تۇرىپتى. كۇرەك وتكىر بولماسا، تۇرەن تيمەگەن جەر ادامداردىڭ قولدارىنان قول قالدىرمايدى عوي. ءار ۇيدەن جەر اۋدارۋعا ءبىر ادام شىقسىن دەپتى. اۋدارىلعان جەرگە ىلە-شالا تۇقىم سەپپەكشى. جەردەن تام قازۋ جونىندەگى دۇرمەك بۇل اۋىلعا كەلمەپتى. مىناۋ سول جەر اۋدارۋشىلار، ياعني ديقاندىققا بەت بۇرعاندار.
— ءبارىڭ بىرىگىپ جەر اۋداردىڭدار، ەگىندەرىڭ شىقتى دەيىك. ەرتەڭ ءتۇسىمدى قالاي بولىسەسىڭدەر؟ — دەپ سۇرادى نارعازى.
— ەڭ الدىمەن وكىمەتكە بەرەتىن كورىنەمىز. قالعانىن ءار تۇتىنگە بولەدى دەيدى.
— كۇرەكتەرىن وتكىرلەپ بەرگەن سىزگە مولىراق تيەتىن شىعار، — دەپ قالجىڭدادى نارعازى.
— ول جاعىن قايدام. جاسا دەگەن جۇمىسىن جاسادىم. ارىم تازا. ال دەگەنىنەن قانشا بولسا دا قاشا قويماسپىن. ايتەۋىر الىستان سابىلىپ استىق ىزدەگەنشە، ءۇي ىرگەسىنەن وزدەرى بەرىپ جاتسا، ءبىز سوعان ريزامىز.
— ال مالدارىڭ قالاي؟
— مالدى ارتەلگە تۇگەل سىپىرىپ الادى دەگەن لاقاپ شىعىپ ەدى.
شودىر دەگەن بىرەۋ كەلىپ، «بۇل دۇرىس ەمەس، اركىم ءوز ەركىنشە بەرەتىنىن بەرسىن، جەكەمەنشىككە قالاۋىنشا مال ۇستاۋ كەرەك» دەپتى. تىلەۋىڭ بەرگىر، ءوزىمىزدىڭ انتوننىڭ ورىسى دەيدى، جوعارىعا كەتىپ، ۇلكەن ۇلىق بولىپ كەلىپتى. قازاق جايىن بىلگەننەن سوڭ سولاي ىستەيدى دە. مالسىز قازاقتىڭ كۇنى كۇن بە؟
بۇل اڭگىمەنى اقىلجان ىقىلاس قويا تىڭدادى. ءارى مالى بار، ءارى استىعى دا بولادى بۇل اۋىلدىڭ. وكىمەتكە دە بەرەدى. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. انە، ايرانداي ۇيىپ، جۇرتتىڭ جەر باسىپ جۇرگەنى دە سول عوي. ال 20-ىنشى اۋىل بولسا، استان-كەستەڭ.
كوز ۇشىنان ءبىر ءتۇتىن كورىندى. ورتكە ۇقسايدى. اۋىلىنىڭ تاپ ورتاسىندا. اينالا كوكپەڭبەك، وتكەن جىلدىڭ ءولى شوپتەرىن جاتاتىن ۋاقىت تا باياعىدا ءوتىپ كەتكەن. بۇل نەعىلعان ءورت؟ نارعازى دا موينىن سوزىپ ەلەندەي قالدى. اتتارىن تەبىنىڭكىرەپ، جۇرىستەرىن جىلدامداتتى. ءورتتىڭ اينالاسى جىپىرلاعان ادام، بۇكىل اۋىل سول جەرگە جينالعان سەكىلدى. داۋىس سالىپ بىرەۋلەر جىلاپ ءجۇر. شىعىستان سوققان جەل بۇلاردىڭ مۇرنىنا كۇيگەن كيىزدىڭ ءيىسىن اكەلدى.
— كىم سورلادى؟ قايسىسىنىڭ ءۇيى ورتەندى ەكەن؟
اقىلجاننىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. مۇنداعى ءار ءۇي ءوز ۇيىندەي، ءبارى اعايىن ادامدار. قايسىسىنىڭ قوسالقى ءۇيى بار دەيسىڭ. قاشان دا جۇدەۋ كادىمگى اجى اۋىلى ەمەس پە. «ءۇيىڭ كۇيگىر» دەگەن قازاقتىڭ قارعىسى ەڭ اۋىر قارعىس قوي. ءۇيى كۇيسە، تىرشىلىگى ءبىتتى دەگەن ءسوز. سول قارعىسقا ۇشىراعان قايسىسى ەكەن؟
جاقىنداي بەرگەندە ەڭ الدىمەن شەشەسىن تانىدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى قولى ارتىنا قايىرۋلى. جۇلىنىپ بىرەۋدىڭ بەتىنە تۇكىرىپ ءجۇر. تاني كەتتى، انارباي. ورتەنىپ جاتقان ءۇيدىڭ توڭىرەگىندە ودىراڭداپ ءبىر ميليسيونەر ءجۇر.
قوس اتتىنى كورىپ، ەڭىرەپ تۇرعان حالىقتىڭ ءبىر توبى بۇلارعا قاراي ويىستى.
— نە بولدى، نە سۇمدىق مىناۋ؟
اقىلجان ىشقىنا سۇرادى. ميليسيونەر مۇنى تاني كەتتى دە، اناربايعا قاراي بوكسەڭ قاقتى. ەكەۋى ۇيالى قاسقىرداي ىزبارلانىپ بىر-بىرىنە تىعىلدى. كۇيگەن كيىزدىڭ ءيىسى قولقانى الىپ بارادى. ادامدار تۇرعاي، قۇدايتورى مەن شابدار ات تا تۇتىنگە قاقالىپ، جوتكىرىنىپ-جوتكىرىنىپ جىبەردى. نارعازى دەرەۋ جەل جاققا شىعا قويدى. تۇسىنسە بۇيىرماسىن، ءىستىڭ ءمانى ءالى بەلگىسىز. قاپيادان وت ءتيىپ ورتەنگەن ءۇي سياقتى ەمەس، كەرەگە، ۋىقتارى قاتتاپ سالىنعان كۇيى بىتىرلاپ جانىپ جاتىر. تۋىرلىقتار جانىپ بىتۋگە اينالعان.
— ادام ەمەس، ايۋانسىڭدار، جۇرەك جوق سەندەردە، يمان جوق. اناسىنىڭ اشۋلى داۋسى قايتا ەستىلدى. اتتان ءتۇسىپ، جينالعان، جىلاعان جۇرتقا قوسىلعان نارعازى مەن اقىلجانعا جاقىنداعان دامەلى قانتالاعان جانارىمەن بىر-بىرىنە ۇيىسا قالعان اناربايدى، ميليسانى جەپ قويا جازداپ كەلەدى.
— مىنا ادام بەينەلى ايۋاندار ءشولتۇمسىققا كوشپەسەك، ءبارىمىزدىڭ ءۇيىمىزدى دە وسىلاي ورتەمەكشى. بۇل ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، ەندى كيىز ۇيدە تۇرمايسىڭدار دەيدى. جانىپ جاتقان قوسپانبەتتىڭ ءۇيى. قولىمدى ارتىما بايلاپ، قاماپ قويماعاندا بۇل ۇيگە مەن وت قويعىزبايتىن ەدىم. قوسپانبەتتى ءبىر جاققا ايداتىپ جىبەردى. سەن جوق ەكى اپتانىڭ ىشىندە بىزگە كورسەتپەگەن توزاعى جوق.
دامەلى جاسقا تولى جانارىمەن بالاسىنا قارادى. نارعازى جالت بۇرىلىپ، وقشاۋ تۇرعان ەكەۋدىڭ قاسىنا جەتىپ باردى. ونىڭ سۇستى جۇزىنەن شەگىنشەكتەگەن انارباي ميليسانىڭ ارتىنا تىعىلدى. وسى كەزدە نارعازىنىڭ قولىنداعى قامشى نايزاعايداي وينادى. ميليسا ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ وتىرا كەتتى. ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان جوسىعان قان كورىندى. تاپانشاعا سوزىلا بەرگەن قولىن تەۋىپ كەپ قالىپ، قارۋىن انانداي جەرگە ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
— بۇل باياعى وڭباعان لەپىربايدىڭ ءىنىسى ەكەن. اجى اۋىلىنا لەپىربايدىڭ ءوشىن الۋعا كەلگەن.
جۇرت ىشەگىن تارتىپ، شۋ ەتە قالدى. كەيبىرەۋى تۇتىنگە قاقالىپ جوتەلىپ جاتىر.
وسى كەزدە اۋىلدىڭ سىرتىنان ەكى اقبوز ات جەككەن اربا كورىندى. جۇرت ول جاققا ۇدىرەيە قاراستى. يت ەكەش يتتەر دە مىناۋ سۇمدىققا، جىلاعان جۇرتقا كوڭىل قوسقانداي زارەنى الىپ، اۋىق-اۋىق ۇلىپ تۇرعان. ولار اربا جاققا قاراي ادەتتەگىدەي ابالاپ ۇمتىلدى. بار بولعانى ۇلىعاندارىن تىيا قويدى.
تەگىن ادامدار ەمەسىن سەزگەن انارباي عانا تۇرا ۇمتىلعىسى كەلىپ ەدى، ونى نارعازى ءزارلى كوزقاراسىمەن توقتاتتى. بەتىن قان جۋعان ميليسا ادام كورگىسىز تۇرىمەن جان-جاعىنا قاراپ، بەتىن جۋۋعا سۋ ىزدەگەندەي. ءجۇسىپ پەن شودىردى مىنا كۇيدە قارسى العاندارىنا ءبىر جاعىنان قىسىلسا، ءبىر جاعىنان، نارعازى «ءوز كوزدەرىمەن كورگەندەرى جاقسى بولدى» دەپ ءتۇيدى.
قانشا ايتقانمەن ءجۇز تانىس، ميليسيونەردەن بۇرىن توقتاعان اربانىڭ قاسىنا اقىلجان كەلدى. ۇرەيلى جۇرت، قولقا كەرنەگەن كيىز ءيىسى. ءجۇسىپ پەن شودىر اڭ-تاڭ قالىپ توپقا جاقىندادى. قولى ارتىنا بايلاۋلى، ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي سۇستى دامەلىگە كوزدەرى ءتۇستى.
— مىناۋ نە سۇمدىق؟
— ونى اناۋ اۋىلناي اناربايدان سۇراڭدار، — دەدى قاتقىل ۇنمەن دامەلى. اناربايعا عانا ەمەس، بۇلارعا دا اشۋلى ادامداي سويلەدى. كوپتەن كورمەگەن، كورۋگە ىنتىزار بولىپ جۇرگەن ءجۇسىپتىڭ كەلۋى دە دامەلىنى جىبىتە الماعانداي.
وزىنشە ماڭعازدانا باسىپ انارباي ىلگەرى شىقتى.
— وتىرىقشىلدىققا كونگىسى كەلمەيدى مىنا جۇرتىڭ. ەسكىشە كيىز ۇيدە تۇرا بەرگىسى كەلەدى. سونىڭ تامىرىنا بالتا شاپقىمىز كەلىپ، ورتەپ جاتقانىمىز ەدى.
— سۆولوچ! — دەدى ءجۇسىپ شىداي الماي. قانشا بىرگە ءجۇرىپ ءجۇسىپتىڭ مۇنداي بالاعاتقا بارۋىن شودىر ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇر.
نەبىر قيىن، قىسىلشاڭ جاعدايلاردا تاڭعالارلىق سابىرلىلىق تانىتۋشى ەدى. مىنا سۇمدىق ىشىنە سىيماي كەتتى-اۋ، تەگى. قايسار تۇرعان دامەلىنى كورسەتىپ:
— كىم بايلادى، نە ءۇشىن؟ — دەدى. بۇل جولى ءتىپتى ايقايلاپ جىبەردى. قان-قان بەتىمەن ميليسيونەر العا شىعا بەرگەندە انارباي:
— الدىمەن قارسىلىق كورسەتۋشى — وسى. كەڭەس وكىمەتىنە ءتىلىن تيگىزەدى، — دەدى.
— سەندەي كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىزگە كەرەگى جوق.
دامەلى ءالى اشۋلى، ىشىندەگى ىزا تولقىنىن ارەڭ-ارەڭ ۇستاپ تۇرعانداي. ءقازىر ءجۇسىپ تۇرعاي قۇداي كەلسە دە شەگىنەتىن، تايىناتىن ءتۇرى جوق.
— بوساتىڭدار دەرەۋ! ءوزىڭ شەش قولىن!
بۇل سوزدەردى ءجۇسىپ بۇيىرا ايتتى.
انارباي كەردەڭدەۋ باسىپ، قولىنداعى قىل شىلبىردى شەشە بەرگەندە، دامەلى ونىڭ بەتىنە تۇكىرىپ كەپ جىبەردى.
— مىنا سياقتى اقىماقتاردىڭ قىلىعى ءۇشىن، — دەدى ءجۇسىپ وقتى كوزىن اناربايدان ايىرماي، — حالىق ءبىزدىڭ بەتىمىزگە تۇكىرىپ تۇر، فەودور افاناسيەۆيچ.
دامەلى ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى.
— الدىڭنان قۇشاق جايا قارسى الۋدىڭ ورنىنا، ورتپەن، مىنانداي سۇمدىقپەن قارسى الدىق-اۋ، ءجۇسىپجان.
— ءدۇلدۇل تاتە، جىلاماڭىز، بۇكپەسىز اششى شىندىقپەن قارسى الدىڭىز. مۇنى دا بىزگە ءبىلۋ كەرەك.
جۇرت جىبىر-جىبىر ەتە قالدى. بۇكىل اۋىلدىڭ ايتاتىنىنداي، مىنا ۇلىق تا «ءدۇلدۇل تاتە» دەدى-اۋ.
تاباندا ءجۇسىپ ءوزىن، قاسىنداعى شودىردى جۇرتقا تانىستىردى دا:
— قازىردەن باستاپ انارباي سىزدەرگە اۋىلناي ەمەس، ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز قاسكويى، ونىڭ ساياساتىن بۇرمالاۋشى، بىتەۋلىگىمەن، توپاستىعىمەن وكىمەتكە حالىقتى قارسى قويۋشى. اتتەڭ، تاپ وسى ارادا اناۋ جەندەتكە ۇقساعان سەرىگىنە ءوزىن اتقىزار ەدىم، ءبىراق وندا بىزدەردىڭ اناربايلاردان قانداي ايىرماشىلىعىمىز بولادى؟ ول ءبىراق سازايىن تارتادى.
ءسال بوگەلدى دە، ءجۇسىپ ءسوزىن ودان ءارى جالعادى.
— ال ەندىگى اۋىلنايلارىڭ — دامەلى اپاي، ءدۇلدۇل تاتەلەرىڭ. ول كەشەگى چەركەش قورعانىسىنا قاتىسۋشى، قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل ادام، تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان مەيىرىم. كەڭەس وكىمەتى وسىندايلارعا سۇيەنۋى كەرەك، وسىنداي ادامدارمەن عانا كوگەرەدى. وسىلاي بولسىن دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر.
جۇرت قولىن كوتەردى. كۇتپەگەن شەشىم. ءبىراق دامەلىنىڭ اناربايداي اپەرباقان بولمايتىنىنا كامىل سەنىمدى.
وز-وزىنە ەندى-ەندى كەلگەندەي بولعان دامەلى:
— اناۋ مەنىڭ بالام اقىلجان وسى اۋىلنايدىڭ حاتشىسى، ءبىر اۋلەتكە سول دا جەتەر. مەنى قوزعاماي-اق قوي، ءجۇسىپجان، — دەدى.
— اقىلجاندى وقۋعا جىبەرەمىز. سىزدەي دىڭگەگى ءتۇزۋ ادام كەرەك سوۆەت وكىمەتىنە. مىنا شايقالعان اۋىلىڭىزدى بەكىتىڭىز. ءار اۋىلدى كىم بەدەلدى بولسا، سول باسقارۋى كەرەك.
اقىلجان ءوز تاعدىرىن كەسىپ-پىشىپ قويعان جۇسىپكە قاتتى رازى بولدى. ءىشى الاۋلاپ، قۋانىشى سىرتقا تەۋىپ تۇر. ونى بايقاعان نارعازى ودان دا قۋانىشتى سەكىلدى. ءبىراق ءبىر وي ىشتەي ءمۇجيدى. ەسىل ەردى قايىن جۇرتى مىنا كۇيىندە بۇگىن قوناق تا ەتە المايدى-اۋ. ءوزى دە ايالداي قويماس. ءبىر جەردەن اس-سۋ ءىشۋى كەرەك قوي. ۇيىنە قاراي تارتسا ما ەكەن؟ ءبورلى اۋدانىنا سوعاتىن شىعار. قاشىق جەر ەمەس قوي.
— بۇرىن وسى اۋىلدا العاش اۋىلناي بولعان قوسپانبەت قايدا؟
— ونى انا اۋىلناي ايداتىپ جىبەردى. ءبىر اۋىلناي ءبىر اۋىلنايدى جوققا شىعارىپ جاتىر، — دەدى دامەلى.
— شەكەمىز قىزعان ەكەن وندا. كەڭەس وكىمەتى كەڭەس وكىمەتىن تۇرمەگە قاماپ جاتىر دەسەڭشى. وي، سولاقايلىق-اي. بۇل ارادا ءوش الۋ، ەسەپ ايىرىسۋ ارالاسىپ كەتكەن عوي.
— نە ءۇشىن سوندا؟
— قارسى شىققانى ءۇشىن، ادىلەتسىزدىككە قارسى شىققانى ءۇشىن، — دەدى دامەلى.
— وندا جاراسى جەڭىل ەكەن. ءبارى ورنىنا كەلەدى.
— سەن ەكەۋىڭ انتونوۆكاعا دەيىن بىزبەن بىرگە جۇرەسىڭدەر. تاعدىرلارىڭدى مىنا فەودور افاناسيەۆيچ شەشەدى. ءوز اۋداندارىڭا قاراتا ما، جوق، مەنىڭ تاپسىرماممەن ءوزى قاراي ما؟
ميليسيونەر تىزەرلەپ ءجۇسىپتىڭ الدىنا وتىرا كەتتى.
— بالا-شاعام، ماعان قاراعان اعايىن-تۋعانىم بار ەدى، شۋلاپ قالادى عوي، كەشىرە كورىڭىز!
— مىنا اۋىلدى شۋلاتقانىڭىز كاپەرىڭىزگە دە كىرمەيدى، ءا! اسقانعا — توسقان.
— بۇل ادام ءتىپتى وزگە اۋىلدا وزبىرلىق جاساپ ءجۇر. وعان قارايتىن 6-ىنشى اۋىل.
— وندا قىلمىسىڭىز ءتىپتى اۋىر. قىزمەت بابىن تەرىس پايدالانۋ دەيدى مۇنى. زلوۋپوترەبلەنيە سلۋجەبنىم پولوجەنيەم دەي مە، فەودور افاناسيەۆيچ.
بەلوزەروۆ مىرس ەتىپ كۇلدى.
— ءاي، قازاقشىلىق-اي، — دەدى. — ءوز ۋچاسكەسىندە جۇمىس جوقتاي ىستەپ جۇرگەنىن.
— انارباي بىزگە اعايىن ادام ەدى. ءبىر كەلىپ كەتشى، ءبىر قورقىتىپ بەرشى دەدى.
«اقىلجاندى اۋىلىڭا نەگە قامادىڭ؟» دەيىن دەپ تۇردى دا، نارعازى ءوزىن سابىرعا شاقىردى. ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە، اۋزىڭ قىشىپ بارا ما!
— ناعىز شىلىق، شىلىقتىڭ ەڭ وڭباعان ءتۇرى. پارتيا ىسىنە شىلىق ارالاسسا، وندا وڭبايمىز. شىلىق جۇرگەن جەر بىلىق، بىلىققا بارعان سوڭ، ار جاعىن سۇراماي-اق قوي، قۇزعا قۇلادىم دەي بەر. سول قۇزعا ءوزىڭ قۇلاپ تۇرسىڭ، اۋىلناي جولداس. ءبىراق ەندى اۋىلناي ەمەسسىڭ.
اناربايعا تىكتەپ قاراپ ەدى، ول سازارىپ تۇر ەكەن. بەتى بىلەۋلەنىپ، كوزى شاتىناپ كەتىپتى. قۋىپ ىنگە تىققاندا قاسقىرلاردىڭ ۇرەيلى ىرىلى بولادى. ونداي ساتتە ولار ەش نارسەدەن تايىنبايدى. تۋرا شاۋىپ جاراقاتتاۋى، تىم بولماعاندا سەسكەندىرۋى مۇمكىن. جاڭاعى دامەلىنىڭ «ءجۇسىپجان» دەگەن سوزىنەن بۇل كەلگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدى. كادىمگى ارعى بەت اسىپ كەتكەن بيمەندى بايدىڭ قىزى ءباتيما دەگەننىڭ كۇيەۋى بولىپ شىقتى عوي بۇل. ەستۋى بار.
— ءسىز ءجۇسىپ جولداس، اعايىنعا بۇرىپ تۇرسىز. مەنى جازىقسىز جابىرلەگىڭىز كەلەدى. وتىرىقشىلدىقتى تەز ءبىتىر دەپ جاتقان وزدەرىڭىز ەمەس پە؟
ءجۇسىپ تەرىسىنە سىيماي قايناپ كەتتى.
— سوندا كيىز ءۇيدى ورتە دەدىك پە؟ وزگە اۋىلدان ميليسيا اكەپ جۇرتتى قاما دەدىك پە؟ قاسكوي. اشىق جاۋلاردان گورى سەن سەكىلدى اپەرباقانداردىڭ اكەلەتىن زيانى ۇلكەن. مەن ءوز ىسىمە ءوزىم جاۋاپ بەرەم. كانە، ءمىن اتىڭا، ىلەس ارتىمىزدان. اناۋ باۋىرىڭنىڭ بەت-اۋزىنا سۋرەت سالعان كىم؟
— اناۋ ءدۇلدۇل تاتەڭنىڭ باۋىرى نارعازى، — دەپ كەكەتتى انارباي.
— ساعان دا سونداي سۋرەت سالعاندا ساۋاپ بولاتىن ەدى، كانە، كەتتىك، — دەپ ءجۇسىپ ات ايداۋشىعا ىم قاقتى.
ەكى اقبوز ات اربانى جۇلقا تارتا جونەلدى. ارتىنان ءتورت اتتى — انارباي، ميليسيونەر، نارعازى، اقىلجان ىلەستى.
ءجۇسىپ پەن شودىر اربادا قاتار وتىرسا دا، ۇزاق ۋاقىت بىر-بىرىنە ۇندەمەدى. ءارقايسىسى ءوز ويىمەن.
— اششى شىندىقپەن قارسى الدىڭىز دەپ وتە تاۋىپ ايتتىڭىز-اۋ، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ.
ءجۇسىپ قالىڭ ويدان سەلت ەتىپ، شودىرعا جالت قارادى.
— ءيا، بۇدان اسقان اششى شىندىق بولماس. كۇيگەن كيىزدىڭ ءيىسى قانداي بولسا، مىناۋ وقيعا دا كەۋدەمدى سونداي اشىتىپ بارادى. كورمەگەن، ەستىمەگەن پالەم. ءسىزدىڭ اۋداندا جوق پا مۇنداي جاي؟
— كىم ءبىلسىن، قاراڭعىلىق پەن زۇلىمدىلىق اعايىنداس قوي. بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى دەمەكشى، بىرەۋ ءبىلىپ ىستەيدى، بىرەۋ بىلمەي ىستەيدى. وسى وتىرىقشىلدىقتا، مەنىڭشە، اسىعىستىق بار. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءومىر سالتىن وڭاي قالاي بۇزۋعا بولادى؟ حالىقتى الدىمەن پسيحولوگيالىق جاعىنان دايىنداۋ كەرەك ەدى.
— ونىڭىز راس، فەودور افاناسيەۆيچ. ءبىر ناۋقاندى ءبىر ناۋقان كيمەلەپ بارادى. ناۋقانشىلىق قانىڭىزعا ءسىڭىپ كەتىپ جۇرمەسە جارار ەدى. ءىرى بايلاردى تاركىلەگەندە، ەسىڭىزدە مە، كوپە-كورىنەۋ مالدى قىرعىزىپ الدىق. ءقازىر ءبىزدىڭ وبلىس ەمەس، رەسپۋبليكادا مال باسىن قالپىنا كەلتىرۋ ۇلكەن پروبلەما بولىپ تۇر. ال ەندى كيىز ءۇي بىتكەندى تۇگەل جاعىپ جىبەرسەك نە بولدىق؟ جۇرتتى جىلاتۋ، كۇيزەلتۋ ءۇشىن بە؟ ىشكە سىيمايتىن نارسەلەر كوبەيىپ بارادى. بۇل پىكىردى سىزگە ءوزىمسىنىپ ايتىپ وتىرمىن.
— ول جاعىنا شۇرق ەتپەڭىز. وسى حالىقپەن قان-جىنىمىز ارالاس بىزگە نەگە ەرىك بەرمەيسىزدەر. جاعدايدى كورىپ وتىرمىز، نەنى ەرتە، نەنى قالاي جاساۋ مىنا بىزگە، تومەنگە ايقىنىراق قوي. قىسىم دا قىسىم، نۇسقاۋ دا نۇسقاۋ. ول قىسىمنىڭ ق ۇلى بولىپ كەتسەك، حالىق بىزگە سەنۋدەن قالادى. ماناعى دامەلىنى قالاي ايىپتارسىز. اۋىلىنىڭ قامى ءۇشىن قولى بايلاۋلى جۇرسە دە، اناربايدىڭ القىمىنان الىپ جاتقان جوق پا! «مۇنداي كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىزگە كەرەگى جوق» دەدى-اۋ. اشىنعاندا ادام نە ايتپايدى، اشىندىرعان ءوزىمىز. شىندىقتى ايتقانى ءۇشىن قولداپ كور، ەرتەڭ بىرەۋ نيەتى بۇزىق دەپ شىعا كەلسىن.
— نيەتىڭ بۇزىق، تۇزىكتىگىن ىسپەن ولشەۋ كەرەك، — دەدى ءجۇسىپ.
— ءبىز تومەندە ىسپەن ولشەۋگە تىرىسامىز-اۋ، مىنا سىزدەر جوعارىدا سوزبەن ولشەيسىزدەر، قاعازدا قالاي جازىلسا، سولاي قارايسىزدار. اڭگىمە ول قاعازدى كىمنىڭ جازعانىندا، قانداي نيەتپەن جازعانىندا. وكىلدەرىڭىزگە ساق بولىڭىزدار. ولاردىڭ ىشىندە دە اناربايلار بار.
ءجۇسىپ شودىرعا بۇرىلىپ تۇرىپ قارادى. فەودور افاناسيەۆيچ وعان تاعى ءبىر سىردىڭ ءجىبىن سۋىرتپاقتاپ شىعارعانداي كورىندى.
— يە، يە. وكىلدەرىڭىزگە اباي بولىڭىزدار. ولاردىڭ اراسىندا جارىس بار. كىم بۇرىن بىتىرەدى، كىم ەرتەرەك راپورت بەرەدى.
وسى جارىس «جاقسى اتانۋ» دەگەن پالەنى شىعارماسا نەعىلسىن. جاقسى اتانۋ قىسىمدى تۋعىزادى. قىسىم بولعان جەردە، ءسوز جوق، بۇرمالاۋ بار. كوردىڭىز بە، تاس جوعارىدان دومالايدى...
— مىنا پىكىرىڭىزدە وبكومعا ايتىلعان سىن بار عوي.
— ودان دا جوعارىعا دەمەگەنىڭىزگە شۇكىر.
فەودور افاناسيەۆيچ وزىنە ءتان ازىلىمەن ءبىر قاعىپ تاستادى.
— ءبىراق، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، مەن دە ءوزىمسىنىپ ايتىپ وتىرمىن، - دەدى ىلە.
ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى وسىناۋ الما كەزەك ساقتىقتىڭ وزىندە الدەقالاي سىر جاتقان سەكىلدى ەدى.
— اناۋ جوتالاردىڭ ەتەگىنە قاراڭىزشى. قانشا جىل وتسە دە قازعان وكوپتاردىڭ ءىزى جاتىر، — دەدى ءجۇسىپ.
— ول ماڭدى وسىندا قىزمەتكە كەلىسىمەن ادەيى ارالاپ كوردىم، — دەدى فەودور افاناسيەۆيچ. — قازا بولعان دوستاردىڭ ارۋاعىنا باس ءيدىم. وسى جولمەن وتكەن سايىن چەركەش كۇندەرى مەنى قاتتى تولعاندىرادى. ول ءبىر داڭقى وشپەس كۇندەر ەدى.
— ەكەۋمىزدىڭ بولشيەۆيكتىك كۇرەس جولىمىز سول وكوپتاردان باستالعان. سونداعى قاھارمانداردى ەستە قالدىراتىن ەسكەرتكىش ورناتسا دا ارتىق بولماس ەدى. اتتەڭ، ۋاقىت تار، قارجى جوق. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتىر عوي. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالسىن ول.
— ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ، اناربايدى قاسىنداعى ميليسيونەرىمەن وسى ارادان ءوز اۋداندارىنا جىبەرەم. ءوزىمىزدىڭ بىلىعىمىز دا جەتەدى، بوتەن اۋداننىڭ ءىسىن قاراتتىرىپ قايتەم.
— ول دا ءجون شىعار. ول جاققا مەن ءوزىم ەسكەرتەرمىن. قانىمنىڭ قايناعانى سونشا، ماناعى وقيعادان الماتىعا كەلىسىمەن ءبىر دۇنيە جازسام دەگەن وي تۇرتكىلەپ تۇر. كيىز ءۇيدىڭ سوسياليزمگە قانداي بوگەتى بار؟
— وزگەلەرگە دە ساباق بولار ەدى. فاكتىدەن ۇلكەن قۇبىلىستى كورۋ دەپ وسىنى ايتادى.
فەودور افاناسيەۆيچ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ كەتتى.
— دەرەۋ جانە ونى گازەتكە بەرۋ كەرەك. ەكى تىلدە شىقسا قانداي جاقسى بولار ەدى.
— مىنە، يدەيا، — دەدى ءجۇسىپ.
بۇل كەزدە ەكەۋىن تاعدىر تۇيىستىرگەن انتونوۆكا سەلوسىنان ەندى ەكى جاققا كەتپەك بولدى. ءجۇسىپ نارعازىنى ەرتىپ ءبورلى اۋدانىنا سوقپاقشى. ال فەودور افاناسيەۆيچ ماناتى جانە باسقا شارۋالارمەن وسى ارادا قالماقشى. چەركەش جاققا قاراي بەرەدى ەكەۋى دە. قاندى كويلەك دوستاردىڭ قيالى قانشا جەرگە قالىقتاپ جەتكەنى وزدەرىنە عانا ءمالىم. ءبىر عانا جاي داۋسىز. كۇرەس ءالى اياقتالعان جوق. زەڭبىرەك گۇرسىلدەپ، وق اتىلماعانمەن، الدا تالاي ارمان بار. مۇحيتتاي تولقىعان ءومىر قالاي قاراي ىقتىرىپ، قاي قويناۋدان شىعارارى بەيمالىم. مىقتى بول دەيدى ەكەۋى بىر-بىرىنە ىشتەي. ونى قوشتاساردا سىلكىلەسكەن قولدارىنان دا اڭعارۋ قيىن ەمەس ەدى.
— اقىلجان، — دەدى ءجۇسىپ جىلى شىرايمەن، — سەن مەنى ءۇش كۇننەن سوڭ سارقاننان، فەودور افاناسيەۆيچتىڭ كەڭسەسىنەن كۇت. رابفاكقا وقۋعا باراسىڭ.
مۇنىڭ ءبارىن ات ۇستىندە تۇنجىراپ تۇرعان ەكەۋ — انارباي مەن ميليسيونەر سەڭكەباي انىق ەستىدى.
قوس اقبوزدى ات ايداۋشى ءبورلى اۋدانىنىڭ ورتالىعى لەپسىگە اپارار جولعا سالدى. ەسىك پەن توردەي قۇدايتورىنىڭ ۇستىندە اربا سوڭىنان نارعازى كەتىپ بارا جاتتى. فەودور افاناسيەۆيچ اقىلجاننىڭ جەتەگىندەگى كەر اتقا ءمىندى دە، قول بۇلعادى.
ۇمبەتتىڭ قازاسى، ورتەنگەن كيىز ءۇي، شۋلاپ قالعان ءبىر اۋىل — كوپتەن كورمەگەن ەسكى دوستىڭ بۇل ماڭنان الدىنان شىققاندارى وسى بولدى-اۋ.
كوڭىلگە مەدەۋ — بۇل كۇندەرى كەشتەتىپ ايتقان ۇزاق اڭگىمەلەرى، سىرلارى. الدە دە الدىدان تاعدىر تارتار نەبىر سىي بار شىعار، مىناۋ ءومىر تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاي السا جارار ەدى. حالىق بۇلاردان اداستىرماس باعدار ىزدەيدى. جۇكتىڭ ەڭ اۋىرى وسى. وزدەرىنە دە كوپ جاي كۇڭگىرت، بەلگىسىز. جان باسپاعان سوقپاقپەن جول تارتقان جاڭا قوعامنىڭ وتەر جولى وڭاي بولمايىن دەپ تۇر. كۇنگەي كوپ پە، كولەڭكەسى كوپ پە — ونى الداعى ۋاقىت كورسەتەر. ايتەۋىر ماقسات ايقىن، جاقسىلىق ءۇشىن، باقىت ءۇشىن، حالىقتىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋلەرى كەرەك، سول جولدا جانىن شۇبەرەككە تۇيگەندەر بۇلار.
فەودور افاناسيەۆيچ ءبىر ءسات وسىناۋ ايماقتىڭ بولاشاعىن كەلتىردى كوز الدىنا. سايالى ب ا ق، سىڭعىرلاپ سالىنعان ادەمى ۇيلەر، جايقالعان ەگىس، كەمەلدى مادەنيەت، كەرەمەت مەكتەپتەر، كۇن كۇلكىلى بالالار، شات ءومىر، شالقىعان بايلىق. نەگە جاساماسقا! تابيعاتتىڭ ءوزى بۇل وڭىرگە ءبارىن بەرگەن عوي — قۇنارلى جەردى اتاقتى جەتىسۋدىڭ ەكى وزەنى باسىپ ەتەدى قىزۋى مول كۇن. وسى يگىلىكتەرگە ادام ويىنىڭ، ادام قولىنىڭ قۋاتى قوسىلسا. سول قۋاتتى قالاي وياتادى؟ قيال شىركىننىڭ شاپشاڭدىعىنداي ءبىر ساتتە كەلە قالاتىن يگىلىكتەر مە ول؟ ۋاقىت كەرەك، كۇش-قايرات كەرەك. ءبىردىڭ ەمەس، مىڭنىڭ كۇش-قايراتى كەرەك. ۇيىمداستىر، ۇتقىر قيمىل جاسا.
بەلوزەريەۆكە تاپ وسى ءوزى سەكىلدى ءجۇسىپ تە وي قۇشاعىندا كەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. بۇرىلىپ قاراپ ەدى، اقبوزدار كوز ۇشىندا نوقات بوپ كورىندى. اتىن تەبىنىپ، ارتىنداعىلارعا سوڭىمنان ىلەسىڭدەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.
كۇن دە شاقىرايىپ، ىسي باستاعان ەكەن.
3
دامەلى مەن مالىبايدىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ مالدان باستالدى. كۇيەۋىنىڭ سوڭعى كەزدە تۇنجىراپ ءۇن قاتپاي قويعانى دامەلىگە دە باتىپ بارادى. ءۇي ءىشى بولعان سوڭ دابىرلاسىپ سويلەسپەسە، اۋىل-ايماقتىڭ جاڭالىعىن ايتپاسا نە بولعانى. بۇلار تىم-تىرىس. مالىبايدىڭ بۇل ۇندەمەۋى ۇزاققا كەتۋى مۇمكىن. امال بار ما، ءوزىنىڭ دە ءىشى ۋداي اشيدى. بىردەن ەكى تۇيە، ءبىر جىلقى، ەكى سيىر بەرۋ وڭاي ما؟ كوزى مالمەن شىققان مالىباي بايعۇستىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدايتىن دا ءجونى بار.
— سەنىڭ اۋىلناي بولعانىڭ پالە بولدى. نەمەنە ەلپەكتەپ ەلدىڭ الدىنا تۇسەسىڭ، ارتىن باعايىق تا، — دەدى مالىباي ءبىر كۇنى.
— انا وكىمەتتەن ۇيات قوي. ەشكىم كولحوزعا مال بەرگىسى كەلمەيدى، ءبارى تىرىسىپ وتىر. ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ وزىمنەن باستاماۋعا شارا بار ما؟!
— باستىق دەگەن باسقادان الۋشى ەدى، سەن الدىمەن ءوزىمىزدى سىپىرايىن دەپ وتىرسىڭ. قۇرىسىن بۇيتكەن اۋىلنايلىعىڭ.
مالىباي قولىنداعى قامشىسىمەن جەردى تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
— ەرتەڭ انا بالا وقۋدان كەلەدى، ءتىرى بولسا ۇيلەنبەي مە، تويىن نەمەن جاسايمىز؟ بارىنەن دە قارا اتاندى بەرەيىك دەگەنىڭ جانىما باتتى-اۋ. مالدىڭ قۇتى، وسى شاڭىراقتىڭ بەرەكەسى سوندا تۇرعان جوق پا؟
— سورلى-اۋ، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، بۇدان دا كەدەي كەزىمىزدە كۇن كوردىك قوي، كولحوز بولعان سوڭ ءبارى بىرىگەدى دەپ جاتقان جوق پا. مالدى ورتاقتاستىرىپ پەرمە قۇرامىز، جەردى ورتاق وڭدەپ استىق سالامىز دەيدى. اينالىپ كەلگەندە، ءبارى وسى اۋىلدىڭ يگىلىگى بولادى دەسەدى.
— اتاڭنىڭ باسى. وكىمەتتىڭ قولىنا كەتكەن سوڭ اللاۋاكپار ءبىتتى ەمەس پە. كەشەگى اناۋ باسىبەكتىڭ مىڭعىرعان مالىنان نە قالدى؟
دامەلى ونداي ساتتە ويلانىپ قالادى. ءبىراق كۇيەۋىن قالاي دا كوندىرمەسكە بولمايدى. جوعارى جاق، كەلگەن وكىل قىسىپ بارادى. مۇرىندىق كەرەك، ول مۇرىندىق ءوزى بولماسقا امال جوق.
— تاركىلەۋ ءبىر باسقا دا، مالدى ورتاعا سالۋ ءبىر باسقا. ول وسى توڭىرەكتە بولادى، كوز الدىمىزدا جۇرەدى. تەك اتى كولحوزدىكى.
— قولدان ءبىر كەتكەن سوڭ ءبىتتى ەمەس پە؟
ەكەۋى بۇگىن دە كەلىسە الماي، ەجەلەسىپ كوپ وتىردى. وسى كەزدە دالادا ويناپ جۇرگەن كەڭەسجاندى ەكى بالا قولدارىنا كوتەرىپ ۇيگە اكەلدى.
— بيسميللا، بيسميللا، — دەپ دامەلى ورنىنان تۇردى. مالىبايدىڭ دا ءوڭى بوپ-بوز بولىپ كەتتى.
— تاعى قىسىلىپ قالدى ما؟ وي، قۇدايىم-اي!
انارباي ويران سالىپ، ءۇي ورتەگەن شۋدان قاتتى شوشىندى ما، بۇل بالا تالما اۋرۋىنا شالدىققان-دى. جاپ-جاقسى ويناپ ءجۇرىپ، جۇرەگى قىسىلىپ قالادى، كەيدە باسى اينالىپ، ەسى اۋىپ كەتەدى. قۇدايدان جىلاپ ءجۇرىپ، تىلەپ العان كەنجەلەرىنىڭ مۇنداي حالگە دۋشار بولۋى العاشقىدا وزدەرىن قاتتى ساستىرعان ەدى، بىرتە-بىرتە ەتتەرى ۇيرەنە باستادى، ول قىسىلىپ قالعاندا «و، قۇدايلاپ» ورىندارىنان تۇرادى. دامەلى بالانىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ شىققان سۋىق تەردى سۇرتەدى.
مالىباي العاشقىدا دامەلىنىڭ وزىنە جارماسقان-دى.
— سول انارباي يتكە قارسى شىعىپ نەڭ بار ەدى. قولىڭدى بايلاپ، قاماپ قويعان سوڭ بالا نەمە شوشىپ كەتتى، ارينە. ەكى ورتادا مۇگەدەك بولاتىن بولدى-اۋ.
— كوپە-كورىنەۋ وزبىرلىققا قالاي شىدايسىڭ. مەنىڭ ايقايىم بولماعاندا بۇكىل اۋىل كيىز ۇيدەن تۇگەل ايىرىلاتىن ەدى. سەن سەكىلدى بۇعا بەرۋ كەرەك پە؟
— سول ايقايىڭنىڭ ارقاسىندا اۋىلناي بولىپ جارىدىق، مىنە.
مالىباي ءوستىپ شىمشىپ-شىمشىپ الاتىندى دا شىعاردى. ەكەۋىنىڭ اراسى وسىلايشا قاشىقتاپ بارا جاتقانمەن كەڭەسجاننىڭ تالماسى ۇستاعاندا ءبىر باس، ءبىر تاس بولىپ قالادى. ەكى-ۇش رەت بۇلاردىڭ ۇرىسىنىڭ ۇستىندە تالىپ قالعان سوڭ، ەندى كوزىنشە ۇرىسقاندى دا قويعان.
سۇلىق جاتقان كەڭەسجان ەكەۋىن تاعى جاقىنداستىردى.
— سەنىڭ سول بار مالىندى وسى بالانىڭ جولىنا ايتتىم، — دەدى دامەلى اشۋ شاقىرىپ.
مالىباي ۇندەگەن جوق. شەكە تامىرى سولقىلداپ، سۇلىق جاتقان بالاسىنىڭ قاسىندا بالاپانىن قورعاعان بوزتورعايداي جانىن قويارعا جەر تاپپادى.
— قۇداي سەنىڭ پەيىلىڭدى نەعىپ تارىلتىپ بارادى وسى. ءبىر نارسەگە باستاپ تۇرماساڭ جارار ەدى. وزگە اۋىلدار دا ولمەي-اق كولحوزعا بىرىگىپ جاتىر دەيدى عوي. نارعازى ءتىپتى قۇدايتورىنى دا بەرمەك بوپتى. ءقايتسىن، انا ءىنىسى جانعازىنى قولداۋى كەرەك قوي.
ءبىراز ەكىلەنىپ-ەكىلەنىپ الدى دا، دامەلى كۇيەۋىنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ:
— مىنا بالادان ساداعا، قاقپا مەنىڭ قولىمدى. مال ەمەس ادامدى تاباتىن، ادام مالدى تابادى. ادام امان بولسىن. مىنا بالا امان بولسىن. الىستا جۇرگەن اقىلجاننىڭ دا جولىنا ايتتىم. ءبىر بۇيىرعانى بولار.
تىعىرىققا تىرەلگەن مالىبايدا قارسىلاسار شاما قالمادى. ورنىنان تۇرىپ ەسىككە قاراپ بۇكشەڭ قاقتى. جەڭىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتىپ بارا جاتقان سەكىلدى. بايعۇس، ءقايتسىن، جىلاپ ءجۇر عوي، جىلامايتىن جاي ما دەدى ىشتەي دامەلى.
شەشۋشى ساتتەردە قاتاڭ مىنەز كورسەتەتىن ادەتىنە بۇل جولى دا باستى. باياعىدا بۇكىل اۋىلى، بالجان شەشەسى ويبايلاپ وتىرىپ العانىنا قاراماستان، چەركەش شايقاسىندا سولداتتارعا سۋسىن تاسىعان بولاتىن. ايەل باسىمەن ءسويتىپ سوعىسقا قاتىسقان-دى. ءۇش بىردەي باۋىرىمنان جانىم ءتاتتى ەمەس دەپ تۇيگەن وندا دا. مىنا شەشىمىندە دە سوعان ۇقساس بىردەڭە بار سەكىلدى. اقىرى قايىر بولعاي. تاۋەكەلگە بەل بۋدى.
ءبىراز جاتقان سوڭ كەڭەسجاننىڭ بەتىنە قان جۇگىرىپ، باسىن كوتەردى. اكەسىنىڭ بار مالىن مۇنىڭ جولىنا ايتقانى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا تيگەندەي. تۇك بولماعانداي ويىن بالاسى «دالاعا شىعام» دەپ قىڭقىلدادى. ول ويىنعا كەتكەنمەن، دامەلى ۇلكەن ويدا قالدى. اقىلجانى تەزىرەك وقۋىن ءبىتىرىپ كەلسە ەكەن، ءبىر شۇيكەباستى سۇيرەپ كەلسە ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. وقىتقان سوڭ مىناۋ قىم-قۋىت قيىندىقتاردان شىعۋدىڭ امالىن ۇيرەتىپ جىبەرەتىن شىعار. ءبارىن ءوزى قولعا السا بولار ەدى. جۇمباق ماسەلە كوپ. مال ورتالىقتاندى، ونى كىم باعادى، ەگىن كولحوزدىكى دەيىك، ونى ورۋ كەرەك ەمەس پە، ءتۇسىم سوڭىرا قالاي بولىنەدى؟ بار مالدى جيىپ الىپ، بۇكىل اۋىلدى اۋزىنا قاراتقاندا كولحوز باسقارماسىنىڭ باسى شىنىمەن قاتادى عوي. مالىمدى الدىڭ، ال ءوزىمدى ەندى اسىرا دەمەي مە جۇرت. كولحوزعا جۇمىس ىستەپ ەڭبەككۇن تاباسىڭ، سوعان وراي استىق، باسقا دا زات الاسىڭ دەيدى. ول قالاي بولىنەدى؟ كولحوزدىڭ بيەسىن كىم بايلاپ، سيىرىن، قوي-ەشكىسىن كىم ساۋادى؟ قوي، مالدى تۇگەل سىپىرۋ جەڭ بولماس. مىناۋ ۇلكەن شارۋا باستىق قانشا جەكەمەنشىكتە دە بىردەڭەنىڭ بولعانى ماقۇل شىعار. مىنەر ات، جۇك ارتار تۇيەنى كىمنەن ىزدەپ جۇرەدى؟ ءوزى باسقاراتىن اۋىلدىق سوۆەتكە ءۇش كولحوزدىڭ قارايتىن ءتۇرى بار. بۇلار نە ىستەسە، سونى ىستەمەكشى. اۋىلناي وسىندا عوي ويتكەنى.
وسى ءبىر اۋىر ىسكە سالىپ كەتكەنىنە ءبىر ءسات جۇسىپكە دە رەنجىدى. ءبىراق نامىس تا قىسىپ بارادى، ەرتەڭ «ءدۇلدۇل تاتە، بۇل نەعىلعانىڭ؟» دەسە نە دەيدى. اعايىن اراسىنا ءدۇلدۇل بولعانمەن، مىناۋ جاڭا شارۋاعا ءدۇلدۇل بولا الاتىن ءتۇرى جوق. ءبىر عانا ءادىل بولۋ بۇل ارادا جەتكىلىكسىز.
ءبىلىم كەرەك، ءبىلىم. مىناۋ وكىلدەردىڭ ايتۋىمەن قىسا بەرسە، ەل الدىنداعى ءتىپتى بار سۇيكىمىنەن ايىرىلىپ قالاتىن ءتۇرى بار. شاماسى كەلسە، تاقىرلاتتىرماۋى كەرەك. كوپ بولسا، ورنىنان الىپ تاستار. انەۋكۇنى ءار ءتۇتىننىڭ مالىن ەسەپكە الىپ، كىم قانشا بەرە الادى دەگەندە ءبىرازىنا شىجىق بولعان. ايقايلاسىپ وتىرىپ، قوسپانبەتتىڭ مالىنا تيگىزبەدى، ايتەۋىر.
— ءۇيىن ورتەپ جىبەرگەنىمىز، ءوزىن جازىقسىز اباقتىعا وتىرعىزعانىمىز جەتەر. سونىڭ وتەۋى بولسىن، مالىنا تيمەيىك، — دەگەن.
ءبىراق «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جۇرت جەر-جەردە بۇل ىسكە مىقتاپ كىرىسكەن سەكىلدى. حاتشىسى قۇرمان دەگەن جىگىتكە اپتاسىنا ءبىر-اق كەلەتىن گازەتتى وقىتتىرىپ قويادى. اسىرەسە، وسى كولحوزداسۋ جونىندە ەش نارسەنى قالت جىبەرگىسى كەلمەيدى. اناربايدان كورگەنى بار. ول اقىلجانعا باس كوتەرتپەي بار جاڭالىقتى وقىتتىرىپ وتىراتىن. بىتەۋ كەۋدە ءبىراق ونىڭ كەرەگىن قابىلداماپتى عوي.
انارباي قازدىرعان ءشولتۇمسىقتاعى جەر ۇيلەردىڭ بۇلارعا ءبىر قىرسىعىنىڭ تيگەنى بار. قارا اتان سودان اقسادى. جەر تامدى قازدىرىپ-قازدىرىپ، ەل اقىرى وعان كوشپەي قويعان سوڭ، باستۇمانىڭ بويى قىستاۋ بولعان. بۇكىل اۋىلدا ءتۇز تاۋسىلىپ، دامەلى قوسپانبەتتى ەرتىپ، بولىستىعىنا قاراماستان، ءۇش تۇيەمەن تومەنگە، بالقاش بويىنا تۇزعا كەتكەن. كۇزدىڭ جاڭبىرلى قارا سۋىق كەزى. جولدان قارمىس اۋىلىنا سوعىپ، بىرەر كۇن توركىندەپ، اقىرى ءۇش تۇيە ءتۇز الىپ قايتقان ەدى. ءشولتۇمسىققا جەتەر-جەتپەستە كۇن قاراڭعى ءتۇسىپ، جاڭبىردان تۇيەلەر تايعاناقتاپ جۇرە المادى. ءور جاق، ارام تەر بوپ بوسقا قازعان جەر ۇيلەر، ىلدي جاق جار، جول جىپ-جىڭىشكە بوپ ەكەۋىنىڭ اراسىنان وتەدى. ەگەر قازىپ تاستاماعان جەر ۇيلەر بولماعاندا جاردان اۋلاعىراق جۇرۋگە بولار ەدى. سول شۇڭقىر-شۇڭقىرعا ءتۇسىپ كەتپەيىك دەگەن قاۋىپپەن امالسىز جارعا جاقىن ءجۇردى. تۇيەلەر كادىمگى مۇزدا كەلە جاتقانداي تايعاناقتايدى. قوسپانبەت بۇيدانى ۇزىن ۇستاپ الدا كەلە جاتىر. دامەلى ارتتا قارا اتاننىڭ ۇستىندە. ءقاۋىپتى قىلتادان قوسپانبەت پەن ەكى تۇيە وتە بەرگەندە قارا اتان ب ا ق ەتتى. دامەلى اششى داۋسىمەن شىڭعىرىپ قالدى. قوسپانبەت بىرت ەتىپ بۇيدانىڭ ۇزىلگەنىن عانا ەستىدى. قاراڭعىدا باسقا تۇك كورگەن جوق. سالدىر-كۇلدىر جارعا دومالاعان اتان مەن دامەلىنى بىتتىگە ەسەپتەدى. ەپتەپ ەسىن جيعانداي بولعان سوڭ جايداعىراق جەرگە ەكى تۇيەمەن اتىن قالدىردى دا، الىستان اينالىپ جاردىڭ تابانىنا جاياۋ ءتۇستى. كوز تۇرتكىسىز قاراڭعى. قارا جاڭبىر اكەسىنىڭ ءوشىن وسى وڭىردەن العانداي قۇيىپ تۇر.
— دامەلى، — دەپ داۋىستادى.
— وۋ، قوسپانبەت، مەن مۇندامىن، - دەگەن ءۇن شىقتى. قوسپانبەت قۋانعانىنان سۋدى شالپىلداتا ءۇن شىققان جاققا جۇگىرە باستى. كوزىنە تۇك كورىنبەيدى.
— امانمىن عوي دەيمىن. ءبىراق قارا اتاننىڭ قايدا قۇلاعانىن بىلمەيمىن.
— قارا اتانى قۇرىسىن، ءوزىڭ امانسىڭ عوي، ايتەۋىر.
ەكەۋى تاستاي قاراڭعىدا بىر-بىرىنە دىبىس شىعارا جاقىنداسىپ كەلەدى. قوسپانبەت ءسۇرىنىپ قۇلاپ ءتۇستى. اياق استىنداعى دوڭكيگەن نارسە تۇز سالىنعان ءتورت قاپتىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. ايقايلاسىپ ءجۇرىپ، ءبىر-بىرىن تاپتى دا، ەكەۋلەپ قارا اتاندى ىزدەدى. ادامشا ىڭقىلداعان داۋىس ەستىلدى. تۇرتىنەكتەپ ءجۇرىپ قاسىنا كەلسە، قارا اتان ەكەن. قوسپانبەت ءۇستىن سيپالاپ ەدى، ءبىر دە قاپ جوق، ۇزىك-ۇزىك ارقاندى بايقادى. ءسىرا، جاردان تۇيە دومالاعاندا تۇزدىڭ سالماعىمەن قاپتار ارقاندى ءۇزىپ، جان-جاققا ۇشىپ-ۇشىپ كەتسە كەرەك.
ەكى جاقتان «شۋ، شۋ جانۋار» دەپ كورىپ ەدى، تۇيە بىر-ەكى ۇمتىلدى دا تۇرا المادى.
— مەرتىككەن بولدى، — دەدى قوسپانبەت.
ءبىراق قاراڭعىدا قاي جەرىنىڭ مەرتىككەنىن بۇلار بىلمەدى، ايتۋعا قارا اتاندا ءتىل جوق.
ءسال ەستەرىن جيعانداي بولعان سوڭ:
— پەرىشتەڭ بار ەكەن، قالاي امان قالدىڭ، ەش جەرىڭ اۋىرماي ما؟ — دەدى قوسپانبەت.
— امان سياقتىمىن، ەش جەرىم اۋىرمايدى. قۇلاعاندا تۇيە شۋداسىن توسەيدى دەۋشى ەدى، ماعان شۋداسىن توسەپ، قارا اتان جارىقتىق، ءوزى مەرتىككەن عوي.
— تۇيەنىڭ نەمەسە ءبىر قاپتىڭ استىندا قالساڭ نە بولار ەدىڭ؟
— بالالاردىڭ كوز جاسى شىعار.
— بۇكىل اجى اۋىلىنىڭ كوز جاسى دەسەڭشى. تەگى بىردەن باسقا جاققا ۇشىپ كەتكەن بولۋىڭ كەرەك.
ەكەۋى سيپالاپ ءجۇرىپ، ءار-ار جەرگە تۇسكەن ءتورت قاپ تۇزدى تاۋىپ، ءبىر دوڭەستەۋ جەرگە جينادى. ءۇستىن تەكەمەتتەرمەن جاپتى.
جاڭبىر جاۋا قالسا دەپ ەكى ۇيدەگى بار تەكەمەت-سىرماقتى الىپ شىققان ەدى، ولارى اقىل بوپتى. وزدەرىنىڭ قالشىلداپ توڭا باستاعاندارىن ەندى سەزدى.
قارا اتاندى، ءتورت قاپ تۇزدى ەرتەڭگە دەيىن قۇدايعا تاپسىرىپ، ەكى تۇيە، ءبىر ات قالعان جەرگە قاراي بەتتەگەن-دى. جول-جونەكەي قوسپانبەت اناربايدى جەتى اتاسىنان بەرى قاراي بوقتاپ كەلە جاتتى. «سول يت جەر تامداردى قازدىرماعاندا جول ءبۇيتىپ تارىلمايتىن ەدى عوي. ءبىر اقىماقتىڭ قىرسىعى قىرىق ەسەككە جۇك دەگەن وسى. ويباي-اۋ، وپات بولىپ كەتە جازدادىق قوي. قازىرگى شۋلاعانىمىز شۋلاعان با، ەكەۋىمىز بىردەي جوق بولعاندا قايتەتىن ەدى، قۇداي مىقتاپ ساقتادى، اقسارباس، اقسارباس!»
مالىباي قارا اتاندى ءتۇنى بويى دالادا، ءارى جاڭبىردا قالدىرا المادى. جولاۋشىلاردىڭ بويى جىلىنىسىمەن تۇسپالداپ كەلىپ ءتۇن قاراڭعىسىندا تاۋىپ الدى. تاڭ اتقانشا كۇزەتىپ شىقتى...
سول قۇلاعاننان جانۋاردىڭ اياعى كەتىپ، اقىرى مالىبايدىڭ اقساق قارا اتانى اتاندى. ەندى، مىنە، قارا اتاندى دا ورتاق ەتپەكشى. دامەلىنىڭ ءوز كوزىنە دە جاس كەلدى. تايلاعىندا توركىنى سىيعا تارتىپ، سودان بەرى بۇكىل كوشىپ-قون قارا اتانسىز بولعان ەمەس-تى. «قولدا وسكەن مالدىڭ ىستىقتىعى بالاداي» دەگەن ناقىل راس بولسا كەرەك، ءىشى ءبىرتۇرلى ۋداي اشىپ كەتتى. امال نە، امال نە...
ەرتەسىنە مالىباي قارا اتاندى، سارى بۋىرشىندى، جيرەن بيەنى قۇلىنىمەن، قارا بۇقانى كەر تايىنشاسىمەن ءۇيدىڭ قاسىنا اكەپ ءيىردى دە:
— ءوزىڭ ايداپ بار كولحوزىڭا، — دەپ زىلدەندى.
دامەلى ۇندەگەن جوق. تازا كيمەشەگىن كيىپ، كۇندىگىن تارتتى. جاڭا شاپانىنا جىبەك بەلبەۋىن سالدى. كادىمگى تويعا بارارداي جاساندى.
— اپا، تاعى ەل ارالايسىڭ با، - دەپ كەڭەسجان شىر ەتە ءتۇستى.
— جوق، جانىم، انا مالداردى ءقازىر ورتالىققا ايداپ بارامىز. ورتالىق ونى اقىلجان كوكەڭە جىبەرەدى. سەن دە ايداسىپ ءجۇر؟ — دەدى دامەلى.
كەڭەسجان قۋانعانىنان قارعىپ-قارعىپ، قولىنا ات قىلىپ ويناپ جۇرەتىن شىبىعىن الدى.
قارا اتاندى دامەلى ورتالىققا قاراي قايىردى. قالعان مالدى دا سوڭىنا سالدى. ماڭ-ماڭ باسىپ تۇيەلەر، بۋىندارى سىقىرلاپ سيىرلار كەلە جاتتى. جەتەكتەگى جيرەن بيەنىڭ قۇلىنى ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرتەڭ كەڭەسجانداي قۇيرىعىن شولتاڭ-شولتاڭ ەتكىزىپ، قارعىپ-قارعىپ قويادى. ويىندا تۇك جوق. بۇگىننەن باستاپ مالىبايدىڭ مالى ەمەس، كولحوزدىڭ مالى اتاناتىنىن قايدان ءبىلسىن.
دامەلىگە مىنا كورىنىسكە بۇكىل اۋىل كيىز ۇيلەردەن شىعىپ قاراپ تۇرعانداي سەزىلدى. ءوزىنىڭ شىتتاي جاڭا كيىنۋىندە دە ءمان بار ەدى. راسىندا، ءار ءۇيدىڭ قاسىندا توپ-توپ بولىپ بۇلارعا قاراعاندار كوبەيە باستادى. اياتىن سىلتىپ باسقان قارا اتان دامەلىگە تىپتەن زور كورىندى. سارى بۋىرشىن ونىڭ قابىرعاسىن تىستەلەپ ەركەلەيدى. قارا اتاننىڭ ءىشى دە ءوزىنىڭ ءىشى سەكىلدى كۇڭىرەنىپ كەلە جاتىر ما ەكەن؟ كەشە كۇيەۋىن قىسۋدايىن قىسسا دا، مالى قۇرعىر كەتىپ بارا جاتقان سوڭ ءىشىن اشىتىپ جىبەردى. ەگەر باياعىداي قوياندىنىڭ بازارىنا سالسا، بۇلار قانشاما پۇل بولار ەدى. كوك تيىنسىز بوستان-بوسقا التى بىردەي قارانى بەرىپ وتىر.
جيرەن بيەنىڭ قۇلىنى قۇيرىعىن شانشىپ، ۇيگە قاراي قاشا جونەلدى. كەڭەسجان ونىڭ سوڭىنان جۇگىردى. دامەلىنىڭ قولىن جۇلقىپ تارتىپ قالعان كۇيى ەنەسى كىسىنەپ، كىسىنەپ جىبەردى. مۇنىڭ دا ايتىپ تۇرعان قوش-امان بولى ما ەكەن؟ ىشكى دۇنيە الەم تاپىراق، ءبىراق سىرتقا سىر بەرمەي، دامەلى جايىمەن كولحوزعا بەرەتىن مالىن الدىنا سالىپ ايداپ كەلە جاتتى. قارا بۇقا عانا وڭكيگەن كۇيى تۋرا تارتىپ كەلەدى.
مال قابىلدايتىن كوميسسيا دابىرلاي قارسى الدى بۇلاردى.
اۋداننان كەلگەن وكىل دامەلىنىڭ اتىنا ماقتاۋ سوزدەردى توگىپ جاتىر.
— اۋىلناي، كەڭەس وكىمەتىنە شىن بەرىلگەن دەپ وسى كىسىنى ايتۋ كەرەك. التى بىردەي قاراسىن ءوزى ايداپ كەلدى. گازەتكە جازدىرامىز. مۇرىندىق دەگەن وسى.
دامەلىنىڭ كوزىنە جاس قارا اتاننىڭ نوقتاسى مەن جيرەن بيەنىڭ جۇگەنىن سىپىرعاندا كەلدى. قايتاردا كەڭەسجان قايتا-قايتا «مالداردى نەگە تاستاپ كەتتىك؟» دەپ سۇراي بەردى. اناسى ۇندەگەن جوق.
ۇيگە كەلسە، مالىباي تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. سول جاتقاننان تۇرماستان ءۇش كۇن جاتتى. دامەلى ونى اسا كوپ مازالاماي، قالعان مالدى قاراۋدى قاينىسى قوسپانبەتكە تاپسىردى. ول ەرتەسىن ورگىزىپ، كەشكىسىن قايىرىپ دەگەندەي، ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ءجۇردى.
— قىس بيىل قاتتى بولادى-اۋ دەيمىن، شىق ەرتە ءتۇستى عوي، — دەدى ەرتەسىنە. — كەنجە اعامنىڭ دالادا ءۇيىپ قويعان شوشاقتارىن ءبىر جەرگە جيىستىرماسا بولماس. مۇندايدا قايرات كورسەتەتىن قارا اتان دا جوق.
— ول جاعىن انا اعاڭمەن سويلەس. كىسى ولگەن جوق قوي. تۇرسىن ەندى. جەكەمەنشىك مالىن بىردەڭە ەتەر-اۋ، مەن كولحوزدىكىنەن قورقام. وعان ءشوپ دايىنداعان ەشكىم جوق. مالدى قۇر جيناپ جاتىرمىز، جيناپ جاتىرمىز ايتەۋىر.
— جيناعان وكىمەت ءوزى بىردەڭە ەتەر، — دەي سالدى قوسپانبەت سەلقوس قانا.
— ەي، وكىمەتىڭنىڭ ءتۇرى مىنا مەنمىن عوي، قىس قىسىپ بەرسە، مەن نە ىستەي الامىن؟
— سەن جوعارىعا سىلتەيسىڭ، ول وزىنەن جوعارىعا سىلتەيدى، سويتە-سويتە كەتە بەرەدى.
قوسپانبەت مىرس ەتىپ كۇلدى.
— بىرىمىزگە ءبىرىمىز سىلتەپ جۇرگەندە، مال قىرىلىپ قالسا قايتەسىڭ؟
— قىرىلماسا ودان ءارى.
— تەنتەگىم-اۋ، وسى اۋىلدىڭ العاشقى اۋىلنايى ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟
— كەڭەس وكىمەتىنە دەپ چەركەش شايقاسىنا قاتىسۋشىلارعا مال جيناپ بەرگەنىمدى، سول ءۇشىن باقسى بولعانىمدى دا ايتارسىڭ. سونىڭ ءبارى ءۇشىن جارىلقاعانى سول ما، اناربايداي اقىماعى ءۇيىمدى ورتەپ، شاڭىراعىمدى ورتاسىنا ءتۇسىردى. قىستا نە ىستەرىمدى بىلمەي ءوز باسىم دا اڭكى-تاڭكى. ەڭ بولماسا باسپانام جوق. سەندەر مال دەيسىڭدەر، مەن ادامىمدى قايدا قويارىمدى بىلمەي وتىرمىن.
دامەلى ءبىر مويىمايتىن ادام وسى شىعار دەپ ەسەپتەيتىن. قوسپانبەتتى ءومىردىڭ ەداۋىر جاسىتىپ تاستاعانىن بايقادى. بۇل ءۇشىن قازىرگى ءزارۋ ماسەلە قىستا پانا بولار ءۇي تابۋ. انارباي قازدىرعان كورگە بارىپ كىرە المايدى عوي. قانداي كومەك كورسەتە الادى؟ وزدەرىمەن بىرگە تۇرسا، التى قانات ۇيدە اينالاتىن جەر قالمايدى. ەسىنە شەشەسى بالجان ولگەندە سۇيەككە تىگىلگەن ءۇي ءتۇستى. ول جاقتا ءۇي جاعۋ بولا قويعان جوق شىعار. نارعازىعا سالەم ايتسا، ءبىر قىسقا بەرەر دەپ ءتۇيدى ىشىنەن. وسى ويدىڭ كەلگەنىنە ءوزى قاتتى قۋانىپ كەتتى. قيىن ءبىر ءتۇيىن شەشىلگەندەي.
قوسپانبەت تە بۇعان ەداۋىر ارقالانىپ، موينىنان ءزىل قارا تاس تۇسكەندەي جەڭىلدەدى. جاڭا زامان وزگەرتىپ جىبەرمەسە، قارمىس اۋىلىنىڭ ەڭ سوڭعى ءتۇيىردى ءبولىپ جەسۋگە باراتىن قاسيەتىن جاقسى بىلەتىن-دى. دامەلى ارقىلى قۇدايدىڭ ولارمەن جالعاستىرعانىنا شۇكىر دەپ ءتۇيدى ىشىنەن.
ءتورتىنشى كۇنى قوسپانبەت اعاسىن ورنىنان تۇرعىزدى. جەڭگەسى اۋىلنايلىعى ۇستاپ، كەڭەسجاندى الدىنا الىپ ەل ارالاپ كەتكەن-دى. قالعان ەكى اۋىلداعى جاي-جاپساردى ءبىلۋى كەرەك قوي.
— قۇر تۇنەرىپ جاتىپ العاننان ەشتەڭە شىقپايدى. كەڭەس وكىمەتى امان بولسا، اۋىلنايدىڭ بايىن اشتان ولتىرمەس، — دەپ ءازىل-قالجىڭى ارالاس اعاسىن ءبىراز اجۋالادى.
— ەشتەڭە جوق، كەشە قارا اتاندى دا كوردىم. جيرەن بيە دا قۇلىنمەن ويناق سالىپ ءجۇر. كولحوز باعىپ، كولحوز كۇتىپ جاتىر. ءىشىڭ ورتەنىپ بارا جاتسا، بارىپ كورىپ قايت، باعىپ جۇرگەن بىرەۋ دەمەسەڭ، اتى سەنىكى. جىلقىشى دا، تۇيەشى دە «اناۋ مالىبايدىڭ قارا اتانى»، «اناۋ مالىبايدىڭ جيرەن بيەسى» دەپ تۇستەيدى ەكەن اۋەلى. كۇيى كەلگەن سيىرلارعا «مالىبايدىڭ قارا بۇقاسىن جىبەر» دەگەندە اۋەلى كۇلىپ جىبەردىم.
مالىبايدىڭ ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى.
— قايتا مالدارىن ەندى ءوز اتىڭمەن اتالاتىن بولىپتى، — دەپ قۋلاندى قوسپانبەت.
وسى ءبىر ءسال دە بولسا كوتەرىلگەن كوڭىلدى كەشىنە ۇيىنە ورالعان دامەلى ءتىپتى كوتەرە ءتۇستى. كۇيەۋى مەن قاينىسىنىڭ قاباعىن اڭعارعان ول:
— ال، بالالارىڭا جۇرت عانا تاعىپ جىبەردى. تويعا ازىرلەنىڭدەر. بۇل دا اۋىلناي بولاتىن شىعار دەپ، اسىرەسە ساسىقتۇماداعىلار تاقىمداپ قويمادى، — دەدى.
— قارا اتاننان اۋليە مە، كەنجە اعام اناۋ قوڭىر ازباندى الىپ ۇراتىن شىعار.
— ول اقىلجانىمنىڭ كەلۋىنە ايتىلعان مال، سەندەردىڭ اۋىزدارىنا كىشىگىرىمى تۇسپەيدى ەكەن.
— قانشا دەگەنمەن بياعاممەن قانداس قوي، مال دەسە بۇل زىر ەتە قالادى.
دامەلى ەكەۋىنىڭ ەسىنە كۇنى كەشە وسى وڭىردە ساراڭ باي اتانعان بيمەندى اعالارىن ءتۇسىردى. ۇيلەنبەگەن ەكى ۇلىمەن ارعى بەتكە كەتىپ ەدى، ۇشتى-كۇيلى حابار جوق. مۇمكىن، ول دۇرىس ىستەگەن شىعار. مىنا ارتەل، كولحوز، مالدى ورتاعا سالۋ، وتىرىقشىلىق دەگەندەردەن بيمەندى اۋلاق قوي. بۇل جاقتا ودان قالعان بەلگى ۇزاق اۋىرىپ قايتىس بولعان ايەلىنىڭ بەيىتى مەن جۇسىپتەگى ءباتيماسى عانا. ول دا بۇل كۇندە ساليقالى ايەل بولعان شىعار. مالىبايدىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ، الماتىدا قارنى اشسا، اقىلجانى سول ءباتيماعا بارادى عوي دەگەن سەنىم. بىر-بىرىنە ەس بولاتىن شىعار، قانشا ايتقانمەن قانداس قوي. بىلاي قاراعاندا، ءوزى وڭاي ادام ەمەس ەكەن-اۋ.
اعاسىنىڭ قىزى دوكەي جەردەگى قىزمەتكەردىڭ ايەلى، ءوز بالاسى قۇداي قالاسا ەرتەڭ-اق وقۋ بىتىرىسىمەن بولايىن دەپ تۇر. ايەلى بولسا اۋىلناي، ونسىز دا بۇل ماڭداعى ەل قاتتى سىيلاۋشى ەدى ونى. ەندى، مىنە، قولىندا بار بيلىك.
— دامەلىمەن اقىلداسايىق دەپ ەدىك.
ءجيى-جيى وسىلايشا ات قۇرعاتپاي جۇرت كەلىپ جاتادى. الماتىدا دوكەي كۇيەۋ بالاسىنىڭ بولعاندىعىنان ەمەس، ءوزى دە اسا قارا جاياۋعا جاتپايدى عوي. دەگەنمەن كوكتەمدە قولما-قول قويىپ كەتكەن سول ەمەس پە، اي، جاقىننىڭ اتى جاقىن-اۋ. قۇدايدان ات بايلارىن بەر دەپ تىلەپ جۇرگەندە، شۇكىر، اقىلجانىنا سەرىك ەتىپ، مىناۋ بوقمۇرىن كەڭەسجانىن بەردى. ەندى، انە، وعان جۇرت عانا تاتىپ جاتىر. مەن وسى نەگە تارىلام، قوي، شىنىندا، جوق سۇمدىقتى باستاپ ءجۇر ەكەم. ەل قاتارلى كولحوزعا مالىمدى قوستىم. «قارا اتانىنا دەيىن بەرىپتى» دەپ، انە، جۇرت شۋلاپ ءجۇر. ءتىپتى وسىنداعى بەلگىلى ادام بولىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن. كەشەگى بيمەندى كوكەمدى مالىنىڭ كوپتىگى ءۇشىن كوپ ءسوز ەتسە، بۇگىن مەنى ۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان ابىروي ءۇشىن ءسوز ەتىپ ءجۇر. مالدىڭ داڭقى كۇشتى مە، ابىرويدىڭ داڭقى كۇشتى مە؟ وۋ، كەشەگى قارمىس اۋىلىن پانالاعان جامان مالىباي، كۇشىك كۇيەۋ مالىباي بۇگىن بەلگىلى ادام بولىپ تۇرعان جوق پا. كىمنىڭ ارقاسى بۇل؟ كەڭەس وكىمەتىنىڭ. كەدەيلەردىڭ ەسىكتە جاتقان باسىن تورگە جەتكىزگەنى راس پا، راس. بالاما وقۋىن، ايەلىمە بيلىگىن بەرگەنى راس پا، راس. ەندەشە، مەن نەگە بۇرتاڭدايمىن. ەل قاتارلى، ءتىپتى ەلدىڭ الدىندا دەگەن وسى ەمەس پە. قوي، تارىلمايىن، قوڭىر ازباننىڭ ءوزىن-اق الىپ سوعايىن. قۇداي بەرەرىن تاۋىسپاسىن. اناۋ انارباي دەگەن يت كەلىپ وسى جۇرتتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى، اۋىزدارى مالىبايدىڭ ارقاسىندا ءبىر مايلانسىن. «مالىباي عانا بايلارعا قوڭىر ازباندى سويىپ تاستاپتى» دەگىزىپ تاعى ءبىر دۇركىرەتەيىن.
— ەي، قوسپانبەت، — دەدى كوڭىلدىرەك داۋسىن كوتەرىپ، — سەنىڭ دە ءبىر ايتقانىڭ بولسىن. سوي قوڭىر ازباندى. شاقىر انا جۇرتتى.
— مىنا بايعۇس اياقاستى نەعىپ ءجىبي قالدى؟ — دەدى دامەلى كۇلىپ. - قۇداي بىردەڭە بەرەر.
— قۇداي ماعان بەرمەي ءجۇر مە؟ شۇكىر، بالام وقۋدا، ايەلىم اۋىلناي. وسىناۋ ءۇش بۇلاقتى توڭىرەكتەي ورنالاسقان ەل بۇل كۇندە مالىباي دەسە ەلەڭ ەتە قالادى. باستۇما، تاستۇما، ساسىقتۇمادا مەنى بىلمەيتىن ادام بار ما؟ اۋەلى، مەن كەلە جاتقاندا «مالىبايدىڭ بولىس قاتىنى كەلە جاتىر» دەيتىن كورىنەدى. سەنىڭ اتىڭ ەمەس، مىنا مەنىڭ اتىم اتالادى.
— اجى تۇقىمى ەندى بايگەگە شاپقاندا «مالىباي، مالىباي!» دەپ ۇران سالىپ جۇرمەسىن.
راحاتتانىپ جانتايا كۇلىپ جاتقان قوسپانبەت ءوستىپ شىمشىپ الدى.
— قارمىس اۋىلى «الىباي، الىباي!» دەپ ۇران شاقىرۋشى ەدى، اجى اۋىلى ەندى «مالىباي، مالىباي» دەسە، ەكەۋى وندا ۇيقاس بولادى ەكەن، — دەدى دامەلى قاينىسىنىڭ ءازىلىن قوشتاپ.
— ەي، سەن دە توركىنىڭدى قىستىرمايتىن جەرگە قىستىرا بەرەدى ەكەنسىڭ.
— ابايلاپ سويلە. وسى حالگە جەتكەنىن مەنىڭ توركىنىمنىڭ ارقاسى شىعار. جيرەنشە قۇساپ، جامان شاپانىڭدى انا بوساعاعا ءىلىپ قوي. اۋىق-اۋىق قاراپ، ءتاۋباڭا كەلىپ تۇراتىن.
— دامەلى، سەن دە قىزىقسىڭ. كەنجە اعام بۇگىن جەلپىنىپ تۇر ەكەن، ءبىر اياق بيداي كوجەنىڭ دە بۋى بولادى. ونىڭ قاسىندا بۇل اۋىلنايدىڭ بايى ەمەس پە. كورىكتەي دەلديىپ كەلە جاتقان كەۋدەسىن باسپاساڭشى.
قوسپانبەت وزىنە عانا جاراساتىن قوتىر ءسوزىن قىستىرىپ كەپ جىبەردى.
— كورىك بولىپ كەتكەن سوڭ، ول ءتىپتى باسىلماي جۇرەر. كۇلكى بولارمىز سوسىن.
دامەلى دە اياقاستى باستاۋ العان ءازىل ارناسىن كەڭەيتە ءتۇستى. ءسويتىپ، كولحوزعا بەرگەن مال قايتىسىنىڭ ورنىن وشاق باسىنىڭ جىلىلىعى باسايىن دەدى.
ءبىر كۇن وتكەن سوڭ شابدار اتتىڭ ۇستىنە جابىسقان كىشكەنە كەڭەسجان «مەنىڭ عانا تاعۋ تويىما كەلىڭدەر» دەپ جۇرتتى ءوزى شاقىردى. بۇعان شاقىرۋشىلار دا، شاقىرىلۋشىلار دا ءماز بولىستى. كىشىگىرىم بولسا دا كوپتەن توي كورمەگەن حالىق ءبىر جەلپىنىپ قالدى. گۋ-گۋ اڭگىمەلەسىپ، شەرلەرىن تارقاتتى.
ەركەكتەر جاعىنداعى اڭگىمە نەگىزىنەن مىنانداي ەكى ارناتا سايدى. ءبىرى - مىناۋ كەلە جاتقان قىستىڭ قاتتى بولا ما دەگەن ءقاۋپى. اركىم ءوز بايقاعانىن ايتىپ، ءوز تۇجىرىمىن ورتاعا سالىپ جاتتى. بىرەۋلەرى جىل ساناسا، بىرەۋلەرى وسىمدىكتەردەن كورگەن بەلگىلەرىن، سۋدىڭ مىنەزىن، مالدىڭ مىنەزىن، ءيتتىڭ مىنەزىن اڭگىمە ەتىستى. ايتەۋىر قىس جەڭىل بولادى دەگەن ءسوزدى ەشقايسىسى اۋزىنا الا قويمادى. ەكىنشى ارنا — لەپىرباي، انارباي توڭىرەگىندە بولدى.
— اپىر-اي، الگى اۋداننىڭ حاتشىسىن ولتىرگەن لەپىرباي بولىپ شىعىپتى عوي، - دەدى شاكەن قارت. — مەنىڭ ءبىر قۇدام اۋدان ورتالىعىنان كەلىپ ەدى. جۇرت سولاي دەپ دۇركىرەپ ءجۇر دەيدى. لەپىربايدى ەتاپپەن الماتىعا الىپ كەتىپتى.
— ءاي، سۇرقيا-اي، ودان شىعادى، شىعادى. تەگى قان ۋىستاپ تۋعان پالە بولار. قارمىس اۋىلىن زار قاقساتىپتى دەپ ەستىدىك قوي كەزىندە.
— سوندا قالاي بولعان ەكەن؟ — دەپ ۇزدىكتى كوپشىلىك جاي-جاپساردى انىق-قانىق بىلگىسى كەلىپ.
— ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. الگى اۋداننىڭ حاتشىسى ونى دۇرىلدەپ تۇرعان كەزىندە جۇمىستان الادى بىلەم. وعان ءبىر سەبەپ بولعان اناۋ جىلعى نارعازىنىڭ الماتىعا بارىپ قايتقان ساپارى بولسا كەرەك. ونسىز دا ەل ىشىندە «يمانسىز، قاتىگەز، ەشكىمدى ايامايدى» دەگەن ءسوز تاراپتى. شاعىم كوبەيىپتى. ءىرى بايلار تاركىلەنگەن كەزدە ءبىراز اسىل دۇنيەلەردى وزىنە قىمقىرىپ قالىپتى.
— ەلدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، ولەرىن بىلمەس كوزسىز سوقىر بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، استىندا نكۆد-نىڭ اتى، جامباسىندا تاپانشا، قولىندا قىلىش، قويسىن با؟ ول تۇگىل، بولىستىقتىڭ ءمورى عانا بار انارباي نە ىستەمەدى وسىندا!
— سودان قويشى، قارىق بولىپ تۇرعان قىزمەتىنەن قاعىپ تاستاعان سوڭ ىشىنە قان قاتادى ەمەس پە. پالەنىڭ ءبارى سول اۋداننىڭ حاتشىسىنان بولدى دەپ، قىسقاسى، كەك الۋ جولىنا تۇسەدى. اقىرى ۇزاق اندىپ ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى كەشتەتىپ وڭاشا جۇمىستا وتىرعاندا كەڭسەسىنە كىرىپ اتىپ كەتىپتى. كوكتەمدە ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەلگەن ءجۇسىپتىڭ نەگىزگى شارۋاسى سول ولگەن حاتشىنى جەرلەۋ، ەلدى تىنىشتاندىرۋ ەكەن عوي. سوندا-اق ول تەكسەرتەمىز، قىلمىسكەردى تابامىز دەپتى. وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن ەمەس پە، ءبىر ايدان اسىرماي، اقىرى تاۋىپتى عوي. لەپىربايدىڭ ءوزى مويىنداپتى دەيدى.
— مويىنداتپاي قويا ما، اي، ءوزى دە قانىپەزەر ەكەن. قىزمەتتەن كەتسە ولە مە، ءجۇر عوي انا قوسپانبەت تە. بولىستىعىن ءوز ەركىمەن باياعىدا-اق بەرگەن.
— اكىمدىكتىڭ جەڭگەسىنە قايتىپ ورالارىن بىلگەن شىعار، — دەپ قالجىڭدادى بىرەۋ.
— جوق، مۇنىكى ادالدىق، اعام ارعى بەت اسىپ كەتىپ وتىرعاندا، مەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ بولىسى بولۋعا حاقىم جوق دەپتى عوي.
— بيمەندى بايدىڭ ساراڭدىعى مۇندا دا قىلعىندىرىپ ەدى، كورمەيسىڭ بە، ارعى بەت اسقاندا دا قىرسىعىنىڭ ءتيىپ وتىرعانىن.
— ءاي، سونى كىم تەكسەرىپ جاتاتىن ەدى، قوسپانبەتتىڭ ءوزى عوي، اقجۇرەك بولشيەۆيك بولعىسى كەلگەن.
— اناۋ لەپىربايلار تەكسەرمەي قويار. قوسپانبەت دۇرىس جاسادى.
— وسى نكۆد دەگەنىڭ تازالاۋشى ما، جازالاۋشى ما؟ — دەدى ءبىر قارت.
— وعان قۇداي كۇنىڭدى سالماسىن. اعىڭدى قارا، بارىڭدى جوق قىلىپ جىبەرۋ تۇككە تۇرمايدى، — دەدى شاكەن قارت. — ونداي جەرگە لەپىربايلار بارعان سوڭ، نە سورىم. كورمەيسىڭ بە، اتپالداي ازاماتتى اتتى دا سالدى.
كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ، بۇل اڭگىمە قۇلاعىنا شالىنعان دامەلى نارعازىنىڭ كوكتەمگى تۇسپالى دۇرىس بولدى-اۋ دەدى ىشىنەن. قۇداي ساقتاعاندا، بوس جۇرگەن كەزىندە ول نەمەنىڭ ايتەۋىر نارعازىعا جولىقپاعانىن ايتساڭشى. كىمدى ايايدى وندايلار. امسە وسىلاي ساقتاي گور.
— ءدۇلدۇل تاتەم كەلە جاتىر، — دەدى جاستاۋ ءبىر جىگىت. جاڭاعى اڭگىمە قىزىپ تۇرعان كەزىندە وزىنشە جايلاپ ايتىڭدار دەپ ساقتاندىرعانى.
— كەلە جاتسا قايتەمىز، ونىڭ ءوزى دە سول وزبىرلىقتىڭ شەت-جاعاسىن كورگەن جوق پا؟ يمانسىز-اي، ايەل ادامنىڭ قولىن بايلاۋعا قالاي ءداتى باردى دەسەڭشى. الگى پالەنباي كۇن اۋىلىمىزدان سۇرلانىپ شىقپاي قويعان نەمە لەپىربايدىڭ تۋعان ءىنىسى بولىپ شىقتى عوي.
— نە دەيدى؟ بۇلار ءوزى ول توڭىرەكتى جايلاپ العان با؟
— مايلى جەردى كىم جەك كورەدى. قاراڭعى جۇرت اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا. ونىڭ اۋزىنان شىققاندى پايعامباردىڭ سوزىندەي تۇپ-تۋرا زاڭ دەپ بىلەدى. قوسپانبەتتىڭ ءۇيىن دە زاڭنىڭ اتىمەن جاققان جوق پا. نە ىستەي الدىڭدار؟ جالعىز دامەلى، ايتەۋىر، بايلاۋلى جۇرسە دە بايبالام سالعان.
— اۋىلدىڭ اناسى عوي ءدۇلدۇل تاتەم.
— كەيبىرەۋىڭ ەندى سول تاتەلەرىڭنىڭ ءسوزىن تىڭداعىلارىڭ كەلمەي قيقاقتايسىڭدار، -دەدى شاكەن قارت زىلدىرەك سويلەپ.
— اناربايدىڭ تۇسىندا ءار تاڭ اتقان سايىن تاعى قانداي پالەسىن شىعارادى دەپ جۇرەگىمىز دىرىلدەپ تۇرۋشى ەدى، — دەدى بىرەۋ.
شاكەن قارت مىرس ەتىپ كۇلدى دە:
— ال دامەلى ءبارىڭنىڭ قىبىڭدى تاۋىپ، كولحوزعا دا مالدارىڭدى قوستىردى، وزدەرىڭە دە قالدىردى. ەڭ وڭدىسى، سالىق ازايدى عوي. اناربايدىڭ تۇسىنداعى سالىقتى ساناڭدارشى: ەت سالىق، ءجۇن سالىق، ءسۇت سالىق، جەر سالىق، سۋ سالىق. تامتىعىمىزدى قالدىردى ما. اقىرى ءشولتۇمسىقتان ءوز كورىمىزدى وزىمىزگە قازدىرعان جوق پا؟ — دەدى.
— كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن جارىق دۇنيەمىز ءۇشىن كۇن سالىق سالماعانىنا راقمەت دەڭدەر. — شاكەن قارت باسىنداعى تاقياسىن تۇزەپ، كەكەتە كۇلدى.
— سونىڭ ءبارىن وكىمەت جاسا دەدى مە ەكەن؟
— كوبىن ول جانىنان قوسقان. اقىلجان قاراعىم «مۇنى تولەمەڭدەر، مۇنداي سالىق جوق» دەدى عوي سان مارتە.
— «تىرنادان قاراۋىل قويساڭ، باسىڭنان قيقۋ كەتپەس» دەگەن سول. قوڭىر ازباننىڭ سەمىز ەتى، بىلەۋ-بىلەۋ قۇيرىعى ەركەك اتاۋلىنى ەداۋىر جەلپىنتتى بىلەم.
— شىركىن، مىنانداي ەتكە كۇزدىڭ سارى قىمىزى بولار ما ەدى.
— يەگىڭ قىشىماسىن. قىمىز بايلاردىڭ تاركىلەنگەن كوپ جىلقىسىمەن بىرگە كەتكەن.
— نەگە، انا شاكەڭنىڭ بوز بيەسىنىڭ قىمىزى قىسى-جازى ۇزىلمەيدى عوي.
— جالعىز بيەنىڭ قىمىزى قايسىڭنىڭ اۋزىڭنان تابىلادى، انا اۋرۋ كەمپىرىمنەن-اق ارتىلمايدى ول. ول بيەنى دە الگى دىكەڭدەگەن وكىل الىپ قويا جازداپ، ايتەۋىر مىڭ بولعىر دامەلىنىڭ ارقاسىندا وزىمدىكى بولىپ قالعان جوق پا؟ «كەمپىرى اۋرۋ، وعان تيمەيىك» دەپتى عوي تىلەۋىڭدى بەرگىر.
— مەن ەسەپتەسەم، كولحوزعا جيىرما شاقتى بيە جينالىپ قاپتى. سولاردى نەگە بايلاتپايمىز؟
— مىقتى بولساڭ، بايلاپ كور. وكىمەتكە بەردىك، مەيلى ەندى دەپ جۇرت وتىر. ال سونشاما بيەنى كولحوز ءقايتىپ بايلايدى، كىمىمەن بايلايدى؟ اۋەلى سول جىلقىنى باعاتىن دا ادام تاپپاي جاتقان سەكىلدى.
— ناعىز «سەن سالار دا مەن سالاردىڭ» ءوزى دەسەڭشى.
— بارىنەن قۇلىنداردى قۇداي جارىلقاپتى. ەنەلەرىن ەركىن ەمىپ، جوندارى جىلت-جىلت ەتەدى. وزدەرىندە بولسا عوي، قىمىزىنا قىزىعىپ جەلىنى قارا كۇزگە دەيىن اعىتپايسىڭدار.
— قۇلىندى قۇداي جارىلقاعانمەن، قىمىزدىڭ كوزىمىزدەن بۇلب ۇلى ۇشتى عوي. جايلاۋعا شىقپاعالى قانشاما جىل. ەتەكتى ءبۇيتىپ تاپتاي بەرسەك، كولحوز مالىنىڭ دا، جەكە-مەنشىك مالىڭنىڭ دا شەكەسى قىزا قويماس. جايلاۋدان جىلقى مالىنىڭ جونى قالاي دومالانىپ ءتۇسۋشى ەدى.
— تاۋ دا شۋلاعان كوش پەن شۇرقىراعان جىلقىنى ساعىنىپ، ابدەن ۇزدىككەن شىعار. بەلۋاردان كەلەتىن ءشوبى نەشە جىلدان بەرى مال تۇياعى تيمەي جىنىس بولىپ كەتتى عوي.
— شىركىن، سونداي ءشوپ بيىلعىداي جىلى ەتەكتە بولار ما ەدى.
— وندا مۇرتىمىزدى بالتا كەسە مە؟
— ەي، مۇرتىڭ مىنا كەلەر قىستا اۋزىڭا ۇستاراسىز-اق تۇسەيىن دەپ تۇر. سەن ماعان مىنانى ايتشى: اناۋ كولحوز مالىنىڭ يەسى كىم؟ - دەدى شاكەن قارت.
— كىم بولۋشى ەدى، وكىمەت. اناۋ باسقارما.
— ال ول باسقارماڭدى كەشەگى انارباي قۇساتىپ ءبىر كۇنى ءبىر ءداۋ الدى دا تاستادى. سوندا قايتەسىڭ، مالدى قاي كوتىڭە تىعاسىڭ. يە كىم؟
جۇرت دۋ كۇلدى. جاساڭداۋ كەلگەن قارا مۇرت جىگىت كۇمىلجىپ قالدى.
— انا كەلگەن ءبىر وكىل كولحوز مۇلكى وسىندا وتىرعان بارىڭدىكى دەگەن جوق پا.
— ەي، — دەدى شاكەن قارت اشۋ شاقىرىپ. — «قاتىن كوپ بولسا، قازان اسۋسىز قالادى، قاراۋشى كوپ بولسا، مال باعۋسىز قالادى» دەگەن اتاڭ قازاقتا ماقال بار. بارىمىزدىكى دەگەن سوڭ ول باعۋسىز قالدى دەي بەر. يە كەرەك، يە. ورتاق مالىڭنان گورى مەن انا بوز بيەمە كوبىرەك قارايمىن. قىمىز، قىمىز دەپ ۇزدىكتىڭدەر جاڭا. قايدا سول ورتاق مالىڭنىڭ قىمىزى؟ كولحوزدىڭ بيەسىن بايلاپ جاتقان كىم بار؟ دامەلى ساسقانىنان ءبىر جىلعا كولحوز جىلقىسىن سەن باعىپ بەر دەپ مالىبايعا جالىناتىن كورىنەدى. ارينە، ول كانىگى جىلقىشى، ءوز مالىنداي باعۋى دا ىقتيمال.
وسى كەزدە باسقا ۇيدەن كەلىپ اڭگىمەگە ارالاسقان دامەلى:
— ول اناۋ جيرەن بيەسىن قۇلىنىمەن كۇندە كورىپ ءجۇرۋ ءۇشىن دە باعۋعا كەلىسىپ وتىر، — دەدى.
جۇرت دۋ كۇلدى.
— كۇلكىسى جوق، — دەدى شاكەن قارت. — مالعا وسىنداي ادام كەرەك، وزگەنىڭ مالىن ءوز مالىنداي كورەتىن ادام كەرەك. اسىرەسە، قازىرگى ورتاشىلدىق جاعدايدا. ال مالىبايلار جالعىز عوي ءارى ول سەكىلدى قاسىندا دامەلىدەي قايراتى، اۋىلنايى بار ما جۇرتتىڭ؟
جۇرت تاعى كۇلدى. ۇندەمەي وتىرعان مالىباي دا كۇلدى. كوپ ادام جينالعان جەردە سوزگە اسا ارالاسپاۋ ءوزىنىڭ ەجەلگى ادەتى. وندايدا ول تىڭداۋشى عانا. ايتسا، ءتۇبىن ءتۇسىرىپ ءبىر-اق ايتادى.
— ايەلدەرىڭ اۋىلناي بولماي-اق قويسىن. الدىمەن مالىڭدى، سوسىن جانىڭدى شىعارادى، — دەدى ول كوپتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ. — اۋىلناي ءوز كۇيەۋىنە مال باقتىرعان سوڭ، باسقالارعا دا باتىل بولادى دەپ قويمادى.
— قولىمدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرام دەگەن ەكەنسىڭ عوي.
شاكەن كوڭىلدەنە سويلەگەن مالىبايدى ازىلگە شاقىردى.
— الگى اناربايدىڭ شۇبار قاتىنى دا كۇيەۋىم اۋىلناي دەپ قىرىپ كەتە جازداعان جوق پا؟ اۋەلى ءبىر كۇنى ماعان «بازار تارقاپ كەتەتىن بولدى، اتىمدى تەزدەپ ەرتتەمەدىڭ» دەپ زىركىلدەدى.
— سەن دە اتىندى بىرەۋگە ەرتتەتەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ — دامەلى قالجىڭداي قاعىتتى كۇيەۋىن.
— نەسى بار، قانشا ايتقانمەن اۋىلنايدىڭ قاسىندا جاتامىز عوي.
ءۇي تولى ادام تاعى ءماز بولدى. اق نيەتىن تانىتىپ، اسىن بەرۋمەن بىرگە ءازىل-قالجىڭدارىن دا وتىرعان جۇرتقا سىيعا تارتقانداي بولدى بۇلار.
— مۇنى سوزدەن جەڭە المايسىڭ. ۇندەمەگەننەن ۇيدەي پالە شىعادىنىڭ تاپ ءوزى. سەن ودان-داعى قارا اتان مەن جيرەن بيەگە شىعارعان ولەڭىڭدى ايتشى، — دەدى دامەلى.
— كانە، كانە، — دەپ شۋلاسا قالدى جۇرت.
مالىباي دا اسا ىركىلگەن جوق.
— قارا اتانىم، قارنىڭ اش-اۋ قابىسقان،
تۇلىگىم ەڭ جاستايىمنان تابىسقان،
مىناۋ زامان ەكەۋمىزدى ايىرىپ،
قىزىعامىن ەندى ساعان الىستان.
جيرەن بيەم قۇلىنىمەن كۇيىك بوپ،
سەنى كورسەم تۇرا قالام كۇلىپ تەك،
امالسىزدان ورتالىققا قيدىم-اۋ،
اۋىلنايىم ءجۇرسىنشى دەپ بيىك بوپ.
قىران كۇلكى ءۇيدى تاعى كومىپ جىبەردى.
— كوردىڭدەر مە، ءتىلىنىڭ قىرشاڭقىسىن، — دەدى دامەلى ءزىلسىز.
— بۇل شۋماقتاردا قيماستىق قانا ەمەس، مالعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ىستىق ىقىلاس جاتىر، — دەدى شاكەن قارت اڭگىمەگە تاعى ارالاسىپ. وسى ىقىلاستان ايىرىلىپ قالامىز با دەپ قورقام. «ىقىلاسسىز باققان جىلقى — ىڭىرشاق» دەگەن بار عوي.
دامەلىگە بۇل كۇنگى اڭگىمە كوپ وي سالدى. ءتۇيىنى شيەلەنىسكەن ماسەلە قانشاما. ولاردى جوعارىدان شەشىپ بەرەدى دەپ كۇتكەن ماقۇل ما، الدە قارەكەت جاساي بەرۋ كەرەك پە؟ ءتىپتى كولحوزدارعا قاپ، ارقان، قۇلىنعا نوقتا، تۇيەگە مۇرىندىق، ەرتەڭ قىس تۇسىسىمەن بۋرالار جاراعاندا كەرەك كەسكەك دەگەندەردىڭ ءوزى مۇڭ بولعالى تۇر. ۇستاسىز قادام باسۋ قيىن. اجى اۋىلىندا ەجەلدەن قيسىق شەگەنى تۇزەيتىن ەركەك بولماعان. كوپ ۇستا رۋىنىڭ ەكى-ۇش ءۇيىن قالاي وسى باستۇماعا پانالاتسا ەكەن.
انەۋكۇنى كەڭەسجانعا قانجار سوعىپ اكەلگەن جاقان ۇستا ءبىراز اڭگىمەنى بىقسىتىپ ەدى-اۋ. ءوزىن بار مالىڭدى ورتاعا وتكىز دەپ قىسىپ جاتقان كورىنەدى. «مالىڭا تيمەيمىز، وسىندا كوشىپ كەل» دەسە قايتەدى.
بۇل قارماققا ول ءىلىنىپ قالار. وسى تاسىلمەن تاستۇماعا دا، ساسىقتۇماعا دا ۇستا ىزدەۋ كەرەك. كيىكبايداعى ەرعازىنىڭ اتاسى قانداي كومەك بەرە الار ەكەن، ول دا ۇستا عوي. بۇلار ءبىرىن-بىرى جاقسى بىلەدى. ءارى ءوزارا باقتالاس. ونەرلىلەردىڭ ءبارى سولاي.
شۇكىرشىلىك، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى كەڭەسجاننىڭ دا تالماسى باسىلعان سەكىلدى. دامەلى ساسىقتۇمادا ونى جالعىزىلىكتى ءبىر كەدەي كەمپىرگە ۇشىقتاتقان. بالا ءۇشىن ادام نە ىستەمەيدى، قۇشىناشتىعى بار دەگەن سوڭ ادەيى ىزدەپ بارعان-دى. كەمپىرگە قاتتى جانى اشىدى. كادىمگى تاقىر كەدەيدىڭ ءوزى ەكەن. ۇستىندەگى جاماۋ-جاماۋ كويلەگىنىڭ جەل توقتار جەرى جوق. ودان دا شۇرق تەسىك قاراقۇرىم كۇركەدە وتىر. كۇيەۋى عۇمىر بويى شاتىربايدىڭ مالىن باعىپ، ءبىر قىستا قويمەن بىرگە قاردىڭ استىندا قالىپ ءولىپتى. سۇيەگىن كەلەسى جىلى تاۋىپتى. بالالارى اۋىق-اۋىق سوققان شەشەكتىڭ سىپىرماسىنا تاپ بولىپتى. الدىمەن وسىنىڭ بالالارىن جالماپتى. ارتى بەت اسقاندا شاتىرباي بۇعان تىشقاق لاق تا تاستاماي كەتىپتى. «كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز كومەكتەسەتىن ادامى وسى عوي» دەپ ءتۇيدى دامەلى ىشىنەن.
— بايبىشە، سىزگە ءىرى بايلاردىڭ تاركىلەنگەن مالىنان دا ەشتەڭە تيمەدى مە؟
— ويبۋ، قاراعىم، ونى دا قولى جەتكەن الدى عوي. تاقىر كەدەيدى تالانعان مال دا اينالىپ ءوتتى. وسى اۋىلدان جاعالاي قايىر سۇراپ كۇن كورىپ ءجۇرمىن. كەيدە باسقا اۋىلعا دا شىعىپ قايتام.
— قۇشىناشتىعىڭىز قاشاننان؟
— قۇشىناش جاساعان دا ءومىردىڭ ءوزى. بالالارىم اۋىرا بەرگەندە بار بىلگەنىم — سولاردىڭ تامىرىن ۇستاۋ. سودان بارا-بارا تامىردىڭ ءارتۇرلى جاعدايدا قالاي سوعاتىنىن ميىما ۇستاپ قالدىم. ەندى وسىنى كاسىپ ەتىپ ءجۇرمىن.
— ال، مىنا بالاڭىز قاتتى قورىققان، — دەدى الگى كەمپىر. — جۇرەگى قوزعالعان. ەشتەڭە ەتپەيدى، جاس نەمە ءالى-اق ول قورقۋدى ۇمىتادى، ءبارى ورنىنا كەلەدى.
دامەلى قورىققانىن ءدال تاپقانىنا تاڭ قالدى. ياعني تەگىن ەمەس.
— ارعى اتالارىڭىزدا تاۋىپتىك بار ما ەدى؟
— ونىنشى اتامىز وپات دەگەن ءتاۋىپ بولىپتى. سونىڭ ءبىر جۇرناعى جۇرگەن شىعار، مۇمكىن.
— ارۋاعىڭىزدان اينالايىن، بالامدى ۇشىقتاپ بەرە الاسىز با؟
— جاس ءومىر ءۇشىن جانىمدى سالايىن. ءبىراق مىنا وكىمەت مولدالار مەن تاۋىپتەردى قاماپ جاتىر دەيدى عوي. ءوزىڭ دە وكىمەت كورىنەسىڭ. ۇرعاشىعا نە كەرەك ول.
— سول وكىمەت بولعاندىقتان دا قاماتتىرمايمىن. ۇستىڭىزدە لىپا جوق ەكەن. ءما، مىنا شاپاندى كيىڭىز، — دەپ دامەلى ەل ارالاعاندا ىلعي الىپ جۇرەتىن جاڭا شاپانىن كەمپىرگە تاستاي سالدى.
— ءقايبىر شەكەم قىزعاننان بەلسەندى بوپ ءجۇر دەيسىز. «يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا، بي جوقتا قۇل جۇرەدى جورعاعا».
— مىڭ جاسا، قاراعىم. ءجىبىڭ ءتۇزۋ بالا ەكەنسىڭ. ءبىراق كوڭىلىڭە كەلمەسىن، انامىن عوي، بالاڭدى ءىش كيىمىممەن ۇشىقتايمىن.
— مەيلىڭىز، داۋا بولسا بولدى.
كەمپىردىڭ شۇرىق-شۇرىق كويلەگى — ءىش كيىمىن تەرىس قاراپ تۇرىپ قالاي شەشكەنىن جاسىرا العان جوق. قايتا بۇرىلعاندا كەمپىردىڭ اپپاق شاشتارى جان ءبىتىپ جىبىرلاپ، كىرپىنىڭ تۇگىندەي تىكىرەيە قالماسى بولار ما. كوزدەرى قىزارىپ سالا بەردى. كۇبىرلەپ بىردەڭەنى ىشىنەن وقىپ وتىر. كەڭەسجان قورقايىن دەپ شەگىنشەكتەپ ەدى:
— اپا عوي، اپا. قورىقپا. ساعان دەم سالادى. جۇرەگىڭ اۋىرعاندى قويادى. جاقسى وينايتىن بولاسىڭ، — دەدى دامەلى بالاسىنا.
ءىش كيىمىن ەكى بۇكتەپ ۋىستاعان كۇيى كەڭەسجانعا قاراپ ايقىش-ۇيقىش سىلتەپ-سىلتەپ جىبەردى. ءبىر اششى ءيىس دامەلىنىڭ مۇرنىن جاردى، ءبىراق شىدادى. جۋىلماعان ءىش كيىمىنىڭ كىرى عوي. بۇل بايعۇستا سابىن دا بار دەيسىڭ بە؟ كەڭەسجان دا تىجىرىنىپ قالدى.
كەمپىر الگى قيمىلىن ءۇش قايتالاپ ۇشىقتادى دا:
— بالام، دارۋ بولسىن، ماعان قۇداي سەن سياقتى ءبىر ۇرپاقتى دا قيماعان. بار ۇرپاعىمنىڭ تىلەۋىن ساعان ارنادىم، ىقىلاسىممەن ۇشىقتادىم. ءتاۋىر بوپ كەتەرسىڭ. پەرزەنتى بار اناعا بۇل دۇنيەدە ودان ارتىق قانداي باقىت، بايلىق بار، - دەپ كوزىنە جاس الدى. دامەلى قوسا جىلادى. ەگەر قۇداي بولا قالسا، مىنا تۇل اناعا ءبىر پەرزەنت سىيلار ەدى-اۋ، امال نە! جوقشىلىقتى كوتەرگەننەن اسقان مىقتىلىق بولماس تەگى. كەدەيلىكتىڭ كەمشىلىگىمەن بىرگە وسىنداي كەرەمەتى دە بار. كەدەي كونبىس، كەدەي مىرزا. ءبىراق قانشا مىقتى بولعانمەن، ۇرپاق جوقشىلىعىن كوتەرۋ اۋىر شىعار. مىناۋ انانىڭ ۇرپاقسىزبىن دەپ زارلاۋى تەگىن بە؟
ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقاندا، شابدار اتتىڭ ۇستىندە دامەلى الگى كەمپىر جونىندەگى ويدىڭ ۋىسىنان كوپكە دەيىن شىعا المادى. الدىنداعى كەڭەسجان:
— اپا، جاڭاعى كەمپىر مەنى دامبالىمەن ۇشىقتادى ما؟ — دەدى. دامەلى شوشىپ كەتتى. بالا نەمە ءبارىن اڭعارىپ قالعان ەكەن عوي.
— تەك، ولاي دەمە. بالالار سوسىن مازاقتايدى سەنى. ول اۋليە اپا، جاقسى اپا. بالاسى جوق بولعان سوڭ عوي، شاشى اعارىپ كەتكەنى. ول سەنى كيەلى شۇبەرەكپەن ۇشىقتادى.
— كيەلى دەگەن نە؟
— كيەلى دەگەن اۋرۋدى جازاتىن دەگەن ءسوز.
— مەن ەندى اۋىرمايمىن با؟ وندا سول اپاعا بالا بولايىنشى. — دامەلىنىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتتى. ءسابي كوڭىلىندەي پاك تازالىق بۇل دۇنيەدە بار ما ەكەن، تەگى.
— بولا عوي، بالام. ۇلكەن جىگىت بولعاندا وعان شاي، قانت اكەپ بەرەسىڭ.
«كومەكتەسسەڭ، سورلىعا كومەكتەس» دەيدى قازاق. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇرانى دا وسى ەمەس پە. مىنادان اسقان سورلىلىق، كەدەيلىك بولا ما؟ مىناۋ قاۋىمداسىپ جاتقان ورتاق دۇنيەنىڭ الدىمەن سولارعا شاراپاتى تيسە جارار ەدى.
كەڭەسجاننىڭ تانا تاعۋ تويىنان جۇرت رازى بولىپ قايتىسىمەن، دامەلىنى كەمپىر جونىندەگى وي تاعى دا شىرماپ الدى. ءار اۋىلدا سونداي قانشا ادام بار، ەسەپكە الۋ كەرەك. كەدەيلەرگە دەپ كومەككە كەلگەن مالدى الدىمەن سولارعا بەرۋ قاجەت. قىزىق-اۋ، ءبىر جاعىنان، مالدى ورتاقتاستىرىپ، جيىپ جاتىرمىز. ول كولحوزدىكى دەيمىز. ءبىر جاعىنان، كومەككە دەپ كەدەيلەرگە مال سۇرايمىز. سۇراۋ كەرەك تە. ويتكەنى مالداردىڭ ءبىر بولىگىن ورتالىققا سالعان ورتا شارۋالاردىڭ پەيىلى، ءسوز جوق، تارىلا ءتۇستى. ولار ەندى قايىر سۇراپ كەلگەن كەمپىرگە دە تىجىرىنا قارايدى. اشۋ ۇستىندە ءوزىمىز دە قايىرشىنىڭ از-اق الدىندامىز دەپ ايداپ شىعۋى مۇمكىن. ازىن-اۋلاق الاتىن قايىرىنان قاعىلعان سوڭ نە بولدى؟ بۇل ويدان تۇلا بويى ءبىرتۇرلى تىتىرەپ كەتتى. باتا السا، الگى كەمپىرگە كەمى ەكى ەشكى، ءبىر قوي بەرگىزگەن ءجون بولار. ار جاعىن تاعى كورە جاتار. باسقا بايعۇستارعا دا تاپ وسىنى ىستەۋى كەرەك. «قايىرشىلىقتى قۇرتشى الدىمەن!» دەپ بىرەۋ تۋ سىرتىنان اقىرعانداي بولدى.
ءبىر قىزىعى، اۋىلناي بولعالى ويى كەڭىپ بارا جاتقان سەكىلدى. وت باسى وشاق قاسىنان گورى اۋىل جايلى، ايماق جايلى كوبىرەك تولعانىسقا ۇشىرايدى. ەل ارالاپ كەلگەن سايىن ءبىر جاڭالىق اشقانداي بولادى. ءشولتۇمسىقتاعى جەر كەپەلەر جايىنا قالدى، ەسىل ەڭبەك. ءبىراق قالاي دا تام سالۋ كەرەك. بۇرىنعىداي كوشىپ-قوندىنى ەندى كولحوز جايى كوتەرمەيدى. جۋىردا انتون بازارىنا بارعاندا سالىنىپ جاتقان ۇيگە نازار اۋداردى. «تۇيمەش تام» دەپ اتايدى ەكەن. بىرنەشە ءۇي بىرىگىپ، الدىمەن بىرەۋىنە سالادى. سودان كەزەكتەسە بەرەدى. ال سالۋ ءادىسى قاراپايىم، ۇزىندىعى التى كەز، بيىكتىگى جارتى كەز ەكى تەگىس تاقتاي كەرەك، ەكى باسىنان ءتورت قازىقپەن بەكىتىپ وتىرىپ، ەكى تاقتايدىڭ اراسىنا دىمقىل توپىراق تاستاپ، ونى تۇيمەشتەيدى، وعان كادىمگى كەلساپتىڭ باسى دا جاراپ جاتىر. سودان الگى تاقتايدى كوتەرە-كوتەرە بيىكتەتە بەرەدى. ءبىر كۇندە ءبىر قابىرعانى تۇرعىزۋعا بولادى. مۇنى توپىراق كەپپەي كوكتەمدە جاساۋ كەرەك، ال جازدا سالسا، توپىراق الاتىن جەرگە سۋ جايۋ قاجەت. قالاي بولعاندا دا اناربايدىڭ كور تامىنان جاقسى. توبەسىن جابۋعا ماتكەلىك، ۋىقتىق اتاشتار قاجەت. سوسىن ەسىك-تەرەزەسى دەگەن سەكىلدى. اتاشتى، ارينە، تاۋدان دايىنداتتىرۋ كەرەك. ورتاق كۇشتىڭ، ورتاق ەڭبەكتىڭ قاجەت جەرى وسى. وسىنى قالاي ۇيىمداستىرۋى كەرەك. الداعى كوكتەم تۇيمەش تام سالۋعا جاپپاي شابۋىل جاساۋ كوكتەمى بولسا... سوقا باستالعانشا ءبىراز ءۇيدىڭ قابىرعاسى كوتەرىلىپ قالار ەدى. قىستا تۇيمەش تامدا، جازدا كيىز ۇيدە وتىرسا — جامان ءومىر مە؟ «كيىز ءۇي ەندى ارتىق، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ قاھارلانعان انارباي ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى. تۇلا بويىن سۋىق تەر باستى. وسى كەزدە ىشىندەگى جاس نارەستە بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالعانداي بولدى. بيىل ءوزى نەشەدە؟ قىرىق بىرگە كەلىپتى عوي.
بۇل جاسىندا بالا كوتەرگەنى جۇرەگىن دىرىلدەتتى. ۇيات-اي، اقىلجانى دا ەرجەتتى، نەمەرە سۇيەتىن ۋاقىت بولعاندا ونىڭ ورنىنا ءوزى جۇكتى. ءبىراق قۇدايدىڭ بەرگەنىنە ءبۇيتىپ قارسىلىق كورسەتپەگەن ءجون شىعار. ءبىر قىز تۋىپ السام دەگەن وي جىلت ەتتى. ءبىراق ول قۇدايدىڭ ءىسى عوي. مىناۋ بولىستىعىنان دا بوسانار ەدى. جاراماي كەتتى دەگەنشە، بالالى بولعان سوڭ دەۋ الدەقايدا جاقسى ەمەس پە؟ اناربايداي ابىرويسىزدىقتان ساقتاسىن.
ءوز ەلىندە اكىم بولۋدىڭ قيىن جاقتارى دا بار ەكەن. اعايىندىق دەگەن كولدەنەڭدەپ الدىڭنان شىعا بەرەدى. وكىمەتتىڭ ءىسى مە، اعايىننىڭ ءىسى مە؟ وسى تاڭداۋ كەيدە بەزبەننىڭ ەكى باسىنا تۇرىپ الىپ، جانىڭدى قينايتىنى بار-اۋ. وكىمەتكە تارتساڭ — اعايىن وكپەلى، اعايىنعا تارتساڭ — وكىمەت رەنجيدى. بار ماسەلە «قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش» بولىپ بىتە بەرە مە؟ انەۋكۇنى ءبىر وكىل «اعايىنعا كوپ تارتادى ەكەنسىز» دەپ قالدى.
— اعايىندىقتان بۇرىن ادام عوي، — دەپ بۇل دا بوي بەرمەدى. قاشانعى تىرەسەدى. مىناۋ الدا كەلە جاتقان قىس ءتىپتى زارەنى العانداي. مالىبايدى ورتاقتىڭ جىلقىسىنا سالىپ ونى قويدى.
— باستۇمانىڭ جەرى مال قىستاتاتىن جەر ەمەس، — دەدى انادا مالىباي.
— مۇندا قار قالىڭ تۇسەدى. ويپاڭ عوي. الدەقالاي قىس قاتتى بولسا، جىلقى تەبىندىكسىز قالادى. شابدار ات پەن كوك بيەگە جيعان ءشوپتى مىنا كولحوز جىلقىسىنىڭ قايسىسىنىڭ اۋزىنان تاباسىڭ. تومەنگە، قۇمعا جاقىنداۋ كەرەك.
— بەيباق-اۋ، باياعىداي اتا قىستاۋىڭ، اتا جايلاۋىڭ بار عوي دەيسىڭ بە، جەر اتاۋلى تۇگەل ءبولىنىپ، قۇمنىڭ دا يەسى بار ەمەس پە.
— وندا مىنا پالەڭنەن قۇتقار. مالىباي ورتاقتىڭ جىلقىسىن قىرىپ الىپتى دەگەن جامان اتاققا قالار جايىم جوق. باسقا بىرەۋگە تاپسىرىڭدار.
وسى اڭگىمەلەردىڭ ءبارى ويعا ورالعاندا تىرەلەتىن تىعىرىق كوبەيىپ كەتەدى. وت باسى ءۇشىن جارالعان ۇرعاشىعا باس قاتىرىپ نە كەرەك؟ الگى اۋليە كەمپىردىڭ ايتقانىندا دا جان بار. تەندىك الدىق دەپ تەڭدەسى جوق ازاپقا دۋشار بولىپ قالعان جوق پا ەكەنبىز؟ دامەلى وز-وزىنەن جىميىپ كۇلدى. اندا-ساندا قاۋجاپ قوياتىن قاسىندا مالىبايى دا جوق. ول توي تارقاسىمەن جىلقىسىنا كەتكەن. اي، ادال جان عوي، الدىنا مال تۇسسە، ونىڭ ەسىل-دەرتى سول بولادى. بىرەسە ءوز مالىنا، بىرەسە ورتاق مالعا شاپقىلاتىپ، زورىقتىرىپ الىپ جۇرمەسە. امان بولسىن! «التىن باستى ايەلدەن باقىر باستى ەركەك ارتىق». قازاعىمنىڭ قاتە ايتقان ءسوزى بار ما، ايەلدىڭ ەڭ اسىل پارىزى وشاق باسىنىڭ بەرەكەسى بولۋ عوي. ءوزى سەكىلدى اتقامىنەر ۇرعاشىلار كوبەيىپ كەتىپتى. سولار انالىق قاسيەتتەن ايىرىلىپ قالىپ جۇرمەسە جارار ەدى. وسى كەزدە ىشتەگى نارەستە بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ قالدى. دامەلى سەلت ەتتى، ءجۇزى نۇرلانىپ، مامىراجاي ءبىر مەيىرىم تۇلا بويىن ەلجىرەتىپ بارا جاتتى.
4
اقىلجاندى ءجۇسىپ الماتىعا الا كەلگەندە ونىمەن ءباتيما جىلاپ كورىستى. كادىمگى داۋىس سالىپ جىلادى. ءجۇسىپ ايەلىنىڭ نارعازى كەلگەندە وسىنداي ءبىر تەبىرەنگەنىن كورگەن ەدى. تاعى دا كۋا بولىپ وتىر، توركىن شىركىن تىم ىستىق بولا ما، قالاي؟ كوز الدىندا ءتينامداي كۇنىنەن وسكەن، ارىقتىعىنان «شەلپەك» اتانعان نەمەرە باۋىرىن قىسىپ-قىسىپ قۇشاقتاي بەردى. مالىباي اعاسىنىڭ، ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ، ارىسى اجى اۋىلىنىڭ ءيىسى بۇرقىراپ تۇرعانداي كورىندى. بۇكىل قولقا-جۇرەگى توڭكەرىلىپ كەتكەندەي بولدى.
اقىلجان تالدىرماش، ادەمى بولىپ وسكەن. قاباعى، كوزى ءدۇلدۇل تاتەسىنە، مۇرنىنىڭ دوڭەسى، اتجاقتىلىعى اكەسىنە تارتقان. بۇگىنگى جاستارشا شاش جىبەرگەن. قايىرعان سول شاشى ءوزىن ءتىپتى سۇيكىمدى كورسەتىپ تۇر.
اقىلجان دا نەمەرە اپكەسىنە سۇقتانا قارايدى. شىركىن كوڭىل، تۇرمىستىڭ جاقسىلىعى-اي، كەز كەلگەن جىگىت قىزىققانداي سۇلۋ ايەل بولىپتى. قالاداعىلارداي كەيىپ تانىتىپ، اۋىلداعىلارداي اڭىراپ كورىستى. اقىلجانعا وسى ادامنىڭ بويىنان جاڭا ءبىر كەلبەت — اۋىلدىڭ جانى مەن قالانىڭ ءسانى ەلەستەگەندەي بولدى. اكەسى باي اتانعانمەن جاس كەزىندە ءومىر راحاتىن كورمەگەن، بۇيىعىپ، جانشىلىپ وسكەن قىزدىڭ كەلىنشەك شاعىندا مۇنشا تۇلەۋىن اقىلجان جاڭا ومىردەن ىزدەگەندەي. شەشەسى دامەلىنىڭ بۇل قىزدى اياپ، ونىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرەتىنىن، تابيعات بەرگەن سۇلۋلىق قور بولىپ كەتپەسە جارار ەدى-اۋ دەپ تاعات تاپپاي ويلايتىنىن سان بايقاعان-دى. ەندى، مىنە، سول سورلى بولادى-اۋ دەگەن ءباتيما قۇتتى ورنىنا مىقتاپ قونعان سەكىلدى. شەشۋشى ساتتە تاعدىردىڭ بۇعاۋىن ءۇزىپ تاستاۋعا بويىنان قۋات قايدان تابىلدى ەكەن. ءجۇسىپتى كورگەندە سول ءبىر باتىل شەشىم جاسالماسا، نە بولار ەدى؟ مۇمكىن، بۇل دا تالانتتىلىقتىڭ ءبىر قىرى شىعار.
اقىلجان مىناۋ جاڭا ومىردە دە ءباتيما سەكىلدى بۇلقىنىس جاساپ، ار جاعىنا كوزى جەتپەي تۇرسا دا، جۇرەكسىنبەي ءومىر قۇزىنان قارعۋ كەرەك سياقتى بوپ كەتتى. جانا ءومىردىڭ بۇل كۇشى دە سونداي ءساتتى كۇتىپ تۇرعان شىعار. بۇلا سۇلۋلىق بۇزىپ شىققاندا، جاڭا ءورىس تاپقاندا، بۇلا كۇشكە نەگە ونداي بۇلقىنىس جاساماسقا! كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇكىل قيمىل-ارەكەتىندە جولسىزبەن ورگە تارتقان جولاۋشىنىڭ ەر قيمىلى جاتپاسىنا كىم كەپىل. ول وردە تاس تا، سۋ دا، قيا دا، قۇز دا بار شىعار. ايتەۋىر ءبىر ەلەسكە، باقىت ەلەسىنە سەنەتىن سەكىلدى. ءومىر — ەلەس، ءومىر — ءۇمىت.
ءوزىنىڭ وسى وقۋعا كەلۋى دە سول ءۇمىتتىڭ ءبىر نىشانى-اۋ. اناسىنىڭ اياقاستى اۋىلناي بولۋى دا ۇمىتكە دەگەن يگى سەنىم ەمەس پە.
ەلەس، ءۇمىت ىلگەرى سۇيرەيتىن، ارەكەتكە باستايتىن سياقتى. ءدۇلدۇل تاتەسى اۋىلناي بولدى دەگەندە ءباتيما:
— ول كىسىنى قۇدايدىڭ ءوزى ەل ءۇشىن جاراتقان. ونداي ءبىر عانا مەيىرباندىقتان سومدالعان جاندار بيلىك باسىندا تۇرسا باقىت، — دەپ قالدى.
— ءبىزدىڭ ءباتىش كوپ كەشىكپەي فيلوسوف بولادى، — دەدى ءجۇسىپ قالجىڭداپ.
— بۇل ءسوزدىڭ سىزگە دە قاتىسى بار.
ءباتيما جارىنا قيىلا كوز تاستاعاندا، اقىلجانعا ول ءتىپتى سۇلۋ كورىنىپ كەتتى. ءوز اپكەسىنە سۇقتانعان ۇستىنە سۇقتانا ءتۇستى.
— اپاڭدى قانشا ۇيرەتسەم دە «سەن» دەپ ايتقىزا الماي-اق قويدىم. — ءجۇسىپ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلدى.
— قازاعىمنىڭ يبالىعىن بەلدەن باسا المايمىن. ءوزىڭىز سەكىلدى ازاماتقا قالاي عانا باتتيتىپ «سەن» دەي الام.
ءباتيما العاشقى ويىن ودان ءارى جالعاستىردى.
— ءبىراق اسقان مەيىردىڭ ادامدارى ءوز قۋاتىن ءوزى تەز تاۋىسىپ الادى. ءسىز سوعان جاقىنسىز، — دەدى تاتى دا نازدانا. — مەيىر اقىلدان، ادامعا دەگەن ىقىلاستان تۋادى. قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلايتىنداردا مەيىر بولادى دەپ سانامايمىن. الايدا ولار كوپ جاسايدى. قۇستىڭ ەڭ سۇيكىمسىزى قارا قارعادان ۇزاق جاسايتىن جوق كورىنەدى عوي، جۋىردا ءبىر جەردەن وقىدىم. تابيعات تا قىزىق، سۇمىرايدى كوپ جاساتىپ، سۇيكىمدىنى از جاساتىپ قويعانىن كوردىڭ بە؟
— سۇمىرايدىڭ سۇمىرايلىعىن جۇرت ابدەن تانىسىن دەيتىن شىعار. اقىلجان اياقاستى ءوزىنىڭ اڭگىمەگە قالاي قوسىلىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى.
— وھ، مىنا ءسوزدىڭ جانى بار، — دەدى ءجۇسىپ جۇلىپ العانداي.
— سەندەردىڭ تۇقىمدارىندا فيلوسوفتىق قاسيەت بار ما دەيمىن. ءبىراق قازاق اتاۋلى فيلوسوف قوي، تەگى. اتام زاماننان جازۋ-سىزۋدىڭ جوقتىعى، كىتاپ، راديونىڭ بولماۋى بار اۋىرلىقتى ويعا، سوزگە تۇسىرگەن. ەسكى بيلەردىڭ، اقىنداردىڭ ايتقاندارى تۇنىپ تۇرعان ءپالساپا. ءپالساپاسىز قيسسا، جىر، تەرمە بار ما؟ ولاردىڭ ءوزى دە بىزگە جەتكەندەرى. ال جەتپەگەندەرىندە قانشاما قازىنا قالدى.
— سەن وسى ۇيدە تۇرا بەر، — دەدى ءجۇسىپ اڭگىمە باعىتىن باسقا جاققا بۇرىپ. — اپاڭ با، اپكەڭ بە، مىنا ءباتيما ماۋقىن باسسىن، اڭگىمەلەسسىن. مەن دە جارىتىپ اعايىن-تۋعاننىڭ اراسىندا بولا المادىم. بىرىنەن سوڭ ءبىرى توتەنشە وقيعالارعا تاپ بولدىم دا وتىردىم.
اقىلجان قىسىلعانداي كەيىپ ءبىلدىردى. ءباتيما:
— قىسىلما، مەنىڭ ەستۋىمشە، جاتاقحانالاردىڭ جايى ءماز كورىنبەيدى. العاشقى كۇندەرى ءوزىم ەرتىپ اپارىپ تۇرام.
— سەندە عوي، ەشقانداي دوكۋمەنت جوق.
— قايدان بولسىن، ءجۇسىپ-اعا، مەنىڭ كورگەنىم سۇزەگەن مولدانىڭ الدى عانا، ەسكى وقۋ. جاڭاشانى وزدىگىمنەن ۇيرەندىم. اۋىلنايعا حاتشىلىققا جارادى عوي سول.
سۇزەگەن مولدانىڭ الدى دەمەكشى، اقىلجاننىڭ ەسىنە وسى ءجۇسىپتىڭ وتىرعان جەرىنە اۋناعانى ءۇشىن مولدادان مىقتاپ شىبىق جەگەنى ءتۇستى. مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلدىڭ؟ — دەدى ءجۇسىپ.
— ول ءبىر قىزىق وقيعا بولعان. ەسىڭىزدە شىعار، ءجۇسىپ اعا، چەركەش سوعىسى بىتەر كەزدە شودىر ەكەۋىڭىز قارمىس اۋىلىندا قوناقتا بولدىڭىزدار عوي...
— ءيا، ءيا، — دەدى ءجۇسىپ اقىلجانعا ءسوزىن اياقتاتپاي — ول ءبىر عاجاپ وتىرىس بولىپ ەدى.
— سوندا بالجان اجەم بولماي، ءسىزدىڭ ورنىڭىزعا مەنى اۋناتتى عوي، جارىقتىق سىزدەي بولسىن دەگەن شىعار. سول ەرتەسىنە سۇزەگەن مولدانىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ، «بولشيەۆيكتىڭ ورنىنا اۋناپسىڭ، ءپاتشاعار، كاپىرسىڭ» دەپ ماعان مىقتاپ دۇرە سالدى. بۇرىن قاتتى سىيلاۋشى ەدىم، سودان جامان جەك كورىپ كەتتىم.
ءۇي ءىشى تۇگەل ءماز بولىپ كۇلدى.
— ويبۋ، جانىم-اي، ول كەزدە ءتىپتى جۇقا ەدىڭ، دۇرەنى قالاي كوتەردىڭ؟ — دەدى ءباتيما.
— امال بار ما!
— كوردىڭ بە، انە، مولدالار ءوز يدەياسى ءۇشىن قالاي كۇرەسەدى. سوندىقتان وقۋ كەرەك. بىلىمسىزدىكتىڭ زاردابىن قاتتى تارتۋدامىز. ەسكى وقۋمەن باسشىلىق ىسىندە جۇرگەندەر كوپ. ايتەۋىر حات تانيدى عوي. ولارعا ءبىزدىڭ ماركستىك-لەنيندىك ءىلىمدى ءبىلۋ جەتپەيدى. ياعني جاڭاشا دۇنيەتانىم جەتپەيدى. ءوزىڭ سەكىلدىلەردى توپىرلاتىپ وقۋعا الىپ جاتقانىمىز سوندىقتان. مەنىڭ جولدامام ساعان دوكۋمەنت بولادى، — دەدى ءجۇسىپ.
شولدەن قاتالاپ كەلگەن ادام ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي سۋدى قالاي سىمىرەدى، اقىلجان دا رابفاكتاعى وقۋدى سولاي ءسىمىردى. ۇستازداردىڭ ايتقاندارىن قۇلاعىنا قۇيا بەردى. ءۇش ايدا ءوزىن كوپ ءبىلىم العانداي سەزىندى. بالا-شاعاسىمەن جۇسىپتەردى ەكى بولمەلى ۇيدە قىسىلتپاي، جاتاقحاناعا شىعىپ كەتتى.
ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتىپ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. قارسى الدىندا ۇمبەتتىڭ قازاسىنىڭ ۇستىندە كەزدەستىرگەن ۇزىن بۇرىم قىز كۇلىمدەپ كەلىپ:
— سالەماتسىز با، اقىلجان، — دەدى.
— ءسىز مەنىڭ اتىمدى قايدان بىلەسىز؟
— ءسىزدىڭ اتىڭىز قابىلداۋ بولمەسىندەگى قاعازعا تۇسكەن اۋەلى. اكەڭىزدىڭ اتى مالىباي ەمەس پە؟
— ءدال ءوزى. ۇيات بولعاندا مەن ءسىزدىڭ اتىڭىزدى بىلمەيمىن.
— جىگىتتەردىڭ ونداي سالاقتىعى بولادى. اتىم — قايشا. مەن جەرلەسىمدى كورىپ قۋانىپ تۇرمىن.
مىنا قىزدىڭ اشىقتىعى اقىلجانعا ءتىپتى ۇنادى. وزىنە نازار اۋدارتقىزاتىنداي ءبىر ءسوز تاۋىپ ايتقىسى كەلەدى، ءبىراق اۋزىنا ەشتەڭە تۇسپەيدى. قىز الدىندا ساسا قويمايتىنداي جىگەرلىگى بار ەدى، مىنانىڭ پىسى باسا ما؟
— اتىڭىزدى بىردەن سۇراپ اسىعىستىق جاسامادىم ءارى قازا ۇستىندە كەزدەستىك قوي. مۇمكىن، وسىنداي ءبىر وڭتايلى كەزدەسۋگە ەسەپ قۇرعان شىعارمىن.
— ونىڭىز كورەگەندىك ەكەن. وڭتايلى دەپ ويلايسىز با بۇل كەزدەسۋدى؟ — دەدى قايشا.
— «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى شىعار الدىنان» دەيدى. كەزدەيسوق بولسا دا بۇل جولىعۋىمىزدى مەن جاقسىلىققا جورىپ تۇرمىن.
— مەن بولسام، ەل جاقتان ايتەۋىر ءبىر ادامنىڭ كەزدەسكەنىنە قۋانىشتىمىن. تۋعان اۋىلدىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق دەيدى عوي. ءيىسىڭىز اقسۋ ەمەس پە؟
جاڭاعى «جەڭگەسى» دەپ ايتىپ قالعان سوزىنە اقىلجان تاپ وسى تۇستان ۇستاپ الار ما ەكەن دەپ قىسىلىپ تۇر ەدى، ءوزىن «تۇتىنگە» بالاعانى ءۇشىن قۋانىپ كەتتى.
قايشا وسىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن ەكىجىلدىق كۋرسقا كەلگەنىن، ۇمبەت مارقۇمنىڭ وقۋعا جىبەرەم دەپ جۇرەتىنىن ايتتى. اقىلجان دا اعىنان جارىلىپ، ول جولعى بارعان ساپارلارىنىڭ ءمان-جايىن تاپتىشتەپ بايانداپ شىقتى. ويى — اڭگىمەگە اينالدىرىپ، نە دە بولسا وسى قىزدى قاسىندا ۇزاعىراق ۇستاۋ. قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ كەلگەن ەلىكتىڭ لاعىن ۇركىتىپ الماۋعا بار ونەرىن سالدى. الدەقالاي ەرىكتەن تىس پايدا بولعان ءدىرىل دە باسىلعانداي. ورتاق تاقىرىپتار — ۇمبەتتىڭ قازاسى، ەسبەرگەنوۆتىڭ كەلۋى. وسى توڭىرەكتەگى اڭگىمە وزدەرىن جاقىنداستىرا تۇسكەندەي. جەرلەسپىز، اۋدانداسپىز دەپ جارماسا بەرۋىنە بۇدان بىلاي ابدەن نەگىز قالانعان سەكىلدى.
ساباقتان شىققان بەتى مە ەكەن، قايشا دا اسا اسىعا قويمادى. اڭگىمە گازەت بەتىندە جازىلىپ جاتقان جاڭالىقتارعا قاراي ويىستى.
— «ەڭبەكشى قازاقتان» بۇگىن ءبىر كەرەمەت ماقالا كوردىم، — دەدى قايشا.
— «كيىز ءۇي سوسياليزمگە قارسى ما؟» دەپ اتالادى.
— نە دەيدى؟
داۋسى قاتتى شىعىپ كەتكەنىن اقىلجان ءوزى دە بايقاماي قالدى.
ويتكەنى تانىس وقيعا، وزەگىن ورتەپ، ءوزىنىڭ وسىندا كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان، تۇسىنە كىرسە تۇندە شوشىپ وياناتىن، كوزىمەن كورىپ، جانىمەن سەزىنگەن وقيعا.
— كىم جازعان ەكەن؟
— فاميلياسى ج.بەرگەنوۆ.
«ەس» دەگەننىڭ ءتۇسىپ قالعانى بولماسا، ءبارى ءجۇسىپ اعايعا كەلەدى. رابفاكتا تىلشىلەردى قۋعىنداپ، كەي جەردە ءولتىرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن ولار كەيدە بۇركەنشىك اتپەن جازادى دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ ەدى. بۇل دا سولاي شىتار، تاپ كۇرەسىنىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن قالام يەلەرى جايىندا سول «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنەن كەلگەن ءبىر ادام مايىن تامىزا ايتىپ بەرگەن-دى.
— ءسىز شوشىپ كەتتىڭىز عوي. تانىس وقيعا ما؟
— تانىس بولعاندا قانداي. ءوز كوزىممەن كورگەن وقيعا. سول ءوزىمىز ۇستىنەن ارىز الىپ بارعان اناربايدىڭ لاڭى.
— ايتەۋىر، كەرەمەت جازىلعان. ماعان جاساعان قورىتىندىسى ۇنادى.
— مەن ول گازەتتى تەز تاۋىپ الايىن.
— تابا قويار ما ەكەنسىز. بۇكىل قالانىڭ اۋزىنداعى بۇگىنگى اڭگىمە سول. تەك كىتاپحانادان وقىماساڭىز.
«كيىز ءۇيدى جاعىپ، ءسوسياليزمدى ورناتپاق بولعانداردىڭ قارەكەتى ءوزى ءوتىپ كەلە جاتقان كوپىردى ورتەگەن اقىماقتىڭ ىسىمەن تەڭ. كيىز ءۇيدى ەسكىلىكتىڭ قالدىعىمەن تەڭەۋ تۋعان اكە-شەشەسىنەن بەزىنۋدەن ءبىر دە كەم ەمەس. اسىرا سىلتەۋدىڭ مۇنداي سۇرقيا ءتۇرىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتىمەن جاساۋدان اسقان قىلمىس جوق».
مىنە، تاپ وسىنداي سوزدەرى بار. مەنىڭ ەسىمدە مىقتاپ جاتتالىپ قالدى، — دەدى قايشا اقىلجانعا بۇل جاڭالىقتى الدىمەن جەتكىزگەنىنە قۋانىپ.
— اسىرەسە دامەلى دەگەن ءبىر ايەلدى قاتتى سۋرەتتەيدى. قاراشى، گازەتتى ۇيگە تاستاپ كەتكەنىمدى. ءبىراق سوزدەرى ەسىمدە.
اقىلجان تىپتەن ىنتىعا ءتۇستى. قايشا ونى ابدەن ۇزىلدىرگىسى كەلدى مە، الدە سوزدەرىن جاقسىلاپ ەسىنە ءتۇسىردى مە، نازدانا، ويلى جۇزبەن ءۇنسىز تۇردى.
«قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن بۇل سوراقىلىققا اۋىلدىڭ اناسى عانا قارسى تۇرا الدى. قولىن ارتىنا بايلاپ قويعانىنا قاراماستان، انا ايانباي قارسى كۇرەستى. ونىڭ بۇكىل انالىق تۇلعاسى، جان جۇرەگى، ارينە، بۇل وزبىرلىققا توزە المادى. سوسياليزم سۇيەنەتىن كۇش اپەرباقاندار ەمەس، ازاماتتىق دىڭگەگى ءتۇزۋ وسىنداي ادامدار. ول انانىڭ ءبىر كەزدە اقتارعا قارسى، اتاقتى چەركەش قورعانىسىنا قاتىسقانىن ايتساق، تۇلعاسى تىپتەن بيىكتەي تۇسەدى. اۋىل تاعدىرىن، بۇگىنگى جاڭا ءومىر تاعدىرىن، ءاربىر ارەكەتىن اقىلعا سالىپ جاسايتىن، ادامدارعا دەگەن مەيىرىمى مول وسىنداي جاندارعا تاپسىرۋ كەرەك. تابيعات بەرگەن پاراسات، انا سۇتىمەن كەلگەن اق نيەت، ادالدىق ولاردى اداستىرمايدى. كيىز ءۇي سوسياليزمگە قارسى تۇرمايدى، قايتا وعان قىزمەت ەتەدى. ونى ورتەگىسى كەلگەندەر سول ءۇيدىڭ بوساعاسىنان كىرگەن باقىتتى، مىناۋ جاڭا ءومىردى ورتەگىسى كەلگەندەر». مىنە، وسىلاي دەپ كەتە بەرەدى.
قايشا تاقپاق ايتقانداي، ءتىپتى تاقىلداتىپ جىبەردى.
— مەن نوبايىن عانا ايتىپ تۇرمىن. بۇدان دا كۇشتى جازىلعان. قانداي مىقتى انا!
اقىلجان شىداي المادى.
— ول — مەنىڭ اپام، — دەدى.
اياقاستى تىلىنەن ايىرىلعانداي، قايشا مەلشيىپ تۇردى دا قالدى. ءبىرازدان سوڭ:
— تۋعان شەشەڭىز بە؟ — دەدى.
— ءيا، ازىرگە وگەي شەشەم جوق، تۋعان شەشەم.
— تەگىن جەردەن ەمەس ەكەنسىز عوي.
— كىم ءبىلسىن، ول كىسىنىڭ ايتەۋىر شەشەم ەكەنى راس.
— شىنىمدى ايتسام، - دەدى قايشا باتىلداۋ، - جازعان ادامنىڭ مىقتىلىعى ما، مەن سول اناعا عاشىق بولدىم. تەگى باتىلداردى جاقسى كورەم. ءوز اناما ۇقساپ كەتتى.
— اناڭىز ءقازىر بار ما؟
— بار دا، جوق تا.
— ءيا، ول قالاي؟
— بار دەيتىنىم — ايتەۋىر ءتىرى بولۋ كەرەك، جوق دەيتىنىم، مىنە، ءۇشىنشى جىل — حابارسىز. مەن تاركىلەنگەن باي تۇقىمىنانمىن. اكەمىز ۇستالعان سوڭ، جان-جاققا تاراپ، بىت-شىتىمىز شىقتى. ەكى ۇل، ەكى قىز ەدىك. قىزدىڭ كىشىسى مەنمىن. اكەمىز ءبارىمىزدى دە وقىتقان. مەن مامان مەكتەبىنەن ورىسشا وقىدىم. قىدىرالىمىز. ەكى اعام، اپكەم قىرعىز اسىپ كەتتى. شەشەم سول يتجەككەنگە اكەمنىڭ سوڭىنان كەتتى. شىنداپ كەلگەندە، كەڭەس وكىمەتى كومەكتەسۋگە ءتيىستى تۇل جەتىمنىڭ ءوزىمىن. ال تەگىمە كەلسەك، وندا...
اقىلجاننىڭ بۇل اڭگىمەگە ىقىلاسىن بايقاعىسى كەلىپ قايشا وعان سىناي قارادى. جىگىتتىڭ تۇنجىراي قالىپ، ىشكى ءبىر وي داۋىلىنىڭ ۋىسىنا ىلىككەنىن بايقادى.
— ءسىز سالپاڭقۇلاق ەمەس شىعارسىز؟ مەن بار سىرىمدى ايتىپ قويدىم.
اقىلجان قاسىن كەرە ءۇنسىز قايشاعا قارادى.
— ۇقساپ تۇرمىن با؟
— عافۋ ەتىڭىز، ءوزىمسىنىپ ايتىپ تۇرعانىم عوي. وسىنداي ءبىر پالە وقىپ جاتقانداردىڭ تۇبىنە جەتىپ ءجۇر دەيدى.
ءيا، بۇل جايدان اقىلجان دا حاباردار. انەۋكۇنى ءبىر اڭگىمەدە ءجۇسىپ ۇستىنەن ارىز تۇسكەنىن، العان ايەلى شىرىگەن بايدىڭ قىزى ءارى ارعى بەت اسىپ كەتكەن دەپ جازعانىن ايتقان ەدى. «شىرىگەن» دەگەن سوزگە اقىلجان مىرس ەتىپ كۇلگەن-دى. بيمەندىنىڭ قانداي باي بولعانى ونىڭ كوز الدىندا. اۋەلى جالعىز قىزى ءباتيمانى دا دۇرىستاپ كيىندىرە المادى. ول جۇسىپكە قاشىپ كەتىپ قانا باقىتىن تاپتى. ەندى سوندا ءجۇسىپتى سول ءۇشىن كۇيدىرمەك پە؟ لەپىرباي، اناربايلاردان-اق كەلگەن شىعار ول. ايتپەسە كىم جازادى؟ ءوش الۋ، اياقتان شالۋ عوي. وزدەرى سالعان لاندى ءوستىپ بۇركەگىسى كەلەتىن شىعار.
وقۋشىلاردىڭ اراسىندا دا تىڭ تىڭداتىپ، بىر-بىرىنە سالىپ قويۋ بار دەگەندى وسىندا كەلگەلى ەستىدى. سالپاڭقۇلاق دەپ قالاي جيىركەنىشتى اتاعان. قايشا دا ءوز تاعدىرى ءۇشىن قالتىرايدى ەكەن-اۋ. ءقايتسىن، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان. ءومىرى ايانىشتى ەكەن. وسى ءبىر اياۋشىلىق ونى اقىلجانعا ءتىپتى سۇيكىمدى ەتە ءتۇستى. شىن مانىندە قايشا وعان ەلىكتىڭ قورعانسىز لاعىنداي كورىندى. قاسقىرعا دا، قاراقۇسقا دا جەم بولۋى وڭاي.
— نەگە ۇندەمەي قالدىڭىز؟
تىنىشتىقتى قايشا بۇزدى.
— «ءوزىمسىنىپ» دەگەن ءسوزىڭىز اش وزەگىمە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ دەيمىن.
— ونىڭ ەمى تويدىرا ءتۇسۋ مە؟
— بۇگىنگى كەزدەسۋدىڭ وزىنەن ءبىراز توعايدىم-اۋ دەيمىن. ءبىراق «اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى»، سەزىگىڭىز بار سەكىلدى.
— سەزىگى بار ادام بۇلاي اشىق سويلەسپەيدى. سەنگەسىن ايتقانىم عوي. تۇلپاردان جابى تۋماسا كەرەك.
اقىلجان بۇل ءسوزدىڭ اناسىنا ارناپ ايتىلعانىن بىردەن سەزدى. ءىشى ءبىرتۇرلى جىلىپ كەتتى. شەگىنشەكتەپ تۇرعان ءوزى، ايتپەسە قايشا تۇسىنەر ەركەككە ءبىراز جاقىندىق جاسادى. قىز باسىمەن ودان ارتىق ەندى قۇشاعىنا كەلىپ قۇلاي ما؟
وسى كۇنى ەكەۋى ءۇشىن دە التىن كوپىر ىسپەتتى بولدى-اۋ. بىر-بىرىمەن كەزدەسۋدى جيىلەتتى. بىرگە كينوعا بارىپ ءجۇردى. دەمالىس كۇندەرى اقىلجان اپاسى ءباتيماعا بەرگەن ۋادەسىن ۇمىتىپ، بىرنەشە رەت ۇيگە كەلمەي دە قالدى. بىردە اپكەسى:
— سەن وسى ءبىر قىزدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالمادىڭ با؟ — دەپ تە قالدى.
— قىز قۋعان ادام وقۋ وقي الا ما؟ — دەپ وتىرىكتى دە سوعىپ جىبەردى.
— ۇناتقان قىزىعىڭنان ايىرىلما. اۋىلدا قۇدا ءتۇسىپ قويعان ەشكىمدەرىڭ جوق پا ەدى؟ وندا قالىڭ مال تولەيسىڭ، — دەپ قالجىڭدادى ءجۇسىپ.
— شىن ەڭ سالعالى جۇرگەن بىرەۋىڭ بولسا، اكەپ كورسەتشى، — دەدى ءباتيما.
ءبارى ءماز بولىپ كۇلگەن. سودان بەرى اقىلجان قايشانى ەرتىپ كەلۋگە بىرنەشە وقتالدى. ءبىراق قايشا ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
— مەنى كورىپ اپاڭ سەنى اينىتىپ جۇرەر. ءارى ەسبەرگەنوۆ جولداستان ۇيالام. ول كىسى ءبىر كورگەندە-اق ماعان ۇلكەن اسەر قالدىردى. ۇمبەت اعايدىڭ قازاسىندا سويلەگەن ءسوزى، ودان كەيىن ۇيىنە كىرىپ شىعۋى... مۇنداي مىنەزدەر تەگىن ادامنان شىقپايدى، كىسىلىكتەن شىعادى. «وقۋعا بار» دەپ سوڭعى شەشىم قابىلداۋىما تۇرتكى بولعان سول كىسى.
— ەكەۋىمىزدى دە سۇيرەپ اكەلگەن ءوزى ەكەن عوي. ەندى ءوز قولىنان قوسسىن.
— سەنگەن قويىم سەن بولساڭ... وقى دەپ جىبەرسەك، بۇلارىڭ قالاي دەسە، نە دەيسىڭ؟
— ول كىسى ءويتىپ شولاق ويلامايدى.
— ال تەگىمدى بىلسە شە؟
— ءوزىنىڭ دە الىپ وتىرعانى بايدىڭ قىزى. مەنىڭ بايقاۋىمدا، ءومىر ماسەلەسىنە تەك بۇل تۇرعىدان قاراماسا كەرەك ول ادام.
اقىلجان ءوز سوزىنەن ءوزى ۇيالىپ قالعانداي بولدى. «ونىڭ دا الىپ وتىرعانى بايدىڭ قىزى» دەگەندە الگى ارىزقويلارعا قوسىلىپ كەتكەن جوق پا؟ قايشانىڭ دا كوزىنە شۇقىعانداي بولدى-اۋ.
— ۇستى-ۇستىنە قولقالاعانىڭا قاراعاندا، سەن ايتىپ قويعانسىڭ عوي، — دەپ قايشا ورناي قالعان ۇنسىزدىكتى بۇزدى.
— وللاھي، ايتقان جوقپىن. ءبىراق سەنى كورسىن دەپ ەم.
— وۋ، اقىلجان، سەن ءوزىڭ مەن كەلىسىم بەرىپ قويعان ادامداي سويلەيسىڭ عوي. بىزدىكى جەرلەستىك، الىس جەردە جۇرگەن سوڭ بىر-بىرىمىزگە سۇيەۋ بولۋ.
— ومىرلىك سۇيەۋ بولعانعا نە جەتسىن.
— ومىرلىك دەيسىڭ...
قايشا كوزىنە جاس الدى. سەلدەي تاسقىنداعان وت سەزىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاي الماي بارا جاتقان سەكىلدى. مىناۋ اعىندى ءومىردىڭ جاڭقاسىنا ۇقساپ، ءبىر جەردە قالىن، قوقىستىڭ اراسىندا تىعىلىپ قالسا قايتەدى بولماسا قالقاپتان ارى اتا بەرە مە؟
جاڭقا قۇساسا وندا نە سوڭ بولدى، اعىنعا تۇسكەن سوڭ ەڭ بولماسا قايىقپەن جۇزبەي مە، ايتەۋىر باعىتى بولادى عوي. تولقىندى جارىپ وتىراتىن ورنىقتى كەمە بولۋدى بۇلارعا كىم بەرسىن. شۋ دەگەننەن ءومىرىنىڭ باسىندا ەڭ ۇلكەن قامقورشىدان — اتا-انادان ايىرىلدى. ولاردىڭ ورنىن، ايالى الاقانىن تولتىرا الاتىن كىم؟ قىز ەرتە ەسەيەدى دەگەن راس بولسا كەرەك، وسىنداي ويلار ءوزىن كەيىنگى كەزدە جەگىدەي جەيتىن بولدى. جىلت ەتكەن ءۇمىت شىراعى، مىناۋ اشاڭ جىگىت تە ءوزى سەكىلدى بالعىن. كوزىن ەندى اشىپ كەلە جاتقان كوجەك سەكىلدى. ءبىراق ونىڭ، قالادا اسقار تاۋداي اپكە-جەزدەسى، اۋىلدا اكە-شەشەسى بار ەكەن. الايدا بۇل كۇندە اسقار تاۋدىڭ قۇلاۋى، اكە-شەشەنىڭ مەرت بولۋى قيىن با؟ وسىدان ءۇش-اق جىل بۇرىن تۇلدىر جەتىم بولام دەپ ويلاپ پا ەدى ءوزى. ايەل زاتىنا باستى ءبىر بايلاعان سوڭ قيىن-اۋ، ەكى بىردەي تاعدىردىڭ سالماعىن موينىنا الادى. سونداي جۇكتى كوتەرە الا ما؟ بارعان جەردىڭ سۇيىكتىسى بولا السا جارادى. اسىرەسە، جۇرەكسىنەتىنى ءباتيما اپاسى. ءوزى بايدىڭ قىزى بولسا، ءوزى مىنانداي دوكەيگە تيسە — ىسقىرىپ وتىر دەسەڭشى. ال اقىلجاننىڭ بويىندا وسىلاردان دارىعان اقسۇيەكتىكتەن ەشتەڭە جوق. ءيىسى شارۋانىڭ بالاسى سەكىلدى. دەگەنمەن ولەر جەرىن، سويلەر ءسوزىن بىلەدى-اۋ. ايتۋىنا قاراعاندا، زەرەكتىگى بار. مولدادا وقىعاندا الدىنا جان سالماپتى. جاڭاشا ءوزى حات تانىپ كەلىپتى. رابفاكتاعى وقۋعا ىلەسىپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. «بالاعىنىڭ ءبيتى بار» دەي مە قازاق مۇندايدى. تابيعات قابىلەتتەن اسا قۇرالاقان تاستاي قويماعانداي. ار جاعى ەڭبەكتىڭ، ۇمتىلۋدىڭ ءىسى عوي. ءبىر ۇنايتىنى، «اپكەم-جەزدەم» دەپ كوكىرەگىن سوقپايدى، قايتا ولاردى قالتارىستا ۇستاعىسى كەلەدى. بۇل مىنەزى دە جامان ەمەس. جەزدەسىن ءبىر كورگەنى بار، اپكەسىن بارىپ كورسە مە ەكەن؟ مۇمكىن، ومىرلىك تۋىس بوپ كەتەر. مىناۋ كوزىنەن ىستىق جاستى ىرشىتىپ جىبەرگەن سول «ومىرلىك» دەگەن ءسوزى ەمەس پە؟
— اقىلجان، ماعان ويلانۋعا مۇرسات بەرشى، ءوزىڭ دە ويلانساڭشى، بايدىڭ قىزىنا باسىڭدى بايلاپ پالەگە قالىپ جۇرەرسىڭ. اعايىندارىڭمەن، اكە-شەشەڭمەن اقىلداس.
— وسىعان رۇقسات بولسا — بولدى. باسقاسىنىن، كەرەگى جوق. ولاردىڭ ءبارىنىڭ كەلىسەتىنىنە، ەڭ الدىمەن ناعاشىم نارعازىنىڭ قۋاناتىندىعىنا سەنىمىم زور.
— ناعاشىڭىز الگى اۋپارتكومعا بىرگە كەلگەن كىسى مە؟
— تاپ ءوزى.
— كەلىستى ادام كورىندى. ءبىتىمى جاعىنان سەن ناعاشىڭا تارتپاعانسىڭ.
— ءبىلىم جاعىنان تارتسام بولدى دا.
اقىلجاننىڭ اياقاستى وسىنداي ۇتقىر سوزدەرىنەن كەيىنگى كەزدە قايشا توسىلىپ قالىپ ءجۇر. الدە جەك كورمەيتىن جىگىتىنىڭ بىرتە-بىرتە ۋىسىنا تۇسەمىن دەگەنى مە، الدە تاپقىرلىقتىڭ تاپجىلدىرمايتىن قيسىنى ما...
اقىلجان ۇزاپ بارا جاتقان قىزدىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى. قالا قىزدارىنىڭ قىسقا شاش قويۋىنا دا كوزى ۇيرەنگەن سەكىلدى ەدى. ءبىراق قايشانىڭ ۇزىن قوس بۇرىمى بارىنەن بولەك، ەرەكشە ءساندى. قويۋ قارا شاش ۇزارا كەلە بۇرىمعا اينالعاندا ادەمىلىكتىڭ الىستان بايقالاتىن حابارشىسى ما، قالاي؟ ونى تارقاتىپ، ەرۋدىڭ ەزى ءبىراز جۇمىس-اۋ تەگى. ءبىراق ادەمىلىككە جارالعان جان ادەمىلىكتى باپتاۋعا جالىعا قويماس. بىرگە كەلە جاتقاندا قايشانىڭ بۇرىمى ءۇشىن جۇرتتىڭ وزدەرىنە سان سۇقتانا قاراعانىن اقىلجان الدەنەشە رەت اڭعارعان. «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەگەندە، قازاق وسى بۇرىمدى ءسوز ەتكەن-اۋ. ال قايشا اقىلى قىسقاعا جاتپايدى. ويى دا تەرەڭ، ءسوزى دە تەرەڭ. «شاشى ۇزىننىڭ اقىلى دا ۇزىن» دەسە دە بولعانداي. جاساندىلىق جوق، ءبارى تابيعي. ايەل زاتىنا جاساندىلىقتىڭ جاراساتىن ءساتى دە از ەمەس. ءبىراق ول مۇنىڭ سۇيەگىنە بىتپەگەن. سوناۋ اۋپارتكومنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ناعاشىسى ەكەۋى كىرگەن كەزدەگى اقجارقىن، يبالى، باتىل قالپى. «توق ەتەرىن ايتقاندا، ىزدەگەنىڭنىڭ تاپ ءوزى. ايىرىلساڭ — وكىنەسىڭ. ساتان كەرەگى ونىڭ الەۋمەتتىك تەگى مە، ادامدىق تەگى ەمەس پە». كورىنبەي تۇرىپ اپ، ىشتەي بىرەۋ وسىلايشا دامىلسىز سىبىرلايتىن سەكىلدى. قۇلاي جاقسى كەرگەندە ادامنىڭ ەش ءمىن تابا المايتىن ادەتى عوي، اقىلجان قايشاعا قۇلاعاندا مىقتاپ قۇلادى.
قوياردا قويماي، اقىلجان ءباتيما اپاسىنىڭ ۇيىنە بىرگە كىرىپ شىعۋعا قايشانى كوندىردى-اۋ. سىرتتا جۇرەكسىنگەن قايشا ۇيدە مۇلدە وزگەرىپ كەتتى. ارقاسى بار ما، كادىمگى بۇل ۇيگە كۇندە كەلىپ جۇرگەن ادامداي ۇستادى ءوزىن. ءبىراق ءباتيمانىڭ ادەمىلىگىنە تاڭ قالدى ول. ايەل زاتىنا مۇنداي كەلبەت بەرەدى ەكەن، ءا؟ كەرە قارىس ماڭداي، تاناداي ءمولدىر كوز، قىر مۇرىن، ەكى بەتى كادىمگى «نۇرى تامعان» ادام دەيتىننىڭ ءوزى. كۇلگەن كەزدەگى مارجانداي تىزىلگەن تىستەرىندە دە اسا ءبىر ادەمىلىك بار. تۇرا قالىپ ءسۇقتاناتىن سۇلۋدىڭ تاپ ءوزى. اتا تەگى باي تۇرعاي ودان ارعى بولسا دا، ەركەك بوپ جارالىپ، مىنانداي ايەلدەن ايىرىلىپ قالۋ قۇداي دا، ادام دا كەشىرمەيتىن ءىس. «جۇسەكەڭ دۇرىس جاساعان» دەدى ىشىنەن قايشا. كەپ گۇلدىڭ اراسىندا قىردا سيرەك كەزدەسەتىن ەڭ ءبىر ادەمىسىن جۇلىپ العان دا، تايعان عوي. شىن جىگىتتىك ارەكەت دەپ وسىنى ايتادى.
اقىلجان مەن قايشانىڭ قول ۇستاسىپ كەلگەنىنە قۋانىشىن ءباتيما دا جاسىرا المادى. نەمەرە ىنىسىنەن مۇنى كوپتەن كۇتكەن ەدى. ءبىرىنشى كوردىم دەمەي، سىناي قاراماي، ءوزى دە بايەك بولدى دا قالدى.
قايشا سىزداپ وتىرعان بايدىڭ قىزىن، ىسقىرىپ وتىرعان دوكەيدىڭ ايەلىن كورمەدى. مەيىرگە تولى، ەركەك تۇرعاي، ايەل قىزىعاتىن اقجارقىن ارۋدى كەزدەستىردى. قازاقتىڭ وسى ءبىر ءسوزىن ءجيى ەستىسە دە، ومىردە وعان لايىق ايەل بار دەپ ويلامايتىن. مىناۋ الدىنان شىققان كەلىستى كەلىنشەك وسى اتاۋ ءۇشىن جارالعانداي-اق. ۇرلانا قاراپ قايشانىڭ اپكەسىنە قاتتى قىزىعىپ وتىرعانىن اقىلجان دا بايقاپ قالدى.
— مىناۋ وسى الماتىعا كەلگەلى ۇيرەنگەن استارىم. سامسا دەيدى، لاعمان دەيدى. جۇسەكەڭنىڭ ءسۇيىپ جەيتىن تاعامدارى، الىڭدار. ءۇيدىڭ تاماعىن ساعىنعان شىعارسىڭدار، — دەدى ءباتيما.
قايشا بولمە ءىشىن مانا-اق شولىپ شىققان. كىتاپتان وزگە كوزگە ۇرىپ تۇرعان جيھاز جوق. مىناۋ ءۇي ويلاعانىنان الدەقايدا جۇپىنىلاۋ. ءبىراق بار جيھازدان دا قىمبات ءبىر جىلۋ ءوزىن باۋراپ بارادى. ءۇي يەسى جۇمىستا، بالالار وقۋدا ەكەن. اقىلجان ادەيى وڭاشاسىن تاۋىپ، ەرتىپ كەلگەن بولۋ كەرەك. قايشانىڭ ەسىنە ءوز اناسىنىڭ ايتاتىندارى ءتۇستى.
— ايەل جىلى بولسا — ءۇي كەڭ، ايەل سۋىق بولسا — ءۇي تار. ب ا ق تا، بايلىق تا پەيىلگە كەلەدى.
وسى ۇيدەگىنىڭ ءبارى وسى ادامنىڭ پەيىلىنە كەلگەن سياقتى. اقىلجاندى ۇناتا ما، اپاسىن ۇناتا ما، ول ەكى اراسىن قايشانىڭ ءوزى دە اجىراتا الماي قالدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرىن ءباتيما جۇسىپكە تىرەپ وتىردى. ونىڭ ىشەتىن تاماعى، ونىڭ كوڭىل كۇيى، ونىڭ جۇمىستان كەلگەندە ۇي-ىشىنە شارشاعانىن بىلدىرمەۋگە تىرىساتىنى، جازاتىن جازۋ، وقيتىن كىتابى. كۇيەۋىنىڭ بابىنان باسقا بۇل ايەلدە بوتەن تىرلىك جوق سياقتى. مۇنداي مىنەز تۋا بىتە مە، الدە جۇرە قالىپتاسا ما ايەلگە؟ نە دە بولسا جارعا دەگەن ادالدىقتىڭ اسا ءبىر ونەگەسىن كورگەندەي بولدى.
ءباتيما ەكى جاستىڭ ارا قاتىناسىنا بايلانىستى ءتىس جارىپ ەشتەڭە ايتپادى. نە دە بولسا ىشىندە. جالپى اڭگىمە، جالپى جاعداي. ارا-اراسىندا اقىلجانعا اسا ءبىر ىستىق مەيىرىم ءبىلدىرىپ قويادى. اپكەلىك ىقىلاسىنان گورى ادامدىق ۇلكەن سەزىمگە كوبىرەك ۇقسايدى ونىسى.
— ءدۇلدۇل تاتەمنىڭ سەن دەگەندە ەكى كوزى ءتورت بولىپ ءجۇر-اۋ، — دەدى ءسوز اراسىندا.
ول كىم دەگەندەي، قايشا اقىلجانعا قارادى. بۇل قاراستىڭ ءمانىن بىردەن ۇعا قويعان اقىلجان:
— مەنىڭ انامدى بۇل كىسىلەر سولاي دەپ اتاپ كەتكەن، — دەدى.
— بۇكىل اۋىل ءدۇلدۇل تاتە دەيدى ول كىسىنى. شىنىندا، ءدۇلدۇل، — دەدى ءباتيما اسا ءبىر ماقتانىش سەزىممەن.
اپاسىنىڭ اجارى، اقىلدى ءسوزى مىناۋ، اناسى اۋىلناي عانا ەمەس، ءدۇلدۇل تاتە بولىپ شىقتى. ناعاشىسى دا ءبىر كورگەندە بولەك اسەر قالدىرعان. وسىناۋ جۇقا جىگىت جان-جاقتان وزىنە توردى مىقتاپ قۇرا باستادى ما، قالاي؟ پەندەشىلىكپەن قاراسا، بۇدان ارتىق جىگىت ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. اپكەممەن تانىستىرايىن دەگەندە اقىلجاننىڭ وسىنداي ىشكى ەسەبى بولدى ما ەكەن؟ ءبىراق بۇل جىگىتكە قوسىلماي كەتسە دە، مىنانداي ادامدى كورۋدىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ جاتىردا جاتقاندا-اق كىسىلىكتىڭ نەبىر قاسيەتى داريتىن جاندار بولادى دەۋشى ەدى، بىلايشا ايتقاندا، قۇدايدىڭ وڭ كوزى تۇسكەن. مىنا ادام سونداي سيرەك جانداردىڭ ءبىرى شىعار. بۇل سەكىلدى ايەلگە قوسىلعان ەركەكتىڭ دە جۇلدىزى جوعارى عوي. «ەكى جاقسى قوسىلسا، جارقىراعان كۇنمەن تەڭ، ەكى جامان قوسىلسا، بۇرقىراعان كۇلمەن تەڭ»، قانداي تاۋىپ ايتىلعان سوزدەر. ءوز اناسى وسى ماقالدى ءجيى قايتالاۋشى ەدى. بوي جەتىپ قالعان قىزىنىڭ قۇلاعىنا سىڭە بەرسىن دەدى مە ەكەن.
و، سورلى اناشىم، سەنى دە دەدەك قاقتىرىپ، سوناۋ يتجەككەنگە اكەتكەن اكەمە دەگەن ماحابباتىڭ شىعار، ادال جاردىڭ سول ماحابباتى ءۇشىن ەشنارسەدەن تايىنباس تاۋەكەلى بولار. قىزىڭ دا ءوزىڭ سەكىلدى اق ماحابباتىن تاپسا جاقسى. سول ءۇشىن قارا قانات ءۇمىتىن قالىقتاتىپ، مىناۋ بەيتانىس ۇيدە وتىرعانىن كورمەيسىڭ بە. باتاڭدى بەر، الىستا جۇرسەڭ دە بالاڭا باعدار سىلتە. ءومىردىڭ زاڭى ءوز دەگەنىن ىستەتپەي قويمايتىن سياقتى. ايتپەسە سەندەر جوقتا جار ىزدەپ، سول جولدا ەلەس سوڭىنا ءتۇسىپ نەم بار؟ مىناۋ جاراستى جاندارعا نەگە جاقىنداعىم كەلدى؟ سەندەردەن الىستاپ، ەندى وسىلاردى پانالايمىن با؟ و، اق ءۇمىتتى انام، قول-اياعى كىسەندەۋلى اكەمنىڭ قاسىندا وتىرىپ، ءبىر ۋاقىت پاناسىز قالعان ۇرپاقتارىڭدى ەستەرىڭە العاندا اق باتالارىڭنان جاڭىلماڭدار. ءبىز ءۇشىن جيعان مال، ۇرپاققا دەپ ارناعان بايلىقتارىڭ وزدەرىڭە سور بولدى عوي. ءبىراق باستى بايلىق — باستارىڭداعى اسىل قاسيەت ەندىگى ەنشى سول بولسىن. سونى جالعاستىرىپ كەلىپ، جانتالاسىپ وقۋعا ءتۇستىم. جاقسى جار دەگەننەن دە ءۇمىتىم بار. وزىمىزگە رۋحاني جاعىنان ۇقساس بىرەۋلەردى جاعالاپ ءجۇرمىن. قىمبات تۇتاتىندارى كىسىلىك، ادامدىق سەكىلدى. الىستاعىم كەلمەيدى، جاقىنداپ، ىشكە كىرىپ بارامىن. قاتەلەسسەم، «قايت» دەپ اقىرىندار. ومىرلەرىڭدى جالعاستىرعىم كەلەدى، مەنەن تارايتىنى وزگەنىڭ ۇرپاعى دەمەڭدەر، وزدەرىڭنەن دە ءىز قالار. قالاي، قادامىمدى قۇپتايسىڭدار ما؟ مىناۋ ەسىمدى تاندىرىپ، ارباعان جىلانداي اۋزىنا تۇسىرگەن ايەل زاتى دا ءبىر كەزدە ماحابباتى ءۇشىن بارىنە كوز جۇمىپتى. اكەسى اۋەلى قارعاپ قالىپتى. قىز تاعدىرى كەيدە سولاي. قازاعىم ايتقانداي، «جات جۇرتقا جارالعانبىز» عوي. ءبىراق سول جات جۇرتتى جاقىنداستىرۋ ءۇشىن نەبىر تاۋەكەلگە باراتىنىمىز جامان با؟ اناشىم، وسى ويلارىم ءدال ءقازىر وزىڭە مۇدىرمەي جەتىپ جاتسا دەپ تىلەيمىن. مۇدىرمەي جاۋابىن قاتشى. تاۋەكەلگە بەل بۋايىن با؟ شىنىمدى ايتسام، ءدال ءقازىر باۋىرىنا ەمەس، وزىنەن گورى جارىن كۇتكەن، جارى ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە ءازىر ادامنىڭ ۇيىندە وتىرمىن. نە سيقىرى بارىن بىلمەيمىن، باۋراپ بارادى، باۋراپ بارادى.
تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، قابىرعادا ءىلۋلى ءجۇسىپ پەن ءباتيمانىڭ سۋرەتىنىڭ الدىنا كەلگەن قايشاعا وسىنداي ويلار قۇيىلىپ كەلىپ جاتتى.
نارعازى ءبىر داناسىن اۋىلعا اكەپ، بۇكىل اجى، قارمىس رۋى قاراۋعا تويماعان، اقىلجانعا بەلگىلى سۋرەتتىڭ نەگىزگى داناسى بۇل.
— ادەمى تۇسىرىلگەن، ءا؟
جالت قاراسا، اقىلجان قاسىندا تۇر ەكەن.
— سەنىڭ بۇرىمىڭ، ءباتيمانىڭ بۇرىمى بىر-بىرىنە قالاي ۇقسايدى؟
— اڭگىمە بۇرىمدا ما ەكەن؟
قايشا قىسىلايىن دەدى. وسى كەزدە سوزگە ارالاسىپ ءباتيما:
— سەندەر باقىتتىسىڭدار عوي. وقۋلارىڭ بار، — دەدى. ءباتيما بۇل ءسوزدى قايشاعا ارناي ايتتى.
— مىنا كىتاپتىڭ ءبارىن وقىساڭىز، سىزدەن ءبىلىمدى كىم بار، ءباتيما تاتە.
— پالە، وعان مەنىڭ شامام كەلە مە؟ كوبى ورىسشا. نەگىزىنەن، وقيتىن ءجۇسىپ. اكەمىز كەزىندە وقىتپادى. وزدىگىمىزدەن قارمانىپ حات تانىدىق. بۇل زاماندا ول از عوي.
ە، بۇل كىسى دە ولقىمىن دەپ وتىر. ارمانسىز ادام بولمايدى دەگەن راس-اۋ. ءبىراق بارلىق ولقىلىقتى جاردىڭ جاقسىلىعى جابادى ەمەس پە. جۇسىپتەي جارى بار. بۇكىل رەسپۋبليكاعا بەلگىلى. سىرتقا شىعارماسا دا، تەبىندەپ كەلىپ قالعان بۇل ويلار قايشانى ماناعى جاققا قايتا بۇردى. ەسىنە پىشپەك اسىپ كەتكەن باۋىرلارى ءتۇستى. توز-توز بولىپتى-اۋ وزدەرى. ىزدەپ بارسا، تابا الار ما ەكەن؟ بۇل ۇيدە وسىنداي ويلار نەگە قامالايدى، الدە جاقىن تۋىس شىنىمەن جاقسى ما، اقىلجان ءتىپتى ەركىن ءجۇر عوي.
بۇلار قايتۋعا ىڭعاي بىلدىرگەندە، ءباتيما:
— قايشاجان، قاراعىم، كەلىپ تۇر، ەكەۋىمىز دە تۇل جەتىم ەكەنبىز، بىر-بىرىمىزگە سۇيەۋ بولايىق، — دەدى.
قايشانىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. مىناۋ جاقسى ادام مۇنىڭ اكە-شەشەسىن شىنىمەن كەلمەسكە كەتتىگە ساناعانى ما؟ ۇلكەن قىزمەتكەردىڭ جارى، الدە بىردەڭەنى بىلە مە ەكەن؟ تىم سەنىمدى ايتتى عوي. مۇسىركەگەنى مە، جوق ءبىزدىڭ ادام بولۋعا مويىنۇسىنا بەر دەگەنى مە؟ وزىمسىنگەنى مە، جوق، سەندە وزگە امال قالمادى دەگەنى مە؟
— جەتىمدەردى كەڭەس وكىمەتى جەرگە تاستاي قويماس، اپا. راقمەت! — دەدى.
— ونىڭ راس-اۋ، قالقام. ءبىراق ءبىر ءۇيىڭ بولايىق دەگەنىم عوي. اۋىلدان العان حابارلارىڭدى اقىلجان ەكەۋىڭ ايتىپ تۇرىڭدار.
قايران باۋىر! اقىلجانىن اجىراتقىسى كەلمەي تاعى قىستىرىپ تۇر. مەنىڭ دە ويىم بولەك بولسا، ءوستىپ قوسارلانىپ جۇرەم بە. نە كوپ، الماتىدا جىگىت كوپ. وقۋعا كەلگەن از عانا قىزداردى تورۋىلداپ، قاپتاپ جۇرگەن جوق پا؟ بۇرىنعى ءبىر كورگەنىمىز، اقسۋدان ەكەنىمىز سەبەپ بولدى. ايتەۋىر ءجيى كەزدەسىپ كەتتىك قوي. مىنە، ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ دە ءدامى تارتتى. ءدامى تارتتى ما، جانى تارتتى ما، وعان ءبىر قۇداي كۋا. ايتەۋىر باسىم اينالىپ قالعان سياقتى. اقىرى قايىر بولسىن.
***
اقىلجان كوڭىلسىز كۇيى كۇندەگى كۇتەتىن جەرىنەن قايشانى توسىپ الدى. قايشا دا موينى سالبىراپ ءبىرتۇرلى سۇلىق كەلەدى.
اقىلجانعا اسىلعان كۇيى سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ءوزىنىڭ دە شەكەسى قىزىپ تۇرماعان كۇيى، ەركەك اتى بار ەمەس پە، بەكىنگەن بولىپ اقىلجان:
— نەگە جىلايسىڭ؟ — دەدى.
ويى تۋىستارىنىڭ بىرىنەن، الدە شەشەسىنەن جامان حابار الدى ما دەگەن كۇدىك.
— وقۋدان شىعارىپ تاستادى. بار ءۇمىتىم ءۇزىلدى عوي، — دەدى قىز سولقىلداعان كۇيى. — بىرەۋ ۇستىمنەن ارىز بەرىپتى. ءىرى بايدىڭ قىزى دەپتى. تەكسەرە كەلگەندە ءبارى دۇرىس. سەن ەندى ماعان جولاما، كەسىرىم تيەدى.
— جوق، — دەدى اقىلجان اشۋلى كۇيى. — تاعى ءبىر ءۇمىتىڭدى ۇزسەم نە بولعانىم. كۇرەك ۇستاساق تا كۇن كورەرمىز. مەنى قۋما!
باۋىرىنا تىعىلا تۇسكەن قايشانى بار ىقىلاسىمەن قۇشاقتادى. قالتاسىنان بەتورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتتى. قىستىڭ العاشقى ايى تىم قىتىمىر كەلىپ، قىسىپ تۇرعان كەز. مىناۋ ىنتىزار ەكى جاستى كوپ تۇرعىزعىسى كەلمەي، قالتىراتايىن دەدى. ىشتەگى اياز بەن سىرتتاعى اياز كۇش بىرىكتىرىپ بۇلاردى ءبۇرىپ الماقشى.
اقىلجان ءوز ۇستىنەن تۇسكەن ارىزدى ايتقىسى كەلىپ وقتالىپ تۇردى دا، ونسىز دا جارالى جۇرەكتى ودان سايىن تىلگىلەمەيىن دەپ ءبىر جولعا كەيىنگە قالدىردى. ال ودان دا قاتتى باتىپ تۇرعانى — ءجۇسىپتىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىز. ءباتيما قان جىلاپ ايتتى ونى.
— ءبىر ەمەس، قايتا-قايتا جازىپ، بىرەۋ سوڭىنان شىراق الىپ تۇسكەن. مەنىڭ اتا-تەگىمدى وگپۋ-گە تەكسەرتىپتى. سورلى اكەمنىڭ ارعى بەتتە نەسى بار ەدى.
— ال جۇكەڭنىڭ ءوزى نە دەيدى؟
— ول جاراتىلىسىندا اسا ءبىر قايراتتى ادام عوي.
قولىن ءبىر-اق سىلتەيدى. «مۇندايعا جول بەرىلسە، ارامزالاردىڭ قۇدايىنىڭ جارىلقاعانى. سوۆەت وكىمەتى ولاردىڭ جەتەگىندە كەتپەۋگە ءتيىس. سوناۋ ازامات سوعىسىنان بەرگى ەڭبەگىم ءبىر باسىمدى اقتاۋعا جەتەر».
— شىنىندا سولاي عوي. ىسىنە، ەڭبەگىنە قارايتىن شىعار.
— مىنەزى تىكتەۋ، ايتقانىنان قايتپايدى. وسى اسىرا سىلتەۋگە قارسى كۇرەسەمىن دەپ ءبىراز جۇيكەسىن جۇقارتتى. ولكەلىك كوميتەتتەگى ايتىستىڭ قاق ورتاسىندا. سول بىربەتكەيلىگىن بىرەۋ پايدالانىپ جۇرمەسە. كوپ جايدى ول ماعان ايتپايدى عوي. وزىنە-وزى سەنىمدى.
— ءبىراق قۇرعىر، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن جامان ءبىر ءتۇس كوردىم، — دەدى ءباتيما كوزى جاساۋراپ. — وزىمەن كەتسىن، ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دەيدى عوي. دەگەنمەن سول ءتۇسىم ەسىمە ورالعان سايىن بويىمدا ءدىرىل پايدا بولادى. تاماعىمنان اس وتپەيدى. وسى قوس اقبوز جەگىلگەن اربا ۇستىندە كەلە جاتىرمىز. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بالالار قاسىمىزدا جوق. سودان الدىمىزدان ۇلكەن وزەن كەزدەسسىن. وتەتىن جەر قويمالجىڭ قارا باتپاق ەكەن، ءتىپتى ۇيىققا ۇقسايدى. تارتىنشاقتاعان اتتاردى كوشىر قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەردى. ءجۇسىپ تۇرەگەپ تۇر. اربامىز بىردەن ۇيىققا باتا باستادى. ەكى اقبوز دا باۋىرىنا دەيىن كىرىپ، پىر-پىر ەتتى. ءجۇسىپ مەنى قۇشاقتاي بەردى. ىشقىنىپ ايقايلاپ جىبەردىم. شوشىپ ويانسام، ءتۇسىم ەكەن. ءجۇسىپ «نە بولدى؟» دەدى. العاشقىدا قورىققانىمنان ءتۇسىمدى ايتپادىم. قويماعان سوڭ ايتتىم، ول ماعان كۇلدى.
— بولاشاقتىڭ ءبارىن تۇسپەن جورىساق نە بولدى؟ سەنىڭ مىنا قاسىندا جاتقان اتەيست ەكەنىن ۇمىتپا، — دەدى.
— اقبوز اتتارمەن شايقالتىپ جۇرگەن شاقتا ۇيىققا كەتكەن ارباداي جوق بولامىز با دەپ زارەم جوق. ەرتەسىنە قۇدايى ساداقا بەردىم. كوك بازارعا بارىپ، ءبىر ءمۇساپىر ادامدى تاۋىپ الىپ، قولىنا جەتى سوم ۇستاتتىم.
اپاسىنىڭ وسى ايتقان اڭگىمەلەرى قاز-قالپىمەن اقىلجاننىڭ كوز الدىنا كەلدى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ ۇستىنەن دە بىرەۋ سۇيكەپ جىبەرىپتى. بيمەندىنى مۇنىڭ تۋعان اكەسى دەپ جازىپتى. كوڭىلسىز تۇرعانى دا سوندىقتان ەدى. وسىنىڭ ءبارىن ايتۋعا قايشانى ايادى. ايازدان با، الدە ەكەۋىن ىشكى سۋىق سەزىمدەر توڭدىردى ما، ايتەۋىر بويلارى ءدىر-دىر ەتتى. بىر-بىرىنە جابىسقان كۇيى جاتاقحانالارىنا قاراي بەتتەدى.
— ماعان جاتاقحانادا جاتۋعا بۇگىنگە عانا رۇقسات، — دەدى قايشا ايىرىلىساردا.
— تاعى ءبىر ءۇمىتىڭدى ۇزسەم نە بولعانى. — وسى سوزدەرى ءتۇنى بويى اقىلجاننىڭ ەسىنە اۋىق-اۋىق تۇسە بەردى. تاڭ اتىسىمەن جۇمىسقا كەتپەي تۇرىپ ءجۇسىپ جەزدەسىمەن اقىلداسۋى كەرەك. بۇلار قوسىلۋعا ءتيىس. مىنانداي جاعدايدا جالت بەرسە، ول مۇنىڭ جىگىتتىگىنە سىن. ءارى شىن مانىندە قايشانى سۇيەدى. بۇل شەشىمىمەن ءوزىنىڭ باسى قاتىپ جۇرگەندە ودان سايىن قاتىرام با، قالاي؟ ەندى كىممەن اقىلداسادى؟ مىڭ مارتە راحمەت. ول ءوزىنىڭ بىلىمىمەن قانداي قىسپاقتان بولسا دا شىعادى. چەركەش قورعانىسىنداعى اقتاردىڭ قىسىمىنان كۇشتى بولار دەيمىسىڭ. ءباتيما اپكەم انشەيىن ۇرەيلەنە بەرەتىن شىتار. ايەل جانى نازىك، ايەل جۇرەگى سەزىمتال. ونداي جۇرەك ءارى ءباتيماداي اناعا بىتسە. وسى ەكەۋى بولماسا، مىنا تىعىرىقتا نە ىستەر ەدى. قايشا ءۇشىن قانداي قايرات جاساي الار ەدى؟
وسى اۋلا اقىلجانعا وتە ۇنايدى. جاز بولسا اناۋ ءتورت الما اعاش كوكپەڭبەك بولىپ مالىنىپ تۇرعانى. كۇز بولسا بالانىڭ باسىنداي المالارى كوزدى قىزىقتىرادى. اسىرەسە، ءيىسىن ايتساڭشى، انادايدان مۇرنىڭدى جارادى. انتوننىڭ الماسىنان اسقان بۇل دۇنيەدە اقىلجان ءۇشىن الما جوق سياقتى كورىنەتىن. بالا كەزىندە اناسى، ناعاشىسى نارعازى قورجىن-قورجىن عىپ اۋىلعا اكەلگەندە جالىقپاي جەۋشى ەدى. ال مىنا الماتىنىڭ الماسىنا ەندى ول استار بولماي قالدى. المالارى جينالىپ، جاپىراقتارى تۇسسە دە، وسىناۋ قىستىڭ قىراۋلى كەزىنىڭ وزىندە سول اعاشتار بۇعان ىستىق، سۇيكىمدى كورىندى. ۇدايى ادامعا قاجەت جەمىس بەرىپ تۇراتىندىعىنان با ەكەن؟ كوك قاقپانىڭ سىرتىندا جەڭىل ارتى بيىك شاناعا جەگىلگەن ەكى اقبوز ات. مىناۋ اتتارعا جەگىلگەندە اربا دا ادەمى كورىنۋشى ەدى، شانا ءتىپتى سۇلۋ سياقتى. اقبوزدار مەن مىنا جاڭا تۇسكەن اقشا قار ءبىر ءسات تۇتاسىپ كەتكەندەي. اينالا دا اپپاق، اتتار دا اپپاق. تۇياقتارىنىڭ استىندا سىقىرلاعان قاردىڭ ءۇنىنىڭ وزىندە ءبىر سۇلۋلىق بار.
ياعني ءجۇسىپ جۇمىسقا ءالى كەتە قويعان جوق. جىبەك حالاتىن كيىپ، شاي دايىنداپ جۇگەن اپكەسى ءباتيما كوز الدىنا كەلدى. ول كۇندەلىكتى جۇسىپكە جاساعان قىزمەتىنەن ەرەكشە ءبىر ءلاززات الادى. ايەلدىك بورىشتى اتقارۋ دەپ قانا ەمەس، وسىنىڭ وزىنە ول جاردىڭ كوڭىلىن قاناتتاندىراتىن بولەك ءبىر سۋرەت بىتىرەدى. بالالار ۇيىقتاپ جاتقانمەن، ەكەۋى جاڭا قوسىلعانداي ستول باسىندا شۇيىركەلەسىپ وتىرعان شىعار.
جەڭىل شانا ۇستىندەگى تانىس اتشىعا سىپايى سالەم بەردى دە، اقىلجان سىقىرلاتا قاقپانىڭ ەسىگىن اشتى. بولمەگە كىرگەندە ءۇي ىشىنە ودان بۇرىن ءبىر قاپ اياز لاپ قويدى. تاپ سىرتتا كوزىنە ەلەستەتكەندەي، جەزدەسى مەن اپكەسى تىم جاراسىپ شاي ۇستىندە وتىر ەكەن.
— نەعىپ ەرتەلەتىپ ءجۇرسىڭ، جاي ما؟ — دەدى ءجۇسىپ الدەنەدەن سەسكەنە.
اپكەسى دە ۇرەيلەنە قالدى. اقىلجان قانشا سالماقتانعانىمەن، تاماعىنا تىعىلعان زاپىراندى، ءتۇنى بويى جانىن قيناعان ويلاردى جاسىرا المادى. بۇل تۇنگىدەي ازاپتى ءتۇندى ول باسىنان كەشىرە قويماعان شىعار. قاناي اۋىلىندا قول-اياعى كىسەندەۋلى ۇيگە جالعىز قامالعاندا دا ءبۇيتىپ قينالعان جوق. وندا ساراپقا تۇسكەن ءوز تاعدىرى عانا ەدى، ال ەندى قايشانىڭ قاسىرەتكە دۋشار بولىپ تۇرعانىن كورمەيسىڭ بە؟ مۇنىڭ ءبارىن اۋىزەكى جەتكىزبەگەنمەن، كۇيزەلىپ كەلگەنىن ءجۇسىپ بىردەن اڭعاردى.
— كەشكە كەڭىنەن سويلەسەيىك، اپاڭ ادەمى ءبىر لاعمان جاساسىن، — دەپ ءجۇسىپ اڭگىمەنى قالجىڭعا بۇردى. - سەنىڭ ۇستىڭنەن جازىلاتىنىن بىلگەم. ويتكەنى مەنىڭ ۇستىمنەن جازعاندار ءبىر جەردە سەنى دە ءىلىپ كەتكەن-دى. «ارعى بەت اسقان بايدىڭ ۇلى» دەپتى. ءبىراق سەنىڭ اكەڭ باي ەمەس، ورتا شارۋا. ارتى بەت كەتكەن جوق. اۋىلىندا. كەتكەن ونىڭ اتاسى. شۇرق ەتپە. ال قايشانىڭ جاعدايىن كەشكە اقىلداسايىق.
— جاتاقحانادان قۋسا، ول وسىندا كەلسىن، — دەدى ءباتيما.
— ءيا، ءيا، شاقىر وسىندا.
ءجۇسىپ شىعىپ بارا جاتىپ وسى سوزدەردى ايتتى.
مىناۋ پالە كەڭەيىپ بارا جاتىر ما ءوزى، قالاي؟ ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قايشا سورلىنىڭ نە جازىعى بار؟ ءتىرى جەتىم ەكەندىگى جەتپەگەندەي، ەندى وقۋىنان قۋماق. نە بولدى سوندا تاعدىرى؟ قۇداي سىن دا بەرگەن، اقىل دا بەرگەن قىز ەندى عۇمىر بويى قۇسا بولىپ وتپەك پە؟ تەگىمىز باي دەسە دە، ەسىل-دەرتىمىز كەڭەس وكىمەتى عوي. ءجۇسىپتىڭ تىلەۋىن تىلەگەنىمىز، وكىمەتتىڭ تىلەۋىن تىلەۋ ەمەس پە؟ ال بۇل وكىمەتكە ءبىر ادام ەڭبەك سىڭىرسە، جۇسىپتەي-اق ءسىڭىرسىن. ماعان ۇيلەنگەن سوڭ، ونىڭ جاڭا ومىرگە دەگەن نيەتى وزگەرىپ سالا بەرە مە ەكەن؟ قىزىق-اۋ، ءتىپتى. قايتا مەنىڭ ءوزىمدى بۇتىندەي وزگەرتىپ، تىلەكشى عىپ قويعان جوق پا. قۇدايىم-اۋ، مەنىڭ اكەم قانداي باي، قىزىعىن كورمەگەن بايلىقتىڭ قۇنى بار ما. «ساسىق باي» اتانىپ، ساندالىپ قاڭعىپ كەتكەن جوق پا؟ كەسىرى ەندى مىناۋ ەل ازاماتىنا تيمەك پە؟ بايدىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتامىز دەسە، مەنى قۇرتسىن الدىمەن، جۇسىپتە نەسى بار. ول امان بولسا، ەكىنشى ايەل السا دا بالالاردى دۇرىستاپ باققىزار. «مەنىمەن اجىراسشى، مىنا پالەدەن قۇتىلشى» دەدى انەۋ كۇنى. قارق-قارق كۇلگەن ءجۇسىپ:
— اقىماقتى تاپقان ەكەنسىڭ. باي تۇقىمىنىڭ پالەسى جۇقپاسىن دەپ، العاشقى جارىنان ايىرىلىپ، ورىس پەن تاتارعا ۇيلەنىپ جاتقاندار از بولعانداي. ولار وزدەرىمەن كەتسىن. بۇل ءبىر ۋاقىتشا سوققان قيسىق جەل عوي، — دەگەن
قيسىق جەل. سول قيسىق جەل انە ءباتيمانىڭ زارەسىن الىپ بولدى. زۋلاعان شانا ۇستىندە كەتىپ بارا جاتقان ءجۇسىپتى وسى ويلار ءبىراز اۋرەلەپ، ەندى قايشانىڭ تاعدىرىنا اكەلىپ تىرەدى. ول ءتىپتى پاناسىز عوي. قازاق قىزدارى ادام بولسىن دەپ قانشاسىنا قامقورلىق جاسادى. كەدەي، بايدىڭ قىزى دەگەن جوق كەشەگى قازا بولعان ۇمبەت مارقۇم دا بۇل بالاعا قامقور بولىپ، ورىسشا وقىعانىن باعالاپ، قىزمەتكە العان ەكەن. تالابى تاۋداي، نەگە جاردەمدەسپەسكە؟
انەۋكۇنى كەلگەندە ءباتيما بۇل قىزدى قاتتى ۇناتىپتى. ءدۇلدۇل تاتەمە، قۇداي قالاسا، ءبىر جاقسى كەلىن تابىلايىن دەپ تۇر دەدى. قۋانىشىن جاسىرا المادى. ول كىسىنىڭ عۇمىر بويى كورسەتكەن جاقسىلىعىن وسىلاي قايىرعىسى كەلگەندەي. مۇنداي كەلىندى ءباتيمامنىڭ ارقاسىندا تاپتىم دەپ جۇرسە. اقىلجانعا «بۇدان ايىرىلما» دەگەنى دە سوندىقتان ەدى. مىناۋ قيسىق جەل سول ءباتيماسىنىڭ جاقسى نيەتىن دا ويران-بوتقا ەتپەك پە؟
قوي، بۇعان ارالاسپاي بولمايدى. ءباتيمانىڭ كوڭىلى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاق قىزدارىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن. وكتيابر توڭكەرىسى جاسالعاندا بار بولعانى بەس جاستاعى قىز باي تۇقىمىنان بولعاندىقتان، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى شىعادى دەۋ بارىپ تۇرعان ابەستىك. ولاردى ءوزى زامانىمىزدىڭ تۇلەگى ەتىپ تاربيەلەۋ، بۇگىنگى ءومىردىڭ كۇرەسكەرى دارەجەسىنە جەتكىزۋ ءبىزدىڭ بورىش. وقۋدان شىعارۋ — قىرشىننان قيۋ دەگەن ءسوز. اپىر-اۋ، وسى اقيقاتتى تۇسىنۋگە اسا ءبىر ۇلكەن اقىلدىلىق كەرەك پە ەكەن؟ تەگى باي دەپ وقۋدان شىعارۋ، ءسويتىپ، ومىرىنە بالتا شابۋ كەشەگى اناربايدىڭ «كيىز ءۇي ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ ونى ورتەگەنىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ وسى سولاقايلىقتاردىڭ ءبارىنىڭ توركىنى ءبىر. تاپتىق تۇرعىدان كەلۋ دەگەندى مۇلدە تۇرپايىلاندىرىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ دالا جاعدايىندا، قازاق جاعدايىندا مۇنى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك؟ وسى رەتتە ءبىر ماقالا جازسام با ەكەن دەگەن وي جىلت ەتتى. ۇستىنەن العاش ارىز تۇسكەندە ءباتيما ايتقان ءبىر ءسوزىن ەسكە الدى. وسى كوپەستەردىڭ قىزىن العان ورىس ريەۆوليۋسيونەرلەرى بار ەمەس پە. ولاردىڭ ۇستىنەن دە ارىز جازۋشىلار بار ما ەكەن؟ ءوزىڭ ءبىر ايتتىڭ عوي، الگى پاتشاعا قارسى شىققان دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى جونىندە، كوبىسى تەكتىنىڭ قىزدارى دەپ. ناعىز جانكەشتى، ادال جارلار عوي ولار. سۇيگەندەرى ءۇشىن نە ىستەمەدى؟ يتجەككەننىڭ سۋىعىنان دا، پاتشانىڭ قاھارىنان دا قورىقپاعان. ادال ماحاببات نە ىستەتپەيدى. سونداي ماحابباتتى تەككە بولۋگە بولا ما؟ بايدىڭ ماحابباتى، كەدەيدىڭ ماحابباتى دەگەن ماحابباتتار بولمايدى عوي. ايەل تەندىگىن جاريالاعاندا الدىمەن وسى ماحابباتقا بوستاندىق بەرگەن جوقسىڭدار ما؟ ەندەشە «مەنىڭ ماحابباتىما اكەمنىڭ بايلىعىن، وندا دا ساسىق بايلىعىن بۇلار نەگە اكەپ ارالاستىرادى؟»
ءجۇسىپ توسىلىپ قالعان. ءباتيمانىڭ سوزىندە شەشۋى قيىن ەكى ءتۇيىن بار. ءبىرى — ورىستار دا بايدىڭ قىزىن العانداردىڭ ۇستىنەن ارىز جازا ما ەكەن؟ ەكىنشىسى — ماحابباتتى تاپقا بولۋگە بولا ما؟
وسى ارىزقويلىق قازاق بولمىسىنا قايدان كەلگەن؟ كەشەگى پاتشا زامانىندا دا بولىستاردىڭ بىر-بىرىنەن ءوش الۋ قۇرالى دومالاق ارىز بولدى. پەتەربۋرگتەگى ءارحيۆتى قاراپ وتىرعاندا، ەڭ الدىمەن كوزىمە تۇسكەنى قازاقتىڭ ورىسشا ساۋات اشقاندارىنىڭ بار كۇشىن ارىز جازۋعا جۇمساعانى دەپ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ نالىعانى ەسىنە ءتۇستى. وسى ءبىر جارىق جۇلدىزداي زيالى ازاماتتى دا ارعى تەگى باي، پاتشاعا قىزمەت ەتكەن دەپ قارالاۋشىلار تابىلىپ جاتقان جوق پا؟ وزگەنى قويشى، تەگى ءۇشىن ابايدى دا تاريحتان الىپ تاستاعىسى كەلەتىن «بىلگىشتەر» شىقتى. تاريحشى، ادەبيەتشى بولماسا دا بۇل تۇستاعى ايتىس ماتەريالدارىن ءجۇسىپ جىبەرمەي وقىعان. ىشتەي قينالعان. ەندى، مىنە، كوزىن جاڭا اشىپ كەلە جاتقان جاستاردى دا «سەنىڭ تەگىڭ، تەگىڭ» دەپ كوزگە شۇكۋىمىز كەرەك. جاستار دەيدى، وزىنە دە «بايدىڭ كۇيەۋ بالاسى» دەپ قارعىباۋدى تاعىپ، تاعىپ جىبەرگەن جوق پا. ەڭ قينالاتىنى، جوعارعى جاقتا وسىعان دەن قوياتىندار تابىلىپ جاتىر. بەلسەندىرەك قيمىلداپ جۇرگەندەر ءوزىنىڭ قانداستارى، قازاقتارى.
شانا توقتاي قالعاندا ويى كىلت ءۇزىلدى. كەڭسەگە كەلگەن ەكەن. بەيمازا جۇمىس كۇنىنىڭ ۋىسىنا ىلىگىپ، الدىنان سەس بەرگەن ميليسيا قىزمەتكەرىنە باس يزەدى دە، ءجۇسىپ ىشكە قاراي بەتتەدى. ءبىراق قايشا مەن اقىلجان تاعدىرىن الاساپىران وي اراسىندا كابينەتىنە الا كىرگەنىن ەشكىم بىلگەن جوق. ءباتيمانىڭ «ماحابباتتى تاپقا بولۋگە بولا ما؟» دەگەن ەكىنشى سۇراعىنا جاۋاپ تاپقان جوق.
5
مالىبايعا تۇڭعىش ۇلىنىڭ ۇيلەنۋ تويىن دۇرىلدەتىپ جاساۋدى قۇداي جازبادى. ەسى شىعىپ كولحوز جىلقىسىمەن ەتەككە كەتتى. ايەلىنىڭ اۋىلناي بولعانىنىڭ ارقاسى بۇل. ەرتە تۇسكەن قار ەكى-اق اپتانىڭ ىشىندە باستۇمانىڭ جىلقى جايىلادى-اۋ دەگەن ءورىسىن قىمتاپ جاپتى دا تاستادى. كۇنارا جاۋعان جىلى جاڭبىر، ارتىنان قاقاي قالعان اياز كادىمگى جۇتتى ەلەستەتتى. بىردەن-بىر امال — قۇمعا قاشۋ كەرەك.
جاس بوسانعان ايەلى مىناۋ، ءتىلىن تىستەگەن جىلقى اناۋ. دامەلىنىڭ قۇداي تىلەۋىن بەرىپ، قىز تۋعان ەدى. ەكى ۇل، ءبىر قىز — وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي امان بولسا، مالىباي شاڭىراعىنىڭ سەنىمدى تىرەۋى. ەڭ قۋانعانى، وسى قىز اۋىلنايلىقتان بوساتتىردى. كەڭەسجان ەكەۋىنە قاراۋعا ەندى ۋاقىتى بار. اماندىق بولىپ، اقىلجانى دا بۇل ءبىر جاسقا جەتكەنشە وقۋىن ءبىتىرىپ كەلىپ قالار...
وسى ءبىر شۇكىرلىكتى ايازى قاتتى مىناۋ قىس قانا بۇزاتىنداي. جولىڭ قانداي اۋىر ەدى، جۇت جىلى تۋماساڭ نەعىلدى، قاتتى قىسپەن قاباتتاسا كەلدىڭ عوي دەيدى ىشىنەن. اتىن امانگۇل قويدى. اقىلجانى دا امان كەلسىن، ەل دە امان بولسىن، قىستان دا امان شىعايىق. «بارىنە تىلەۋلەس بول زارىققاندا كورگەن گۇلىم» دەيدى دامەلى. سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلدارى اقتاردان قاتتى قورقىپ ۇزاق ۋاقىت بالا كوتەرمەگەن ونىڭ كەڭەسجان مەن امانگۇل دۇنيەگە كەلگەلى انالىق جۇرەگى ورنىنا تۇسكەن.
ايەلىن، جاڭا تۋعان قىزىن كورىپ ۇيدە كوڭىلى جىلىعانمەن، جىلقىعا بارعاندا مالىباي بىت-شىت بولىپ قايتادى. ءوز مالى دا ەمەس، كولحوز مالى بولسا دا، ول مىناۋ جايعا بەيجاي قاراي المايدى. قىرىپ السا وزىنىكى بولماعان سوڭ قارامادىڭ عوي دەۋشىلەر شىقپايدى دەيسىڭ بە. ال، جارايدى، بۇل ەتەككە كەتسىن، سوندا مىنا جاڭا بوسانعان ايەلدىڭ، مۇنداعىلاردىڭ حالى نە بولماق؟ شاراداي باسى شاقشاداي قاتتى.
— سەن جىلقىمەن ەتەككە كەتە بەر. ەل اراسى عوي، ءبىز كۇنىمىزدى كورەرمىز، — دەدى مالىبايدىڭ قينالىپ جۇرگەنىن بىلگەن دامەلى. — ءبىراق جالعىز كەتپە، قاسىڭا قوسپانبەتتى ال. ايەلى اۋىلنايلىقتان بوساعان سوڭ جىلقىنى تاستاپ كەتتى دەمەسىن. قىستان شىعارىپ بەرەيىك، ار جاعىن كورە جاتارمىز.
جىلقى دەسە جانىن بەرەتىن مالىبايعا بۇل ءسوز ۇلكەن تۇرتكى بولدى. وزىنىكى مە، كولحوزدىكى مە، وندا شارۋاسى جوق، وسىناۋ قاسيەتتى تۇلىك جۇت تىرناعىنا ىلىنبەسە بولدى. تاعى ءبىر دەمەۋ ەتەككە تۇسسە، نارعازىلارعا جاقىندايدى. نارعازى مالىباي ءۇشىن اسقار تاۋداي تىرەك، ول بار جەردە قىس تا جۇمساق، ءورىس تە شۇيگىن كورىنەدى وعان.
قوسپانبەتتى مالىبايمەن بىرگە كەتۋگە دامەلىنىڭ ءوزى كوندىردى. كونبەسكە امالى دا جوق ەدى. وسى قىسقا باسپاناسىز قالعاندا بالجان بايبىشەنىڭ سۇيەگىنە تىگىلگەن ءۇيدى الدىرىپ، ابىرويىن جاپقان وسى دامەلى. الماقتىڭ دا سالماعى بار.
— بۇل وكىمەت ماعان نە كورسەتتى؟ ءۇيىمدى دە ورتەپ جىبەرگەن جوق پا؟ — دەگەندە، دامەلى:
— سەنىڭ ءۇيىڭدى ورتەگەن وكىمەت ەمەس، اناربايداي اقىماق. كولحوزعا جانىڭ اشىماعانمەن، انا جامان اعاڭا جانىڭ اشىسىن، — دەپ الدىن توسقان.
كۇيەۋى مەن قاينىسىن ءبىر قۇدايعا تاپسىرىپ، اۋىلعا باس-كوز بولۋدى دامەلى ءوز موينىنا العان-دى. كۇنىنە ءار ۇيگە ءبىر كىرىپ شىعادى. قىستىڭ اۋىرلىعى ما، ايازدىڭ جوسىقسىز كۇشەيگەندىگى مە، كيىز ءۇي پانا بولماي بارا جاتىر. اتامزاماننان قازاق قالاي كۇنەلتكەن؟ بۇرىسكەن، ۇيىندەگى بار-جوعىن جامىلىپ وتىرعان بالا-شاعانى كورگەندە ءىشى ۋداي اشىدى. شىركىن، ورىستاردىڭ تامى وسىندايدا كەرەك-اۋ. وتىرىقشىلدىقتىڭ ارتىقشىلىعى وسىندايدا كورىنەدى-اۋ. تۇيمەش تامداردى سالۋ جونىندەگى ويى كەلەسى جىلدان جۇزەگە اسسا، مىناۋ قىلتىلداق كۇننەن قۇتىلار ەدى. وعان قىرىپ بارا جاتقان قىس جەتكىزە قويسا...
توڭا ما، الدە اۋىرىپ قالدى ما، ءتۇنى بويى كوبىرەك جىلاڭقىراعان امانگۇلدى قۇرعاتىپ، قايتا بەسىككە بولەگەندە قىستىڭ ۇزاق سارى تاڭى قىلاڭ بەرە باستاپ ەدى. بالا دا ءسال تىنىشتالعان سوڭ، دامەلى ماۋجىراپ ۇيقىعا كەتتى. سول ۇيىقتاعاننان ساسكەدە ءبىر-اق وياندى. وندا دا قوسپانبەتتىڭ ايەلى، ابىسىنى ايعانىم شايعا وياتتى. دالاعا شىقسا، كۇن اشىق بولعانمەن، اياز بۇرىنعىدان دا شۇناڭداپ تۇر ەكەن. سارقان جاقتان قاراڭداعان ەكى جاياۋ كورىندى. قالىڭ قاردى ومبىلاپ ارەڭ كەلە جاتىر. بىرەۋى ەركەك، بىرەۋى ايەل سەكىلدى. كيگەن كيىمدەرى اۋىل ادامداردىكىنە ۇقسامايدى. اياز شىمشىلاسا دا، دامەلى اڭىرىپ قاراپ تۇرىپ قالدى. كۇنىم-اۋ، مىناۋ ءوزىنىڭ اقىلجانى ما؟ سۇڭعاق بويى، ءسال شايقاتىلا جۇرەتىن ءجۇرىسى اۋمايدى بالاسىنان. قاسىنداعى ايەل زاتىن بىرەسە قولتىقتاپ، بىرەسە ودان قولىن تارتىپ الادى. ابالاعان بەس-التى يت الدارىنان تۇرا جۇگىردى. ىشىندە وزدەرىنىڭ مايلىاياعى. ءبىراق مايلىاياق ەكەۋىنىڭ قاسىنا جەتىپ بارىسىمەن قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ ەركەلەي قالدى. ياعني تانىعانى. كۇمانسىز اقىلجان بولدى. جىلى ىشىگىن جابىلعان كۇيى دامەلى تۇرا جۇگىردى. اپ-ساتتە-اق كەبىسىنە قار ىستىكتەلىپ تولىپ قالدى دا، اياعىنان تۇسە بەردى. ەكى كەبىسىن قولىنا الىپ، بايپاقشاڭ جۇگىردى. قۇشاعىن جايا-مايا بىرگە كەلە جاتقان ەكەۋدى قاپسىرا قۇشاقتادى. اۋزى دەگەنمەن الدىمەن ءوز بالاسىنا ءتيدى. بەت-اۋزىنىڭ تۇگىن قالدىرماي ءسۇيىپ جاتىر.
— اپا، بولدى ەندى. مىنا قايشادان ۇيات قوي.
— ال ەندى قايشانى دا سۇيەيىن.
يمەنە بۇققان قىزدى ەركىنە قويماي دامەلى اقىلجاننان دا كوپ ءسۇيدى. بۇكىل اۋىل سىرتقا شىعىپ قاراپ قالىپتى. تومپاڭداپ ءبىر كىشكەنە بالا جۇگىرىپ كەلەدى. كۇمپ ەتىپ ومبى قارعا قۇلادى. كەڭەسجان ەكەنىن اقىلجان بىردەن تانىدى دا، قايشا مەن شەشەسىن تاستاي سالىپ تۇرا ۇمتىلدى. بەت-اۋزى قۇلاعان قاردان كورىنبەيتىن كەڭەسجاندى كوتەرىپ الىپ، ايمالاپ جاتىر.
بۇل كورىنىسكە قىزىعا قاراعان قايشا كوزىنە جاس الدى. جازىقسىز جاپاندا جۇرگەن اكە-شەشەسى، باۋىرلارى ەسىنە تۇسكەندەي بولدى. بەيتانىس ادامدى الدى-ارتىنا قاراماي كوپ سۇيگەنىنە ءبىر جاعىنان قىسىلىپ قالعان دامەلى قايشانىڭ كوزىندەگى مىناۋ جاستى كورگەندە، ودان تەرەڭ ءبىر مۇڭدى اڭعارعانداي بولدى. ىلەزدە-اق ۇشەۋى دابىرلاعان اۋىل ادامدارىنىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. جالاپ تۇرعان اياز دا ءبىر ابىر-سابىر قوزعالىسقا ەندى.
— شەلپەگىم-اۋ، تورەم-اۋ، وقىمىستىم-اۋ، ماڭدايعا بىتكەن جۇلدىزىم-اۋ، امان-ەسەن كەلدىڭ بە؟ — دەپ قوسپانبەتتىڭ ايەلى ايعانىم اقىلجاننىڭ موينىنا اسىلا كەتتى. قاينىسى دا ونى قاپسىرا قۇشاقتاپ ۇزاق تۇردى. بۇل دا ساعىنىپ قاپتى. بار بولمىسىمەن كوز الدىنا كەلگەن بۇكىل اۋىلىن، اۋمالى-توكپەلى الۋان سىرى بار بالاسىن قۇشىپ تۇرعانداي كورىندى. وسى كەزدە تاياقتارىنا سۇيەنگەن ءۇش-تورت شال ءار-ار جاقتان مالىبايدىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
ابىر-دابىردا قايشا جىراقتاۋ قالىپ قويعان ەكەن. اقىلجان ۇيگە كىرە بەر دەپ ىم قاقتى. كوزىمەن كەڭەسجاندى ىزدەدى. «تاتەڭدى ۇيگە اپار» دەمەكشى. وسى ساتتە دامەلىنىڭ ءوزى-اق:
— قاراعىم، ۇيگە كىر، توڭىپ قالدىڭ عوي، — دەدى.
جينالىپ قالعان اۋىل كەلىنشەكتەرى «مۇنىسى كىم» دەگەندەي بىر-بىرىنە سىبىر-سىبىر ەتتى.
شاكەن اقساقالدى اقىلجان الىستان-اق تانىدى. سالالى ساقالى، ۇزىن بويى، ءساندى شاپانى، كۇمىس بەلبەۋى مەنمۇندالاپ، جاسىندا سەرى بولعان، قارتتىقتىڭ دا سۇلۋلىعىن ءوز بويىندا ۇستاعان «شاكەنمىن عوي» دەپ تۇر.
— اسسالاۋ-ما-عا-لەي-كۋم، — دەپ اقىلجان ادەتتەگى مانەرىنەن سوزىڭقىراپ سالەم بەردى.
— ۋاعالەيكۇمماسسالام، امان كەلدىڭ بە، بالام، — دەپ قۇشاعىنا قىستى شاكەن.
شاكەن اقساقال باستاعاننان كەيىن بارىپ، ەسىك الدىنا توپىرلاپ جينالىپ قالعاندار ۇيگە كىردى. دابىردان ويانىپ كەتكەن امانگۇل شار-شار ەتتى.
— كورىمدىگىن كەيىن بەرەرسىڭ، — دەپ اقىلجانعا كوزىن ءبىر قىستى دا، ايعانىم بەسىكتى كوتەرە-موتەرە ءوز ۇيىنە الىپ كەتتى.
قايشانىڭ ەسىنە ءوز جەڭگەلەرى ءتۇستى. مىناۋ مۇڭسىز ادام قۇساپ، جايناڭداپ ءجۇر مە ەكەن، الدە «بايدىڭ تۇقىمى» دەگەن قارعىباۋىمەن قىلعىنىپ، جاسىپ-جاسىرىنىپ ءجۇر مە ەكەن؟ «دۇنيەنىڭ كەندىگىن قايتەيىن، اياقكيىمىن تار بولسا» دەپتى عوي بۇرىنعىلار. جاڭا زامان دەيمىز، وقۋدان قۋىلىپ، جاياۋلاپ، مىناۋ بەيتانىس اۋىلدى پانالاپ كەلگەنى سول اياقكيىمنىڭ قىسقانىنداي بولىپ كەتكەن جوق پا؟ مىنا جۇرتتىڭ قاۋمالاعانىنا قاراعاندا، اقىلجاننىڭ بەدەلى جامان ەمەس سەكىلدى. ءوزىنىڭ بەدەلى مە، اتا-اناسىنىڭ بەدەلى مە، ونى ءبىر قۇداي ءبىلسىن. قازاعىمنىڭ قاي اۋىلىنا بارساڭ دا، قاي بالاسىن بولسا دا، وسىلاي قارسى الارى ءسوزسىز عوي. سونداي پەيىلدىڭ قاي جەرىندە عانا قارا نيەت ۇيا سالادى ەكەن. اڭقىلداپ قارسى الىپ جاتقان اقىلجانداردىڭ ارتىنان «اكەسىنىڭ تۋعان اتاسى باي بولعان، ارعى بەت اسىپ كەتكەن» دەپ جازىپ جىبەرگەن قايسىسىڭ؟ كورە الماۋدان با، الدە كورسوقىرلىقتان با؟ قاراڭعى اۋىلدان قالتىلداپ ءبىر شام كورىنسە، نەگە ۇرلەپ وشىرگىلەرىڭ كەلدى ونى؟ كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىلىقتا سيپالاپ قانا ءجۇرۋدى قالايسىڭ با؟ مەنى قويشى، مەن اتى ايگىلى بايدىڭ قىزىمىن. باي مەن كەدەي تىرەسكەن سوڭ، كەدەي جەڭگەن سوڭ، ول كۇرەستىڭ ءبىر قۇربانى بولۋ كەرەك شىعار. ال مىنا اقىلجاندى، ورتا شارۋانىڭ بالاسىن، سوناۋ الاساپىران كۇندەردە ەش قازاق ايەلىنىڭ باسىنا كەلمەگەن ءىس ىستەپ، قىزىلدارعا قول ۇشىن بەرگەن، وكوپتا جاتقان، قىمىز، سۋ تاسىعان انانىڭ بالاسىن نەگە ايامايسىڭدار؟ ەكەۋىمىزدە ەندى ايىرماشىلىق بولماي قالدى عوي، مەن ءىرى بايدىڭ قىزىمىن، ول ورتا شارۋانىڭ بالاسى — قاتارىمىزدان وقۋدان قۋىلدىق. تاعدىر ءبىزدى وسىلاي اكەپ قوستى. مەن اقىلجاننىڭ «ايىبىن» اۋىرلاتىپ جىبەردىم بە دەپ قينالامىن. شىنداپ قۋىنسا، ول قۇتىلار ەدى، اكەسىنىڭ ورتا شارۋا ەكەنى راس قوي، ارعى بەت اسقان دا تۋعان اكەسى ەمەس. ءبىراق ماعان بايلاندى دا، مۇلدە تۇتىلدى-اۋ سورلى.
— مىناۋ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ەلىكتىڭ لاعى قاي جاقتىكى؟ — دەدى شاكەن اقساقال الدەن ۋاقىتتا.
قالىڭ ويداعى قايشا سەلت ەتتى. اڭگىمە وزىنە قاراي ويىسقانىن سەزگەندەي. كوزىن توڭكەرە اقىلجانعا قارادى. نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەكەنسىڭ؟ ءۇي تولى جۇرت تا ۇزدىگە قالدى. مانا كورگەننەن كوبىنىڭ كوڭىلىنە قوناقتاعان سۇراق بۇل. دامەلى دە تۇيىنشەكتىڭ تەزىرەك شەشىلۋىن كۇتكەن. بالاسىنا ول دا ەڭسەرىلە بۇرىلدى.
— ەلىكتىڭ لاعىن كورسەڭ يەسىزدە قالدىرما، دالانىڭ بەيكۇنا، قورعانسىز جاراتىلىسى ول. يت-قۇس تا، قىران-بۇركىت تە وعان اۋەس دەپ ءوزىڭىز ايتۋشى ەدىڭىز عوي. اڭشىلىققا سان بارعاندا كوڭىلىڭىزگە تۇيگەن قاعيدا بولسا كەرەك. سونى ۇستاندىم، شاكەن اتا.
— ءجون، ءجون، — دەپ شاكەن اقساقال ويلى كۇيمەن باسىن يزەدى. استارلاپ بەرىلگەن سۇراققا استارلاپ قايىرىلعان جاۋاپتى ءومىردىڭ كوپ وتكەلدەرىنەن وتكەن بۇل قاريا عانا ەمەس، ءۇي ءىشى تۇگەل تۇسىنگەندەي بولدى. «بەيكۇنا، قورعانسىز جاراتىلىس» دەگەن سوزدەر دامەلىنىڭ كوكەيىنە ۇيالاپ قالدى. ۇزىن كىرپىكتەرى جىپىلىقتاپ، قايشانىڭ كوزدەرى دىمقىلدانا باستاعان ەكەن. اياز سورعان بەتتەرى ۇيگە كەلگەن سوڭ جىلىنىپ نۇرلانا ءتۇسىپتى. قارا تورىنىڭ ادەمىسى. كوپتىڭ كوزى وزىنە نايزاداي قادالعانعا قىسىلدى ما، الدە شىنىمەن ىستىقتادى ما، موينىنداعى جىلى ورامالىن اسا ءبىر سۇيكىمدى ەپتىلىكپەن اقىرىن عانا الدى. ءۇنسىز، يبالى كوزقاراسپەن اينالاسىن شولىپ شىقتى. تابيعاتىندا ءبىر ورلىك بار سەكىلدى. ونى ءقازىر اتوي سالعىزىپ كورسەتىپ تە وتىرعان جوق، ءبىراق ول ورلىك جاسىرىنىپ تا جاتقان جوق.
— ءتاڭىر جارىلقاسىن، باقىتتى بولىڭدار، اللاۋاكپار، — دەپ شاكەن اقساقال سالالى ساقالىن سيپادى.
— نە دەيدى، قۇدا بولماۋشى ما ەدىك، قۇيرىق جەمەۋشى مە ەدىك،— دەدى قوسپانبەتتىڭ ايەلى ايعانىم جۇلىپ العانداي.
— زامان سولاي، قاراعىم، — دەپ شاكەن قارت قولىنداعى تاياعىن شوشايتىپ كوككە كوتەردى.
اقىلجاننىڭ ادەمى جاۋابى، مىناۋ قارتتىڭ شەجىرە كوڭىلى بارلىق جۇمباقتى شەشىپ تاستادى. ەلىكتىڭ ءبىر لاعى ورتالارىڭا كەلدى، ەلجىرەپ اسىرايسىڭدار ما، ءتۇز تۇلىگى دەپ شەتتەتەسىڭدەر مە، ەرىك وزدەرىندە. اۋىل قارياسى باتاسىن بەردى، بۇگىنگى قيىلعان نەكە سول.
— ولەردەي كۇتىپ جۇرگەنىم وسى تەرەمنىڭ تويى ەدى، — دەپ قالدى تاتى قوسپانبەتتىڭ ايەلى.
— ەي، ايعانىم، ءتىل-جاعىڭا سۇيەنبەي، انا شوشالاداعى ەتتى قازانعا سال، مىنا اعايىن بۇگىن وسىندا بولسىن. قالىڭ مالسىز، قۇدالىق سۇرگىننىڭ قيامەتىنسىز قايشامدى توپ ەتكىزىپ ورتامىزعا تۇسىرگەن، قولىما ۇستاتا سالعان قۇدايدان اينالدىم، وكىمەتتەن اينالدىم، - دەدى دامەلى.
جۇرت بۇل سوزدەردىڭ استارىن اڭعارماستان دۋ كۇلىپ الدى. شىن تۇسىنگەن ادامعا ول ويلاردا حالقىنىڭ كادىمگى سالتىمەن قۇدا-جەكجات بولا الماعاندىقتىڭ وكىنىشى دە، مىناۋ قىسىپ بارا جاتقان ۋاقىتقا نارازىلىقتىڭ دا ۇشقىنى دا بار ەدى. ونى بىردەن قايشا، اقىلجان، شاكەن قارت قانا اڭعاردى.
مۇنداي قۋانىشتا كەڭ دالاعا دا سىيمايتىن اۋىلدىڭ اينالدىرعان ەكى ۇيگە قالاي سىيىپ كەتكەنىنە دامەلىنىڭ تانى بار. بۇل دا ۋاقىت بەدەرى شىعار. كەڭ كوسىلىپ قالعان كوڭىل تۇلا بويى تۇڭعىشى اقىلجان مەن ونىڭ قايشاسىنىڭ الدىندا كىنالى ىسپەتتى. ومىرلەرىنىڭ اسا ءبىر قۋانىشتى ءساتى تىم جۇپىنى بولىپ كەتتى-اۋ. تىپىرلاعانمەن تارپا باس سالىپ، شويىنداي اۋىر بەلگىسىز ءبىر كۇش جىبەرمەي تۇرعان سەكىلدى. ءوز پەشەنەلەرىڭنەن كورىڭدەر دەيىن دەسە، اقىلجان مەن قايشانىڭ ءمولدىر جاستىعىن وعان قيعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان دا بولار، جۇبانىش سەزىمى دە سيپاپ وتەدى. ءومىر ءمانى داڭعىراعان تويدا عانا ما ەكەن؟ الدارىنان جارىلقاسىن. ەندى قايتىپ ۋاقىت قىسپاعىنا تۇسىرمەسىن. مىناۋ قاقاعان ايازدىڭ ارتىندا كوڭىلدى كوكتەم، جايما-شۋاق جاز بار ەمەس پە؟ سوعان جەتۋگە اسىقپايمىز با؟ ءومىردىڭ دە سوعان ۇقساستىعى بار.
تورىعۋ سەزىمدەرى كەلگەندە وعان قارسى اتويلاپ شىعا كەلەتىن دامەلىنىڭ ورلىگىنە ەكى بالانىڭ بارلىق ءمان-جايدى جايىپ سالۋى تاعى كىربىڭ ءتۇسىردى. بارىنەن دە جانىنا باتقانى — ءجۇسىپتى تورىپ جۇرگەن جالالار. ورلىگى بار، ەرلىگى بار ازاماتتىڭ جالاقورلار ساعىن سىندىرىپ جۇرمەسە جارار ەدى.
سول ەرلىگى ەمەس پە، وقۋدان شىعىپ قالعان اقىلجانعا اۋىلناي بولۋعا جولداما ۇستاتىپتى. وندا دا باسقا اۋدانعا، شودىر تۇرعان اۋدانعا جىبەرىپتى. قايشاعا ساعان مۇعالىمدىك قايدا بولسا دا تابىلادى، قينالما دەپتى. ءبىر-بىرىڭدى شىن سۇيسەڭدەر قوسىلىڭدار دەپ كەڭەس بەرگەن دە سول ەكەن. ادال ماحاببات جاندارىڭدى نۇرلاندىرسا، بارلىعىن دا جەڭەسىڭدەر، جاسسىڭدار دەپ جىگەرلەندىرگەن دە سول ەكەن. ازاماتىم-اي، سەنىمەن جاناي جۇعىستىرعان تاعدىرعا مىڭ دا ءبىر راقمەت.
جۇپىنى توي تاراعاننان كەيىنگى ەكى كۇنگى اڭگىمە دامەلىنى بارلىق جاعدايعا قانىق ەتتى.
— ويپىرماي، مىنا قاقاعان قىستا اۋىلنايلىقتى قابىلداعانىڭ قالاي بولار ەكەن؟
— باسقا لاج جوق، جولداما قولدا، — دەدى اقىلجان.
— تاۋەكەل، قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىر. مىنا ءبىزدى دە ەندى وزىڭمەن بىرگە كوشىرىپ ال.
دامەلى بالاسىنا ءومىردىڭ قالعان بولىگىندە ءوز موينىڭدامىز دەگەندەي سىڭاي تانىتتى. اقىلجان دا بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى وسى جولى ءبىرجولا ءوز يىعىنا العانداي ەدى. ءۇي بولعاننان كەيىن پەرزەنت اتاۋلىنىڭ بويىندا مۇنداي بەتبۇرىستىڭ ورنىعاتىنى زاڭدىلىق بولسا كەرەك. اتا-انا جۇگىن جەڭىلدەتۋدى مۇرات تۇتاتىن بولسا كەرەك. سونداي كەزەن اقىلجان ومىرىندە دە باستالعالى تۇرعان سياقتى.
قايشا كەلگەلى امانگۇلدىڭ بەسىگى توڭىرەگىنەن شىقپايدى، جىلاسا تەربەتەدى. ەنەسىنىڭ قولىن ءبىر ۋاق بوساتۋعا تىپتەن ىنتالى. اۋەلى تۇنگى قۇرعاتۋىنا دا تۇرىپ كەلىپ كومەكتەسىپ جاتقانى. دامەلىنىڭ بۇعان ءىشى جىليدى، ءبىراق ەكىنشى جاعىنان، قارتايعاندا جاستارمەن جارىسىپ بالا تۋعانىنا قىسىلعانداي. قۇدايدىڭ بەرگەنى، قايتەدى ەندى.
بۇلار كەلگەلى جاعاسى جايلاۋدا جۇرگەن كەڭەسجان. تاڭەرتەڭ تۇرعاندا جازباي اعاسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيادى، تىربيعان بويىنان اسىپ، جەرگە سۇيرەلەپ ورامالى تۇرادى. بۇل مىندەتىن قازا ەتپەي ورىندايدى. بۇعان بارىنەن دە ءماز ادام دامەلى.
كەڭەسجان ەكىنشى قولىمەن ءتىس جۋاتىن اق ۇنتاقتى ۇستاپ اعاسى كوبىكتەندىرە اۋزىن ىسقاندا ونى قىزىق كورەدى. بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن جاڭالىعى، بۇل اۋىلدا ەشكىم ءويتىپ ءتىسىن شايمايدى.
— قايشا تاتەمنىڭ اۋزىنان سۇيگەن سوڭ ءتىسىڭدى سولاي جۋاسىڭ با؟ — دەدى ول قاراپ تۇرماي.
اقىلجان كۇلكى قىسىپ، اۋزى تولى سۋ مەن پوروشوكقا شاشالىپ قالدى. بۇل سوزدەردى قۇلاعى شالعان قايشانىڭ دا ىشەك-سىلەسى قاتتى. تۇندە شام سونىسىمەن «سەندەردىڭ قاستارىڭا جاتايىنشى» دەپ شىمىلدىق ىشىنە كىرىپ الاتىن. ەكەۋىنىڭ اراسىنا جاتىپ، كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە جوقتان وزگەنى سۇرايتىن. تاڭەرتەڭ تۇرىپ الىپ، «مەنى شىمىلدىق ىشىنەن باسقا توسەككە كىم اپارىپ تاستادى» دەپ داۋ سالاتىن. ونىڭ ءبارى ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتىپ ەدى، ەندى مىناۋ سۇراعىنا نە دەپ جاۋاپ قايتارسىن.
— سەن كوپ وتتاماي، انداعى سۋىڭدى دۇرىستاپ قۇي، — دەدى كۇلكى قىسقان اقىلجان. -ويدەپ ايتپا، قايشا تاتەڭ وكپەلەپ كەتىپ قالادى.
— نەگە؟ كوپ وكپەلەسەڭ، اقىلىڭ قاشىپ كەتەدى دەيدى اپام ماعان. ونىڭ دا اقىلى ازايىپ قالماي ما؟
— ەندەشە، جاڭاعىداي ءسوز ايتپا. تاتەڭ وكپەلەمەسىن، اقىلى قاشىپ كەتپەسىن.
— مىنا اپپاق ۇنمەن ماعان دا ءتىسىمدى جۋۋعا بولا ما؟
— سەن كىمنىڭ اۋزىنان ءسۇيىپ ەدىڭ؟
اقىلجان ءوز سوزىنە ءوزى راحاتتانىپ كۇلدى.
— مەن... مەن... ۇلكەن بولعان سوڭ سۇيەمىن.
ەكى بالاسىنىن وسى ءبىر جاراستىعىنا امسە قىزىعاتىن ءارى ۇدايى مىڭ دا ءبىر ءتاۋبا ەتەتىن دامەلى سىرتقا شىقسا، اقىلجان كۇلكىسىن تيا الماي تۇر ەكەن.
— نە بولدى سەندەرگە، توڭىپ قالدىڭدار عوي.
— مىنا كىشكەنە ۇلىڭ ۇيلەنەم دەيدى.
— ۇيلەنسە نەسى بار، سەن قۇساپ ول ءجۇرىپ المايدى.
— كوكەم قايشا تاتەم وكپەلەپ كەتىپ قالادى دەيدى، — كەڭەسجان اۋزىن بۇرتيتىپ، رەنجىپ ايتتى بۇل ءسوزدى.
— وكپەلەتسىن وسىدان. مەن كوكەڭنىڭ ءوزىن قۋىپ جىبەرەيىن.
ۇيدە جاساۋلى تۇرعان شايعا بۇلاردى شاقىرا شىققان قايشا بۇل سوزدەردى انىق ەستىدى. ەنەسىنىڭ ىقىلاسىنا ءىشى ءبىرتۇرلى ەلجىرەپ كەتتى. شىركىن، انا-اي، ءوز بالاسىنىڭ عانا ەمەس، ەندى مەنىڭ بابىمدى دا تابۋدىڭ قامىندا جۇرگەنىن كورمەيسىڭ بە. العاش كورگەندە بولەكتەمەي، بالاسىمەن قوسا قاپسىرا قۇشاقتاعانى، ەندى مىنە «وكپەلەتسە، الدىمەن ءوزىن قۋىپ جىبەرەم» دەپ جاتقانى اسا ءبىر سايالى كوڭىلدىڭ جەلپىگەن سامالى ىسپەتتى. ەركەلىگىمەن دە، قىزىق تىلىمەن دە مىناۋ كەڭەسجان ەرەكشە ءبىر جىلىلىققا شاقىرادى. العاش وقۋعا اتتانىپ، وسى اۋىلدا العاش اق ۇنتاقپەن ءتىسىن جۋعان اعاسىن اسقار تاۋداي سانايدى. بۇرىن دا سولاي ما، الدە بۇلار كەلگەن سوڭ با، بۇل بالا ءبىر قويقالاق ءارى ەركە ءجۇرىستى شىعاردى. انە سول جۇرىسىمەن تومپاڭ قاعىپ، ۇيگە كەتىپ بارادى. دۇنيەنى تىندىرىپ تاستاعانداي كەتىپ بارادى. جۇپتارىڭدى جازباسىن. بەسىكتە جاتىپ ىڭگالاعان امانگۇلدىڭ ءيىسى دە تۇلا بويىندا ىستىق ءبىر سەزىمدى تاسىتتى. وسىناۋ بوساعانىڭ تىلەكشىسى بوپ، وسىناۋ باستالعان جاڭا ءومىردىڭ ءدامى ءتاتتى كورىنە مە، قالاي؟ ءيىرىمىڭ ءۇيىلىپ الىپ بارا جاتىر-اۋ، قىمبات تىرشىلىك. ءبىر جەردە جاعاعا لاقتىرىپ تاستاماساڭ بولدى. ەندىگى ارمان سول، ەندىگى مۇرات وسى بوساعانىڭ، شاما كەلسە، باقىتتى بولۋ. «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەيدى حالقىم. اياعىمدى قۇتتى قىلا كور، ازاماتىما ابىروي بەر. اتا-انانىڭ اق باتاسىن الىپ اتتانۋدى ماعان تاعدىر جازبادى. سۋدان شىققان بالىقتاي تىپىرلاپ، ءوز ايدىنىمدى ءوزىم ىزدەدىم، تىرشىلىك قىزىعىنا ءوزىم ىنتىقتىم. ءوز اياعىمەن قاڭعىپ كەلگەن قىز ەدى، ماڭدايىندا ءتاڭىرىسىنىڭ قارعىسى بار ەكەن دەگىزە كورمە. مەنى قارعاعان ءتاڭىر ەمەس، ادام عوي، ادامنىڭ ايلاسى، زۇلىمدىعى عوي، ونى جەڭۋگە بولاتىن شىعار. جالعىز كۇرەسپەيمىن دەپ، اقىلجان، سەنىڭ ەتەگىڭنەن ۇستادىم. باقىتىڭ بولام با، سورىڭ بولام با، كىم ءبىلسىن. قينالساڭ، جازعىرا كورمە، مەنىڭ تىلەۋىم اق. ءوزىڭ ماقتايتىن اناڭنىڭ ىعىنا اكەپ پانالاتقان ساعان راقمەت، مۇمكىن، ونىڭ مەيىرى ءومىردىڭ ىزعارلى جەلىن جانعا شيپا سامالعا اينالدىرار. مۇمكىن، مەن ءۇشىن باقىت قاۋىزى وسى بوساعادان اشىلار.
6
شودىر اقىلجاندى بىردەن تانىدى. ەسەيىپ ادەمى جىگىت بوپتى. ءجۇسىپ بەرگىزگەن جولداماعا ۇزاق قاراپ وتىردى دا:
— جۇمىس تابىلادى-اۋ، قايشاعا دا تابىلار، ءبىراق جاعداي اۋىر. مال ءولىپ جاتىر. ورىس پوسەلكەلەرىندە ءبىر سىدىرعى نيچەگو، قازاق اۋىلدارى اسىرا سىلتەۋدىڭ قاقپانىنا تۇسكەندەي. جۇرتتى اشىقتىرىپ الماساق جارار ەدى.
— شەت جاعاسىن مەن دە كوردىم. سونىڭ سالدارىنان اكەممەن دە كەزدەسە المادىم. مالدى قۇتقارامىز دەپ ەتەككە كەتىپتى، — دەدى اقىلجان.
— ەتەك نە پانا بولار دەيسىڭ. قىستان دا قاھارلى بولىپ تۇرعان مىناۋ مەزگىلسىز ورتاقتاسۋعا ەندى نە امال؟ يە جوق مالعا، يە! مەنىڭ ەركىمە جىبەرسە، سول كۇيى قايتا تاراتىپ بەرەر ەدىم. جۇدەگەن مالدى ءبىراق كىم الادى؟
27ء-ىنشى اۋىلعا اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى بولۋعا العان جولداماسىمەن قوسا، فەودور افاناسيەۆيچتىڭ كابينەتىنەن اقىلجان وسىنداي ءزىل قارا تاس اۋىرتپالىقتى دا ارقالاپ شىقتى.
— ءۇيىڭدى تەزدەپ كوشىرىپ ال، — دەگەن نىق داۋىستى دا كوڭىلىنە ءتۇيدى. اقىلجاندى قاناتىڭا ال دەپ اشىق جازباعانمەن، مىناۋ قىسىلشاڭ كەزەڭدە وزىنە ەسكى دوسىنىڭ ۇلكەن ءبىر امانات ارتىپ وتىرعانىن شودىر ايقىن سەزدى. جالپى جاعداي اۋىر بولسا، ونىڭ قامقورلىعى نەگە تۇتقا؟ ءجۇرىپ بەرگەن قارا سەل سەنىڭ ويدىم-ويدىم سەلكەۋ بەكىنىستەرىڭدى بۇيىم قۇرلى كورەر مە ەكەن. اۋىلنايلىققا اقىلجاندى جىبەرگەندەگى شودىردىڭ ەسەبى بىرەۋ عانا: قانشا ايتقانمەن نارعازىنىڭ جيەنى عوي، ناعاشىسىنان بىردەڭە جۇقپادى دەيسىڭ بە؟ جۇرتتىڭ ءتىلىن تابار، جالاڭ ايعايعا سالىنباس. جانى جانشۋلى حالىقتى جەبەرلىك بىردەڭە ويلانار.
ءبىراق ءوز باسى مىناۋ كەلەر كوكتەمنەن قاتتى قورقادى. قىستا اشا تۇياقتى قىرىپ سالسا، عۇمىر بويى ءتورت ەمشەككە تەلمىرگەن قازاقتىڭ حالى نە بولار ەكەن؟ ەگىن ساپ جەر ەمىپ، ب ا ق ۇستاپ جەمىس تەرگەن حالىق ەمەس بۇل. «تاڭعى اس — تاڭىردەن»، «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ جوڭكىلىپ كوشە بەرگەن جۇرت. اراسىندا نارعازى سياقتى نەكەن-ساياقتارى بولماسا، ەرتەڭگى كۇندى ەگجەي-تەگجەيلى ويلايتىندارى دا از. «قۇداي بەرەرىن تاۋىسپاسىن» دەپ كوككە عانا تەلمىرەدى. وسى پسيحولوگيانى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا وتكەن عاسىرلار بويعى كوشكىن ءامىر قالىپتاستىردى ما ەكەن؟ مال بۇل حالىق ءۇشىن تاڭىردەن دە كۇشتى. ءومىر ءسۇرۋدىڭ بىردەن-بىر كەپىلى، كوزى. مال قىرىلدى، مال قۇرىدى دەگەنشە، حالىق تا قىرىلدى دەي بەر. اش كەزەڭدە ءبىر توقتى العان كەدەي، امانداسا كەلگەندە ات مىنگەن اعايىن سول جاقسىلىقتى عۇمىرىندا ۇمىتپايدى عوي. مالعا سىيىنۋدىڭ ءتۇپ توركىنىن دە ءبىر سىر جاتىر-اۋ. ورىستىڭ ەگىنگە سىيىنۋى دا تاپ وسىنداي. ۋاقىت قالىپتاستىرعان كۇنكورىس كەلبەتى. ەگىن پىسكەن كەزدە وعان ءبىر تورعاي قونىپ، ماڭىنان ءبىر مال ءجۇرسىنشى، ورىستىڭ جانى قانداي شىجىق بولار ەكەن. سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلدارى اقتار اقىماقتىق جاساپ، ءپىسىپ تۇرعان ەگىندى جاپىرىپ كەتكەنى ءۇشىن بۇكىل چەركەش، انتون توڭىرەگىندەگى ورىس شارۋالارىن وزىنە تۇگەل قارسى قويىپ العان جوق پا؟ ەگىنگە جاۋ — بىزگە جاۋ، ەگىندى تاپتاعان ءبىزدى دە تاپتايدى دەپ كۇرەسكە شىقتى ولار. پارتيزاندىق قوزعالىستى اقتار، ءسويتىپ، وزدەرى كۇشەيتىپ العان-دى. ءبىر ادامنىڭ اقىماقتىعى كەيدە بۇكىل حالىقتى قاسىرەتكە دۋشار ەتىپ، ءبىر ادامنىڭ اقىلدىلىعى بۇكىل حالىقتى تۇڭعيىقتان الىپ شىقپاي ما؟ اناربايدىڭ كيىز ءۇيدى جاققانى وسى اتىراپتاعى بۇكىل ەلگە قارا تاڭبا بولدى. ءاي، ءجۇسىپ، ازاماتىم، ول جونىندە جاقسى جازدىڭ، «كيىز ءۇي سوسياليزمگە قارسى ما؟» دەدىڭ، كيىز ۇيلەردى وتىرىقشىلدىققا كوشكەن جەرلەردىڭ وزىندە ءبىر ۋىعىن جوعالتپاي ساقتاۋ جونىندە قاۋلى شىعارتتىڭ، حالىقتىق قازىنانى قاستەرلەۋ جونىندە قانشاما جۇرتقا وي سالدىڭ. بىتەۋ كەۋدەلەرگە بىلتەدەن شام جاقتىڭ.
قازاق ءۇشىن قاي قازىنا مالمەن شەندەسە الادى؟ باسقا پانا بولاتىن ءۇي، كيەتىن كيىم — مالدا، ىشەتىن اس — مالدا، بۇكىل ءومىر ارقاۋى — مال، مالسىز كۇن جوق. ونىڭ ءقادىرىن قازاق بارىنەن دە جاقسى بىلگەن. قازاقتىڭ مالعا دەگەن ىڭكارلىگىن ورىسقا، ورىستىڭ ەگىنگە، جەمىسكە دەگەن ىڭكارلىگىن قازاققا بەرسە — مىنە، سوسياليزم دەگەنىمىز وسى. سوعان جەتۋ كەرەك. كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى، ءومىرىنىڭ وزەگى بولىپ وتىرعان مالىن سىپىرىپ الدىق، ياعني ومىرگە دەگەن ىڭكارلىگىن جۇتتىق. ۇلكەن كولەمدەگى اناربايلار ءبىز بولىپ جۇرمەسەك جارار ەدى. باعىلىپ تۇرعان مالدى باعۋسىز قالدىردىق. «ورتاق وگىزدەن — وڭاشا بۇزاۋىم» دەپ وسكەن حالىقتى ناعىز تالما جەردەن ۇرىپ سالعان جوقپىز با؟ ءوزى وقىعان لەنين ەڭبەكتەرىندەگى كووپەراسيانىڭ يدەياسى باسقا ەدى. ەركىمەن، تەك قانا ەركىمەن. ورتاقتاسۋعا ءومىردىڭ ءوزى، كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىقتىڭ ارتىقشىلىعى اكەلسىن. جاڭىلماسا، ونىڭ ءمانى تاپ وسىنداي ەدى عوي. ال ءبىز بولساق، «بىرىك تە بىرىك، تەزدەت تە تەزدەتكە» باستىق. قايدا اسىعاتىنىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەيمىز، ماسقارالىققا ما، الدە باقىتتىلىققا ما؟ ەندى، مىنە، سول جيىپ العان مالدى ءبىر قىستا امان الىپ قالۋدىڭ ءوزى كۇشكە ءتۇسىپ تۇر. كەشەگى شارۋانىڭ ەگىنىن ادەيى تاپتاپ كەتكەن اقتاردىڭ قاسكويلىگىن وزگە ورنەكپەن قايتالاپ تۇرعان جوقپىز با؟ ءبىراق ءبىز ەلگە جاۋىققان اقتار ەمەس ەدىك قوي. وسى قالىڭ بۇقاراعا باقىت اكەلەمىز دەپ كۇرەسكە شىقتىق ەمەس پە. ىشەر استان، كيەر كيىمنەن ايىرساق، ول باقىتتى قالاي اكەلەمىز؟
تەگىم شارۋا بولعاندىقتان با، وسىنداي ويلار شىرماپ جىبەرمەيدى. پارتيانىڭ جولى، ولكەلىك كوميتەتتىڭ نۇسقاۋى دەگەن سوڭ ورىنداماسقا شارا جوق. ايتەۋىر جوعارىدان ايتقاندى باس شۇلعىپ جاساپ جاتىرمىز. بىلاي تارتساڭ — وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ — اربا سىنادىنىڭ كەرى. دۇنيەنىڭ قيىنى تەگى شورە-شورەدە عوي. ءوز ارىڭا قارسى جۇمىس ىستەۋدەن ارتىق ازاپ بار ما؟ فەودور افاناسيەۆيچتىڭ ارىز بەرىپ بوسانۋعا دا بىرنەشە وقتالعانى بار. ءبىراق وتان نامىس جىبەرمەيدى، قيىندىقتان قورىقتى، بولشيەۆيك ەمەسسىڭ دەيدى عوي. ءقازىر كيت ەتسە، وسى ءسوز الدىڭنان شىعا كەلەدى. جۇمىستا كەمشىلىك جىبەرسەڭ دە، كەلىسە المايتىن پىكىر ايتساڭ دا «سەن بولشيەۆيك ەمەسسىڭ».
فەودور افاناسيەۆيچتى جەگىدەي جەگەن مۇنداي ويلاردى، ارينە، اقىلجان بىلگەن جوق. ءبىراق بايقاعانى — بىلتىرعى كورگەنىنەن جۇدەۋلەۋ. ناعاشىسىمەن تۇيدەي قۇرداس بولسا دا، ءتىپتى ەگدەلەۋ تارتىپ كەتىپتى. جۇمىس جەپ قويعان-اۋ، تەگى. قالاداعى جۇسىپتەن مۇنىڭ جۇگى اۋىر سياقتى كورىندى اقىلجانعا.
— كومەكتەسەسىڭ، ءبىر تىرەگىم بولاسىڭ، — دەدى-اۋ. وتە سالماقتى ءسوز. ءجۇسىپ پەن شودىرعا جۇعىسىپ كەتسە بولدى، اقىلجان ەسەيىپ شىعا كەلەتىندەي سەزىنەدى. مىناۋ ءبىر ساعاتتىق اڭگىمەدەن قانشا جايعا قانىق بولدى. ءبىراق اسا ءتىس جارىپ شىعارعىسى كەلمەيتىن، ار جاعىن سىزداتاتىن ءبىر ويلار دا بار سەكىلدى بۇلاردا. ىشتەي ءوز ىستەگەندەرىنە مە، جوق الدە، تولقىنداي ءبىرىن-بىرى كومگەن قاۋىرت مىناۋ شارالارعا ما، ايتەۋىر بىردەڭەگە وزدەرى ريزا ەمەس. ەكەۋى ەكى جاقتا وتىرسا دا، وسى ءبىر شيرىققان ءجىپ بۇلاردى جالعاستىرىپ جاتقانداي. بالا كۇنىندە سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلدارى بويلارىنان بايقالعان اشىقتىق، ەركىندىك الدەبىر شىمىلدىقپەن كولەگەيلەنگەندەي. ايتقىسى كەلىپ تىعىلىپ تۇرعانمەن، كوڭىل تىزگىنىن بەلگىسىز ءبىر كۇش تەجەي بەرەدى. سول سەبەپتى دە ساياسي ماسەلەگە اسا تەرەڭدەپ كەتپەيدى دە، ءومىردىڭ كۇيكى تىرلىگى ارقىلى ءبىراز جايدى اڭعارتادى. كەشە الماتىدان قايشا ەكەۋى كەتەردە ءجۇسىپ «جاتىپاتارلاردىڭ جۇلدىزى جانسا، ءبارىمىز دە جاڭا ومىرگە ارناپ جايعان جاينامازىمىزدى جيناي بەرەتىن شىعارمىز» دەپ ەدى، بۇگىن شودىر «مالىن سىپىرىپ العاندا قازاققا قانداي باقىتتى سىيعا تارتقالى وتىرعانىمىزدى ءوزىم دە تۇسىنبەيمىن» دەپ قالدى. بۇلاردا ايتەۋىر ءبىر ىشتەي ارپالىس بار.
اۋدانى باسقا بولعانمەن، 27ء-ىنشى اۋىل ءوز اۋىلدارىمەن ىرگەلەس. بۇقپان، كيىكباي، قاراۋىل توبە دەگەن ءۇش ارتەلدى بىرىكتىرەدى. سان قاتىناپ، سان ۇستىنەن باسىپ وتكەن اۋىلدارى. ەل اراسىندا اتقا مىنگەن ازاماتتى تانىمايتىنى بولا ما، كەشەگى 20-ىنشى اۋىلدىڭ حاتشىسى بۇگىن بىزگە اۋىلناي بولىپ كەلىپتى دەگەن حاباردى گۋ-گۋ ايتا باستادى. بىرەۋى قۇدا دەپ، بىرەۋى قۇدامىز نارعازىنىڭ جيەنى دەپ، ايتەۋىر اقىلجاننىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ جاتتى.
اۋىلدىق سوۆەتكە قارايتىن ءۇش مەكەننىڭ قايسىسىنا كەلسە دە، جاس بولىستىڭ زارەسى كەتتى. قاراۋىل توبەدە ورتاققا جيناعان مال قىرىلىپ بىتۋگە اينالىپتى. ءشوپ جوق، باعاتىن ادامدار دا «بودەنە باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» دەپ كەتىپ وتىرعان. اركىم ولمەستىڭ قامىنا كەشكەن. ءبىراز ۇيلەر جالعىز-جارىم ساۋىن سيىرىنا اۋىز سالىپتى. ەرتەڭ كوكتەم شىعىپ، ءتورت ەمشەككە قارايتىن كۇن تۋعاندا قايتەدى؟
وسى جاعدايدان قورىقتى ما، الدە شودىردىڭ ايتقانىن ىستەگەنى مە، باستۇماداعى ءۇيدى قىس ءىشى بولسا دا تەز كوشىرىپ الدى. قايشا مەن شەشەسى ۇلكەن سۇيەۋ سياقتى كورىندى وزىنە. كەڭەسجان دا اۋزى تىنىم تاپپاي، ءار نارسەنى ايتىپ ءبىر ۋاق كوڭىلىن بولەدى. اكەسىنە، نارعازى ناعاشىسىنا بارىپ قايتۋدىڭ دا قيسىنى كەلمەدى. ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلدىڭ جاعدايى سوراقى كورىندى.
— بۇگىن سوڭعى ەكى بالا دا ساباققا كەلمەي قالدى، — دەدى قايشا. — ۇيلەرىندە اس جوق، تەگى كوڭىل قوشى بولماعان شىعار.
— كەشە ءبىر توپ، بۇگىن ءبىر توپ قايىرشى ەسىك الدىنان ارەڭ كەتتى. اۋىلنايدىڭ ۇيىندە ءبارى تىرەلىپ تۇراتىنداي كورەتىن بولسا كەرەك. مىنانى اۋدانعا حابارلاماساڭ بولمايدى، — دەدى شەشەسى دامەلى.
— قايىر سۇراعاندار وسى اۋىلدىڭ ادامدارى ما؟
— قايدام، بۇل اۋىلدى ءالى تۇگەل ءبىلىپ بولعام جوق قوي. ءبىرازى «شۇبارتاۋمىز» دەگەندى ايتتى. سوعان قاراعاندا، سىرتتان كەلگەندەر-اۋ دەيمىن.
— ءماسساعان، جۇرت بوسي باستاعان ەكەن عوي.
— «بار مالدى ورتاققا سالىپ ەدىك، ورتاق ونى قىرىپ الدى. قىس ءبىزدىڭ جاقتا سۇمدىق بوپ تۇر. وسى جاقتىڭ قىسى جۇمساق، ەلى توق دەگەن سوڭ كەلىپ ەدىك، قايىرىم ەتىڭىز، بايبىشە» دەپ سويتالداي جىگىت ۇيدەن شىقپاي قويدى. ولشەسە وزىمەن كەتسىن، جەتەكتەگەن مىنا كەڭەسجانداي بالاسى بار. ءبىر كەسە تارى بەردىم. كەلگەندەردىڭ ەشقايسىسىن قۇر قايتارىپ جاتقام جوق.
— ءوزىمىز ءتىلىمىزدى تىستەپ قالىپ جۇرمەيىك.
— ءتىلىمىزدى تىستەسەك، اۋىلنايسىڭ، شەش ماسەلەنى، — دەدى دامەلى زىلدىرەك. — ە، سەنىڭ بولىستىعىڭنان مەنىڭ بولىستىعىم كوش ىلگەرى بولعان ەكەن عوي. حالىقتىڭ ايتەۋىر قارنى توق كەزى ەدى ول.
جۇمىستى باستاماي جاتىپ تۇيىققا تىرەلگەندەي بولدى اقىلجان. كيىكبايدا وسى كوكتەمدە ەگىن سالۋعا ساقتاپ قويعان تۇقىمدىق استىق بار ەكەن. «حالىق مىنا تۇرىمەن قامبانى اشتىرماي قويمايدى-اۋ دەدى كەنجە ناعاشىسى ەرعازى. ول جيەنىنىڭ اۋىلدىق سوۆەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ كەلگەنىنە ءبىر جاعىنان بارىپ تىرەلەدى. جاعداي ونىڭ ميىن اشىتاتىنداي-اق اۋىرلاپ بارادى. سول سەبەپتى ءوزىنىڭ ءبىر جاسىرىن سىرىن دا شىداي الماي ايتىپ قالدى.
— وكىمەتتىڭ ەسەبىنەن تىس ازىن-اۋلاق ارتىق استىق بار ەدى. سونى تاراتىپ بەرسەك قايتەدى؟
اقىلجان قۋانعانىنان ورنىنان ىرشىپ تۇردى.
— و، جانىم ناعاشىم، مىنا مىنەزىڭىز تۋرا نارعازى كوكەمە تارتقان ەكەن. قالاي اقىلدى جاساعانسىز.
— اقىلدىلىقتان دەيسىڭ بە، ءومىر ۇيرەتەدى عوي. شىنىمدى ايتسام، سول تومەندەگى ءوز اۋىلىما ساقتاعان دۇنيە ەدى. ولار ەگىن سالمايدى. ال مالدارى تاپ مىنا بىزدەگىدەي قىرىلىپ جاتسا، حالدەرى مۇشكىل دەسەڭشى.
— ول جاقتا قالىڭ قار جوق شىعار، مالدارى امان بولار. «نەبىر قيىن جۇت جىلدارى پانا بولعان كيەلى قۇم دەپ وتىراتىن اكەم.
— ونىڭ وزىنەن حابار بار ما؟ كولحوز مالىن امان الىپ قالام دەپ دالباسالاپ كەتىپتى عوي.
— اپام كورىنەدى بولماي جىبەرگەن، — دەدى اقىلجان ءسال كۇرسىنىپ. — ءبىراق نارعازى كوكەمدەر ءتيىپ تۇر عوي قاسىندا، ءبىر امالىن جاسار.
— نارعازى كوكەڭ ءبىر تۋ بيەنى جەتەكتەپ، سوناۋ جەر ءتۇبى اقسۋعا كەتىپتى. ۇمبەت دەگەن ازاماتتىڭ قىستىق سوعىمىن اكەتىپتى.
اقىلجان ويلانىپ قالدى. ەسىنە ناعاشىسى ەكەۋىنىڭ ۇمبەتتىڭ قازاسىنىڭ ۇستىنەن شىققانى، كەتەردە شەشەسىمەن قوشتاسۋعا ۇيىنە بارعانى، سوندا جىلىنا سويار مالدى موينىنا العانى، قايشا ەكەۋىنىڭ تانىسۋىنا وسى قازانىڭ سەبەپ بولعانى ءتۇستى. وسىلاردى ەسكە العاندا، اقىلجانعا كەرەمەت ءبىر كوپ ۋاقىت وتكەن سياقتى كورىنگەنمەن، اينالىپ كەلگەندە ءبارى ءبىر-اق جىلدىڭ قاراسى ەكەن عوي. ۋاقىتتىڭ سونشاما تىعىزدالعانى ما، الدە وقيعالاردىڭ قويۋلىعى ما، وسى ءبىر كەزەڭ جاس اۋىلنايعا اتپاي قوياتىن سارى تاڭداي ۇزاق كورىندى.
— ۋادەدە تۇرعانى جاقسى بولعان. ءبىز ءتىرىمىز. ول ءۇي ازاماتىنان ايىرىلىپ قالدى عوي. ازامات بولعاندا قانداي. قايران نارعازى كوكەمنىڭ جۇرەگى-اي!
— مىنا ۋاقىت سونداي كەڭ جۇرەكتى دە سىعىپ بارا جاتقان جوق پا؟ مەن سول ءوزىمىزدىڭ اۋىلعا كەتسەم دەيمىن. قوي باقسام دا نارعازىنىڭ ءبىر جاعىنا شىعايىن. وعان ءقازىر سىلتاۋ تابىلىپ تۇر، — دەدى ەرعازى.
— قانداي سىلتاۋ؟
— ول مىنا سەنىڭ بولىس بولىپ كەلگەنىڭ. ءبىرى — ناعاشىسى، ءبىرى — جيەنى، بار بيلىكتى قولعا الدى دەيدى عوي جۇرت. اعايىندى ادامدار قىزمەت بابىندا ءتۇس جىرتىسىپ قالىپ جۇرەمىز بە؟
— سوندا مىنا وتقا مەنى تاستاپ كەتە بەرەسىز بە؟
ەرعازى ءسال ويلانىپ تۇردى دا:
— مەن ساعان قىزىقتى ايتايىن، — دەدى كۇلىمدەپ. — انا اپاڭ بولىس بولعاندا «ويبوي، بۇل قارمىسقا قۇداي بەرە سالعان، قاتىنىنا دەيىن اتقا ءمىندى» دەپ سوقتى. سوندا كورە الماعاندارى مەنىڭ وسى كيىكبايعا باسقارما بولىپ كەلگەنىم، سەنىڭ وقۋعا كەتكەنىڭ، انا جاقتاعى ءجۇسىپتىڭ كۇيەۋ ەكەندىگى. ونى جۇرت بىلمەيدى عوي دەيسىڭ بە؟
— ءجۇسىپ قارمىسقا كۇيەۋ ەمەس، اجىعا كۇيەۋ عوي.
— اجى مەن قارمىس قۇدا-قۇداندالى بولعان سوڭ ءبىر شۇقىرتا ۇيە سالماي ما قازەكەڭ.
— ەرەكە، ۇركىنشىلىك جىلدارى شاتىربايدىڭ كوگەنىنەن دە امان قالدىڭىز عوي. بۇل قيىندىقتان دا شىعارسىز.
— شاتىرباي اشىق جاۋ عوي. اشىق جاۋمەن كۇرەسۋ وڭاي. ويتكەنى ونىڭ جاۋ ەكەنىن بىلەسىڭ. دۇنيەنىڭ قيىنى جاسىرىن جاۋ. ونىڭ قاي جاعىڭنان سوعارىن بىلمەيسىڭ. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەپ قازاق بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە؟ ونىڭ ۇستىنە، مىنا جاعدايدا ءاربىر سۇرىنگەنىڭ وزىڭە كور بولىپ قازىلادى.
ءومىر كورگەن ناعاشى وزەك جارار سىر ايتىپ تۇر. بيمەندى بايعا قوساقتاپ ارىز جازعان اعايىن مىناۋ، قىستىڭ ارتى مالعا عانا ەمەس، ادامعا دا سۇراپىل بولىپ كەتسە، ءتۇبى شيكى شيكىلىگىن جاساماي قويمايدى دەمەۋىنە كىم كەپىل. ونىڭ ۇستىنە قايشانىڭ تەگى تاعى كەلىپ قوسىلسا... وسىناۋ ءبىر ۇرەيلى ەلەس كولەڭكەدەي قىر سوڭىنان قالماي قويدى-اۋ.
— قۇسىڭ قۇتتى بولسىن. سوعان نيەت ءبىلدىرىپ قايتۋعا مىناۋ قىس، قات-قابات جۇمىس مۇرشا بەرمەي ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر قايىرشى كوبەيىپ كەتىپ، ءۇيدىڭ ءىشى قادام اتتاتىپ شىعارعىسى كەلمەيدى.
— قايىرشى دەمەكشى، ەرەكە، الگى ۇلەستىرەتىن استىعىڭىز سولاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
— ول جاعىن ەسكەرەرمىز. جاعداي قيىنداپ بارادى. ءقازىر قويمالاردى قارۋمەن كۇزەتتىرۋدەمىن. سەن دامەلىگە ءتۇسىندىرىپ ايت، وكپەلەمەسىن. كەلىنىنە قۇتتى بولسىن ايتىپ ءالى كەلەمىز. ۋاقىت قوي، ۋاقىت.
اقىلجان اسا ءمان بەرمەپتى. بۇرىن جارايدى كيىكباي مەن باستۇمانىڭ اراسى ءبىراز جەر ءارى ەكەۋى ەكى اۋدانعا قارايدى. ال ەندى ىرگەگە، مىنا قاراۋىل توبەگە كەلگەندە اپكەسى مەن ءىنىسىنىڭ، ناعاشىسى مەن جيەنىنىڭ اراسىن قاشىقتاتىپ تۇرعان نە؟ سوناۋ جەر تۇبىندەگى بالقاشقا تاقاۋ قۇمدا وتىرعان نارعازىلارعا ءتىپتى وكپە جوق ەكەن-اۋ.
نارعازى ءبىر تويعا جان سالسا، وسى قايشا مەن اقىلجاننىڭ تويىنا جان سالاتىن ەدى. اسىعا كۇتتى عوي ونى. ءبىراق جاعدايدى كوردىڭ بە؟ ونىڭ ۇستىنە ۇيلەنگەن ۋاقىتتارى دا ناعىز قىستىڭ ورتاسى. بۇلارعا كەلمەي، ناعاشىسىنىڭ ۇمبەتتىڭ ۇيىنە تارتقانىن اقىلجان ىشتەي قۇپتادى. نارعازىنىڭ مۇنداي ءىرى مىنەزدەرى بولاتىن.
ەرعازىنىڭ وعان جاقىنداعىسى كەلەتىنىندە دە ءبىر سىر بار-اۋ. ۇساق ءبىر دۇنيە اسقار تاۋداي اعاسىنىڭ ساعىن سىندىرماسىن دەيتىن شىعار. ايتپەسە مۇندا جاعدايى جامان ەمەس سياقتى. باعىنا اۋداندىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ، اعاسىنىڭ قيماس قۇرداسى، ءتوس تۇيىستىرگەن دوسى شودىر كەلدى. ءوز تاعدىرى دا كەشەگى چەركەش قورعانىسىندا ونىمەن جاناسىپ قالعان. جانىنداي كورەتىن اپكەسى دامەلى دە وسىندا. ونىڭ اۋزىنا تىستەگەندەي ەتىپ وسىرگەن اقىلجانى، مىنە، ازامات بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىندى. نە كەرەك ەندى، نەگە كەتەم دەيدى؟
الدە وسىناۋ ناعاشىلارى قىراننىڭ بالاپانىنداي قاناتتاندىردىق، ەندى ءوزى ۇشسىن، ءوز بيىگىنەن كورسىن دۇنيەنى دەي مە ەكەن. جوق الدە، شىنىمەن-اق مىناۋ جاڭا ءومىردىڭ قاۋاشاعى بۇلارعا تارلىق ەتىپ ءجۇر مە؟ نارعازى، جانعازى، ەرعازى — تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ارىسى، ۇشەۋى اتقا مىنگەندە قايمىقپايتىن جان جوق ەدى، قارمىس اۋىلىنىڭ الىنباس قامالىنداي بولاتىن. ول سوناۋ پاتشا زامانىندا، ەسكى ءومىر تۇسىندا-اق بولسىن. ءبىراق بۇلار ول كەزدە دە ەشكىمگە وزبىرلىق جاساعان جوق، ەشكىمنىڭ مالىن تارتىپ المادى. ەسەسىنە نامىسىن جىبەرمەدى، ەشكىمدى باسىندىرمادى. سول ءۇشىن داڭقتارى شىقتى. ۇلكەنى نارعازى سەرىلىك قۇردى، يت ۇستاپ، قۇس سالدى، بايگە باپتادى، مىرزا بولدى، ادا دا ءبىلدى، بەرە دە ءبىلدى. جاقسىلارمەن جاقىن ءجۇردى، وزگە قۇساپ قالتىرامادى، بار مالىن ۇقساتتى، بار جانىن ريزا ەتتى، سول ءۇشىن قارمىس اۋىلى عانا ەمەس، بۇكىل سادىر جۇرتى قۇرمەت تۇتتى ونى، اتاقتى ەل ازاماتى بولدى. سوۆەت وكىمەتىن دە ول قۇپتاپ قارسى الدى. كەدەيلەرگە ونسىز دا ءىشى بۇراتىن، كومەكتەسسەڭ جارلىعا كومەكتەس دەپ جۇرەتىن باتىر مىنەزدى ازاماتقا «كەدەي باقىتى» دەگەن ۇران ۇنادى.
ءبىراق لەپىربايلار، اناربايلار جانىنا ءتيدى. ولاردىڭ اپەرباقان ارەكەتتەرىنەن بۇققان جوق. اشىق قارسى شىقتى. ارالارىنداعى كوزى اشىق، سۇيىكتى جيەنى اقىلجاننىڭ ادام بولۋىنا جانىن سالدى. جانعازىنىڭ ءوز اۋىلىندا، ەرعازىنىڭ مىنا قايىن جۇرتى كيىكبايدا باستىق بولىپ جۇرگەندەرى تابيعاتىنا بىتكەن ەتتەرىنىڭ تىرىلىگى. وسىنداي ءادىل، ادال ازاماتتار عانا مىناۋ كەزەڭنىڭ جۇگىن كوتەرە الۋى مۇمكىن. شەشۋشى كۇش ولاردىڭ الەۋمەتتىك تەگىندە ەمەس، ازاماتتىق، ادالدىق تەگىندە بولىپ تۇر عوي. سول سەبەپتى دە جۇرت لەپىرباي، اناربايلاردان گورى بۇلاردى كوبىرەك سىيلايدى، بۇلارعا قۇلاق قويادى. ارينە، كورە المايتىندار دا، قىزعاناتىندار دا بار شىعار. ەرعازىنىڭ جاڭاعى ايتىپ تۇرعانى سول. قىزعانادى ەكەن دەپ ءومىر قىزىعىنان باس تارتۋعا بولا ما؟
ەرعازىنىڭ نەگە كەتكىسى كەلەدى؟ الدە وسىناۋ كوپ جايى تۇسىنىكسىز ۋاقىت سىرىنىڭ اعاسىنىڭ ىشىنە سىيماي جۇرگەنىن الىستا ءجۇرىپ-اق سەزە مە ەكەن. قاسىندا بولىپ، قاباعىنا قاراعىسى كەلە مە؟ الدە ەستى ازامات قايىرشىلاردىڭ كوبەيگەندىگىنەن ءبىر زۇلماتتىڭ كەلە جاتقانىن كورە مە؟ سەن كەلدىڭ، مەن كەتەيىنى قالاي؟ وعان شودىر دا كونە قويماس. فەودور افاناسيەۆيچكە كەرەگى جۇمىس ىستەيتىن، جۇرتتىڭ ءتىلىن تاباتىن ادامدار. ونىڭ رۋ-سۇرۋدا، ناعاشى-جيەندە شارۋاسى جوق. ادام بولسا، وكىمەت ىسىنە بەرىلسە بولدى. اسىرەسە، مىناۋ قاتتى قىستا، ورتاق مال وپات بولىپ، قازاق اۋىلدارى قيىندىققا ۇشىراپ جاتقاندا ەرعازى سەكىلدى ەستى ازاماتتارعا سۇيەنبەگەندە كىمگە سۇيەنەدى؟ امال تابۋدىڭ جولدارىن سولار عانا ايتا الاتىن بولار.
وتكەن ءبىر جينالىستا كۇيزەلە سويلەدى. ورىس مەكەندەرىنىڭ باسشىلارىنا، اۋىلدىق سوۆەت ءتوراعالارىنا تاپسىرما بەردى. قازاق اۋىلدارىنا كومەك رەتىندە استىق الىپ قايتۋعا لاۋ جىبەرۋدى تاپسىردى.
— لاۋىندا مىلتىق بولسىن، قارۋلى ادامدار بولسىن، جولدا تونالىپ قالىپ جۇرمەسىن، — دەدى.
وسىنىڭ ءبارى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسىنداي كەزدە ەرعازىنىڭ ەلگە كەتكىسى كەلەتىنى اقىلجاندى ءبىر جاعىنان، تاڭداندىرسا، ءبىر جاعىنان، قورقىتادى. جاس ەمەس، مىنا كىرگەن 1932 جىلى بۇل تۋرا جيىرماعا تولدى، وڭدى-سولىن تانىدى. قازاقتار بۇرىن ون جەتىدەن اسىرماي ۇلدارىن ۇيلەندىرەتىن بولسا، بۇل ءۇش جىل كەشىگىپ، جيىرما جاسىندا ءبىر شۇيكەباسقا ارەڭ قولى جەتتى. وندا دا جاعداي كومەكتەستى، قايشا وقۋدان قۋىلماسا، ءوزىنىڭ ۇستىنەن ارىز تۇسپەسە، ءالى دە ايەلسىز جۇرەتىن بە ەدى، قايتەر ەدى. قۇلشىنىپ-اق جۇمىسقا كىرىسكىسى، مىناۋ جاڭا ءومىردىڭ جۇگىن موينىنا العىسى كەلەدى. قايشا دا وسىلاي ەتۋگە قۇمار. ءبىراق نەبىر اۋىرتپالىقتىڭ الدىنان شىققانىن كورمەيسىڭ بە؟ ارينە، ءومىر تاستاق جول ەمەس، ونىڭ ۇستىنە، جىقپىل-جىقپىلى كوپ جاڭا ءومىر بۇل.
اۋىل-ايماق جاس بالا دەگەنمەن، اقىلجان ءبىراز دۇنيەنى باستان كەشتى. لەپىربايدىڭ اياقاستى تۇرمەسىن، اناربايدىڭ ارانداتۋىن، وكىمەتتىڭ وقۋىن، ودان قۋىلعانىن، قايشانىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىن كوردى. بۇل كۇنگە كادىمگىدەي ەسەيىپ جەتتى. تۇيگەندەرى، كورگەندەرى ءبىراز. اناربايداي قاعازعا قول قويارى عانا بار بىتەۋ ەمەس، وقىپ-جازا الاتىن، بۇل جاعىنان ەشكىمگە ءدىلمار بولمايتىن ساۋاتتى بولىس.
— سەن سەكىلدى جاس بولىستاردىڭ ومىرگە كەلۋى كەزەڭ سيپاتىن اڭعارتادى، — دەگەن بولاتىن شودىر العاشقى اڭگىمەسىندە. — قاراشى ءوزىڭ، بۇعان دەيىن كىمدەر اۋىلناي بولدى؟ قارا تانىمايتىن قاراڭعى ادامدار. ولاردىڭ الدىنا اكەلگەن قاعازعا قول قويا العاندارى قويدى، قويا الماعاندارى بارماعىن باستى، مورلەرىن ۇردى. ايتەۋىر ءموردىڭ يەسى سوعان ءماز. نەبىر تاعدىرلار سولاردىڭ الدىنان ءوتتى. ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ سولاردىڭ شەشىمىمەن جاسالدى. اۋىلناي ءمور سوقتى، ءبىتتى. وسى ءموردىڭ استىندا تالاي ورتا شارۋالار دا جىلاي-جىلاي كەتتى عوي. بىر-بىرىنە قىجىلى بارلار اۋىلنايلاردىڭ اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ ءوش تە الدى، ايداتتى، سوتتاتتى. ويتكەنى اۋىلنايدان ۇلكەن اۋىلدا تۇلعا جوق، سوۆەت وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى ەكىلى. قاراڭعى جۇرت ولاردى پايعامباردان كەم سانامادى. ال سەن بولساڭ، حات تانيسىڭ، قاعاز جازا الاسىڭ، ارپالىسىپ وتكىزسەڭ دە اناربايدا بولعان حاتشىلىعىڭ سەنى ءبىراز تاجىريبەگە بايىتتى. ءىس جۇرگىزۋدىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ. مەنىڭ «كەزەڭ» دەپ وتىرعانىمنىڭ سىرى وسىندا. قاي قاعازدى وقىماي، تانىسپاي قولدى ۇرىپ جىبەرەدى ەكەن دەپ سەن ءۇشىن ەندى ءبىز دە قىلپىلدامايمىز. ساۋاتتى، الماتىدان از بولسا دا وقىپ كەلگەن اۋىلناي دەپ سانايمىز.
— ءبىراق سوزگە ەرمە، سوزگە ەرسەڭ قۇريسىڭ، — دەپ نىقتاعان بولاتىن شودىر. — ادىلدىگىڭ انا ناعاشىڭ نارعازى مەن اناڭ دامەلىنىكىندەي بولسا جەتەدى. قالعانى وز-وزىنەن كەلە جاتار.
«ەكى اشادا» جينالعان استىقتى اكەلەتىن لاۋدى باسقارۋدى اقىلجان ەرعازى ناعاشىسىنا تاپسىردى. بىرىنشىدەن، ول استىققا ەشكىم تيمەيدى. ەكىنشىدەن، جاسىندا كۇرەسكە كوپ تۇسكەن بالۋان ناعاشىسى ەشكىمگە الدىرا قويماس. ءبىراق ونىڭ بەتى ارى بولسىن.
ءار-ار جەردەن ۇرلىقتىڭ ۇلعايعانى تۋرالى حابار كوبەيىپ كەتتى. مالىن جوعالتقاندار اعىپ وتىرىپ اۋىلسوۆەتكە كەلەدى. بۇرىن ىزگە ءتۇسىپ، وزدەرى دالباسالاپ جاتۋشى ەدى. ەندى تەك كەڭسەگە تۇرا شابادى، قۇدايداي سەنەتىنى — اۋىلدىق سوۆەت.
باستۇمادا ءوزىنىڭ تۋعان اجى اۋىلىندا شاكەن قارتتىڭ كوك بيەسىن ۇرى الىپ كەتىپتى دەگەندى ەستىگەن بولاتىن. ىشتەي قاتتى قىنجىلدى، كەمپىرى اۋرۋ، قىسى-جازى قىمىزىن ءىشىپ وتىرعان جالعىز بيەدەن ايىرىلعان سوڭ نە بولدى. بۇل ۇرىلار قارتايعانىنا دا، ءقادىرلى بولعانىنا دا قارامايدى ەكەن-اۋ. قۋ تاماق نە ىستەتپەيدى.
مانا الدىنا قابا ساقال شال كەلدى. كوزىنەن اققان التى تارام جاس ءوڭىرىن جۋعان. ەركەك ادامنىڭ مۇنشا ەگىلىپ جىلاعانىن كورگەنى وسى.
— قاراعىم بولىس، شيەتتەي بالا-شاعا قاراپ وتىرعان جالعىز سيىر ەدى. تۇندە بىرەۋ جەتەلەپ كەتىپتى. ىزىنە ءتۇسىپ ءبىراز جەرگە باردىم. ءبىراق مىناۋ ءتۇبى تۇسە جاۋىپ تۇرعان قار لەزدە-اق ءىزىن جاسىردى. بالا-شاعام قىرىلسىن دەمەسەڭ، تاۋىپ بەرۋگە كومەكتەس.
— ءىز قاي جاققا كەتىپتى، اقساقال؟ — دەدى اقىلجان تىڭداپ بولعان سوڭ.
— بەت العان جاعى كيىكباي. كىم ءبىلسىن، ادەيى اداستىرۋ ءۇشىن سولاي قاراي كەتكەن بولىپ، سوسىن باسقا جاققا بۇرىلعان شىعار.
— ءقاۋىپ ەتەر ادامىڭىز بار ما؟
— قاراعىم-اي، قولمەن ۇستاماعان سوڭ كىمنىڭ وبالىنا قالايىن، ءبىراق سول كيىكبايدا اعايىندى اتاقتى ەكى ۇرى بار ەدى، قۇلپىتاس، قىرعي دەگەن.
وسى ماڭداعى بايلاردىڭ تالايىن كەزىندە قان قاقساتقان بولاتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىعى ۇزىن عوي، قاراعىم. تەزدەپ ىزدەۋ سالدىرشى.
اقىلجان شابدار اتپەن كيىكبايعا ءوزى تارتتى. قالىڭ قاردان مالتىعىپ ارەڭ كەلە جاتىر. ويىنا تاپ وسى شابدارمەن باسقاننىڭ سۋىنا كەتە جازداعانى، قاناي اۋىلىنان ءبىر-اق شىققانى، اياقاستى قاماۋعا الىنعانى ءتۇستى. مىناۋ ومبى قار دا سول قاماۋدان ءبىر دە كەم ەمەس سەكىلدى. شابدار ات تاپ سوندا سۋدان وتكەندەي پىر-پىر ەتەدى. قورىقسا دا، باسقاننان وتكەندە ايتەۋىر جيەك كورىنىپ تۇرىپ ەدى عوي، ال مىناۋ ۇشى-قيىرى جوق كوز جەتكىسىز بىردەڭە. تاسىعان كەزدە قاپ-قارا بوپ زارەڭدى الاتىن وزەن سۋىنان مۇنىڭ ۇرەيى بىردە ءبىر كەم ەمەس. جيەككە كوز جەتپەگەندە دە سۋ قورقىنىشتى عوي. مىناۋ تاپ سولاي، توڭكەرىلىپ جاتقان مۇحيت ىسپەتتى. بۇل ءوڭىر ءشيلى كەلۋشى ەدى، كورىنبەيدى، سوندا قار ءشيدىڭ باسىن جاپقانعا دەيىن جاۋعان با؟ بۇل جاسىندا مۇنداي قاردى كورگەنى ءبىرىنشى رەت.
ويپاڭداۋ جەرگە ورنالاسقان «كيىكباي» اۋىلىنان اۋەلى ءوتىپ كەتە جازدادى. سۇمدىق-اي، كيىز ۇيلەردى ءتىپتى كەرەگە تۇسىنا دەيىن كومىپ تاستاپتى-اۋ. سىزدىقتاپ شىققان تۇتىندەر بولماسا، اداسىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس ەدى. ەرعازىنىڭ ءۇيى قاي مولشەردە ەدى، تۇسپالداپ سوعان قاراي تارتتى. ويى — الدىمەن سول كىشى ناعاشىسىمەن اقىلداسپاق. انەۋكۇنگى استىققا بارعان ساپارى قالاي بولدى ەكەن، ونى دا بىلگەنى ءجون.
ەرعازى سۋىت جۇرىسىنەن-اق اقىلجاننىڭ تەگىن كەلمەگەنىن سەزدى. قۇلپىتاس پەن قىرعيدى جاقسى بىلەتىن ەدى، ولاردى قورعاي سويلەدى.
— بۇلار جىلقى الۋعا كانىككەن ءىرى ۇرىلار. سيىرعا قولىن بىلعامايدى. ءبىراق كىم بىلەدى، بۇلاردىڭ دا زامانى ءوتىپ كەتكەن شىعار. اتتەڭ، ەرتەرەك تانىسقاندا باياعى شاتىربايدىڭ جىلقىسىنا ءوزى ەرتىپ باراتىن ەدى. ناعىز اتپال جىگىتتەر.
— شاتىرباي ەسىڭىزدە مىقتاپ قالىپتى عوي.
— ءقازىر بولسا، قۇلىنداعان داۋسىن شىعارىپ، اكەسىن كوزىنە كورسەتەتىن ەدىم. ناعىز تاپ جاۋى سول بولاتىن.
— بولار ءىس بولدى. شاتىربايدى قويايىق ەندى. مىنا قۇلپىتاس، قىرعيمەن قالاي تىلدەسەمىز؟
— ولارعا ۇرى دەپ بارساق وشىكتىرىپ الامىز. وسى ۇرلىقتى قالاي تابۋ جونىندە اقىلداسقان بولايىق، — دەدى ەرعازى. — انەۋكۇنى اۋىلعا مەن ول ەكەۋىن ەرتە بارعام. ءبىر-بىر شانانى وزدەرىنە تابىس ەتتىم. قامبانى كۇزەتۋ دە سولارعا جۇكتەلدى.
— مىناۋىڭىز اقىل بولعان. سوندا قالاي سويلەسەمىز؟ مۇمكىن، وسىندا شاقىرتارمىز.
— سولاي ەتكەن ءجون. مەن ءقازىر كىسى جىبەرەيىن. شاي ءىشىپ، تاماق جەپ وتىرىپ تىلدەسەيىك.
ەت ءپىسىرىم ۋاقىتتان كەيىن ۇيگە ەكى كىسى كەلدى. اقىلجان ورنىنان تۇرىپ سالەم بەردى. ءبىرى — نارعازى ناعاشىسىنداي ءىرى دەنەلى، شوقشا ساقالدى، ءدال وڭ كوزىنىڭ الدىندا بارماقتاي قالى بار ادام ەكەن. ەكىنشىسى — ءسال سارعىشتاۋ، ءتورتباق، سيرەك مىسىق مۇرتتى. اقىلجانعا سىناي قاراپ، ءسوز كۇتىپ وتىر. جاڭا بولىس ءبىزدى قاي قىرىنا الار ەكەن دەگەندەي.
— بۇل مەنىڭ تۋعان جيەنىم، — دەدى ەرعازى اڭدىسۋدى اسا كەپكە سوزعىسى كەلمەگەندەي. — وزدەرىڭمەن اقىلداسۋعا كەلىپتى.
— اقىلداسۋعا؟ - دەدى شوقشا ساقالدى مىرس ەتىپ. مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەنىن بىردەن اڭعارتتى.
— ءيا، اقىلداسۋعا، اعايلار. ەل ازاماتىسىزدار. جاعداي اۋىرلاپ، ۇرلىق كوبەيىپ بارادى. وسىعان قانداي توسقاۋىل بار؟
— وعان ەشقانداي توسقاۋىل جوق، — دەدى شوقشا ساقالدىسى. - ءالى بۇدان دا كوبەيەدى. الدانىش ەتىپ وتىرعان مالىن ورتاققا سالدىڭدار. ورتاقتاسساڭدار اسپاننان شەلپەك جاۋادى دەپ ەدىڭدەر، قايدا سول شەلپەكتەرىڭ؟ كۇن كەرۋ كەرەك ەمەس پە، ۇرلاماعاندا ەندى نە ىستەيدى.
اقىلجاننىڭ جاعىنان بىرەۋ وسىپ-وسىپ جىبەرگەندەي بولدى. جۇقا ءوڭى قىزارىپ سالا بەردى.
— قاراعىم، ول سەنىڭ كىناڭ ەمەس. سەن جاڭا كەلگەن ادامسىڭ. ساعان دەيىن بولعان پالە بۇل. مىنا ناعاشىڭا راحمەت. كەي جەردەگىدەي تىقاقتاپ، تۇگەل سىپىرتقان جوق، ساۋىندىعىن، مىنەر اتىن، شەتىنەن بۇتارلاپ جەيتىن ۇساق مالىن قالدىردى. ءبىراق ولار مىنا قىستان امان شىعا قويسا... ءبىراق جەكەمەنشىكتىڭ اتى — جەكەمەنشىك. ولار انا ورتاق مالدان كۇيلى. سوندىقتان ۇرلايدى. ناعاشىلارىڭنىڭ بارىنەن اقىلدى جاساعانى ءبىر-بىر ۇرا استىق تىعىپ الۋعا رۇقسات بەردى. الدەقانداي كۇن بولادى.
ءتورتباق سارى شوقشا ساقالدىنى ءتۇرتىپ قالدى. ەرعازى كۇلىپ:
— قۇلپىتاس، سەنىڭ اۋزىڭا ءسوز تۇرمايدى ەكەن عوي. بولىسقا ءبارىن ايتىپ قويدىڭ، ەندى نە بولدى؟ — دەدى.
— ءوزىڭ عوي تۋعان جيەنىم دەگەن. ناعاشىسىن قىلمىسقا تارتا قويماس.
اقىلجانعا قۇلپىتاستىڭ اشىق مىنەزدىلىگى ۇنادى. تىكە ايتاتىنى نارعازى ناعاشىسىنا ۇقسايدى. مۇنداي ادامدارمەن سويلەسۋ جەڭىل.
— سونىمەن، ءسىز ۇرلىق تيىلمايدى دەيسىز بە؟
— حالىق توعايسا تىيىلادى، توعايماسا تيىلمايدى. مەن اۋەلى ۇرلايتىن مال قالماي ما دەپ قورقام.
— وتكەنىڭدى اڭساپ وتىرسىڭ-اۋ، قۇلپىتاس، — دەدى ەرعازى.
— اڭسا، اڭساما، بۇل توڭىرەكتى مەن جاقسى بىلەم. بۇرىن مال دەگەنىڭ جابايى ەلىكتەي قايىسىپ جاتۋشى ەدى. بايدىكى بولسىن، كەدەيدىكى بولسىن، ايتەۋىر مال بار بولاتىن. ال ءقازىر شە؟ ءشىلدىڭ بوعىنداي ءار-ار جەردە شۇكىڭ-شۇكىڭ بىردەڭە. تاركىلەۋ دەگەن ءبىر سىپىرىپ ءوتتى. العانىن الدى، الماعانىن بايلاردىڭ ءوزى قىرىپ سالدى. ورتاققا بەرىڭدەر دەپ ەسىل مالدى ەندى كەدەي، ورتا شارۋاڭنىڭ ءوزى شات-شالەكەي ەتتى. مىنا ۇرىلار، بىزدەرگە قيىن بوپ قالدى، الاتىن مال جوق. ۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ كەتەتىن قايران جىلقى-اي.
ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلدى. اقىلجان مىنا ادامدى ءتىپتى ۇناتا باستاعانداي.
— كۇل، كۇلمە، مال بولسا عانا ۇرىعا ءورىس كەڭ. ءبىراق مەن ەشقانداي كەدەيدىڭ مالىنا تيىسكەن ەمەسپىن. ءوزىم كەدەيمىن، كەدەيدى كەدەي سورلاتقاندا نە بولادى؟ ءبىراق مىنا جاپپاي كەدەيلىك جامان ەكەن. قارنىڭ اشقاندا بۇرىن كوڭىلگە توق بايدىڭ مالى بار عوي. «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ تارتا بەرۋشى ەدىك. ءبارى قارنى اشقاندا، ۇلىعاردا ۇليدى. مىنە، سول ۇليتىن كەزەڭ بىزگە دە جەتتى مە دەپ قورقام.
— اقىلجان قاراعىم، اقىلداسپاعىڭ وسى بولسا، ايتارىم دا وسى. سوراقىنىڭ كوكەسىن كوكتەمدە كورەسىڭ. ءوز باسىم جەر اياعى كەڭەيە اناۋ ىشكە، رەسەيگە كەتپەكپىن. ول جاقتا مۇنداي سويقان جوق دەيدى. مەن كوپ جۇرەم، كوپ ەستيمىن عوي. ۇزىنقۇلاق سونداي حابار جەتكىزەدى. اتامەكەندى تاستاۋ وڭاي ەمەس. ءبىراق اشتان ولۋگە دە بولمايدى. ۇرىلىق ماشىق مەنى وسىلاي ىلگەرىرەك ويلاۋعا ۇيرەتكەن. مەن ەشقاشان قىلمىسكەر بولعام جوق. كۇن كورۋ ءۇشىن كۇرەس قىلمىس ەمەس. ماڭدايىما مال بىتپەدى، ءبىراق اشتان ءولىپ، كوشتەن قالعانىم جوق. ەلدە بولدى. ال ەندىگى كۇن نە؟ وزىندە دە جوق، وزگەدە دە جوق.
بۇل سوزدەردى قۇلپىتاس نىعارلاپ-نىعارلاپ ايتتى. قايناپ جۇرگەن ويلارى ەكەنى كورىنىپ تۇر. ىشتەگى شەردى اقتارۋدىڭ ءساتى تۇسكەندەي وزىنە.
— ساعان راقمەت. ۇرىنى ساناتقا قوسىپ سويلەسىپ وتىرسىڭ. وزىڭە دەيىنگى بولىستار اۋەلى اتىمىزدى ەستىسە قاشاتىن. مىناۋ ناعاشىڭنان جۇققان بولار، ۇرىلار دا كىسىمەن كىسىشە سويلەسكەندى قالايدى. ۇرلىق جاساۋ، ونىڭ ۇستىنە، جىلقى الۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. جۇرەك كەرەك، جۇرەك. سول ءبىزدىڭ ماشىعىمىزعا دا نوقتا ءتۇستى-اۋ دەيمىن. بۇل وڭىردەن كەتەم دەپ وتىرعانىم سوندىقتان. ەندى مۇلدە جاڭا ءومىر باستاۋ كەرەك. ونى باسقا جاقتان باستاعىم كەلەدى. اناۋ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاعىمنىڭ كوزىنە ەشكىم «ۇرىنىڭ تۇقىمى» دەپ كوزگە شۇقىمايتىن بولسىن. ۇرلىقتى سول ۇرپاعىمنىڭ قامى ءۇشىن جاساعانىمدى قايدان ءبىلسىن. ءبورىنىڭ مالعا شاپقانىن جەك كورگەنمەن، حالىق ونىڭ بورىلىگىنەن ءبىر قايسارلىقتى كورەدى. ءبىز دە سول سەكىلدىمىز. قۇلپىتاس، قىرعي بولىپ قالامىز. ال مىنا كەلگەن شارۋاڭنىڭ توركىنىن ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ۇرى الىستان ەمەس، اۋىل اراسىنداعى ءشيبورى. ونى تىيۋدىڭ ءبىر امالى بار.
— ءيا، مانادان بەرى سونى ايتساڭشى، — دەدى قىرعي. اقىلجان دا، ەرعازى دا ەلەڭ ەتە قالدى.
— كەزەكتى ءبىر جينالىسىندا، — دەدى قۇلپىتاس ءسوزىن سالماقتاي ايتىپ، — ۇرىلاردىڭ ءىزىن كەسۋ قۇلپىتاس پەن قىرعيعا تاپسىرىلادى دە. ول ءسوز ەل اراسىنا تەز تارايدى. كەكەتۋشىلەر دە تابىلۋى ىقتيمال، ءبىراق ۇرلىقتىڭ ساپ تىيىلۋىنا مەن كەپىل.
ەرعازى اقىلجانعا، اقىلجان ەرعازىعا قارادى.
— ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ۇرى دەگەن اتاعىمىزدىڭ ءبىر پايداسىن كورەسىڭدەر، — دەپ كۇلدى قۇلپىتاس. — ۋدىڭ ءزارىن ۋمەن قايتارماي ما، سول سەكىلدى ۇرلىقتى ۇرىلار ارقىلى تىياسىڭدار.
اقىلجانعا مىنا ۇسىنىس ۇناپ كەتتى.
— ال قارا سيىردى العان ادامدى قايدان تابامىز؟ — دەدى ەرعازى.
— قاراۋىل توبەنىڭ جيىنىن شاقىرىڭدار. مەن كەلەيىن. العان ادامدى كوزىنەن-اق تانيمىن. «ۇرىنى ۇرى الىستان تانيدى» دەگەن بار ەمەس پە؟
ءبارى ءماز بولىپ كۇلدى. ۇرى دەپ كەلگەن ادامى ۇرلىقتى تىيۋعا اتسالىساتىن بولعانى ءۇشىن اقىلجان قۋاندى. قۇلپىتاس وزىنە ۇناپ بارادى.
— اقىلداسا كەلدىم دەگەن ءبىر اۋىز سوزىڭمەن ار جاعىمدى اقتاردىڭ، قاراعىم. «جىلى-جىلى سويلەسە، جىلان ىنىنەن شىتادى». ۇرى دا ادامنىڭ بالاسى.
— ۇرلىقتارىڭىزدان گورى ەل اراسىندا ەرلىكتەرىڭىز جونىندە اڭىز كوپ ەكەن، — دەدى اقىلجان. — مەن ءبىر جاعى سوعان ءتانتى بولىپ كەلىپ ەدىم.
— ۇرىنىڭ ءبارى جۇرت ويلايتىنداي قارا نيەت ەمەس، — دەدى قۇلپىتاس شەشىلە سويلەگىسى كەلىپ. - بىرەۋى كۇنى ءۇشىن، بىرەۋى نامىس ءۇشىن، بىرەۋى ەگەسپەن جاسايدى ۇرلىقتى. قاراپ وتىرعانشا اڭگىمە بولسىن. بۇدان جاستاۋ كەزىم. ماتاي جاعىنداعى ءبىر ۇلكەن استا سوزدەن ءسوز شىعىپ، ءبىر وت اۋىز ءبىزدىڭ ءمالىش ەلىنە ءتيىستى. جارىماعان، اۋىزعا الارلىق ءبىر بايى جوق دەپ سوقتى. قانىم قايناپ، الگىنى ءبىر تاۋبەسىنە كەلتىرگىم كەلدى. قاينار دەگەن ەلدەن ەكەن. ەلتە قايتىپ كەلىسىمەن قىرتيتا ايتتىم: ءبىر اتتانىس بار، اتا نامىسى ءۇشىن. قاينار اۋىلىن ەكى-ۇش كۇن تورىدىق. جىلقىشىلارى سايدىڭ تاسىنداي ءىرى ەكەن. سويىلعا تۇسسەك، بەرىسپەۋى مۇمكىن. ەندى نە ىستەيمىز؟ جىلقىشىلاردى تالدىرىپ ۇيىقتاتىپ بارىپ تاڭ الدىن كۇتەيىك. سولاي ىستەلدى دە. ساياقتاۋ جۇرەتىن كوك ايعىردىڭ ءۇيىرىن اڭدىدىق. جىلقىشى ول ءتۇنى جالعىز بولدى. تاڭ الدىندا ءبىر توبىلعىنىڭ تۇبىندە اتىن اياعىنا بايلاپ ءتاتتى ۇيقىعا كەتكەن ەكەن. قىرتي ۇرىككەن اتى تارتىپ وياتپاسىن دەپ ۇزىن شىلبىردى قيىپ كەلدى. اتتى جەتەكتەدى دە، تاسادا تۇرعان ماعان بىلاي دەدى:
— تىم ءىرى نەمە ەكەن. قاتىپ ۇيىقتاپ جاتىر، ءوزىڭ بار، — دەدى. تاۋ ىرگەسىندەگى توبىلعى تەگى ءىرى بوپ وسەدى. شوق-شوق كۇيىمەن كىسىنى جاقسى جاسىرادى. مىسىق تابانداپ كەلسەم، ناعىز بابىندا ۇيىقتاپ جاتىر. جاتقان ادامدى الۋ قيىن با، اۋزىنا ورامال تىعىپ جىبەردىم دە قولىن قايىرىپ، تىماعىن كوزىنە باستىرا شىلبىردىڭ ۇزدىگىمەن باسىپ تاستادىم. الاكولەڭكەدە مەنىڭ ءتۇس-تۇرىمدى اڭعارا دا قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، ۇيقىلى-وياۋ ساسۋلى. ءبىر توپ توبىلعىنىڭ تۇبىنە اياعىنان، بەلىنەن مىقتاپ شاندىدىم. قالىڭ توبىلعىدان ىزدەپ كەلگەن ادامنىڭ وزىنە دە تابۋ قيىن.
سوسىن قىرعيعا كەلدىم دە، «سەن جىلقىشىنىڭ اتىنا ءمىن» دەدىم. جىلقى جىلقىنى جاقسى تانيدى، ءوزىمىزدىڭ جىلقى ەكەن دەسىن. سودان جايىمەن الا كەۋىمدە الاتاۋدىڭ باۋىرىمەن ايداپ بەرەيىك. مەن قىرعيدىڭ اتىن جەتەكتەپ ارت جاعىنان الا ءجۇردىم. شاپقىن كورگەن ءۇيىر ۇرىنىڭ ات جەتەكتەپ كەلمەيتىنىن جاقسى بىلەدى. ياعني جەتەكتەگى ات كۇدىك تۋعىزبايدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىز قيقۋلاپ تۇسكەن جوقپىز، قۋعان جوقپىز، جىلقىشى بايلاۋلى قالعان سوڭ، جايىمەن ايدادىق. بۇرىن ۇرى كورمەگەن ءۇيىر ىعىمىزبەن جۇرە بەردى. كوكايعىر بىر-ەكى رەت وقىرانىپ قويدى دا، ءۇيىردىڭ الدىندا جۇرە بەردى. كەڭ جىراعا كەلگەنىمىزدە تاڭ اتتى. جىلقى جاتقان جەردەن 15-20 شاقىرىم شىعىپ كەتتىك-اۋ دەپ مولشەرلەدىم.
جارىقتا ءبىزدىڭ بوتەن ەكەنىمىزدى تانىدى ما، كوكايعىر كەرى قاراي تارتىپ كەپ بەرسىن، استىمداعى قامىسقۇلاقتىڭ قىل قۇيرىقتىنى جىبەرمەيتىنىن بىلەم، سۇيرەتكەن قۇرىعىمدى قىسقالاۋ ۇستاپ تۇرا ۇمتىلدىم. وبالى نە، قامىسقۇلاق الىسقا جىبەرمەدى. موينىنا تۇسكەن قۇرىقتى سۇيرەي-مۇيرەي كوكايعىر كوككە شاپشىدى. قۇرىقتى وسكەن جاس جيدەدەن جاساعان ەدىم. تۇنگى جورىقتا ۇدايى الىپ شىعاتىن سەرىگىم. ۇرىنىڭ سەنەتىنى اتى، سويىلى، قۇرىعى، سوسىن ءوزىنىڭ قارۋى عوي. قۇلپىتاستى بۇل ۋاقىتقا دەيىن ات ۇستىنەن ەشكىم سويىلمەن دە، كۇشپەن دە الىپ كورگەن ەمەس. قۇرىقتىڭ باۋىن بۇراپ-بۇراپ، كوكايعىردى ءبىراز قىلعىندىردىم دا تارتىپ قالىپ ەدىم، جارىقتىق گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى. قارعىپ ءتۇسىپ، باسىنا جۇگەن سالدىم. القىمىن ءسال بوساتقان سوڭ ءدىر-دىر ەتىپ ورنىنان تۇردى. ەسەڭگىرەپ قالىپتى جانۋار. قامىسقۇلاقتىڭ ەرىن دە سىپىرىپ الدىم دا، كوكايعىردى جاقسىلاپ ەرتتەدىم. جىلقى مالىنىڭ ەستىلىگى سوندا، ارۋاعى باسىم ادامدى قاشان دا مويىندايدى، تىرپ ەتپەيدى.
قىرعي ايعىر سوڭىنان ءۇيىردىڭ جوڭكىلە جونەلۋىنە جول بەرمەپتى. قامىسقۇلاقتى نوقتالاتتىم دا، جايداق كۇيى جەتەككە الىپ، ءۇيىردىڭ الدىنا ءتۇستىم. كوكايعىر كوسىلتە ءجۇرىپ كەلەدى، ءپۇشايمان بولعان، ءۇيىر دە ەرە بەردى. سودان نە دەيسىڭ، بىرنەشە كۇن تارتقاننان تارتىپ وتىرىپ، سەمەيدىڭ بەر جاعىمەن قارقارالى بازارىنان ءبىر-اق شىقتىق. نە بولسا ول بولسىن، ءبىر ءۇيىر جىلقىنى اقشا پۇلعا ايىرباستادىق تا جىبەردىك.
— مىناۋ سول بازاردان العان ساپتاما ەدى، — دەدى قۇلپىتاس اياعىنداعى قالىڭ بىلعارى ەتىكتى كورسەتىپ. قانشا جىل بولدى، ءالى سول قالپى، مەنى بۇل توزدىرماسا، مەن ونى توزدىرا الاتىن ەمەسپىن.
— سونىمەن، العاندارىڭىز ءسىڭىپ كەتتى مە؟
اقىلجان اڭگىمەگە اسا ىقىلاستى ەكەنىن تانىتتى.
— سىڭگەندە قانداي، بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭدى. قاينارلار ار جاعىنداعى جالايىردىڭ ۇرىلارىنان كورىپتى. ەش نارسە شىعارا الماپتى. باسىبەك بايعا كىسى سالىپتى. ول جارىقتىق تا ۇرىلار ۇستايتىن ەدى عوي. كەلگەندەردىڭ ءوز اتىن وزىنە سويىپ جەگىزىپ قويا بەرىپتى. جالا جاپتىڭ دەپ قاينارعا اۋەلى ايىپ تارتقىزىپتى. سونداي سۇستى ادام ەدى عوي، مارقۇم.
اتى اۋزىنا تۇسكەن سوڭ، تيە بەرسىن دەگەندەي قۇلپىتاس بەتىن سيپادى.
— اڭگىمە نەدەن شىعىپ كەتتى ءوزى؟ - دەپ ول اينالاسىنا قارادى دا، - ءا، الگى ۇرىنىڭ نامىسى جونىندە ەكەن عوي، — دەدى. — ءسويتىپ، از عانا رۋ ءمالىشتىڭ نامىسىنا تيەم دەپ، قايناردىڭ ءبىر اقىماعى ءبىر ءۇيىر جىلقىسىنان ايىرىلعان.
— ءقازىر مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرسىز. ەستىپ قالىپ ءوسۋىن سۇراسا قايتەسىز؟
اقىلجان جۇمساق قالجىڭىمەن اقىرىن شي جۇگىرتتى.
— ەستىسە، پاتشا وكىمەتىنەن داۋلاسىن، ودان بەرى نە زامان ەتتى. قايتا ودان تۇسكەن پۇلدى مىنا كەدەي اۋىلىنا ءبولىپ بەرگەنىم ءۇشىن كەڭەس وكىمەتى ماعان راقمەت ايتسىن. مەن الدەبىرەۋلەر سياقتى ءقازىر عانا ەمەس، سول كەزدىڭ وزىندە-اق كەدەيلەردىڭ سويىلىن سوققام. ولاردىڭ ازىن-اۋلاق مالىنا تيىسكەندەردى ءوزىم تاۋىپ بەرەيىن دەپ جانە وتىرمىن.
— كەلىستىك، اقساقال. مىناۋ قيىن كەزدە بولىسقا سىزدەردەي كومەكشىلەر دە كەرەك، — دەدى اقىلجان.
— ۇرىلار ۋادەگە بەرىك بولادى، ءبىز سوزىمىزدە تۇرىپ ۇيرەنگەنبىز، - دەدى مانادان اڭگىمەگە اسا قوسىلماي وتىرعان قىرعي.
— جوق، ەندى سىزدەر وزدەرىڭىزدى ۇرى دەپ اتاۋدى قويىڭىزدار، ول قارا تاڭبانى سوۆەت وكىمەتى سىزدەردەن العالى قاشان.
— راقمەت، قاراعىم. ءبىراق جۇرتتىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ با؟ ءوزىمىز دە ۇيرەنىپ كەتىپپىز. «ءبارىنىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەمەكشى، كەيبىرەۋلەر تىشقاق لاعى جوعالسا دا الدىمەن بىزدەن كورگىسى كەلەدى. لاق-توقتىعا قولىمىزدى بىلعاپ قايتەمىز؟
ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلدى. قۇلپىتاس ورنىنان تۇرعاندا دا، اقىلجان ودان كوز المادى. باتىر بولۋعا لايىق. سوزدەرى دە ءتۇسىرىمدى، ماشىقتانسا شەشەن دە بولىپ كەتەتىن ادام. ءاي، تاعدىر-اي، كەيدە وسىنداي ادامداردى قىسىپ تاستايسىڭ. كەشە الماتىدا وقىعاندا ءدارىس بەرگەن ءبىر ۇستازدىڭ «ءبىزدىڭ سوۆەتتىك قوعام ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ قابىلەتىن، مۇمكىندىگىن اشادى، قاناۋ زامانىندا بۋلىعىپ كەلگەن تالاي تالانتتار اشىلادى» دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇستى. سول تالانتتاردىڭ ءبىرى وسى قۇلپىتاس ەمەس پە؟ اناۋ بىتىمىندە كوزى اشىلماي قالعان قانداي قابىلەت جاتىر. ءبىراق مىناۋ جۇتتىڭ تۇزاعى مويىنعا تۇسەيىن دەپ تۇرعاندا قاي قابىلەت اشىلىپ، بەرەكە تابار دەيسىڭ. ازعانتاي ءۇش اۋىلعا باستىق بولعان جاس بالا كىمنىڭ تالانتىن اشۋعا جارايدى...
7
كوكتەم تالىقسىپ ارەڭ جەتتى. مالىباي ورتاققا جينالعان 60 جىلقىنىڭ ءبىر تۇياعىن شىعىن ەتپەستەن باستۇماعا ورالدى. قوسپانبەتتىڭ اياعىنىڭ ءبىر باشپايى عانا ءۇسىپتى، ءبىراق اۋىلدى كورىپ ەكەۋىنىڭ دە زارەسى ۇشتى. تەڭ جارتىسى تەنتىرەپ قاڭعىپ كەتكەن. قالعاندارى تىشقان اۋلاپ ءجۇر ەكەن. كوكتەمدە بۋساپ جاتاتىن دالانى جىپىرلاتىپ ءىن قازىپ ۇيىندىگە تولتىراتىن كادىمگى كەزقۇيرىق تىشقان قويدان ءقادىرلى بولىپتى. قاقپان سالۋدى ۇيرەنبەگەن بالا جوق. ايەل اتاۋلى كورشى ورىس پوسەلكەسىنىڭ اڭىزىنداعى كوكتەگەن ماساقتاردى تەرىپ، كەشكە دەيىن جۇرەدى ەكەن. قىستان شىعا الماي ارام ولگەن كومۋسىز مالدىڭ دەنەسى كۇن قىزۋىمەن ساسي باستاعان. قولقاڭدى العاندا ماڭىنان جۇرگىزبەيدى. ادام تۇرعاي، مال ەكەش مالدار دا، ونىڭ ىشىندە ءتورت تۇلىكتىڭ كىنا مىنەزدى وكىلى جىلقى پىسقىرىنىپ ءتىپتى جولامايدى.
كەشەگى قۇرىلعان كولحوزدان تۇك تە جوق. تۇرىمتاي تۇسىنا، بودەنە باسىنا. مالىباي مەن قوسپانبەت ايداپ كەلگەن جىلقىنى كىمگە وتكىزەرىن بىلمەي ساستى. ايعانىم كوكتەگەن ماساقپەن بالالارىن، ءاۋپىرىم ءتاڭىر، ارەڭ ۇستاپ وتىر ەكەن. ءبارى جاقتارى سۋالىپ جۇدەگەن. بۇل جاعدايدى كورگەندە قوسپانبەت ەتپەتىنەن قۇلاي جىلادى.
— مىنا كۇيدى كورسەتكەنشە، قۇمنىڭ اراسىندا نەگە قالدىرمادىڭ، قۇداي!
— ەي، وندا بالا-شاعاڭ ءتىپتى تۇل جەتىم قالاتىن ەدى عوي، — دەپ جۇباتقانسيدى مالىباي.
— ءدۇلدۇل تاتەم بولماعاندا، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ دە تۇندىگى اشىلماي قالاتىن ەدى، — دەدى وكسىگىن باسا الماعان ايعانىم. — ەكى-ۇش پۇتتاپ استىق اكەپ تاستادى. تورەم بولىس بولىپ تۇر عوي، ايتەۋىر.
مالىباي مەن قوسپانبەت اقىلجاننىڭ ۇيلەنگەنىن، قايشا دەگەن كەلىندەرىنىڭ بار ەكەنىن، 27ء-ىنشى اۋىلدا بالاسىنىڭ بولىس ەكەنىن وسى ارادا ەستىدى. مالىباي ومىراۋىنان التى تارام جاس اتا جىلاپ جىبەردى.
— تۇلا بويى تۇڭعىشىمنىڭ قىزىعىن وسىلاي كورەم دەپ پە ەدىم. ءومىر بويى دايىندالىپ، ءومىر بويى كۇتكەنىم سول ەمەس پە ەدى. نە بوپ كەتتى بۇل زامان؟
— شۇكىر، شۇكىر، بۇعان دا شۇكىر دە. انا ەسىگى اشىلماي قالعان ۇيلەردى كورمەيسىڭ بە؟
قوسپانبەت ەندى اعاسىن جۇباتتى.
— كەنجە اعا، — دەدى ول جۇلىپ العانداي، — انا قارا قۇناندى سويايىق. مىنا السىرەگەن بالا-شاعانىڭ، ءتىپتى اۋىلدىڭ ءبۇيىرى ءبىر شىقسىن.
— نە دەيدى، بۇل كولحوزدىڭ مالى عوي، ونى سويعانشا مەنى سوي. ەرتەڭ نە بەتىمدى ايتام. مالىباي كولحوزدىڭ ءبىر قۇنانىن سويىپ الىپتى دەگىزبەكسىڭ بە؟ اتاي كورمە!
— قايداعى كولحوز، ويدا ءىزى، قىردا قىلى قالماعان. ورنىن سيپاپ وتىرعان جوقپىز با؟
— ايتا كورمە، ايتا كورمە! انا اتقا مىنگەن بالاعا قىرسىعىمىز تيەدى. اشتان ولسەك تە، ادال ولەيىك. وكىمەتتىڭ قۇرىعى ۇزىن، جەرگە كىرسەڭ جەلكەڭنەن، اسپانعا ۇشساڭ اياعىڭنان تارتىپ الادى.
— بيمەندى اعاڭىز سەكىلدى ءسىز دە قالتىراۋىق ەكەنسىز. ول ءوز مالىنا قالتىرادى، سىزدىكى نە؟
— كوپشىلىكتىكى بولعان سوڭ، ورتاقتىكى بولعان سوڭ قالتىرايمىن. قالتىراعاندىق پا ەكەن. قوعامنىڭ مالىندا نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟
— وي، ءسىزدىڭ قوعامىڭىزدى... اشتان ولەيىك دەپ وتىرعاندا نەعىلعان قوعام!
قوسپانبەت مالىبايدىڭ بەتىنە عۇمىرى بۇلاي تىكە كەلىپ كورگەن جوق ەدى. كەنجە اعاسى بولعان سوڭ با، دامەلى جەڭگەسىنىڭ بەدەلى مە، الدە ولار ەلدەن جىراق كوپ جۇرگەن سوڭ با، ايتەۋىر سىيلاۋ قالپىنان جاڭىلعىسى كەلمەيتىن. قانى باسىنا شاۋىپ، ءوزىنىڭ نە ايتقانىن دا بىلمەي قالدى. الدە مىناۋ بالا-شاعانىڭ كۇيى مە، ءتىپتى كۇيزەلىپ كەتتى.
— انا مال سۇيەگىنەن جاسالعان تاۋدى كوردىڭىز بە؟ سول قۇساپ بوسقا قىرىلادى. ەڭ بولماسا ءبىر قۇناننىڭ سورپاسىن ءىشىپ قالايىق، جىلىگى تاتىسا وندا دا.
— كوكەككە اۋزى ءىلىندى عوي، ەندى قىرىلمايدى، — دەپ كۇڭك ەتتى مالىباي.
قوسپانبەت تەرىسىنە سىيماي تاعى بىردەڭە دەگىسى كەلدى دە، ءوزىن-وزى ارەڭ ۇستادى.
اراسىنان قىل وتپەيتىن، مىناۋ قىستا تالاي قيىندىقتى بىرگە كورگەن اعايىندى ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن شۇبار جىلان ىسىلداپ ءتىلىن جان-جاعىنا جالاڭ-جالاڭ ەتكىزەدى. وعان شاققىزباي سوناۋ قۇم اراسىنان امان جەتىپ ەدى. ەندى قارا قۇناننان باستاپ قانشاسىن جالمايتىنىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ول جاعى مالىبايعا دا، قوسپانبەتكە دە بەيمالىم.
— بىرەۋ ەندىگى يە مەن دەپ قابىلداپ السا ەكەن، سوسىن الپىسىن ءبىر كۇندە سويىپ جەسە دە مەيلى، — دەدى مالىباي قينالا.
— مەن قابىلدادىم. ءسىز انا قاراۋىل توبەگە، ۇيىڭىزگە كەتىڭىزشى، — دەدى قوسپانبەت كۇلكى ارالاس ىزامەن. — كەرەك دەسەڭىز، قولحات بەرەيىن.
وسى كەزدە داۋلاسىپ تۇرعان اعايىندى ەكەۋىنىڭ قاسىنا تاياعىن سۇيرەتىپ شاكەن قارت كەلدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
مالىباي مەن قوسپانبەت قاتار سالەمدەستى.
— سالەمەت بولىڭدار. بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ ورنىن سيپاپ تۇرسىڭدار ما؟ ءبىلىپ ەم-اۋ بۇل سۇمدىقتىڭ كەلەرىن. سولاي بولىپ شىقتى.
— مال-جان امان با، اقساقال؟
مالىباي ىڭعايسىزداۋ سۇراق قويعانىن بايقاماي قالدى.
— نەگە سۇرايسىڭ. اۋرۋ كەمپىردى بەردىك. كوك بيەنى بەردىك. قۋ تاياقتى ۇستاپ قالدى دەگەن وسى. مىنا اۋىلدىڭ حالى نە بولدى ەندى. ءبىرجولا قۇرىدىق پا سونىمەن. تۇندىگى اشىلماي قالعانعا ەت ۇيرەنىپ بارادى. ناعىز اشارشىلىق باستالدى عوي. تىشقان جەگەندى كىم كورگەن؟ بۇل زۇلماتقا امال جوق پا؟
مالىباي شاكەن قارتتىڭ ءسوزىن «بالاڭ بولىس، ايتپايسىڭ با؟» دەپ تۇرعانداي ءتۇسىندى.
— اۋدانى باسقانىڭ الارى بولەك پە، اقىلجان تۇرعان جەر شۇكىرشىلىك دەپ ەستيمىز. كىندىك قانى تامىپ، كىرشىكسىز بالالىعى وتكەن اۋىلعا دا كوز قىرىن سالسىن دا. «يت سيگەن جەرگە ءشوپ شىقپايدى» دەمەكشى، الدى-ارتىنا قارامايتىن انارباي سەكىلدىنىڭ سودىرلىعى اكەپ قۇلاتقان كۇز دەپ بىلەم مۇنى. قول ۇشىن بەرەر ەشكىمنىڭ قالماعانى ما؟ دامەلىنىڭ ەت تىرىلىگىمەن ءبىراز كوتەرىلىپ قالىپ ەدىك، قايتادان قۇلادىق قوي. ولار كوشىپ كەتكەندە، بەرەكەم ءبىرجولا اۋعانداي ءىشىم قان جىلاپ ەدى. امال نە، امال نە؟ شاماڭ كەلسە، ەكەۋىڭ اناۋ قىرىلعان مالدىڭ ساسي باستاعان ەت-سۇيەگىن ءبىر جەرگە كومىڭدەر. اشتىقپەن قوسا ىندەت تاراپ جۇرمەسىن.
«قايران، قارتىم-اي»، دەدى ىشىنەن مالىباي. سالالى ساقالىڭدى تاراپ، ادەمى اڭگىمە باستاعاندا اينالاڭدى ۇيىتىپ تاستاۋشى ەدىڭ. سەنىڭ باپتىلىعىڭمەن كوك بيەنىڭ قىمىزى دا بالداي ءتاتتى بولۋشى ەدى. وعان جابايى جوڭىشقانى وراپ اكەپ بەرگەنىندە دە ءبىر ۇسىناقتىلىق جاتۋشى ەدى. باۋ-باۋ ەتىپ ءۇي جانىندا ۇيگەنىڭنىڭ ءوزى اسا ءبىر ادەمىلىك سەكىلدى بولىپ كورىنۋشى ەدى. بال تامعان قولىڭمەن تالاي اعاش قاسىق جاساپ، تالاي توستاعاندى ساندەپ قويۋشى ەدىڭ. ولارمەن ىشكەن قىمىزدا دا بولەك ءدام بولاتىن. سەنىڭ شاپقان ەرىڭ، سەنىڭ ورگەن قامشىڭ، جۇگەنىڭ كىمدى تاندىرمادى؟ ىسمەرلىگىڭنىڭ ءوزى-اق تۇمىر بويى اسىراپ، عۇمىر بويى كەربەز ەتتى ءوزىڭدى. مىرزالىعىڭ دا سونىڭ ارقاسى ەدى. اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن شەبەرىم، سەنىڭدە ءورىسىڭ تارىلىپ، وزەگىڭ تالعان با؟ قابىرعاڭنىڭ قايىسقانىنان اجى اۋىلىنان تۇقىم قالماي ما دەگەن قايعىنى كورەم بە، قالاي؟ قارا قۇنانعا زىر-زىر وتكەندە ويلاعانىم ءوز قامىم، قارا باسىمنىڭ بەدەلىنە قىلاۋ تۇسپەسىن دەگەن وزىمشىلدىك تار نيەت ەكەن-اۋ. سەندەي اياۋلىلار اشتان ءولىپ، قارا قۇنان امان قالعاندا تابار مارحابام قانداي؟ ادالدىقتان وسى نە وپا تاپتىم، كىم بار ونى ءبىلىپ جاتقان؟ و، قايران شوكەم! مىناۋ اشتىق سۇرقىڭدى السا دا، جانىڭنىڭ سۇلۋلىعىنا ءالى دە تيە قويماپتى-اۋ. قوسپانبەت، مەنەن گورى سەنىڭ جۇرەگىڭ سەزىمتال ەكەن. سوي دا، جارتى ەتىن شاكەڭنىڭ ۇيىنە اپارىپ تاستا.
— ال، جىگىتتەر، ەندى تۇرماڭدار، — دەدى شاكەڭ قالىڭ ويداعى مالىبايدى سەلت ەتكىزىپ.
— شوكە، سوناۋ قۇم اراسىنان قانجىعامىزعا بايلاي كەلگەن ءسۇردى ايعانىم اسىپ جاتىر ەدى، سورپا-سۋ ءىشىپ كەتىڭىز، — دەدى قوسپانبەت.
بۇل ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان ايعانىم تىرجىڭ ەتە قالدى.
وزدەرى ارەڭ جەتىپ وتىرعاندا بالا-شاعانىڭ بۇل نەسىبەسىنە مىنا شالدى نەسىنە ورتاق ەتەدى ەكەن. پەيىلدى تارىلتاتىن جوقتىق قوي، تەگى. ايتپەسە ايعانىم وسى اۋىلداعى قولى اشىق كەلىندەردىڭ ءبىرى ەدى. وزگە وزگە، شاكەن قارتقا ولاي ەتپەيتىن ءجونى بار-دى. ءاي، قۋ جوقتىق-اي، كەڭ كوڭىلدى كەن ەتەتىن، كەڭ پەيىلدى جوق ەتەتىن جولىڭ بولماعىر جوقتىق-اي! باسقانى بىلاي قويعاندا، قوسپانبەت ەتەككە كەتكەلى، ءدۇلدۇل تاتەلەرى كوشكەننەن بەرى ەكى-ۇش كەلىپ، حالدەرىن بىلگەن، ورتاسىنان قاق بولىنگەن كەلىسىن كوگەرگەن ماساقتى ءتۇيسىن دەپ قۇرساۋلاپ بەرگەن وسى شاكەن قارت ەمەس پە ەدى؟ ونىڭ ارتى تەگى اجى رۋىنان ەمەس. جاس كەزىندە ەلىنە وكپەلەپ ءبىرجولا كەتىپ، وسىندا سىڭگەن ارعىن اتانىڭ ءبىر بۇتاعى. ءبىراق ونى ەشكىم كىرمە دەمەيدى. وسى اۋىلعا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، ءقادىرلى قارتى بولدى. قولىنىڭ ونەرىمەن كوپكە جاقتى. كوردىڭىز بە، قۋ جوقتىق، وسىنداي ادامعا دا قاباق شىتتىرىپ تۇر. ءبىر ىشەر اسىنىڭ ءوزىن اۋىرسىنادى.
قوسپانبەت ايعانىمعا وقتى كوزىن اتتى. كۇيەۋىنىڭ اشۋلانعاندا سويىپ سالاتىن مىنەزىن بىلەتىن ايعانىم جىم بولدى. شاكەن قارت قوسپانبەت ۇسىنىسىن قابىل العانداي سىڭاي تانىتتى. كۇن دە قىزا تۇسكەن ەدى، ۇشەۋى اڭگىمەنى ۇيدە جالعاستىرۋعا بەت العانداي. ونىڭ ۇستىنە اسۋلى قازانداعى ءسۇردىڭ ءيىسى شىققالى بالالار اينالا جاپىرلاپ ءولىپ بارادى، قازانعا ءتونىپ بارادى. ىشىنە ءتۇسىپ كەتە جازدايتىنداي. كوڭىلدى بۇزاتىن كورىنىس، كورۋ دە ءتىپتى اۋىر. ءنار تاتپاعانىنا ەكى كۇن بولسا، ولارعا نە كىنا. كوگەرگەن ماساقتان تىشقاقتاعان ەكەۋىنىڭ كوزى ابدەن كىرتيىپ كەتىپتى. ونىڭ ۇستىنە سورپا ىشكەن سوڭ نە بولادى؟ ايعانىمدى مازالاپ تۇرعان وسى وي.
شاكەن اقساقال ۇيگە كىرگەن سوڭ نارعازىنىڭ ءحالىن سۇرادى. ءبىراز دەرەك الدى. ولاردا دا مالدان شىتىن كوپ ەكەن. اسىرەسە، ورتاقتىڭ مالى باۋداي تۇسۋدە، جانعازى اۋىلنايلىقتان مۇلدە باس تارتىپ، نارعازى ەكەۋى ءاpi كول جاعاسىنا قاراي كوشىپ كەتىپتى.
— سۋ تاۋسىلماي، بالىق تاۋسىلمايدى، مالدان قايىر كەتتى. ەندى سۋ نەسى سۇلەيمەننىڭ قۇدىرەتىنە تابىنباي بولماس، — دەپتى نارعازى.
— و، ازاماتىم-اي، اقىل سونىكى، — دەدى شاكەن قارت.
— ءبىر ورىس تامىرلارىنان قايىق تاۋىپ اكەپتى. جايۋلى تۇرعان ەكى اۋ كوردىم. كەتەردە ءقازىر سويۋعا جارايتىن مال جوق، وسىعان رازى بولاسىڭدار دەپ بالىق سورپاسىن بەردى، — دەدى مالىباي.
— ونداي ازاماتى بار اۋىل امال تابادى، — دەپ شاكەن قارت باسىن ۇزاق يزەكتەتتى.
اڭگىمە ۇستىندە مالىباي شاكەن قارتتان قارا اتاننىڭ دا جۇتتىڭ جۇتقىنشاعىندا كەتكەنىن ەستىدى.
— مالدىڭ كوبى وسى كوكتەمنىڭ الدىندا، قىستىڭ سوڭىندا قىرىلدى، — دەدى شاكەن قارت. - جەكەمەنشىكتىڭ كوكتەمگە امان جەتكەن مالدارىن اتكوشەكتەر ۇرلادى. كوك بيەنى دە سونىڭ بىرەۋى جەتەكتەپ كەتتى بىلەم.
— اتكوشەگى كىم؟
— ولار دا ءوزىمىز سەكىلدى ادام. ءبىراق وزگە جەردەن كەلگەن. وڭدەرىنە قاراۋعا ءداتىڭ شىدامايدى، ادام جەۋدەن تايىنبايتىن بوسقىندار.
— سۇمدىق-اي، بۇل نە بولىپ بارادى؟ — دەدى ايعانىم.
شاكەن قارت الدىعا كەلگەن ەتتەن سىپايى عانا ەكى-ۇش تاتتى دا، تاباققا تۇسە جازداپ وتىرعان بالالارعا اياي قارادى.
— نەگە المادىڭىز، شوكە؟ — قوسپانبەت شىن ىقىلاسىمەن اقساقالدى ەت الۋعا شاقىردى.
— ءبىر تاتىپ، ەكى تاتىپ جۇرگەن ادامعا بىردەن كوپ جەۋ ءقاۋىپ. داتكە قۋات بولسا جارادى. مىنا بالالار نەشە كۇننەن بەرى تاماق ىشپەپ ەدى؟
— ءنار سىزباعاندارىنا ەكى كۇن، — دەدى ايعانىم.
— وندا بايقاپ جەسىن. تويىپ جەيمىن دەپ توڭقايىپ قالىپ جۇرمەسىن. اكەسى كەلدى، ءبىر امالى تابىلار، امان بولسىن بۇلار.
... جۇتتان قىرىلعان مالداردىڭ ىشىندە قارا اتاندى مالىباي بىردەن تانىدى. جارىقتىق تەڭكيىپ جاتىر ەكەن. ءتىلىن تىستەپ قالىپتى. ۇيمەلەگەن قۇرت-قۇمىرسقانىڭ قۇدايى ءبىر جارىلقاعان. جىرتىلىپ ايىرىلعانداي قاپتاعان قارا شىبىن، كوك سونالار ءتىپتى ءىرى كورىندى. بورسىعان ەتتىڭ يىسىنە شىداي الماي مالىباي مەن قوسپانبەت اۋىزدارىن ورامالمەن تاندى. تابيعاتتىڭ ءوزى قازعان جىرانى كەڭەيتتى دە، شەتىنەن ولگەن مالدى سۇيرەپ اكەپ سوعان قۇلاتىپ جاتتى.
قارا اتاننىڭ قالعان قاڭقاسىنىڭ ءوزى اۋىر كورىندى. ارتقى ەكى سيراعىنان تارتقاندا مالىباي مەن قوسپانبەت ەداۋىر مىقشىڭدادى. مالىبايدىڭ كوڭىلى بۇزىلدى. ءتورت مۇلىگىنىڭ بەرەكەسىندەي كورىنگەن سارى اتان زاۋزانىڭ وسىناۋ تۇقىمىن ورتاققا وتكىزەردە ءبىر قينالىپ ەدى. ءشولتۇمسىقتىڭ قياسىنان قۇلاپ، قيراتقان اياعىن سىلتىپ باسىپ بارا جاتقاندا جىلاعانى ەسىندە. شىن جىلاعان ەكەن عوي. وسىنداي بولارىن ءبىلىپ، قۇدايدىڭ ءوزى سوعان باستاپ تۇردى ما ەكەن؟ قىستاۋدان جايلاۋعا، جايلاۋدان قىستاۋعا كوشكەندى توقتاتقاننان بەرى تۇيەنىڭ بەدەلى تۇسە باستاسا دا، قارا اتان وسى باستۇمانىڭ باستى تۇلىگى سياقتانۋشى دا تۇرۋشى ەدى مالىبايعا. قارا اتان قۇلاعان كۇنى اقىرزامان دا ورنايتىنداي كورىنەتىن وعان. ورتاقتا بولعانمەن، اندا-ساندا كوزىنە تۇسكەندە كوڭىلى ءجىبىپ، قارا اتانمەن اراقاتىناسىن جالعاپ تۇراتىنداي ءبىر ءجىپ بولۋشى ەدى. ەندى، مىنە، سول ءجىپ تە ءۇزىلدى. ءوز ىرىسىن عانا ەمەس، كولحوز ىرىسىن دا قولىمەن كومىپ جاتقانداي كورىندى.
نارعازى اۋىلىندا قۇدايتورىنىڭ وپات بولۋى، مۇندا قارا اتاننىڭ كومىلۋى مالىباي ءۇشىن مالعا دەگەن ىقىلاستىڭ ەڭ سوڭى سياقتانىپ كەتتى. كارىلىكتەن بە، قاپىدا ما، ايتەۋىر قۇدايتورى مۇزعا ءتۇسىپ ەلدى. نارعازى ونى ادامداي ەتىپ كومدى. قازاقتا قاشاننان ازاماتتىڭ اتىن شىعارعان جۇيرىك ات پەن اقىلدى ايەل دەيدى. نارعازىنىڭ قۇدايتورىسى دەگەننىڭ ءوزى نە تۇراتىن ەدى. سادىر، ماتايدا الدىنا قىل قۇيرىقتىنى سالمادى. نكۆد-نىڭ قاماۋىنان دا قارعىپ شىعىپ كەتتى، باسىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسىنداعى بايگەدە شاتىربايداي بايدىڭ كورىكتەي كەپكەن كەۋدەسىن باسقان دا وسى تۇلپاردىڭ تۇياعى بولاتىن. مۇنىڭ ءولىمى ءقايبىر جاقسى ىرىم دەيسىڭ. زەينەپتەن پەرزەنت كورمەگەن نارعازىنىڭ الدانىشى جۇيرىك اتى مەن جۇيرىك تازىسى، قىران بۇركىتى ەدى عوي. ات تابىلار-اۋ، قۇدايتورى تابىلا ما؟
قارا اتاننىڭ دا ىستىقتىعى بۇدان كەم سوعىپ تۇرعان جوق. ەكى ءقادىرلى مالدىڭ ولىمىندە دە ءبىر تۇتاستىق، ەكەۋىنە كەلگەن وپاتتا ءبىر ۇقساستىق بار سەكىلدى.
— مالدىڭ اتى مال عوي، — دەدى قوسپانبەت مانادان بەرگى بۇگجەڭنەن ۋداي اشىعان بەلىن جازىپ. — ادامداردى وسىلاي كومىپ جۇرمەيىك. اجى اۋىلىنىڭ كورى بىرەۋ-اق بوپ جۇرمەسىن.
— ءتايت، — دەدى داۋسى قاپى شىققان مالىباي. — «ىرىگەننىڭ اۋزىنان شىرىگەن ءسوز شىعادى» دەمەكشى، قايداعىنى قايدان ايتاسىڭ. سەنىڭ اۋزىڭا ءبىر وڭدى ءسوز تۇسسەشى!
— قانشا قاقپالاساڭ دا، مالدىڭ جۇتى ادامنىڭ جۇتىنا ۇلاسپاي قويمايدى، — دەدى قوسپانبەت ىزالى ماقاممەن. — قارا قۇنان ەمەس، انا الپىس جىلقىنى تۇگەل سويساڭ دا، امان قالاتىن اۋىل كورىپ تۇرعام جوق. ىندىنى كەتىپ قالىپتى ويتكەنى. تىشقان جەگەن سوڭ، نە سورىم.
كوكتەمنىڭ ۇزاقتى كۇنى، شىجىعان ىستىعى مالىباي مەن قوسپانبەتتى ابدەن قالجىراتتى. ۇيگە كۇن ۇياسىنا كىرە ورالدى. كەلسە، كىشى ەكى بالاسى ەسسىز جاتىر ەكەن. ايعانىم جانىن قويارعا جەر تاپپاي ەڭىرەپ ءجۇر. قوسپانبەت تامىرلارىن ۇستاپ ەدى، تىرشىلىكتەن بولار-بولماس قانا بەلگى قالىپتى. كىرپىكتەرىن اندا-ساندا عانا ءبىر قيمىلداتادى، اۋىزدارىنان شىققان كوبىرشىك كوبىك بار. ۇرەيى ۇشقان مالىباي بايەك بولدى. كەڭەسجانى مەن امانگ ۇلى دە تاپ وسىنداي سۇلىق جاتقانداي كورىنىپ كەتتى.
— شاكەن قارتتىڭ ايتقانى راس بولدى-اۋ. ماناعى ەت اش وزەگىنە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ. بالا نەمە بايقاماي كوپ جەپ قويدى-اۋ!
ايعانىم بىرەۋىن، قوسپانبەت بىرەۋىن الدارىنا الدى. جاعا قوياتىن بىلتە شام دا جوق ەكەن. تۇندىگىن اشقانمەن، ءالى اي تۋماپتى، قايتا ءىڭىر قويۋ قاراڭعىلىعىمەن ۇرەي اكەلدى. قوسپانبەت اشىق شاڭىراقتان كوككە قاراپ ەدى، ءبىر جۇلدىز اتىپ ءتۇستى. تۇلا بويى ءدىر ەتتى.
— ويباي-اي، دەنەسى سۋىپ بارادى، — دەپ ايعاي سالدى ايعانىم. — قۇلىنىم-اۋ، قۇلىنىم-اۋ، شىنىمەن دەمىڭ بىتكەنى مە؟
قاراڭعىدا ولارعا قوسا ءۇنسىز جىلاپ وتىرعان مالىبايدىڭ كوز جاسىن ەشكىم كورگەن جوق. دەمەسىننىڭ ءون بويىنان قورقىپ، ءتىرى وتىرعان ەكەۋى دە شۋلاپ قويا بەرسىن. ءۇي ءىشى ازان-قازان بولىپ جاتسا دا، كورشىلەردەن باس سۇققان بىرەۋى بولمادى. جاپانداعى كادىمگى جالعىز ۇيدەي قايعىسىنا دا، قاسىرەتىنە دە ورتاقتاساتىن ەشكىم جوق سياقتى. مۇنداي تىلسىم جالعىزدىق بۇرىن اجى اۋىلىندا بولدى ما ەكەن؟ مالىبايدىڭ العاش كورىپ وتىرعانى وسى شىعار.
— ال، بىرەۋى از بولسا، ەكىنشىسىنىڭ دە تىنىسى ءبىتتى، — دەدى قوسپانبەت ىزالى ۇنمەن.
— نە جازدىق قۇدايعا، قۇلىندارىمدى قوساقتاپ الارداي نە كۇنامىز بار ەدى؟
— قۇداي ەمەس، ادام قولدان جاساعان اشتىقتىڭ قۇرباندارى بۇل، — دەدى سولقىلداپ جىلاعان قوسپانبەت.
ايعانىم قاراڭعىدا شىر-شىر ەتىپ جۇگىرىپ جۇرگەن سەكىلدى. ەسەيىپ قالعان ەكى باۋىرى ەكى بىردەي كىشكەنە ىنىلەرىنىڭ و دۇنيەلىك بولعانىنا تۇس-تۇستان باقىرىپ، ءۇن قاتتى. بۇعان دا بۇكىل اۋىلدان قۇلاق اسىپ جاتقان ەشكىم جوق سياقتى. ءبارى بىردەي جۋساپ قالعانداي، ەش تىرلىك بىلىنبەدى مالىبايعا. شاكەن قارتتىڭ دا وسىناۋ قاسىرەتكە قۇلاق تۇرۋگە شاماسى كەلمەي قالعانى ما ەكەن؟ جوق، الدە مىناۋ قاراڭعىلىق ءبارىن — كوزدىڭ جاسىن دا، ىشقىنعان جاننىڭ شىرىلىن دا جاسىرىپ تۇر ما؟
8
مالىباي قاراۋىل توبەگە قالجىراپ ارەڭ جەتتى. ارتەل مالىن قىس بويى باتىپ، امان ايداپ كەلگەنىنەن نە پايدا، نەمەرە ءىنىسىنىڭ ەكى بىردەي بالاسى كوز الدىندا شەيىت بولدى. بۇرىن كورىپ جۇرسە دە، سونادايدان كوزگە ۇرعان بيىك توبە وسى ماڭداعى ولگەندەردى جيىپ جەرلەگەن وباداي بوپ كورىندى. قازاق ەلىن قالماقتار جاۋلاپ العاندا، قايتا-قايتا قارسى شىعىپ مازا بەرمەگەن جەرگىلىكتى شاپقىنشىلاردى قاراۋىلداپ تۇرۋ ءۇشىن اسكەر كۇشىمەن ۇيگىزگەن توبە ەكەن دەگەن ەل اراسىندا اڭىز بار. بىرەۋلەر ونى قاراۋىل توبە، بىرەۋلەر قالماق توبە دەپ اتايدى. كوبىرەك قولدانىلاتىنى — قاراۋىل توبە. سوعان ساي جاڭا ۇيىمداسقان ارتەلدى دە جەر اتىمەن اتاعان عوي. 27ء-ىنشى اۋىلدىڭ ورتالىعى دا وسىندا، ويتكەنى اۋىلناي وسىندا تۇرادى. ءبىر ءسات مالىبايعا سول توبەنىڭ باسىنا كەڭەسجاندى جەتەكتەپ، امانگۇلدى كوتەرىپ دامەلى شىعىپ تۇرعانداي كورىندى. اقىلجاننىڭ قولى تيمەي جۇرگەن شىعار. وزگە اۋدانعا قارايتىندىعىنان با، باۋىر باسىپ كەتكەن باستۇمادان گورى بۇل جەر بولەكتەۋ، بوگدەلەۋ كورىندى. اينالا تىپ-تيپىل، دالانىڭ جانى سەكىلدى قاراڭ-قاراڭ مالدان كوزگە ەش نارسە ىلىكپەيدى. جانسىز ءبىر سۋرەت، جاداعاي سورايعان توبەدەن باسقا ەشتەڭە جوق. بۇل كورىنىس ونسىز دا كۇڭىرەنىپ كەلە جاتقان كەۋدەنى جانشىپ-جانشىپ جىبەردى. ادەتتە تىرشىلىك اتاۋلىنى قوزعالىسقا كەلتىرىپ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كوكتەمدە دە اجار جوق. اينالاداعى جاڭا گۇل جارىپ كەلە جاتقان شوپتەردىڭ ءيىسى كەشەگى كومگەن مالدارداي بورسىپ، قولاڭسا ساسىپ، قولقانى الاتىن سەكىلدى. الدە سول كورگەننەن، سول سەزگەننەن تۇرشىككەن دەنە العان اۋىر اسەردەن ءالى ارىلا الماي كەلە جاتىر ما ەكەن؟ جان جىبىتكەن كوكتەم ەمەس، يىقتى باسقان اۋىر بىردەڭە.
ءوز شاڭىراعىن مالىباي بىردەن تانىدى. دامەلى كەلە جاتقان جالعىز اتتىعا كيىز ءۇي سىرتىنان تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن. بۇكشيە وتىرىسىنان-اق كۇيەۋىن بىردەن ءبىلدى. تىم بۇگىلىپ كەتكەن بە نەمەنە؟
— كەڭەسجان، كەڭەسجان، اكەڭ كەلە جاتىر، — دەپ ايعاي سالدى. قۋانىشى دا، ساعىنىشى دا وسى ايعايدىڭ ىشىندە.
ۇيدەن ەسىكتى سارت ەتكىزىپ قارعىپ شىققان قارا دومالاقتى مالىباي اۋدارماي تانىدى. ابدەن ساعىندىرعان ءوزىنىڭ كەڭەسجانى. بالانىڭ كىشىسى قاشاندا اكە-شەشەنىڭ ويىنان كەتپەيدى عوي. مىناۋ كۇشىگى سوڭعى كەزدە ءتىپتى تۇسىنەن شىقپاي قويعان. ءبىر قىس كورمەگەندىكتەن بە، ەسەيىپ قاپتى. كەكىلى جالبىراپ جۇگىرىپ كەلەدى. اتتىڭ باۋىرىنا كىرىپ كەتەر مە ەكەن. مالىباي كورگەننەن-اق بالاسىن اينالا باستادى: «قۇداي بەرگەن، ءتاڭىر بەرگەن، بەرە سالعان، يە سالعان». جۇگىرىپ جەتكەن كەڭەسجاندى ات ۇستىنەن تىك كوتەرىپ الدى دا، قۇشىرلانا بەتىنەن، ماڭدايىنان، تاماعىنان سۇيە باستادى.
— ساقال-مۇيتىڭ جىبىيلاتىپ جىبەيدى، — دەدى كەڭەسجان «ر»-عا ءتىلى كەلمەيتىنى انىق بايقالىپ. ونىسى ءسوزىن ءتىپتى سۇيكىمدى ەتىپ تۇرعانداي.
— قىس بويى سەن قايدا بولدىڭ؟ قايشا تاتەمە كويىمدىك بەيەسىڭ، ول اقىلجان كوكەممەن بىرگە ۇيىقتايدى.
مالىباي مىرس-مىرس كۇلدى. بۇل اۋىل يت اسىراي ما، اسىراماي ما، الدىنان بىردە-بىر اۋپىلدەك شىقپادى عوي.
— اۋىلدا يت جوق قوي ءوزى.
مالىباي كەڭەسجان تاعى بىردەڭەنى بۇلدىرمەسىن دەپ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇردى.
— يتتەي اتكوشەكتەيدەن قويقىپ قاشىپ كەتكەن. ولاي ءيتتىڭ ەتىن جەيدى.
مالىبايدىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. باستۇمادا شاكەن قارت «تىشقان جەگەن سۇمدىق» دەپ كۇڭىرەنسە، مىنا جەردە يت جەگەن دەگەن پالە تاپ بولۋىن قارا.
— بارمىسىڭ ايتەۋىر، ات-كولىگىڭ امان با؟ — دەپ دامەلى كۇيەۋىن اتتان ءوزى ءتۇسىرىپ الدى. ءجۇزى ابدەن توتىققان، كوزىنىڭ قىزىلى دا كوبەيىپ كەتكەن شالىنىڭ وڭىندە ۇلكەن ءبىر كەيىستىك بار سەكىلدى. ەكى جەردەن ساقالىنا جولاقتانا اق ءتۇسىپتى.
— ءسۇيىنشى، كەلىن تۇسىردىك. ءسال كىدىرە تۇر، كيىنىپ السىن، - دەدى دامەلى جۇمساق قانا.
— ال، ال، قۇتتى بولسىن، باقىتتى بولسىن، — دەدى مالىباي جاي عانا. قۋانعىسى كەلسە دە، كوڭىلىن ءبىر اششى سەزىم ءتىلىپ تۇرعان سەكىلدى. تۇلا بويى تۇڭعىشى ءۇي بولعاندا ەلدە بولماعانى كوڭىلىن جاسىتتى ما، الدە ونىڭ ۇيلەنگەنىنىڭ مىنانداي اۋىر كەزەڭگە تاپ بولعانى جانىن جانشىپ تۇر ما، الدە كەشەگى اجى اۋىلىنىڭ سۇرىقسىز كوركى، قوسپانبەتتىڭ ەكى بىردەي ۇلىنىڭ اياقاستى شەيىت بولعانى ويىن ويران ەتتى مە، ايتەۋىر مالىباي اتىنان جارىلا قويمادى. «كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان» دەمەكشى، اياعىڭ قۇتتى بولسا جارادى. ەرتەرەك ۇيلەنشى» دەپ اكەسى الدەنەشە ايتقان ەدى اقىلجانعا، قىز تاڭداپ ءجۇرىپ الدى ەمەس پە. كەزدەسكەن ۋاقىتىن كوردىڭ بە؟ مەيلى، قوينى قۇتتى بولسىن، ءبىر بۇلارعا كەلگەن زاۋال ەمەس قوي.
ىشىپ-جەمدەرى دە جۇدەپ قاپتى. شولدەپ كەلگەن بەتىندە دامەلى س ۇلىنىڭ كوجەسىن ۇسىندى.
— ات جەيتىن سۇلىنى ەندى ادام جەيتىن بولعان با؟
— بۇعان دا شۇكىر دە، تىشقان ەتى مەن ءيتتىڭ ەتىنەن جاقسى عوي.
— سۇمدىق-اۋ، سەندەر دە سول كۇيگە جەتتىڭدەر مە؟ بالاڭ اۋىلناي ەمەس پە؟
— نە، اۋىلنايدىڭ ءۇيى ماي قۇسىپ وتىرۋى كەرەك پە؟ ەل باسىنا تۋعان كۇن وعان دا تۋدى. س ۇلى دا بولسا ۇيىندە ءدانى بار، سوعان شۇكىرشىلىك، — دەدى دامەلى.
قايشا قىسىلىپ، اتاسىنا شاي قۇيىپ وتىردى. شاي دەگەندە نە، كۇنى كەشە داستارقان ۇستىندە كوپىرىپ جاتاتىن ىرىمشىك، باۋىرساق، مايى شىققان قۇرت اتىمەن جوق. سارىماي دەگەن اعاش توستاعاندا توبە-توبە بولىپ ءۇيىلىپ تۇرۋشى ەدى. بۇرقىراعان اققۇيرىق شايدىڭ ءيىسى مۇرىندى جاراتىن. وزگە قاسيەتىمەن بىرگە دامەلى ەل اراسىندا تاماقتى مول، ءدامدى ۇستايتىنداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن ەدى. سوناۋ قارمىس اۋىلىنان، شەشەسى بالجاننان قالعان مۇرا. سوعان جامان ۇيرەنىپ قالعان مالىباي، ارينە، وزگەنى قالايدى. قايدان ءبىلسىن، ول مۇراعا دا اشارشىلىق كەلگەنىن.
— كەڭەسجان-ەي، اكەڭنىڭ اتىن بىرەۋ جەتەكتەپ كەتپەسىن، — دەدى دامەلى ۇلىنا.
— تاپا-تال تۇستە كىم جەتەكتەيدى؟
— پالە، سەن وزگە دۇنيەدەن كەلگەندەي بولىپ وتىرسىڭ عوي. كوزىڭدى ىلەستىرمەيدى، قاعىپ اكەتەدى. ءقازىر تۇسكە قاراي اشتار، قايىرشىلار شۇبىرادى دەيسىڭ.
— اقىلجان قايدا؟
— اۋدانعا كەتتى. شودىر شاقىرتىپتى. اشتىققا قارسى كاماسيا قۇرىلعان دەي مە. سونىڭ ىشىندە، ايتەۋىر. قايتا ورالعانشا زارەمىز كەتىپ وتىرادى.
— نارعازىلاردىڭ حالى قالاي؟ قايىن جۇرتىڭمەن ارازداسىپ كەلگەننەن ساۋسىڭ با؟ — دەدى دامەلى.
— سەندەرگە قاراعاندا ولاردىكى قۇدايداي. بىلقىلداتىپ بالىق اسىپ جەپ وتىر.
— امان بولسىن، امان بولسىن. — دامەلى باسىن ۇزاق يزەكتەتتى. - بۇل جاقتا ءتىرى جان قالماي جاتقان اۋىلدار بار. اسىرەسە، تازا قازاقتار تۇراتىن ءوڭىر سورلاپ جاتىر. كەۋدەسىندە جانى بار بالالاردى دەتدوم دەگەنگە جيناۋعا كىرىسىپتى. انا قايشا دا سول جيناۋدا ءبىر اپتا ءجۇرىپ كەشە كەلدى.
ول نە نارسە دەگەندەي، مالىباي ءبىرىنشى كورگەن كەلىنىنە تەسىلە قارادى.
— اكە، بۇل سۇمدىقتى كورگەننەن كورمەگەن جاقسى ەدى. اقىلجان مەن شودىر اعانىڭ ءسوزىن تاستامايىن دەپ كىرىسىپ كەتپەسىم بار ما.
قايشانىڭ كوزىنەن جاس كورىندى. باسىنداعى قىزىل ورامالىنىڭ ۇشىمەن ءمولت ەتكەن بىرنەشە تامشىسىن توسىپ الدى. سويلەۋگە شاماسىن كەلتىرمەي ءبىر نارسە كومەيىندە تىرەلىپ تۇر. جۇتىنىپ ارلى-بەرلى ءبىراز وتىردى. مالىباي بايقاپ قاراسا، كەلىنىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى جامان ەمەس سياقتى. قارا تورىنىڭ ادەمىسى. ءسوزى دە بيازى، ءوزى دە بيازى.
بەسىكتە جاتقان امانگۇل وياندى. قايشا وعان تۇرا ۇمتىلدى. ارلى-بەرلى تەربەتىپ ەدى، ۋانا قويعان جوق.
— قارنى اشىپ جاتىر عوي، جارىماي ءجۇر سورلى، — دەدى دامەلى كەيىستەنە.
ارينە، مالىباي ونى بىردەن تۇسىنە قويدى. بالالارى تويعانشا ءوزى تاماق ىشپەيتىن ايەلى ءقازىر ءبارىن اۋزىنان جىرىپ سولارعا بەرىپ ءجۇر عوي. الدەنىپ تاماق ىشپەگەن سوڭ، ەمشەكتەن ءسۇت شىعا ما؟
— ەمىزىپ كورەيىن، — دەپ كەلىنىن شاي قۇيۋعا جىبەردى.
قۋىرعان بيداي، اقتاعان س ۇلى ءدانى، شايدىڭ بار جەمى وسى عانا. دەگەنمەن شولدەپ كەلگەن مالىباي قارا شايدىڭ ءوزىن ءبىراز ىشۋگە ىڭعاي ءبىلدىردى. قايشانىڭ اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىرۋىن كۇتتى.
— انەۋكۇنى رايكومنىڭ تاپسىرماسىمەن ون اۋىلدى ارالادىق. سونىڭ تورتەۋىنەن ءبىر ءتىرى پەندە تابا المادىق. تۇگەل قىرىلعان. ءبارىن ءبىر جىراعا كومدىردى. ەكى اۋىلدا ەشكىم جوق، قاڭىراپ قالعان، بوسىپ كەتكەن بولۋ كەرەك. ال قالعان ءتورت اۋىلدان ءتىرى تاپقانىمىز وتىز شاقتى السىرەگەن ەكى مەن وننىڭ اراسىنداعى جاس بالالار. اكە-شەشەلەرى وزدەرى ولگەنشە ەڭ سوڭعى ءدامىن اۋىزدارىنا توسىپ، ۇرپاعىن ارتىندا قالدىرعان بولۋ كەرەك. كەي ۇيلەردەن قازاندا اسۋلى قالعان تىشقان ەتتەرىن كوردىك.
مالىباي تىجىرىنىپ كەتتى. ءىشىپ وتىرعان شايىن لوقسىپ قۇسىپ جىبەردى.
كورگەن سەن تۇرعاي، كورمەگەن مەنىڭ حالىم مىناۋ، قاراعىم-اۋ، قالاي ءداتىڭ بارىپ ايتىپ وتىرسىڭ دەگەندەي كەلىنىنە ايانىشپەن قارادى.
— سۇمدىعى باسقادا. شەتتەۋ ءبىر ۇيگە كەلسەك، تۇندىك ەسىك تۇپ-تۇگەل جابىق. ءتىرى پەندە ءيىسى سەزىلمەيدى. توبىمىزبەن ىشكە كىردىك. كەمپىر-شالى جۇكتىڭ تۇبىندە وتىرعان-وتىرعان كۇيىندە قاتىپتى. وتىزدارعا ءالى جەتپەگەن كەلىنشەك قان-قان، ەتپەتىنەن ەسىككە ۇمتىلا قۇلاعان سياقتى. سول شامالاس، ءبىراق ساقال-مۇرتى ءوسىپ، ابدەن جۇدەگەن جاس جىگىت قولىندا ءشومىشى بار، وتى سونگەن قازان-وشاقتىڭ تۇبىندە سەرەيىپ جاتىر. قاقپاقتى اشىپ قالعاندا ءبارىمىز شالقامىزدان قۇلادىق. قازان ىشىندە... امانگۇلدەي جاس ءسابي...
— ا، نە دەيدى؟ — شار ەتكەن دامەلىنىڭ داۋسى شىقتى. قايشا قاراسا، ەنەسى شالقالاپ قۇلاپ بارادى. اۋزىنان ەمشەك ۇزىلگەن بالا دا باج ەتە قالدى. ءوڭى قاشىپ بارا جاتقان دامەلىنى كورىپ، مالىباي ورنىنان اتىپ تۇردى.
— سۋ بۇرىك، قاراعىم، تالىپ كەتكەن شىعار، — دەدى مالىباي. — بۇل اڭگىمەنى ەستىمەگەن عوي، ءسىرا.
— قورقىتىپ الام با دەپ ايتپاپ ەدىم. جۇرەگى ۇلكەن ادام الدىمەن جۇرەكتەن كەتەدى. اپامنىڭ جۇرەگى ەلجىرەۋىك قوي. وسى ۇيدەگى ءبىراز ءداندى دە سول ايانىشتىعىنان تاراتىپ الدى. بار قايىرشىنى اسىراي الارسىڭ با؟ جەمتىك بار جەرگە قارا قارعا كوپ ۇيمەلەيدى دەمەكشى، بىرىنەن ءبىرى ەستي مە، وسى ءۇيدىڭ الدىنان اش-ارىقتار شىقپايدى. ۇكىمەتتىڭ قورعا جيناعان ءبىر كلەت استىعىن دا اقىلجانعا اپام تاراتتىرىپ جىبەردى.
— بالاسى مەن ەكەۋى سوزگە كەلىپ قالدى، — دەدى قايشا جاڭاعى سۇمدىقتان كوڭىلدى باسقا جاققا بۇرعىسى كەلىپ. بۇل كەزدە دامەلى ەسىن جيىپ، باسىن كوتەرگەن ەدى. «ۋھ» دەپ ءبىر كەسە سالقىن كوجە ءىشتى. — اقىلجان وكىمەتتەن قورقىپ، استىقتى تاراتقىسى كەلمەدى.
— قورقاقتىعى ساعان تارتقان، — دەدى دامەلى ەزۋ تارتىپ.
— سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، ءبىر كلەت استىقتى كىم كەشىرەدى؟ — مالىباي بالاسىن جاقتادى.
— سوندا نە، قامبادا استىق تۇرىپ، جۇرت قىرىلماق پا؟ — دامەلى اشۋ شاقىردى.
— وۋ، سەن تىرىلەيىن دەدىڭ عوي. — مالىباي قالجىڭعا ۇقساتىپ ايتقان بولدى بۇل ءسوزدى.
— سودان الگى وقيعا قالاي بولعان؟
— قاسىمىزداعى دارىگەردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءسابي اكە-شەشەسىنەن بۇرىن جان تاپسىرعان. اقىرى ءولدى عوي، جەيىك دەگەن بولۋى كەرەك كۇيەۋى. وعان انا قارسىلىق كورسەتسە، كونبەسە كەرەك. اشتىقتىڭ ايارلىعىنان اسقان دۇلەي، ارسىز كۇش بولمايدى. كونبەگەن ايەلىن ول پىشاقتاعان، سودان ول جان ۇشىرىپ ەسىككە قاراي ۇمتىلعان. ءولى ءسابيدى قازانعا سالعان سوڭ ءوزىنىڭ دە، ونسىز دا ءالى قۇرىعان سورلىنىڭ كۇنى بىتكەن بولۋ كەرەك دەپ جوبالادىق.
— استاپىراللا، نە سۇمدىقتى قۇلاق ەستىپ وتىر، قۇدايىم-اۋ!
مالىباي ورنىنان تۇرىپ، تەڭسەلىپ ءجۇردى دە قويدى. دامەلى امانگۇلگە قايتادان ەمشەك بەردى. سولقىلداتىپ سورعاندا كەۋدەسىن سورىپ اكەتە جازدايدى. وزگە بالالارىنان مۇنداي مىنەزدى كورگەن جوق ەدى، اشارشىلىق جىلى تۋعان بالا اشقاراق بولا ما، نەمەنە؟
مالىباي قالىڭ ويعا كەتتى. 60 جىلقىنى تۇگەل ايداپ كەلىپ، امان-ەسەن باستۇماعا تاستاپ كەتكەنىن ايتۋدان قورىقتى. ءبىر كلەت استىقتى تاراتتىرىپ جۇرگەن دامەلى ونى مىنا بوتەن اۋىلعا ءبولىپ بەرۋدەن دە تايىنبايدى. قارا قۇناندى سويىپ تاستاتپاعانىنا دا وكىندى. ءبىراق بۇل كەتىسىمەن قوسپانبەت ءبىر امالىن تاپقان شىعار. مىنا جاعدايدا باسقا جىلقىنىڭ امان بولۋى دا كۇماندى.
مالىبايدىڭ كوز الدىنا قارنى جەر سىزعان ءوزىنىڭ جيرەن قاسقا بيەسى كەلدى. انە-مىنە قۇلىندايىن دەپ تۇر ەدى.
— سونىمەن، الگى دەتدومىڭ نە ءوزى، قاراعىم.
— مىنا جاعدايدا وكىمەتتىڭ دۇرىس ويلاپ تاپقان شارۋاسى، اكە. جەتىم بالالاردى تاربيەلەيتىن جەر. شودىر اعا اۋداندا بىرنەشە جەردەن اشقىزدى. پاناسىز قالعان بالالاردى سوندا جيناتىپ جاتىر. تاماق، كيىم تۇگەل وكىمەتتەن. جاڭاعى وتىز بالانى دا سوندا اكەپ وتكىزدىك. تورتەۋى جولدا ءولىپ كەتتى. اكە-شەشەسىنىڭ ءاتى-جونىن بىلەتىندەر ءوز اكەسىنىڭ اتىمەن تىركەلدى. ءالى ءتىلى شىقپاعان، كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن بىلمەيتىندەردى اۋزىمىزعا كىمنىڭ اتى تۇسسە، سوعان جازدىرا سالدىق. نە ىستەيمىز باسقا؟ كۇتۋشىلەردىڭ اتاۋىنا جەڭىل بولسىن دەگەن وي عوي.
ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، قايشا ەنەسى مەن اتاسىنا موليە قاراپ:
— ءبىر ءسابيدى اقىلجاننىڭ اتىنا جازدىرىپ جىبەردىم، — دەدى. — ولگەن شەشەسىنىڭ ەمشەگىنە جابىسىپ جاتقان جەرىنەن كوتەرىپ الدىق.
«مۇنىسى قالاي؟» دەگەندەي، مالىباي كوڭىلىنە بىردەن سەكەم الدى. اماندىق بولسا، ءوزى بالا كوتەرمەي مە؟ تاپ سونداي وي دامەلىگە دە كەلگەن بولۋ كەرەك. اجىرايىپ تۇرىپ كەلىنىنىڭ بەتىنە قارادى.
— سەن ءوزىڭ... كورگەندەرىڭنەن قاتتى شوشىنعاننان ساۋسىڭ با، قاراعىم؟
مالىباي الدەنەدەن ۇرەيلەنە قويدى بۇل سۇراقتى. دامەلى دە جاۋاپ كۇتتى.
— جوق، الگى ءسابيدى اياپ كەتتىم. شودىر اعا سول بالالار ءۇيىنىڭ بىرەۋىن باسقارۋدى دا سۇرادى. «پەداگوگسىڭ عوي» دەدى. ءبىراق جەر اياعى قاشىق، بارىپ-كەلىپ قايدان جۇمىس ىستەيمىن. ۇستازدىقتان دا ءسان كەتتى عوي، بارلىق اۋىلدىڭ مەكتەبى قاراڭ قالدى. الداعى ۋاقىتتا مۇعالىمدەردىڭ كۇيى نە بولار ەكەن؟
— دەتدومىڭ دۇرىس اسىراي ما، ايتەۋىر؟ — دەدى مالىباي.
— اسىراۋىن اسىرايدى عوي. ءبىراق قاتتى السىرەپ كەلگەندەرى وندا دا ءولىپ جاتىر.
— ءوزىمىز قولدان جەتىم جاساپ، ءوزىمىز اۋرە بولىپ جاتىرمىز دە، — دەدى دامەلى تىنىشتالعان امانگۇلدىڭ اۋزىنان ەمشەگىن الىپ، بەسىكتىڭ جامىلعىشىن تۇسىرگەن كۇيى. — اۋزىنان اق ماي اعىزساڭ دا، اكە-شەشەسىز بالانىڭ كۇنى نە كۇن؟ ەنەسىنەن ايىرىلعان قوزى ەكەش قوزى دا ماڭىراۋىق بولادى.
ءيا، بۇل اسا ءبىر اۋىر اڭگىمە بولدى. توبەدەن تۇسكەن ءزىل سەكىلدى بىردەڭە جاندى جانشىپ بارادى.
مالىبايدىڭ تۋعان اۋىلىنا قايتقىسى كەلىپ كەتتى. اجى تۇقىمىنان ەكەنى راس بولسا، قالعانىن امان الىپ قالماي ما. سونشاما قايعىلى حابار جەتكىزگەن مىناۋ «قاراۋىل توبەدە» قالۋدىڭ ءوزى قيىن سەكىلدى. بۇگىن سوتتاپ جىبەرسە دە، قالعان جىلقىنى تىرىلەرىنە تۇگەل تاراتىپ بەرگىسى كەلىپ كەتتى. كۇنى كەشە قارا قۇناندى سويايىق دەگەندە، زىر-زىر ەتكەن باتىرىڭ ەكى كۇننىڭ ىشىندە وزگەرىپ شىعا كەلدى. ومىردەن ءامىرلى نە بار؟
الىس ساپاردان شارشاپ كەلسە دە، ءتۇنى بويى ۇيىقتاي المادى. شوشىنىپ ويانا بەردى. بىرەسە امانگۇلىن بىرەۋ قازانعا سالىپ جىبەرگەندەي، بىرەسە ءمىنىپ كەلگەن اتىن ءداۋ ءبىر قارا جەتەلەپ بارا جاتتى، بىرەسە كۇنى بويعى قايتا-قايتا ەسىك الدىنان شىقپاي قويعان اشتار كوزىن الا بەرىپ، اقىلجاندى تارپا باس سالعانداي.
— «بارىنە سەن كىنالىسىڭ، سەندەر اشا تۇياق قالدىرماي بارىن سىپىرىپ العان، — دەپ جان-جاقتان اش قاسقىرداي بۇكىل زاۋالدى اقىلجان اكەلگەندەي ارس-ارس ەتەدى. — الدىمەن سەنىڭ قارا سورپاڭدى ىشەمىز».
— استاپىراللا، استاپىراللا. قالاعانىڭدى ال، بالامنان اۋلاق، - دەپ شوشىپ وياندى.
شىمىلدىق قانا ءبولىپ تۇرعان ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى. قايشا اتاسىنىڭ ازاپقا ءتۇسىپ جاتقانىن سەزىپ، بۇگىنگى اڭگىمەنى بەكەر ايتتىم با دەپ وكىندى. انەۋكۇنى العاش ۇيگە كەلىپ تۇنەگەندە، ءوزىنىڭ دە كوز الدىنان ولىكتەر، اسىرەسە، دەتدومعا وتكىزگەن ارسا-ارسا بالالار كەتپەي قويعان. كۇندەر وتە كومەسكىلەنە باستاپ ەدى، كوردىڭىز بە، قايتا جاڭعىرىعىپ جاتقانىن. ءقازىر ەسكە الۋ قيىن بولعانمەن، ۋاقىت ۇمىتتىرار دەپ تە تۇيگەن. جوق، مۇنداي قاسىرەتتى ۇمىتتىرۋ ۋاقىتتىڭ دا قولىنان كەلمەس. مىنە، كوزى كورمەگەن، قۇلاعى عانا ەستىگەن اتاسىنىڭ الاسۇرىپ جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟ ءبىراق بۇگىنگى كۇنى بويعى ىسىپ-كەپكەندەردىڭ سۋرەتىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ جۇرەگىن ءتىلىم-تىلىم ەتكەن شىعار. ادام اياعىش ەنەسىنىڭ مىنەزى دە وزگەرىپ بارادى.
بۇرىنعىداي ۇيدەگىنى ۇلەستىرۋدى ساپ تىيدى. ءوز بالا-شاعاسىنىڭ قامىن ويلاۋى كەرەك. قۋ جوقتىق ەڭ كەڭ دەگەن مەيىردىڭ ءوزىن كوندەي قاتىرىپ تاستاي ما، قالاي؟ استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، ءدامدى تاماعىن قوناعىنىڭ اۋزىنا توساتىن قازاق بۇگىن وزگەگە ءبىر ۋىس بيدايدى، ءبىر كەسىم قۇيقانى قيمايدى. ارتىندا بولعان سوڭ — مىرزا دا، ارتىندا بولماعان سوڭ — ساراڭ ەكەن عوي. وزگەگە قايدان قيسىن اقىرعى ءدامىن، وزىنە دە تىرشىلىك كەرەك. كىمنىڭ دە بولسا بۇگىنگى ەسىل-دەرتى مىناۋ سۇراپىلدان ءتىرى قالۋ، اشتان ولمەۋ. قىرعىزعا اۋىپ كەتكەن باۋىرلارىنىڭ حالى دە وسىنداي ما ەكەن؟ قۋعىن-سۇرگىننەن، دومالاق ارىزدىڭ الەگىنەن جاپا شەكتىك دەگەنىمىز انشەيىن ەكەن عوي. مىنا اشتىقتىڭ تىرناعىنا ىلىنبەسەك جارار ەدى. بار سەنەرى —اقىلجان، ونىڭ ەتەگىنەن ۇستاعانى جاقسى بولعان. كىمنەن ارتىق، ءبىر جەردە بۇل دا سەرەيىپ قالاتىن با ەدى. اۋىلنايلىق الاتىن پاەگى بار. اشتارعا دەپ كەلىپ جاتقان ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىكتى دە تاراتاتىن وسى. «قازان ۇستاعاننىڭ قارنى اشپاس» دەگەن بار ەمەس پە. ءبىراق ەل باسىنا تۋعان كۇن ونى دا قاتتى جۇدەتىپ بارادى، كەلمەك كۇنى كەشە ەدى، امان بولسا جارادى. تالىقسىپ بارىپ، تاڭ الدىندا قايشا كوزىن ارەڭ ءىلدى.
مالىباي وز-وزىنەن قىسىلىپ ول جاتىر. شاكەن قارتتان باسقانى نەگە كورمەدى، ءۇي-ۇيدى نەگە ارالاپ شىقپادى، كىمنىڭ ءتىرى، كىمنىڭ ءولى ەكەنىن نەگە انىقتامادى؟ سوناۋ جىلدارى قارمىس اۋىلىنان ءبىرجولا قايتىپ كەلگەندە، تايلى-تاياعىمەن ءبارى قۋانباپ پا ەدى، جوعالعان ءۇيىر تابىلعانداي ۇيمەلەپ، اتايىن اعىنان جارىلعاندا ءوزى دە ءبىر جاساپ قالماپ پا ەدى. قانى ءبىردىڭ جانى ءبىر، سايالاپ كەلگەنى وسى اعايىن، اقىلجاندى الاقانىندا ۇستاۋعا تىرىسقان وسى اعايىن، كەشە لەپىرباي جازىقسىز قاماتقاندا، اناربايدىڭ الەگىنەن اۋدانعا شاپقاندا، ورتا جولدا جوق بوپ كەتكەندە قان جىلاعان وسى اعايىن، ازىرگە قالتاقتاپ امان جۇرگەنى دە سول اعايىننىڭ اق تىلەۋى شىعار. ال ولاردىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا، تىشقان مۇرنىن قاناتار حالى بولماعاندا، بۇلاردىڭ جىراق كەتۋىنە ءجون بولسىن، اقىلجاندىكى قىزمەت بابى، جارايدى، وكىمەت قايدا جۇمساسا، سوندا بارادى. ال دامەلى ەكەۋىنىكى نە؟ ءدۇلدۇل تاتە دەپ باسىنا كوتەرگەندە قۇدايداي، كۇن تۋعاندا تايىپ بەرگەنى نەسى؟ راس، ماناعى ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل جاقتا بارىمەن اۋىلعا قول ۇشىن بەرىپتى. ءتۇپسىز قازىنا، تاۋسىلماس ازىق-تۇلىك مۇندا دا جوق قوي. ءوزىنىڭ دە س ۇلى جەپ وتىرعانى شەكەنىڭ قىزعاندىعىنان بولماس. دەسە دە، بۇل اۋىلدان ءوز اۋىلىنىڭ حالى مۇشكىلىرەك كورىنىپ كەتتى. «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە». تاۋبە، اقىلجان امان بولسا، بۇلاردى اشتان ولتىرە قويماس. ءبىراق ءبىر اۋىلدان سوپايىپ وزدەرى قالعاندا نە مارحابا تابادى. اۋەلى ەت جاقىنى قوسپانبەتتى دە تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتتى-اۋ. مەن ءۇشىن، جەڭگەسى دامەلىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ءۇشىن قىس بويى سوناۋ بالقاشتىڭ ساعاسىندا بولىپ، جىلقى باعىستى. يەسىز قالعان جىلقىنى باقتىڭ نە، باقپادىڭ نە. سونىڭ ءبىر قۇنانىن سويۋعا دا باج-باج ەتىپ قارسى بولعانىنا مالىباي ەندى ۇيالىپ وتىر. ءوزى بارعانشا مىناۋ قاپتاپ جۇرگەن اشتار امان-ەسەن الىپ كەلگەن ءۇيىرىن قاسقىرداي تالاماسىنا كىم كەپىل؟ ءاي، ءبىراق ىسىپ-كەۋىپ جۇرگەن سورلىلار جىلقى ۇستاۋعا شاماسى كەلەدى دەيسىڭ بە.
اعايىن تۇگەل قىرىلىپ قالماس. ءتىرى قالعاندارى ەرتەڭ بەتىنە باسار. جاس ەمەس، وسى اجى اۋىلىنىڭ اقساقالدارىنىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى. اقساقالدىق قۇرمەتكە قانا يەلىك ەمەس، قۇرمەتتىڭ دە مىندەتى بار. كۇنى كەشە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ ءبىر جوعالىپ ەدى، ەندى اكىم بالاسىنىڭ ارتىنان كەتىپ، تاعى جوعالۋى كەرەك پە؟ مۇنىسى اعايىندىققا سىيماس. ۋاقىت باسقا، زامان باسقا دەگەنمەن، اعايىننان كەتۋگە بولماس. «وزگە جەرگە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭە ۇلتان بول» دەگەندى قازاق بەكەر ايتتى دەيسىڭ بە! وسى زامانعا دەيىن نەبىر ايبىندى جاۋ شاۋىپ، بىت-شىت ەتسە دە، اعايىندىقتىڭ ارقاسىندا قايتا قوسىلىپ، قايتا ەل بولدى ەمەس پە قازاق. اعايىنعا ادال بولۋدى عاسىرلار بويى ءومىردىڭ ءوزى امانات ەتىپ، قانعا سىڭىرگەن حالىق ەمەسپىز بە. اشارشىلىق سول اعايىندىقتى، اجىراماس جىكتى تۇك قالدىرماي ءمۇجيتىن كەزقۇيرىق بولعالى تۇر ما؟ قوي، قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە دە ەس جيعان ماقۇل بولار. ولسەك، كورىمىز بىرگە بولسىن. تاڭ اتىسىمەن وسى ويىنىڭ ءبارىن دامەلىگە ايتپاق بولىپ جاتقاندا، مالىبايدىڭ دا كوزى ءىلىنىپ كەتتى. شوشىتا بەرگەن ۇرەيلى تۇستەرىنەن گورى بۇل ويلارى ەرتەك سەكىلدى جانىنا مايداي جاقتى.
دامەلىنىڭ دە وزەگىن ورتەگەن ازاپتى سەزىمدەر از بولمادى. ونىڭ كوز الدىنان باۋىرى نارعازى كەتپەي قويدى. قوي باستاعان سەركەدەي ءبولىنىپ جۇرەتىن قارمىستىڭ ەركەسى بالىق اۋلاۋدى كاسىپ ەتكەننەن كەيىن نە سورىم. مىناۋ ۋاقىت ونى دا تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعانى ما؟ قۇدايتورىنىڭ ءولىمى بەلىن جانە سىندىرىپ كەتتى دەسەڭشى. ات — ادامنىڭ قاناتى، ال قۇدايتورى قانداي قانات ەدى. امانگۇلدىڭ تۋعانىنا دا، اقىلجاننىڭ ۇيلەنگەنىنە دە كەلە المادى. تاپشىلىق، تارلىق نارعازىداي ەردىڭ اياعىنا دا شىدەر سالعان ەكەن-اۋ. تۇگىنىڭ كەرەگى جوق، توبەسىن كورسەتسە بولاتىن ەدى عوي.
اقىلجاننىڭ ءۇي بولعانىن قانداي ارمانداۋشى ەدى. شىن ساعىنىش وسى ەكەۋىنىكىندەي-اق بولسىن. تازىلارىن ەرتىپ، قۇدايتورىمەن كوسىلتە اۋىل شەتىنەن كورىنگەندە ءبىر ساندىلىكتى الا كەلۋشى ەدى. بۇكىل اۋىل ءماز-مايرام بولىپ قالۋشى ەدى. نارعازىنىڭ تازىلارى مەن قۇسىن تاماقتاندىرۋدىڭ ءوزى دامەلىگە اسا ءبىر اسقان ءلاززات اكەلەتىن. — سەنىڭ اسىڭ ادامداردىڭ عانا ەمەس، انداردىڭ دا تابەتىن شاقىرادى، بار ىقىلاسىڭمەن جاسايسىڭ عوي» دەيتىن.
قاراڭعىدا كوزىنىڭ جاسى تامىپ-تامىپ دامەلى اسا بايقاي قويماعانمەن، سول جاس تامعان كەڭەسجان ۇيقىلى-وياۋ جىبىر-جىبىر ەتتى. ساعىنىش جاسىن ۇستاۋ دامەلىنىڭ قولىنان كەلمەدى. ءبىر جاعىنان، قورلانىپ تا جاتىر. نارعازىداي ازاماتتى ۋاقىت جاسىتىپ جۇرمەسە جارار ەدى. دامەلىنىڭ ەسىنە اناسى بالجان ءتۇستى. مىنا كۇندەردى كورمەگەنىنە شۇكىرشىلىك. قۇسا بوپ ولەتىن ەدى عوي ول بايعۇس. باۋىرىن كورگىسى كەلىپ كەتكەندىگى سونشا، مالىبايدىڭ بۇگىن ءمىنىپ كەلگەن اتىمەن امانگەلدى الدىنا الىپ، كەڭەسجاندى مىنگەستىرىپ كەتىپ قالعىسى دا كەلدى. جەتە الا ما، قاپتاپ جۇرگەن اشتار ءبىر جەرگە قاماپ، وزدەرىن ءولتىرىپ، استىنداعى اتىن سويىپ السا قايتەسىڭ. مالىباي، اقىلجان، قايشا تىرىدەي ولەدى عوي. الدىڭ كۇز، ارتىڭ جار دەگەن وسى. ءقازىر جولاۋشى شىعۋدىڭ ءوزى قيامەتتەي قيىنعا اينالىپ كەتتى. باۋىرىن ويلاسا بالاسى، بالاسىن ويلاسا باۋىرى ەسىنە ءتۇسىپ، دامەلى ۇزاق قينالىپ جاتتى. ءبىر ۇيدەگى ەرەسەك ۇشەۋىن ءۇش جەردە اشارشىلىق سالعان ءزىل وسىلاي ازاپقا ءتۇسىردى.
ەشنارسەدە شارۋاسى جوق كەڭەسجان مەن امانگۇل عانا. ولار سابيلىك قاتتى ۇيقىنىڭ ۋىسىنا ابدەن ىلىككەن. پاك كوڭىلگە بۇلىڭعىر، بۇقپاسى كوپ تۇستەر دە جولامايتىن بولسا كەرەك. شىركىن، وسى سابيلىكتىڭ تازالىعىنداي ءومىر نەگە تازا ەمەس. اشارشىلىق وسىنداي بالالارعا دا تىرناعىن سالدى-اۋ. دەتدوم قانشاسىنا پانا بولار دەيسىڭ. بۇلاردىڭ ارتىقشىلىعى — اقىلجانداي اتقا مىنگەن اعاسىنىڭ بارلىعى. وزگە بالالاردىڭ وزگە اشتاردىڭ قامىمەن ول دا بىرنەشە كۇن ءۇي كورمەي جۇرگەنىن مىنا پىش-پىش ەتكەن مۇرىندار قايدان ءبىلسىن. ءبىر كىرىپ السا دەندەي دەرت سەكىلدى اشارشىلىق دەگەنىڭ اسا قوماعاي اپات ەكەن عوي ءوزى. جالماپ جاتىر، جالماپ جاتىر.
اقىلجان بۇل جولى قاتتى قالجىراپ ورالدى. قايشا بايەك بولىپ، قاس-قاباعىنا قاراي بەردى.
— ءقازىر ساسكە تۇسكە قاراي اشتار تاعى قاپتايدى. تاماعىڭدى ءىشىپ الشى، — دەپ ءبىر اياق س ۇلى كوجەنى ۇسىندى. شامىرقانا جۇتىپ-جۇتىپ جىبەرگەن اقىلجان شاشالسىن دا قالسىن.
— قاۋىز تۇرىپ قالدى-اۋ تاماعىڭا، قۇداي-اي، ساقتاي كور. — دامەلى شىر-شىر ەتتى.
— ابدەن-اق تازارتىپ ەم قاۋىزىن. — ءوزىن كىنالى سەزىنگەندەي قايشا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراي بەردى.
— تۇمانىڭ سۋىق سۋىنان جۇتىپ جىبەر.
ءبىر باقىر سۋدى الىپ كەڭەسجان تۇرا ۇمتىلدى. شىركىن، ءومىر-اي، ءوز وركەنىڭدى ءوسىرۋدى، ءوز جاپىراعىڭدى جايۋدى توقتاتپايسىڭ-اۋ. جاپ-جالاڭاش تاستى جارىپ شىعا كەلەتىن اعاش تا سول تىرشىلىكتىڭ قۋاتى-اۋ. مىناۋ قىسىلشاڭ ومىردە كەڭەسجان دا تاپ سول كۇنگە ۇمتىلعان تال شىبىقتاي جۇلقىنىپ كەلەدى. ءومىر وسى ۇزىلمەستىگىمەن، جالعاستىعىمەن قىمبات قوي. شىبىق ەكەش شىبىق تا تىرشىلىككە قۇمارتسا، مي بەرگەن، اقىل بەرگەن ادامعا نەگە قۇمارتپاسقا؟ اپىر-اۋ، سول اقىل مىناۋ اشارشىلىقتاي زۇلماتتىڭ كەلەرىن بىلمەدى مە؟ سوعان اپارىپ تىرەر اپاتتى جولدى اينالىپ وتە المادى ما؟ كەڭەسجان اناۋ اكەلە جاتقان سۋىنىڭ ءبىر تامشىسىن توكپەۋگە تىرىسادى، سول قۇرلى ساقتىقتىڭ بولماعانى ما؟
شاشالىپ جاتسا دا، اقىلجاندى وي ءيىرىمى ۇيىرە بەردى، قامالاي بەردى. ەكى-ۇش جۇتىپ جىبەرگەن سوڭ تاماعىنا ينەدەي شانشىلعان قاۋىز ارى كەتكەندەي بولدى دا، ءسال جەڭىلدەندى.
— مەنىڭ سۋىم قۋىپ شىقتى، — دەپ جايناڭ قاعادى كەڭەسجان. دامەلى مەن قايشانىڭ دا كوڭىلى جايلانعانداي.
— ات قانا جەيتىن سۇلىنى ادامعا جەگىزگەن قۇدايىم-اي، مىناۋ سۇراپىلدى توقتاتار امال تاپتىڭدار ما؟
اناسىنىڭ سۇراعى اقىلجاننىڭ وڭمەنىنەن ءوتتى. اشتىققا قارسى كۇرەس كوميسسياسىنىڭ الاسۇرىپ ىزدەستىرىپ جاتقانى دا وسى عوي. ءار-ار جەردەن قوعامدىق تاماق ۇيىمداستىرىلدى. قايناپ جاتقان قازاننىڭ، ۇلەستىرىلىپ جاتقان ناننىڭ كەزەگىنە تۇرعانداردى كورسەڭ زارەڭ ۇشادى. بەت-اۋىزدارى دومبىققان، كوزدەرىندە وسىناۋ ومىردەن تۇڭىلگەندەي مۇڭ بار. اسىرەسە، بالالارىن جەتەكتەپ جۇرگەندەر وتە ايانىشتى. سول كەزەكتە تۇرىپ-اق سىلق ەتىپ قۇلاپ، جان تاپسىرىپ جاتقاندارى دا از ەمەس. ۇلەستىرمەگە ىلىنسە دە، ودان ىشە سالىسىمەن ءىشىن ۇستاپ ءبۇرىسىپ، جەر جاستاناتىندار تاعى بار. اۋىلداعى سۋرەت اشىلماي قالعان تۇندىكتەر، جابىلماي قالعان ەسىكتەر بولسا، سارقاندتىڭ كوشەسىندەگى سۋرەت مال ءجۇرىپ وتكەننەن كەيىن دالادا قالاتىن تەزەكتەر سەكىلدى انا جەردە ءبىر، مىنا جەردە ءبىر تەڭكيىپ جاتقان ءالى ادامدار. سول ولىك-تەزەكتى تەرۋدىڭ ءوزى ارنايى قىزمەت تۇرىنە اينالعان. ولاردى كومەتىن جەردەگى كورىنىسكە ەت-جۇرەكتەن جارالعانداردىڭ كوز توقتاتىپ قاراۋى قيىن.
باسىبەك اۋىلىنا كوميسسيا كەلگەندە اقىلجان كۇتپەگەن جەردەن سۇزەگەن مولداعا كەزدەستى. قارتايعان ەكەن، جارىقتىق. جۇدەگەن دە. وقىتاتىن بالا قالماسا، جانازاسىز، يمانسىز ولىكتەر جونەلتسە، مولدەكەڭە بەرەر تۇك بولماسا، سۇزەكەڭ جۇدەمەگەندە كىم جۇدەيدى. اقىلجان شاكىرت كەزىندەگىدەي ءيىلىپ سالەم بەردى. سولعىن تارتقان جانارى جالت ەتكەندەي بولدى دا، ءوڭى قايتادان مۇڭدى كەيىس الدى. مۇمكىن، ەسىنە وسى شاكىرتىن وقىس ءبىر جازالاعانى، بولشيەۆيكتىڭ وتىرعان ورنىنا اۋناعانى ءۇشىن شىبىرتقىلاعانى تۇسكەن شىعار. مۇمكىن، «مەنىڭ ايتقانىم كەلدى مە، قۇدايدى جوققا شىعارعانداردى قۇداي جازالاپ جاتىر» دەپ تۇر ما ەكەن. جانارىنان جىلت ەتكەن ءبىر جارقىلدىڭ كورىنۋى «سەن مەنەن وقىدىڭ عوي، ادام بولعانىڭ سول وقۋدىڭ ارقاسى ەمەس پە» دەپ تۇرعانى ما؟ ايتەۋىر، جىلۋى دا بار، سۋىعى دا بار كەزدەسۋ بولدى. حال-جاعدايدى سۇراعان سوڭ، كوميسسيا مۇشەسى رەتىندە اقىلجان سۇزەگەن مولداعا وزدەرىمەن بىرگە جۇرگەن كەرۋەننەن ەكى پۇت بيداي بەرگىزدى. بۇل جاردەم ول كەز اكەڭنىڭ ءتىرىلىپ كەلگەنىنەن دە قىمبات ەدى.
سۇزەگەن مولدا ىشتەگى قۋانىشىن جاسىرعىسى كەلگەنمەن، بيدايدى قاپقا سالىپ جاتقاندا بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ، ساقالى قالتىلداپ كەتتى. قولىن جايىپ، اقىلجانعا ۇزاق باتا بەردى. سوناۋ جىلدارداعى بەرە الماعان باتاسىن بار ىقىلاسىمەن ەندى بەرىپ تۇرعانداي. جانە قانداي جاعدايدا. مىناداي كەرۋەن ىلەستىرىپ جۇرگەن ادامنان بۇل دۇنيەدە اۋقاتتى ادام جوق سياقتى بوپ كورىندى وعان.
ءبىراق اقىلجانعا وسى ۇيىمداستىرعاندارىنىڭ ءبارى كەشىككەن كومەك سياقتاندى. كوپ ادام ءولىپ كەتتى، كوپ اۋىل يەسىز قالدى. ەندى ىشكەن تاماقتارىن كوتەرە الماي، جۇتتان شىعىپ، كوككە اۋزى ىلىنگەندە تىشقاقتاپ وز-وزىنەن قىرىلاتىن مال سەكىلدى ادامدار دا كومەكتى الا وتىرىپ، جۋسانداي جاپىرىلدى. ولشەسە وزىمەن كەتسىن، تاپ قايشا ەكەۋىندەي ەكى جاستىڭ ولىگىنىڭ ۇستىنەن شىقتى-اۋ. قوسىلعاندارىنا كوپ بولماسا كەرەك، ابدەن جۇدەگەن، قۇر سۇيەك. سوندا دا سوڭعى دەمى بىتەردە ايقاسا جاتىپتى، كيىز ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا تاقاي جينالعان جۇپىنى جۇكتىڭ جانىندا بىر-بىرىنە سۇيەنە قاتىپ قاپتى. ماحابباتتى دا اياماعان اشتىق ازا بويىن قازا ەتتى.
مىناۋ سۇراپىل بولماسا، ءومىر ءدامىن، ونىڭ ءلاززاتىن ەندى عانا تاتتىق پا دەگەن جاستاردان الدە ءبىر ادەمى ۇرپاق تارار ما ەدى، ونىڭ ىشىنەن اقىن، باتىر، سۇلۋ جاندار شىعار ما ەدى. جاس كەلىنشەكتىڭ اشتىققا دەيىن كەلىستى بولعانى بايقالىپ-اق تۇر. ارىعان كەزدە جىلقىعا جال-قۇيرىق قالاي جاراسپاسا، جۇدەگەن كەزدە ايەلگە شاش تا سونداي جاراسپايدى ەكەن-اۋ. قولاڭ شاش قوبىراپ، اعاش باسىنان تۇسكەن قۇستىڭ ۇياسىنداي ۇيپا-تۇيپا بولىپ جاتىر. ءبىر قولىن جىگىتىنىڭ يىعىنا اسا جان تاپسىرىپتى. الدە دە بولسا سونىڭ ءبىر جاردەمى، نە سونىڭ بەلگىسىن بىلدىرگەنى مە ەكەن؟ بارىنەن دە اقىلجاندى قاتگى تەبىرەنتكەنى ولەر الدىندا دا بۇل ەكەۋىنىڭ قاتارلاسا قۇشاقتاسىپ جاتقاندارى. و، ماحاببات، اشتىققا سەنىڭ دە ءالىڭ كەلمەي قالعان-اۋ. مانا سۇزەگەن مولدانىڭ «بۇل اللانىڭ ءىسى ەمەس، ادامنىڭ ءىسى عوي» دەگەنى جۇرەگىنە ساداقتىڭ وعىنداي قادالىپ ەدى. ماحابباتقا دا ادامنىڭ اقىماقتىعىنان كەلەر اپات از ەمەس-اۋ.
قايشاسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەن. ونى ءبىر زۇلىمدىقتىڭ تىرناعىنان الىپ شىقسا دا، ەندى مىنا اشارشىلىق دەگەن اپاتتان الىپ شىعا الار ما ەكەن؟ ءبىر عانا قايشانى ما! اكەسى، شەشەسى، ءىنى-قارىنداسى، ءتىپتى بۇكىل 27ء-ىنشى اۋىل وسىنىڭ موينىندا ەمەس پە؟ مىناۋ كەرۋەندى 20-سىنشى تۋعان اۋىلىنا دا بۇرىپ اكەتەر ەدى-اۋ، ءبىراق اۋداندارىنىڭ بولەك بولىپ تۇرعاندارىن قاراشى. ول جاقتا دا بۇل اۋدانداعىداي قارەكەت بار شىعار. وندا دا اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسيا جۇمىس ىستەپ جاتقان شىعار. ءبارىنىڭ ەسىل-دەرتى الداعى پىسەر استىققا جۇرتتىڭ اۋزىن تيگىزۋ. سوسىن نە بولارىن ءومىر كورسەتەر.
قۋ تاماق نە ىستەتپەيدى، ءبىر جەردەگى سيرەك ەگىندى كورگەندە، مىناداي جاعدايدى ەستىدى: تۇقىم سەبىلىسىمەن اتكوشەكتەر ەگىندىككە قارعاداي جابىلىپ، توپىراق اراسىنداعى ءداندى بىرتىندەپ تەرىپ جەپتى. قانشا قۋعانمەن وكىمەت تۇك ىستەي الماپتى. كوسەنىڭ ساقالىنداي ور جەردەن ءبىر شىققان ساباق «مەن دە اشارشىلىقتىڭ قۇربانىمىن» دەپ تۇرعانداي. ەڭ قيىن ۋاقىت وسى يۋن ايى بولعالى تۇر.
اۋداندىق كوميتەت ءاp اۋىلنايعا ەسەپ جۇرگىزۋدى تاپسىردى: بۇرىن قانشا ادام بولىپ ەدى، ەندى قانشاسى قالدى؟ شودىر اۋىلدىق سوۆەت ءتوراعالارىن تۇگەل كوميسسيا قۇرامىنا كىرگىزىپ، ءبىرىنىڭ جەرىن بىرىنە ادەيى ارالاتتىرعان. سۇمدىقتى دا كورسىن، سۇراپىلدى دا ءوز جاندارىمەن سەزسىن. ورىس حالقى باسىم مەكەندەردە قانشا ايتقانمەن، مالدى تۇگەل سىپىرىپ، جۇرتتىڭ اۋزىنا توسپاعان. اقپەن جاندارىن ساقتاپ، جاڭا ەگىنگە جەتۋگە ماقتاۋلى بولماعانمەن، حالدەرى بار. ءبىراق بوسقىندار ولاردى دا قاجىتقان. اينالايىن قازەكەم، بەلسەندىلىككە باسام دەپ، اۋىلىمەن كوپ جەردە شوڭقيىپ قالىپتى. اشتىقتىڭ تىرناعى كيىز ۇيدەگىلەرگە قاتتىراق باتقان.
اقىلجان ەسەپ جۇرگىزۋدە قايشاسىنا قاتتى سەندى. ساۋاتىنىڭ بارلىعىنا شۇكىرشىلىك. ءبىراق اكەسىنىڭ شىداي الماي تۋعان اۋىلىنا كەتىپ قالعانى ەداۋىر الاڭداتتى. وزدەرى ءۇي بولعالى اكە ءجۇزىن كەرگەن جوق. بارىنەن دە ۋاقىت ءامىرى كۇشتى بولىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىن ەكى جاقتا تاستاي دومالاتىپ ءجۇر. التىن قازىعى، تۋعان اۋىلى. تۋىسقاندىق سەزىم جەم جەگەن جەرىن اينىتپاي تاباتىن جىلقى سەكىلدى تۋعان اۋىلىنا اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي الىپ كەتكەن عوي. ايتپەسە كوپتەن بالاسىن ءبىر يىسكەۋ ءۇشىن جارتى كۇن ايالداۋىنا بولماس پا ەدى. كەلەر مەرزىمى بەلگىسىز، قۇر كۇتىپ قالام با دەپ ويلاعان شىعار. مىناداي جاعدايدا يەسىز تاستاپ كەتكەن ءبىر ءۇيىر جىلقى ونسىز دا مالساق ادامنىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شۇرقىراعان دا تۇرعان شىعار. ادالدىقتىڭ دا قامشىسى اياماي الدىنا سالىپ ايداي بەرەدى. اقىلجاننىڭ تۇسىنىگىندە اكەسى سونداي قامشى ۇدايى ۇستىنەن ءۇيىرىلىپ تۇراتىن پەندەلەردىڭ قاتارىنا جاتادى. شۇعىل كەتىسىن سولاي دەپ قانا ءتۇسىندى.
ءبىراق كەشەگى ءوز باسىنان كەشكەن وقيعادان زارەسى ابدەن كەتىپ تۇر. قۇداي مىقتاپ ساقتادى، ايتەۋىر. سولاي بولىپ جۇرمەسە. اۋدان ورتالىعىنان ەرتەلەتىپ شىققان. ۇيگە جەتۋگە اسىق. جولدىڭ ەكى جاعىنداعى قالىڭ شي جاز شىققاننان بەرى ءارقايسىسى ءوز تۇبىنە ءبىر-بىر قاراقشى تىعىپ قويعانداي كورىنىپ جۇرەتىن-دى. سول سەبەپتى مە، مىلتىعىن تاستامايدى، جولعا شىعاردا شابدار اتتىڭ ايىلىن مىقتاپ تارتىپ الادى. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدە كىسى ەتىن جەيتىندەر شىعىپتى، انە جەردە ولاي بوپتى، مىنا جەردە بىلاي بوپتى دەگەن سۋىق ءسوز كوبەيىپ كەتتى. كوميسسيا قۇرامىندا ءجۇرىپ، كورگەندەرىنە بۇل ۇرەي قوسىلعان سوڭ نە سورىم. قايشانىڭ قازانعا سالىنعان جاس ءسابي جونىندە ايتقانى تاعى بار.
اۋىلعا بەتتەسىمەن-اق وسى ويلار قامالاپ العان. سەنەتىنى — مىلتىعى مەن شابدار اتتىڭ الدىلىگى عانا. اشتاردى مۇنىڭ ءوزى ەمەس، استىنداعى كۇيلى اتى دا قىزىقتىرۋى مۇمكىن. جان-جاعىنا قاراپ، سىلاڭ اياڭعا باسىپ كەلەدى. ءشيدىڭ اراسىنان اندا-ساندا بىرەۋلەر قاراڭ ەتە تۇسكەندەي بولادى. ونىسى — قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ كەرى. دەگەنمەن سول ەلەستەردىڭ ءوزى-اق مىلتىعىنا سان جارماستىردى. بۇعان دا ەتى ۇيرەنە باستادى. ءۇش-تورت جەردەن جول بويى ءولىپ جاتقان ادامداردى كەزدەستىردى. العاشقى ەكەۋىن اينالىپ ءوتىپ، قالعان ەكەۋىنىڭ قاسىنان جاناي وتە شىقتى.
ورتا جولدا ەسكى زيرات بار-دى. جولاۋشىنى توناۋشىلار سول زيراتتى پانالايدى ەكەن دەگەن ءسوزدى دە ەستيتىن. زيرات جاققا ات ۇستىنەن مۇقيات قارادى. ءتىرى پەندە بايقالمايدى. ارىرەكتە، الاڭقالاۋ جەردەگى جول شەتىندە عانا بىردەڭە قاراڭداعانداي بولدى. ءبىراق جەرىنە جەتە الماي، بۇرالىپ قۇلاعان تاعى ءبىر سورلى شىعار دەپ جوبالادى. شالقاسىنان جاتىر. شابدار اتتىڭ دا ولگەن ادامداردىڭ قاسىنان وتۋگە ەتى ۇيرەنىپ قالىپتى. العاشقىداي اسا ۇركىنشەكتەمەدى. دەسە-داعى، ولىكتىڭ اتى ولىك قوي، اقىلجاننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. ماناعى قالعان تورتەۋ، ايتەۋىر، ءوزى باسقارعان اۋىلدان ەمەس، بەيتانىس ادامدار، تەگى بوسقىنداردان، اتكوشەكتەردەن بولۋ كەرەك. مىنا ادام دا سولاي بولعاي. بەت-اۋزىن ساقال مۇرت باسىپ كەتكەن. دەنەسى ءىرى ەكەن. ەگەر ءتىرى بولسا، قولىنا تۇسە كورمە، وندا بۇل دۇنيەمەن قوشتاسا بەرگەنىڭ. سۇلىق جاتىر، تەگى ءولىپ قالسا كەرەك. اناداي جەرگە كونە تىماعى كەتىپتى. قۇلاعان كەزدە باس كيىمنىڭ سولاي بولاتىنى زاڭدى عوي. شابدار ات پىسقىرىنىپ، اينالىپ ەتكىسى كەلىپ ەدى. اقىلجان وتان جىبەرمەدى. سۇلاپ جاتقان ادامنىڭ قاسىنان ەندى وتە بەرگەندە، شابدار اتا كەپ جونەلسىن. اقىلجان توپ ەتىپ قۇلاپ قالا جازدادى. جەرگە ءتۇسىرىپ العان شىلبىرىنا الگى ءولدى دەگەن ادامنىڭ تۇرا كەپ ۇمتىلعانى. شابداردىڭ ۋاقىتىندا ۇرىككەنى مۇنداي جاقسى بولا ما. ۇزاڭقىراپ بارىپ ارتىنا قاراسا، سولبىرايعان كۇيى الگى وزىنەن ءالى كوز الماي قاراپ تۇر ەكەن. اقىلجانعا تانىس ادام سياقتانىپ كەتتى. بۇلدىراعان كوزىن ءسۇرتىپ قايتا قارادى. اناربايعا ۇقسايدى. سۇمدىق-اۋ، ول قايدان ءجۇر بۇل جاقتا؟ ءبىراق اشتىق قايدا ايدامايدى. اشتىقتان با، الدە مىناۋ قيىن كەزەڭدە ءوش العىسى كەلىپ كۇتكەن بە؟
ەسەبىنىڭ زالىمىن قاراشى. ولگەن بولىپ جاتىپ ابايسىزدا شاۋجايدان الماق بولعان عوي. شىلبىر قولىنا تيسە ءبىتتى، مىلتىعىن موينىنان الىپ تا ۇلگەرە المايدى. قۇداي ءبىر ساقتادى، شابداردىڭ ۇرىككەنى قۇتقاردى بىلەم. تاقىمى بوس ادام بولعاندا، توپ ەتە تۇسەتىن ەدى، جاستايىنان اتقا شاپقانىنىڭ پايداسى.
اقىلجان مىلتىعىمەن الگى سۇمىرايدى اتىپ كەتكىسى كەلدى، ءبىراق ونىڭ ارتى قانداي بولادى؟ تاعى كوز سالدى، انارباي ءيتتىڭ ءدال ءوزى. سەندەي اپەرباقانداردىڭ الەگىنەن باستالعان زوبالاڭ، مىنە، نەگە اكەپ سوقتى. اقىرى بايدىڭ بالاسى اشتان ءولىپتى دەمەكشى، ءوزىڭ دە سازايىڭدى تارتىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي، وزگە اۋداننان اش بولماساڭ مۇندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟ قولىڭا تۇسكەنىمدە سەن مەنى ايامايتىن ەدىڭ. ارام قانىندى موينىما الىپ قايتەم. ەگەر قاسىمدا نارعازى كوكەم بولعاندا، مىنا قىلىعىڭ ءۇشىن سەنى ءتىرى جىبەرتپەيتىن ەدى. ونىڭ باتىلدىعىن ماعان بەرمەي قور بولىپ ءجۇرمىن عوي. كورىنگەندى اياعان بىردەڭەمىن. ءارى مىناۋ بيلىك باسىندا جۇرگەنىم دە قولبايلاۋ. اشتان ولگەن ادام مەن وق ءتيىپ ولگەن ادامدى اجىراتۋ قيىن با؟ ەكى ورتادا پالە بولىپ جۇرەرسىڭ. دەگەنمەن «زارەسىن ءبىر الايىنشى» دەپ اقىلجان موينىنداعى مىلتىعىن الىپ كەزەنگەن كۇيى شابداردىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ ەدى، الگى بيىك شيلەردىڭ اراسىنا زىپ بەرىپ جوق بولدى. سول تايعانىڭمەن كەت!
اكەسىن دە ءوستىپ ورتا جولدا بىرەۋ اڭدىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. ءقازىر مىنگەن اتتىڭ ءوزى جاۋىقتىراتىن بولىپ تۇر عوي. اناربايدىڭ زالىمدىعىنداي زالىمدىق وزگەنىڭ ويىنا ول جولدا كەلمەس دەيسىڭ بە؟ ءبىر كۇنگى تىرلىك ءۇشىن ارپالىس نە جاساتپاي ءجۇر.
مۇنىڭ ءبارىن ءۇي ىشىنە ايتۋعا جانە قورىقتى. ۇرەيگە ۇرەي قوسىلىپ، مۇلدە بەرەكەلەرى قاشىپ جۇرەر. قايشاسىن دا، اناسىن دا قورقىتقاندا، جۇرەگىن جارالاعاندا نە تۇسەدى. قالجىراعانىنىڭ سەبەبى جالپى اۋىرتپالىقتان دەپ ۇققان شىعار ولار. سولاي-اق بولسىن. ونىڭ ۇستىنە، س ۇلىنىڭ ءسۇيىر قاۋىزى شاشالدىرىپ، تاماعىنا تۇرماسى بار ما! ۇشكىر نەمە ارى قارىنعا كەتكەندە، ىشەكتى ءبۇلدىرىپ جۇرمەسە جارادى.
قۇدايتورىنىڭ مەرت بولعانىن اناسى ادام ولگەندەي ەتىپ ەستىرتتى. اقىلجان كوزىنە جاس الدى. ناعاشىسىنىڭ باعى قايتپاسا جارار ەدى. ال بالىق اۋلاپ جۇرگەنى اقىلدىلىق. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەگەن. بايگە جاراتىپ باس قوساتىن، دۋمانداتىپ توي جاسايتىن زامان با ءقازىر. ەڭ باستىسى — ءبىر قارىننىڭ قامى عوي. جۇتپەن جالعاسا كەلگەن مىناۋ 1932 جىلدىڭ اشتىعى قانداي جامان بولىپ ءجۇر. مالعا — جۇت، ادامعا — اشتىق. بۇدان اسقان زوبالاڭ بولا ما؟ انشەيىندە ەشكىسى لاقتاسا، بىر-بىرىنە تۇرا جۇگىرەتىن اعايىن ەندى بىر-بىرىنەن قاشىقتاپ بارادى، قاتىگەز بولىپ بارادى. قۇلقىن قۇرعىر بارىنەن ءامىرلى ەكەن، ەڭ ۇلكەن بيلىك ەندى سونىڭ قولىندا.
— ءارى ايداۋدا، ءارى بوتەن ەلدە، مەنىڭ تۇقىمىمنان تۇك قالمادى-اۋ، — دەپ زار يلەدى قايشا. اقىلجاننىڭ دا قولقاسى ءۇزىلىپ كەتە جازدادى. مىنا كۇيدە تۇقىمى جونىندە ويلاۋعا شاماسى كەلگەن پاراساتىنا باس ءيدى. ال ءوزى بولسا، قوسپانبەت اعاسىنىڭ قوس قىزىعىنىڭ كوز جۇمۋىنا جول بەردى. اۋدانى وزگە دەگەندەي، ەكى ورتادا وتە المايتىن مۇحيت بار ما ەدى؟ ىرگەلەرىن سونشاما اۋلاق سالىپ العانى نەسى. اكەسىنىڭ شىدامسىزدىق جاساۋىندا قيسىن بار. كەتكەنى دۇرىس بولعان.
قولىنان كەلسە، ءۇش جارىلۋعا دايىن. نارعازى دەپ اناسى، تۇقىمىم دەپ قايشاسى، تۋعان اۋىلىم دەپ ءوز جۇرەگى جۇلمالايدى. اۋىلنايلىق شاعىنداعى قىزمەت وزگەگە پايعامباردىڭ بيىگىندەي كورىنەر. مۇنى تۇقىم-تۇياعىمەن اق ماي قۇسىپ وتىر دەپ ويلايتىن شىعار. س ۇلىنىڭ قاۋىزىنا شاشالىپ، جول اڭدىعان قاراقشىنىڭ قارماعىنا تۇسە جازداعانىن كىم ءبىلسىن. اۋىلنايدان ارتىق بۇل كۇننىڭ اۋىرتپالىعىنا ارقاسىن توسقاندار بار دەيسىڭ بە؟ جيىرما جاسىندا قاتپاعان توپشىسى مۇنداي ءزىلدى ءۇزىلىپ كەتپەي قالاي كوتەرىپ ءجۇر ەكەن. اۋىلدىڭ سالماعىنىڭ ءوزى مۇنداي، اۋداننىڭ سالماعى، وبلىستىڭ سالماعى قانداي دەسەڭشى. كوز الدىندا شودىر مەن ءجۇسىپ كەلدى. شودىردى ءجيى كورەدى، جەزدەسىنەن بىلتىرعى قىستان بەرى حابار جوق. اجىراسقاندارىنا ءبىر جىل تولماسا دا، مىناۋ سۇراپىل ۋاقىت اتام زامانداي بولىپ ءوزى سونشا قالاي الىس كورىنەدى؟ قىزىققا تولى كەزدە ۋاقىتتىڭ دا اياعىنا جەل ءبىتىپ، تەز ءوتۋشى ەدى، اۋىرلىق اياققا ءزىل قارا باتپان بايلاعانداي جىلجىتپاي تۇر عوي. ەگىننىڭ پىسۋىنە از-اق قالعان مەزگىلدىڭ ءوزى قانداي قاشىق كورىنەدى. ونىڭ ءالى قانشا ءومىردى جالمارى بەلگىسىز.
شودىردىڭ بۇگىنگى كەيپى اۋداننىڭ ايناسىنداي. شاشى كادىمگى سەكسەندەگى قارتتىڭ شاشىنداي اق سەلەۋ بولىپ كەتكەن. ونىڭ بەتىندەگى اجىمنەن مىناۋ الاتاۋدىڭ ساي-سالاسىنىڭ سانى از شىعار. وزگە اۋداننان گورى بۇل اۋداندا اشتىققا ۇرىنعاندار سالىستىرمالى تۇردە عانا از. ايتپەسە توتەنشە كوميسسيا قۇرعىزىپ، جاعالاي جاردەم كورسەتكىزە مە؟ كەلىمسەكتەر، بوسقىندار ءولىمدى كوبەيتىپ جىبەرگەن. ولار دا — ادام عوي. قايىرىم كورگەن ءبىر قايىرشىنىڭ ءسوزى مىڭ قايىرشىنى شاقىرادى. ءار-ار اۋىلدان، اۋداننىڭ ورتالىعىنان اشتىرعان ۇلەسپە قارا كوجەنىڭ ءوزى اشتاردى قارا شىبىنداي قاپتاتىپ جىبەردى ەمەس پە. ەندى ءتىپتى جاڭا نۇسقاۋ بولدى. ەلگە، جەرگە، اۋدانعا بولمەي، اش اتاۋلىعا قول ۇشىن بەرۋ كەرەك. شودىر ونسىز دا نار تاۋەكەلگە باسىپ، ەكى قامبا نز-نى تاراتتىرىپ جىبەرگەن. سول ءۇشىن ءوز نكۆد-سى ۇستىنەن ارىز بەرگەن. الدىمەن اشتىقپەن كۇرەسەم، ارىزعا جاۋاپ سوسىن دەپ جۇرگەندە قۇداي ونداپ كەڭشىلىك كەلدى. اش اتاۋلىعا كومەكتەسۋ جونىندە نۇسقاۋ ءتۇستى. نز-نىڭ ورنى ەندى تابىلادى.
اق گۆاردياشىلارمەن كۇرەس، تاپ جاۋلارىمەن كۇرەس، ءىرى بايلارمەن كۇرەس، وتىرىقشىلىق ءۇشىن كۇرەس، ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەس، كولحوزداستىرۋ ءۇشىن كۇرەس، ەندى اشتىققا قارسى كۇرەس — كۇرەستەن كۇرەس، ءتىپتى كوز اشا الماي قويدى عوي تەگى. شودىردىڭ شاشى اعارماعاندا، كىمنىڭ شاشى اعارادى. بارىنەن دە ءوتىپ كەتكەنى وسى اشتىق. ەرتەڭىمىز ءۇشىن كۇرەسەمىز دەپ، سول ەرتەڭىمىزدى جاسايتىن ادامداردان ايىرىلىپ قالساق، ول كۇرەستە نە ءمان بار؟ كۇرەسۋ ءۇشىن عانا كۇرەسە بەرمەي، ريەۆوليۋسيا كۇندەرىندە توككەن قاننىڭ وتەۋى بولماۋشى ما ەدى. بولاتىن ۋاقىت تا جەتكەن جوق پا! سول ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك قوي. مىناۋ اشتىق دەگەن پالە كۇرەسىمىزدىڭ ناتيجەسى مە، جوق، الدە كۇرەسەمىز دەپ ءجۇرىپ، الدى-ارتىمىزدى ويلاي الماي جىعىلعان جارىمىز با؟ كۇرەس مۇراتى — جىعۋ، جىعىلۋ ەمەس. ال اشارشىلىققا ۇشىراۋدان ارتىق وماقاسا جىعىلۋ بولا ما؟ قىرقا شالىپ، گۇرس ەتكىزىپ قۇلاتايىن دەپ تۇرعان وسىناۋ قيىن ساتتەن قالاي شىعۋ كەرەك. ونى قارتايتقان، وسى اق شاشتىڭ ءاربىر تالىندا اۋىرتپالىقتىڭ ءىزى جاتىر.
قامباداعى استىقتى تاراتىپ جىبەرۋىندە دە ۇلكەن سىر بار. جەيتىن، سەبەتىن ادام قالماسا، ول استىق كىمگە كەرەك. ەرتەڭ ونى كىم ەگىپ، كىم قايتا استىق ەتىپ وسىرەدى؟ اندا-ساندا نارعازىلاردان حابار بار ما دەپ سۇراۋشى ەدى شودىر، ءقازىر ودان دا قالدى. مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر.
— قايشانى قارايتىپ الامىز-اۋ، — دەدى ءبىر كۇنى. — مەنىڭ بايقاۋىمدا، ول — پەداگوگ بوپ تۋعان ادام. اۋىلداعى مەكتەپتەردىڭ ءبارى بيىلشا جابىلدى. دەتدومعا كەلسە، قانداي جاقسى بولار ەدى.
— بارسىن، وندا الىڭىز. - بۇل ادامعا قارسى پىكىر ايتۋدى كۇنا سانايتىن اقىلجان شىن ىقىلاسىن ءبىلدىردى.
— جاڭا قوسىلعان ەكەۋىڭدى اجىراتىپ...
— ءىس مۇددەسى تالاپ ەتسە، شىدايمىز دا.
— دەتدومداردا بالالار ورىسشا بىلمەيدى، تاربيەشىلەر قازاقشا بىلمەيدى. مىنە، قيىندىق قايدا، — دەدى شودىر. - ءار دەتدومدا قازاق تاربيەشىلەرى بولسىن دەگەن نۇسقاۋ بەردى. قايدان تابادى؟ ولاردى تابۋدان گورى رايكومنىڭ سەكرەتارىن تابۋ وڭاي بولار ءقازىر.
— مەن شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن، شودىر اعا.
— جانىمدى جەپ جۇرگەن تاعى ءبىر جاي، قازاق بالالارىنىڭ كوبى ۆانيا، ماكسيم، پەتيا، ساشا، ۆەرا، تانيا، تامارا بوپ كەتكەن. نە وت حوروشەي جيزني، كونەچنو. ەرتەڭ جاقسى كۇن دە كەلەر. سوندا بىرەۋ بولماسا بىرەۋ اۋداننىڭ حاتشىسى ورىس بولعان سوڭ، ءبارىن ورىس قىپ جىبەرگەن عوي دەمەي مە؟ بۇل قازاق حالقىنىڭ الدىندا مەن ءۇشىن وتەلمەس قىلمىس بولادى. ءار ادامنىڭ بۇگىنگى تىرلىگى ءۇشىن كۇرەسۋمەن بىرگە ار جاعىن دا ويلاۋىمىز كەرەك؟
بەلوزەروۆتىڭ بۇل پىكىرلەرىن ەستىگەندە، قايشا قاتتى تەبىرەندى. ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ دەپ اقىلجانعا قارادى.
— مەنىڭ ايتقانىم ايتقان. ءوزىڭنىڭ ورنىڭدى اۋىستىراتىن بىرەۋ تابىلعانشا بارساڭ بار، ءتىپتى شودىردىڭ كوڭىلى ءۇشىن.
10
فەودور افاناسيەۆيچ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كەڭسەدەن كەتە المادى. كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن ۇزاق وتىردى. بۇل شام جالعىز وسى رايكومدا عانا بار. سارقاندتىڭ سارقىراعان سۋى ءبىر جاعىنان قۇلاق تۇندىرعانمەن، ءبىر جاعىنان، ءبىرتۇرلى كوڭىل جۇمسارتاتىن سەكىلدى. اندا-ساندا الىستان قىرعاۋىلدىڭ تۇنگى شاقىرعانى ەستىلەدى. نە دە بولسا تاۋ جاقتا، قالىڭ اعاش اراسىندا ءجۇر-اۋ، سورلى. اشتاردىڭ اڭدۋىنان امان قالعاندىعىن ءبىلدىرىپ، ءتىرىمىن، ءتىرىمىن دەپ تۇرعانى شىعار. بۇگىن ءتىرىسىڭ، ەرتەڭ بىرەۋ تۇزاق قۇرسا قايتەسىڭ؟ ونىڭ جالعىز-جارىم شىققان ءۇنىن سۋدىڭ ارقىراعان گۇرىلى كومىپ-كومىپ جىبەرگەندەي بولادى. مۇلگىگەن قاراڭعىلىقتى ءتۇرىپ تاستاپ تۇرعان وسى ەكى ءۇن. بىرىندە ادەمىلىك، جۇمساقتىق، بەيكۇنالىك بولسا، بىرىندە ورلىك، وكتەمدىك، دۇلەي كۇش بار سەكىلدى. سول دۇلەيلىگىمەن سازدى، سىلقىم ءۇندى تۇنشىقتىرىپ-تۇنشىقتىرىپ جىبەرەدى.
ءوز ءۇنى دە وسى قىرعاۋىل ۇنىندەي ايقىن شىققانمەن، اناۋ سۋ سارىلىنداي دۇلەي ءبىر گۇرىل باسىپ جىبەرسە قايتەدى، ەستىرتپەي جۇرسە، نە ىستەيسىڭ؟ الدىنداعى مالىمەتكە كوزى تۇسكەندە، جۇرەگى تاعى زۋ ەتە قالدى. جوق، بۇدان ءارى ءۇنسىز قالۋعا بولمايدى، جازۋى كەرەك. ەڭ بولماسا ءوزىنىڭ ارى الدىندا اقتالاتىنداي، كوڭىلگە مەدەۋ تۇتارلىق بىردەڭە بولۋى كەرەك. اۋىلدىق سوۆەتتەردىڭ جىبەرگەن دەرەكتەرى بويىنشا، مالىنىڭ وننان ءبىرى، ادامداردىڭ جارتىسى عانا قالعان. مىناۋ سۇمدىق! استىق پىسكەنگە دەيىن ءالى تالايدى كور كۇتىپ تۇرعان شىعار. كەنەۋى كەتكەن حالىقتى كورسەتكەن جاردەمنىڭ دە قۇتقارار ءتۇرى جوق. كەشىگىپ قالدىق، كەشىرگىسىز قاتە جىبەردىك. اپات وتكەننەن كەيىن ايعايلاعاننان نە پايدا، الدىن الۋ كەرەك ەدى. تولقىپ كەلگەن ويلار قاعازعا تۇسەردە بىتىراپ قاشا بەردى. ءىرىڭى ابدەن كەرنەپ جارىلعالى جۇرگەن كوڭىلدىڭ قاندى سورپاسىنىڭ اۋزىن اشقان بۇگىنگى كوشەدەگى كورىنىس ەدى. كادىمگى بورەنەدەي قاتار-قاتار ءتىزىپ تاستاعان ولىكتەر. ونى جيناۋشىلار بەلوزەروۆتى كەس-كەستەپ جىبەرمەي:
— مىنانى ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز، بۇل پالەدەن ەندى قۇتقارىڭىز. بۇدان ءارى جۇمىس ىستەۋگە ءداتىمىز شىدامايدى. ارالارىنان سۇزەكتەن ولگەندەر شىقتى، — دەدى. — ەندى اشتىققا قوسا ىندەت قاپتايدى.
فەودور افاناسيەۆيچتىڭ كوزى الاقانداي بولعان. دەرەۋ اۋداندىق دەنساۋلىق ساقتاۋ بولىمىنە حابار سالعاندا، ول دەرەك راستالدى. ساسۋلى ەكەندىكتەرىن ايتتى. بىر-بىرىمەن ۇشتاسا كەلگەن ناۋبەت. الدىمەن جۇت، سوسىن اشتىق، ەندى، مىنە، ىندەت. شىنجىردىڭ شىرشىعىنداي بىر-بىرىمەن جالعاسىپ جاتىر. ءبارىنىڭ توركىنى ءبىر، كىنالى...
ءۇش-تورت بەت قاعازدى جىرتىپ تاستادى. «قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە. ونىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ف.ي.گولوششەكين جولداسقا...» دەپ باستايدى دا جىرتادى. قالاي باستاسا ەكەن؟ بىرەۋ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاعانداي قايتا-قايتا تۇتىعىپ وتىر. الدىنداعى مالىمەتتەر جاز-جاز دەسەدى. ماناعى كوشەدە كورگەن كورىنىس ەندى قاشان دەپ ەكى وكپەسىن قىسادى. ءتىپتى ولىكتەر ءوزىمىز قول قويامىز دەپ اتىپ-اتىپ تۇرعانداي. شوشىنعاننان باسىن كوتەرىپ الىپ ەدى، بولمەدە جالعىز ءوزى ەكەن. قىرعاۋىل ءۇنى الىستان قوڭىراۋلاپ ەستىلدى. ونىڭ داۋسى انىق. مۇنىڭ داۋسى نەگە شىقپايدى. وزەننىڭ سارىلى كەلدى قۇلاققا. بۇل دا انىق. كۇندىز بايقاماي ما، الدە تۇندە سۋ سارىلى شىنىمەن كۇشەيە مە؟ ولگەندەر وسيەتىن ايتقىزباي قوياتىن ەمەس. ول كەڭسە تىلىمەن جازۋعا ءتىپتى كەلمەيدى، ول جاعىنا شودىردىڭ توسەلگەنى بار ەدى. اششى كۇيىندە جازۋ كىبىرتىكتەتىپ، ءوزىنىڭ زارەسىن الىپ وتىر. مىنا كۇيىندە حاتقا قول قويعان ادامنىڭ اقىلى دۇرىس پا دەپ كۇمان كەلتىرۋى مۇمكىن. ءارى ءوزى رايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولسا.
فەودور افاناسيەۆيچ ىزا بوپ كەتتى. بىلاي تارتساڭ — وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ — اربا سىنادى. ءبارى ءبىر شىعىن. ءبارى ءبىر قۇلايتىن قۇز. سياعا مالىنعان قالامىن لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. ستولدىڭ ۇستىنە نايزاداي قادالىپ، ءدىر-دىر ەتىپ تۇرا قالدى. مۇنى كۇتپەگەن شودىر مىرس ەتىپ كۇلدى. ادەيى قادايىن دەپ لاقتىرسا عوي، مۇنداي شانشىلماس ەدى. شاشىراعان سيا ستولدىڭ ءۇستىن بىلعادى. الىستاۋ جاتقان، جازايىن دەپ وتىرعان قاعازىنا دا ءتيدى. ءبىر بەت تاعى كورزيناعا لاقتىرىلدى. دىرىلدەپ تۇرعان قالامدى سۋىرىپ الدى. سيىردىڭ باشايىنداي ايىرىلا كىرگەن قالامۇش تارتىپ العاندا قايتا بىرىكتى. ياعني جازۋعا جارايدى. كەرنەگەن ىزا كەمەرىنە تۇسكەندەي. ال تالايدان جانىن قيناعان ويلار قاعازعا تىزىلگەندە، مۇمكىن، اۋزى جارىلعان قاندى شيقانداي سولقىلداتقانى باسىلار.
فەودور افاناسيەۆيچ تازا بەت قاعازدى الدىنا قايتا الىپ، جاڭا لاقتىرعان قالامدى سياعا قايتا مالدى. قىرعاۋىلدىڭ تۇنىق ءۇنى تاعى ەستىلدى.
«قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ
ءبىرىنشى سەكرەتارى گولوششەكين جولداسقا!
ءقادىرلى فيليپپ يسايەۆيچ!
اششى دا بولسا كوز كورگەن شىندىقتى بايان ەتۋدى بولشيەۆيكتىك پارىزىم دەپ سانايمىن. مەن سوناۋ ازامات سوعىسىنان باستاپ، وسى جەتىسۋ وڭىرىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋىنا، سوسياليزم جەڭىسىنىڭ ءورىس الۋىنا تىكەلەي كۋا بولىپ كەلە جاتقان اداممىن.
پارتيا قايدا جىبەرسە، سوندا ايانباي قىزمەت ىستەپ ءجۇرمىن. ءوزىمدى لەنين يدەيالارىنىڭ جۇزەگە اسۋى جولىنداعى كۇرەسكەرمىن دەپ سانايمىن. كۇرەس قيىندىقسىز بولمايدى، ارينە. ونىڭ بۇرالاڭى دا كوپ. ءبىراق قاتەگە ۇرىندىراتىن بۇرالاڭعا تۇسپەۋ كەرەك ەدى. سول بۇرالاڭ - مىنا اشتىق. اشتىقتى قولدان جاساعانىمىزدى اشىق ايتقىم كەلەدى. بۇل قاسىرەتكە ۇشىراعان قازاقتار. مەن جاستايىمنان قازاق اراسىندا ءوسىپ، ولارمەن ەتەنە ارالاسقان، ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءومىر سالتىن، ءداستۇرىن ابدەن ءبىلىپ وسكەن اداممىن. بۇلاردىڭ تىرشىلىك كوزى—مال. ال سول مالدى كوللەكتيۆتەندىرۋدى تەز اياقتايمىز دەپ، سىپىرىپ العانىمىز قاتەنىڭ ەڭ سوراقىسى بولدى. ياعني وكىمەت اتىنان ولاردى تىرشىلىك كوزىنەن ايىردىق. ەل جاعدايىن بىلەتىن بىزدەردىڭ پىكىرىمىزگە ەشكىم قۇلاق اسقان جوق. يا كوللەكتيۆتەندىرۋ، يا پارتبيلەت! ماسەلە، مىنە، وسىلاي قويىلدى. ءوزىڭىزدىڭ اتىڭىزدان دەپ ايتىلعان ءزىلدى نۇسقاۋلاردى ۇستى-ۇستىنە الىپ جاتتىق. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، ايىر تۇياق قالماسىن». جەرگىلىكتى جەرلەردە وسىنداي كەلەمەجگە ۇشىرادىق. مەنىڭ وسى ناۋقاننىڭ باسىندا ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەن حاتىم سىزگە جەتتى مە، جەتپەدى مە، ول جاعى ءالى بەيمالىم. سونداعى كۇدىكتەرىمنىڭ ءبارى ءقازىر تۇپ-تۋرا كەلىپ وتىر. ول ايتقاندارىم ساۋەگەيلىك ەمەس ەدى، ءامىر شىندىعىنان تۇيگەندەرىم بولاتىن.
اسىعىستىقتىڭ اقىرى اپاتقا اكەپ سوقتى. ماياسىز ەل اشارشىلىقتىڭ تىرناعىنا بىردەن ءىلىندى. سىزدەردەن جاسىرا المايمىن، وتىرىك مالىمەت بەرۋ ولىممەن تەڭ. شىندىقتى ايتايىن، پارتيانىڭ الدىندا ءجۇزىم قارا بولماسىن. ورتاققا تۇسكەن مالدى باعۋ جۇيەسى ءالى جوق ەدى، حالىق وعان ءازىر ەمەس-تى. وزىمنەن كەتتىڭ، «كۇل بولماساڭ ءبۇل بول» دەپ قارادى. مۇنىڭ ءوزى شارۋانىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان پسيحولوگياسى ەدى. ۇلكەن قاتە سونى ەسكەرمەۋدە بولدى.
شاما كەلمەيتىن ءجونسىز سالىقتارعا نەگە باردىق؟ ول شارۋالاردى مۇلدە تۇرالاتتى. اۋەلى وبلىستان كەلگەن ءبىر وكىل وسىدان ءبىر جىل بۇرىن «ءجۇننىڭ جوسپارىن ورىنداماعانسىڭدار» دەپ قىستا قوي قىرىقتىردى. كوپە-كورىنەۋ مالدى قىرىپ سالدى. ونى كەش ءبىلىپ قالعانىما وكىنەم، مەن ول وكىلدى ايداپ شىقتىم. مۇلدە استىق ەكپەيتىن اۋىلعا استىق سالىعى نەگە سالىنادى؟ ازىن-اۋلاق قالعان مالىن سول سالىقتى وتەۋ ءۇشىن ايىرباستاپ جىبەرگەندەر دە از بولعان جوق. كۇن كورەتىن تۇكتەرى قالمادى. ال ورتاققا تۇسكەن مال ەكى ورتادا يەسىز قالدى. وعان جۇت كەلىپ كيلىكتى، جۇتتان — اشارشىلىق. قانداي قاسىرەتتىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.
مۇمكىن، سەنبەسسىزدەر، بۇكىل ءبىر اۋىلدان ءبىر ءتىرى جان قالماعان جاعدايلارعا ءجيى كەزدەستىك. كەيبىر اۋلەتتەردەن اۋەلى تۇقىم قالمادى. قوعامدى دامىتاتىن ەڭ باستى رەزەرۆ — ادامداردان ايىرىلدىق. قولعا العان شارامىز وتە كەش، ونىڭ كومەگى شامالى بولدى. اتام زاماننان كەلە جاتقان «اۋرۋدىڭ الدىن ال» دەگەن قاعيدانى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدىڭىزدەر.
مەن ءوزىم ىستەيتىن ءبىر اۋدانداعى جاعدايدى عانا ايتىپ وتىرمىن. مۇمكىن، باسقا جەرلەردە ولاي بولماعان شىعار. ءبىراق اش بوسقىنداردىڭ گەوگرافياسى ماعان وتە كەڭ كورىندى. سوعان قاراعاندا، مەن بۇل اپاتتى جاڭا قۇرىلىستىڭ، ءسوسياليزمنىڭ بەدەلىن تۇسىرگەن قايعىلى وقيعا دەپ بىلەمىن.
دەرەۋ، دەرەۋ شۇعىل شارا كەرەك. بىرىنشىدەن، استىق پىسكەنگە دەيىن ەلدى تويىندىرماسا بولمايدى. ول ءۇشىن جەرگىلىكتى جەردىڭ قولىن بايلاماڭىزدار. ءبىر قويمانى اشۋ ءۇشىن، ءبىر توننا استىق بوساتۋ ءۇشىن قانشاما كەلىسىم، نۇسقاۋ كەرەك. ادامدار قىرىلىپ بىتكەننەن كەيىنگى رۇقساتتىڭ قۇنى ءبىر تيىن.
ەكىنشىدەن، ەل ەسىن جيناسىمەن شارۋالاردىڭ قولىنا مال تيگىزۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. وسىرە العانىنشا ءوسىرسىن. بۇل تۇستا دا جەرگىلىكتى جەرگە ينيسياتيۆا بەرگەن ءجون. ءبىراق اشىپ ايتار جاي، سىرتتان اكەلمەسە، وزىمىزدە ۇلەستىرەتىن مال قالعان جوق. وزگەنى بىلمەيمىن، ءبىزدىڭ اۋدانعا بۇل جونىندە ۇلكەن كومەك كەرەك.
ۇشىنشىدەن، ىندەتكە قارسى رەسپۋبليكا بويىنشا ۇلكەن كۇرەس جاريالاۋ دۇرىس بولار ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ءوز قولىمىزدان كەلمەيدى. دارىگەر دەگەنىڭ قاسقالداقتىڭ قانىنداي قىمبات. اسا ءبىر شۇعىل شارا قولدانباساق، قالعان ادامداردىڭ ءوزىن ىندەتتىڭ اۋزىنا توسۋىمىز مۇمكىن. مۇنى ءتىپتى كەزەكتەن تىس ماسەلە دەپ قاراعان ءجون. توتەنشە وقيعا.
تورتىنشىدەن، قازاق اۋىلدارىنا، تازا قازاق كولحوزدارىنا ەگىن ەگۋدى، ءشوپ شابۋدى، جيناۋدى ۇيرەتەتىن ماماندى كىم دايارلايدى؟ ولاردى ورتالىقتا وقىتىپ، دەرەۋ دايارلاعان ءجون بولار ەدى. ومىردەن كورگەنىمدى ايتايىن. ءبىزدىڭ اۋدان - قازاق، ورىسى ارالاس اۋدان. جەر ەمگەن ورىستارعا اشارشىلىقتىڭ ءتىسى اسا باتا قويعان جوق، استىعى بار، كارتوبى بار، ولار ءىلدالداعا جارادى. ەرتەرەك ءشوپ جيناپ الىپ، مالدارىن دا نەگىزىنەن امان ساقتاپ قالدى. ياعني قالىپتاسقان ءومىر سالتى ۇلكەن ءرول اتقاردى. اشارشىلىق اپاتى كەلگەنشە ءبىز قازاقتاردى ونداي ماشىققا ۇيرەتە العان جوقپىز. ءتىپتى كەزىندە ورىس شونجارلارىندا جالدا بولعان قازاقتاردىڭ قىر قازاعىنان جاعدايى الدەقايدا دۇرىس بولدى. ءبىراق جالپى كەلگەن اپات ولاردى دا السىرەتىپ كەتتى.
بەسىنشىدەن، بوسىپ كەتكەندەردى تۋعان جەرىنە قايىرۋدىڭ امالىن ويلاسا. ولاردىڭ ءبارى بىردەي قىرىلا قويعان جوق شىعار. وسىعان ىنتالاندىراتىن شارالار كومپلەكسى جاسالسا، نۇر ۇستىنە نۇر. ايتالىق، كەلە سالىسىمەن، مال بەرۋ، كولحوزعا كىر دەپ زورلاماۋ، الىم-سالىقتان بوساتۋ، تەگىنە قاراپ قۋعىنعا سالماۋ. جاسىراتىنى جوق، كوپ قازاقتار اشارشىلىقتان بۇرىن ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ كەزىندە، كولحوزعا بىرىگۋگە زورلاۋ كەزىندە وزگە جەرلەرگە اۋىپ كەتتى. سولاردىڭ قايتۋىنا دا ءقازىر جاعداي جاساۋ اسا ءبىر ادىلدىك بولار ەدى. قازاقتاردىڭ اتامەكەندى قيماۋ سەزىمى ەرەكشە. ونى پايدالانۋ كەرەك. اشارشىلىق جۇرتتىڭ ءبارىن الەۋمەتتىك جاعىنان «تەڭەستىرەدى». ەندى باي تۇقىمى دەپ قۋدالاۋدى دا قويعان ءجون سەكىلدى. ءبىرىن-بىرى كورسەتۋ جاعىنان قازاقتار وتە بەلسەندى بولدى. ءتىپتى ورتاشالاردىڭ ءوزى سول كورسەتۋدەن باي قاتارىنا جاتقىزىلدى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ ەداۋىر بولەگىن سوسياليزمنەن ۇركىتىپ الدىق.
اشارشىلىقتىڭ اششى ساباعى وسىنداي ويلاردى دا تىقپالايدى. سەن قايدا بولعانسىڭ، كوكتەن ءتۇستىڭ بە دەرمىز. مەن كوكتەن تۇسكەن جوقپىن، ءار قىزمەتتە ءجۇرىپ، وسى وقيعالاردىڭ تىكەلەي كۋاسى بولدىم، ونى جۇزەگە اسىرىستىم، اسىرا سىلتەۋگە دە اتسالىستىم، ءبىراق ءوز ەركىممەن ەمەس، پارتيا اتىنان ايتىلىپ جاتقان سوڭ، امالسىزدان سوعان باردىق. سول ءۇشىن ءوزىمدى ايىپكەر سانايمىن. ارينە، ءوز باسىما قاتەر تونسە دە، بۇلقىنىپ شىعۋىم كەرەك ەدى، قورىقتىم. مىناۋ اشتىق، اسىرەسە، قازاق حالقىن قاتتى قاۋساتتى. تاعى قايتالايمىن، مەن ءوزىمدى دە كىنالى سانايمىن. سىرتتان كەلگەن سىزدەر تۇرعاي (بۇل ايتقانىم ءۇشىن عافۋ ەتىڭىز، پارتيا تاپسىرماسىمەن كەلدىڭىز عوي)، ولكەنىڭ جاعدايىنا قانىق مىنا ءبىز سەكىلدىلەر دە ناۋقاننىڭ شىلاۋىندا كەتە بەردى. مەن ءوز ايىبىمدى ەشبىر كەمىتپەيمىن. ول بولشيەۆيكتىك ادالدىقپەن سىيىسپايدى. وسى حاتتى جازۋىمنىڭ ءوزى دە سول ايىبىمدى مويىنداۋدىڭ كۋاسى بولسا كەرەك. ار الدىندا ارىلعىم كەلگەنى شىعار.
بۇگىنگىنىڭ زارى ەرتەڭگىنىڭ زاڭىنا اينالىپ كەتپەسىن دەپ جازىپ وتىرمىن. اشارشىلىقتىڭ اپاتى سۇمدىق بولدى. مۇمكىن، جوعارىدا وتىرعاندارعا كوپ جاي كومەسكى شىعار. مىنا بىزدەردىڭ كورگەنىمىزدى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. سوندىقتان دا وسىنداي اششى سوزدەر شىعىپ وتىر. جوعارىدا كوتەرگەن ماسەلەلەرگە نازار اۋدارساڭىزدار، مىڭ دا ءبىر راقمەت ايتار ەدىم.
الىپ-قوسارى جوق اششى شىندىقتى جازۋشى
بەلوزەروۆ فەودور افاناسيەۆيچ.
يۋن، 1932 جىل.
فەودور افاناسيەۆيچ جازعانىن بىرنەشە قايتا وقىپ شىقتى. جىرتىپ تاستاعىسى كەلدى. تىم باتىل جازىلعان ەمەس پە؟ جوق، ءدال ءقازىر وسىلاي جازباسا بولمايدى. كولەگەيلەۋدىڭ، كولگىرسۋدىڭ زاردابىن تارتقان جوقپىز با؟ كولحوزداسۋ قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر، جۇرت ونى قاتتى قولداۋدا دەدىك، قىپ-قىزىل وتىرىك. اشارشىلىق كەلدى دەۋدەن ات-تونىمىزدى الا قاشتىق. سوۆەت وكىمەتىنىڭ بەدەلى تۇسەدى، مۇمكىن، جاعداي تۇزەلەر دەپ ەسەك دامەلى بولدىق. جاعداي تۇزەلمەدى، قيىنداي ءتۇستى. اقىرعى ناتيجەسى مىناۋ. العاشقىدا ەپتەگەن عانا اشتىق بار دەدىك، ال ادامدار باۋداي ءتۇسىپ قىرىلىپ جاتتى. نەگە، نەگە جاسىردىق، اۋرۋىن جاسىرعان الدىمەن ولەدى. اتويلاپ ويباي سالىپ تۇرعان سەزىمدى تۇنشىقتىردىق تا، وتىرىك اقپارعا قول قويدىق. اۋىلدىڭ نامىسى، اۋداننىڭ نامىسى. جالعان نامىستىڭ جاسىرىنباق ويناۋى.
وسىنداي كەيبىر اقپارلارمەن ءوزىمدى دە سوعۋى مۇمكىن-اۋ. سوقسا سوقسىن. قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋ كەرەك. زورلىقشىل وكىلدەر بۇل جەردە دە جالت بەرىپ شىعا كەلەتىن شىتار. اشتىقتى ازايتتىق، پارمەندى شارا قولدانىلدى دەپ ۇيالماي-قىزارماي جازىپ جاتتى-اۋ. وزدەرى وتىرىكشى بولىپ قانا قويماي، بۇلاردى دا وتىرىككە ۇيرەتتى. ناعىز ەكىجۇزدىلىك! بۇل كەساپات قايدان كەلدى، قالاي كىردى؟ ۋاقىتشا جاقسى اتانۋ ءۇشىن بە؟ تاپ سولاي شىعار-اۋ. قىزمەت قىمبات، جەتكەن دارەجەنى كيۋ قيىن. شىندىعىن ايتساڭ، وماقا اساسىڭ. ودان قايتا كوتەرىلىپ كور. ەل ارالاپ جۇرگەن وكىلدەردىڭ كوبىنىڭ ۇلكەن قىزمەتتەن، تاعى دا دارەجەلى بولا تۇسۋدەن دامەلەرى زور بولدى. ەندى ءقايتسىن، سالىپ وتىرعان ەگىنى، باعىپ وتىرعان مالى جوق. ساۋىپ وتىرعانى — اقشا، اي سايىن الاتىن جالاقىسى. ونىڭ كوبەيگەنىن كىم جەك كورسىن؟ جالاقىدان ايىرىلدى — تىرشىلىك كوزىنەن ايىرىلدى. بۇل دا تىرشىلىك، ۇلكەن كۇرەس ەكەن-اۋ ءوزى. قۇرىسىن ءويتىپ نان جەگەنى. وتىرىك ايتىپ تىرلىك ەتپەي-اق قويدىم. بۇل ءبىر ۋاقىتشا نارسە شىعار. ادالدىقتى، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن قوعامدا بۇل ادەتتىڭ ورنىعۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تاپ وسىلاي اششى جازعانى دۇرىس، ادالدىعىنىڭ كوتەرىپ وتىرعان اق تۋى.
«ءسوسياليزمنىڭ بەدەلىن تۇسىرگەن قاسىرەتتى وقيعا» دەگەنىنە جارماسىپ جۇرمەس پە ەكەن. نەگە جارماسادى، شىندىعى سول عوي. اشارشىلىق ءتىلىمىزدى بايلاپ، تىرلىگىمىزدى قۇرتقان جوق پا؟ انە، گازەت بەتىندە شەتەل شۋلاپ جاتىر. «ءبىز بىلگەنبىز سوۆەت ەلىنىڭ وسىنداي جارعا قۇلارىن، وكتيابر ريەۆوليۋسياسى — تاريحتىڭ قاتەلىگى» دەگەن ەسكى اندەرىن قايتا قۇيقىلجىتتى. قولدارىنا كىزىر بەردىك، بەرمەۋگە بولاتىن ەدى. وسىنداي جاعدايدا شىندىقتى نەگە ايتپاسقا. مەن قارا باسىمنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، اۋداننىڭ قامىن جازىپ وتىرمىن عوي.
«بۇگىنگىنىڭ زارى ەرتەڭگىنىڭ زاڭىنا اينالىپ كەتىپ جۇرمەسىن». جاڭا بۇل سوزدەردى تاپقاندا، قاتتى قۋانىپ كەتىپ ەدى. تىن وي جاتىر وزىندە. قايتا وقىعاندا، بوگەلىپ قالدى. كەرەك پە وسى؟ ءوڭىن اينالدىرام دەگەنگە تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ بەرەتىن تۇجىرىم. نەگە ءوڭىن اينالدىرۋعا ءتيىس. ءبۇيتىپ قورقا بەرسە، قورقىتقان سوزدەردى سىزا بەرسە، مىنا جازعاندارىنان تۇك قالمايدى عوي. وندا نە بولدى، سەزىمگە تيمەس، سەلت ەتكىزبەس بىردەڭەنى جىبەرۋى كەرەك پە؟ ءويتىپ اۋرە بوپ قايتەدى؟ ودان دا ۇندەمەي-اق قوي. ءوزى سەكىلدى رايكوم حاتشىلارىنىڭ ءبارى جازىپ جاتىر دەيسىڭ بە؟ اسىرە بەلسەندىلىك نە كەرەك وسى. جوق، اسىرە بەلسەندىلىك ەمەس، قانىن قارايتقان، جۇرەگىن سىزداتقان قايعىلى، قاسىرەتتى سەزىم بۇل. اناۋ ولگەندەردىڭ وسيەتى، ءتىرى قالعانداردىڭ اماناتى. تەك وسىلاي جازىلۋ كەرەك. جانسىز ءسوز دە جاسىق ينە سەكىلدى وتپەي، جاسىق تەمىر سەكىلدى بىلقىلداق.
ال بولشيەۆيكتەر الماس قىلىشتاي وتكىر دەگەندى وڭدى-سولدى سوعىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بۇل سول وتكىرلىگىم بولسىن، قالتامدا بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ 1920 جىلدان مۇشەسى دەگەن بيلەت نە ءۇشىن ءجۇر؟
بۇل — ارىز، شاعىم ەمەس. اقيقاتقا تابىنعان ادامنىڭ، اقيقاتتى جاستايىنان ءپىر تۇتقان ادامنىڭ اشارشىلىق جونىندەگى اششى زارى. مۇنداي زار جەتەر جەرىنە جەتۋگە ءتيىس. ويتكەنى ولگەندەر سويلەي المايدى، ال مەن ءتىرىمىن. ەندەشە، نەگە قيپاقتايمىن، نەسىنە قايتا-قايتا وقي بەرەم. وقىعان سايىن كۇدىك كوبەيىپ، ىشتەي سەزىم كۇرەسى كۇشەيىپ بارادى. قورقاقتىق سەزىمى جەڭىپ جۇرسە شە؟ بۇعان دەيىن ونىڭ جىققان ورى از با؟
قاسىندا ءجۇسىپ جوق-اۋ اقىلداساتىن. ول «جىبەر، تارتىنبا» دەر ەدى. تاۋەكەلدىڭ اتىن ءاردايىم جاراتىپ ءمىنىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ تاپ ءوزى. جەگەن تاياعى دا از ەمەس. باياعىدا وسەتىن-اق جىگىت، باتىلدىعى، وتكىرلىگى، بەتكە ايتاتىنى بوگەت بولىپ ءجۇر. ايتپەسە وبكومنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت جونىندەگى سەكرەتارى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن وتىرا بەرە مە؟ ساۋات قانداي، ءبىلىم قانداي! انەۋكۇنى «ەڭبەكشى قازاقتاعى» ماقالاسىنا قاراعاندا، تاريح ماسەلەسىنە دەن قويا باستاعان سياقتى. قايدا، قاي جەردە ءجۇرىپ ۋاقىت تابادى. ءوزىن ايامايتىن، وزىنە دەگەن تالابى كۇشتى ادام-اۋ. تاعدىردىڭ ونىمەن كەزدەستىرگەنىنە شۇكىر. كوپتەن كورگەن جوق. ساتىنىپ كەتتى. ۇمبەتتىڭ قازاسىنان كەيىن بۇل جاققا كەلمەدى. مىناۋ اشارشىلىق بۇلاردى مۇلدە الىستاتىپ جىبەرگەندەي بولدى. اۋدانعا مۇنشا قينالىپ وتىرمىن، وبلىستىڭ جايى ءتىپتى اۋىر شىعار.
قوي، ءجۇسىپتى نەگە ارالاستىردىم بۇل جەرگە. مەن ولكەلىك كوميتەتكە، ونىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا جازىپ وتىرمىن. وسى كۇيىمەن بارسىن، وزگەرتپەيمىن، ەش تيمەيمىن. العاشقى وق قاشان دا ءدال اتىلادى، بىردەن سىڭگەن بوياۋ وڭبايدى. سەزىم دە سول سەكىلدى. العاشقى سەزىم اششى دا بولسا قاشاندا تۇنىق.
فەودور افاناسيەۆيچ ءوز ويىمەن ءوزى ارپالىسىپ وتىرىپ اڭعارمادى ما، قىرعاۋىلدىڭ ءۇنى ەستىلمەدى. ونىڭ ورنىنا العاشقى تاۋىق شاقىردى. تەرەزەگە قاراسا، تاڭ سىلەم بەرىپتى. ءتۇنى بويى وتىرعانى ما؟ وتىرىس-اق. ەندى كۇندەگى تىرشىلىك تاعى باستالادى. ەڭ اۋىرى — اشتاردىڭ قان جىلاپ شۇبىرعانى، كوشەدە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ءولىپ جاتقانىن كورۋ.
11
مالىباي باستۇماعا كەلگەندە قوسپانبەتتىڭ ءۇيىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدى. تۇڭلىگى تۇرىلگەن، ەسىگى اشىلعان كۇيى ءۇي قاڭىراپ بوس تۇر. قىرىلىپ قالعان با دەيىن دەسە، ولىكتىڭ ءىزى جوق. كادىمگى ءىز-تۇزسىز جەر جۇتىپ كەتكەندەي بىردەڭە. وتىز شاقتى ءۇيدى جاعالاي ارالاپ ەدى، جىندانىپ كەتە جازدادى. جيىرماسىندا ىلعي ولىكتىڭ ۇستىنەن شىقتى. ونىندا جان جوق، قاڭىراپ تۇر.
مىنە، مىناۋ — شاكەن قارتتىڭ ءۇيى. جارىقتىق جايۋلى جاتقان جاينامازىنا ەتپەتىنەن قۇلاپتى. ءالى كەتسە دە، ناماز وقىعىسى كەلدى مە ەكەن، الدە ولەر الدىندا وزىنە-وزى ايتقان يمانى ما؟ اق كۇمىس ساقالى ىرگەدەن سوققان سامالمەن ەپتەپ جەلبىرەيدى. ادامنىڭ نازارىن وزىنە بىردەن اۋداراتىن وسى ساقالى ەدى. كۇمىس كىسەسىن بەلىنە بايلاپ، اساتاياعىن تىق-تىق ەتكىزىپ، تىپ-تىك دەنەسىن پاڭ ۇستاعان كۇيى اۋىل ورتاسىنا شىققاندا، شالدار جان-جاقتان جينالا باستاۋشى ەدى. شاكەننىڭ اۋزىنا قاراپ، ادەمى اڭگىمەنى كۇتەتىن. ورگەن قامشىسى، اعاشتان جونعان قاسىق، اياعى، قوسقان ەرى عانا ەمەس، ءسوزى دە سىرلى، ادەمى بولۋشى ەدى. اجى تۇقىمىنان شىقپاسا دا، وسى اجى اۋىلىنىڭ اسا ءبىر سىيلى اقساقالى بولىپ كەتىپ ەدى.
— سەندەر — ءبىر مومىن، تازا تۇقىمسىڭدار. الا ءجىپتى اتتاپ باسپاۋدى اللانىڭ ءوزى امانات ەتكەن سياقتى. اتتەڭ، شىركىن، ءبىزدىڭ ارعىننىڭ پىسىقتىعىنان ءبىر مىسقال قوسسا، قانداي جاقسى بولار ەدى، — دەپ قالجىڭدايتىن كوڭىلى تۇسكەندە.
سول اۋىل ءسانىن كەلتىرگەن ارعىن تۇقىمى، كۇمىستەي ساقالى اق ساقالىمەن، جۇتىندىرعان ونەرىمەن ۇلكەندى دە، كىشىنى دە وزىنە تابىندىرعان شاكەن قارت تا كوز جۇمىپتى. مىناۋ اشارشىلىق دەگەن پالە وسىنداي ابزال جاندى دا جالماپتى. ونىمەن بىرگە ونەر كەتكەنىندە، اقىل، اسا ءبىر سۇلۋ مىنەز كەتكەنىندە ول پالەنىڭ نە شارۋاسى بار. جەمە-جەمگە كەلگەندە سول ونەرى دە، اقىل-پاراساتى دا اراشاشى بولا الماپتى. شاكەن قارتتىكى ەكەنىن نەعىلسىن، اشتىق القىمنان العان سوڭ، ونىڭ كوك بيەسىن بىرەۋ ۇرلاپ اكەتتى. سوڭعى تالشىعىنان، سوڭعى قاناتىنان ايىردى. انەۋكۇنى عانا ايتىپ وتىر ەدى ونى. سونداعى جۇدەۋلىگى كۇدىك تۋعىزعان-دى. قايىر سۇراۋعا نامىس جىبەرمەگەن شىعار، قارتايعان شاعىندا قايدا بارادى؟
مالىباي كوزىنەن جاسى تامشىلاپ، شاكەن قارتتى شالقاسىنان جاتقىزدى. سالالى ساقالىن ساۋساعىمەن تارادى. قول-اياعىن تۇزەدى. ءوزى بىلەتىن «قۇلقۋاللاسىن» ايتىپ، قۇران وقىدى. قولىنان كەلگەنى — وسى. الگىندە ەكى كەز جەر قازىپ، بەتىڭدى بىرەۋدىڭ توپىراقپەن جاپقانى دا جاقسى ەكەن عوي. جاپادان-جالعىز ءوزى نە ىستەي الادى مىناۋ قارتقا. وسىدان ەكى كۇن بۇرىن ولگەن مالداردىڭ ساسىعان دەنەسىن كومگەندە قاسىندا قوسپانبەتتىڭ بولۋى ءتىپتى ۇلكەن مەدەۋ ەكەن-اۋ. بۇل اۋىلدا يت تە قالماعان با؟ ءتىپتى تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەيدى عوي. تىشقان اۋلاپ كەتكەندە، ءيتتى قايدان قالدىرسىن.
مالىبايعا ءبارى ءبىرتۇرلى ۇرەيلى كورىندى. انشەيىندە الىستان كوز تارتىپ، وتە ىستىق كورىنەتىن مىناۋ كيىز ۇيلەر مەڭىرەۋ مولا سەكىلدى شوقايىپ-شوقايىپ تۇر. ۇرەيلەنگەنى سونشا، تۋعان اۋىلىنان تۇرا قاشقىسى كەلدى. «سەن نەعىپ ءتىرى ءجۇرسىن؟» دەپ اشارشىلىق دەگەن ءازازىل مۇنىڭ سوڭىنان ءتۇسىپ بەرەتىندەي.
قوسپانبەت قايدا؟ قارا قۇناندى سويۋعا قيماعان مەنى مۇلدە كورگىسى كەلمەي، تىك كوتەرىلە كوشىپ كەتتى مە ەكەن؟ جىلقىنىڭ قالعانىن ايداپ كەتسە، جاقسى بولار ەدى، ءبارىبىر وعان ەندى يە جوق قوي. ءوزىن دە، قالعان بالا-شاعاسىن دا امان الىپ قالار ەدى سوندا. نە ىستەرىن بىلمەي، دالاعا شىعىپ، مولاداي مەلشيگەن ءاربىر ۇيگە قاراپ تۇرعاندا، الىستان، باتىس جاقتان كەرۋەن سەكىلدى بىردەڭە كورىندى. كوزىن ۋقالاپ تاعى قارادى. بەلدەۋدە بايلاۋلى تۇرعان اتى الدەبىر تىرلىك ءيىسىن سەزگەندەي موينىن سول جاققا بۇرىپ تۇرعان ورنىندا ەكى-ۇش رەت اينالدى. ءتورت اربا، ون شاقتى اتتى كەلە جاتىر، انىق كورىندى. بىر-ەكەۋىنىڭ اسىنعان مىلتىعى بار. ولار بەلدەۋدە ات بايلاۋلى تۇرعان ۇيگە قاراي بەتتەدى.
قىسقا اماندىقتان كەيىن اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان شىققان «كومەك كەرۋەن» ەكەنىن ءبىلدى مالىباي.
— كىمگە كومەكتەسەسىڭدەر، ولگەندەرگە مە؟ — دەپ كەكەتتى ول.
— بۇكىل ءبىر اۋىلدا ءتىرى پەندە قالماعان با؟
— سەنبەسەڭدەر ارالاپ كورىڭدەر.
— ءوزىڭىز قايدانسىز؟
— مەن مىنا كورشى سارقاند اۋدانىنانمىن. تۋىستارىما كەلىپ ەدىم، ورنىن سيپاپ تۇرمىن.
— ءيا، بۇل ەڭ شەتكى اۋىل ەكەن. جەتكەنىمىز وسى بولدى، — دەدى اق حالات كيگەن بىرەۋى كىنالى ادامداي.
— شەتتىڭ كورگەن كۇنى قاشان دا سول عوي. ءبىر اۋىلدان ءبىر ءتىرى جان قالمادى دەگەن نە سۇمدىق!
مالىباي داۋىستاپ جىلاپ جىبەردى. مۇڭىن وسى ءبىر كەلگەندەرگە شاققانداي، مانادان تاماققا تاس بوپ تىعىلعان ىزا بۋلىعىپ سىرتقا شىقتى. مۇندايدى كورە-كورە ەتى ولگەن بە، كەلگەندەر ءمىز باقپاي ۇندەمەستەن تۇر. تىنىشتىقتى اق حالاتتى بۇزدى. وتكىر كوزدى، شاش قويعان جاس جىگىت ەكەن.
— ۇيلەردى ارالاپ شىعۋ كەرەك. مۇمكىن، ءتىرىسى بار شىعار. ىندەت جوق پا ەكەن؟
كەلگەندەر ەكى شەتتەن اۋىلدى ارالاۋعا كىرىستى. مالىباي زات تيەلگەن كەرۋەن قاسىندا قالدى. ءبىر ۇيدەن الگى اق حالاتتى اتىپ شىقتى.
— ويباي، وبا! ءولۋ بەلگىسى تۇپ-تۋرا وبانىكى. اشىعىپ اسا جۇدەمەگەن. مەنىڭشە، وبادان ولگەن.
مالىباي بايقاپ تۇر، قالعاندارىنىڭ زارەسى ۇشىپ كەتتى. ءبىرازى ۇيلەرگە كىرۋدى قويىپ، كەرۋەنگە قاراي ىعىسىپ كەلەدى.
ءبارى اراسىنداعى اق حالاتتىعا قارايدى. سونىڭ شەشىمىن كۇتكەندەي. ول سالدەن كەيىن ەسىن جيعانداي بولدى دا، قولىندا ۇستاپ جۇرگەن قوبديشاسىن اشتى. ىشىنەن تاپال شىنى قۇمىرا الىپ، سۇيىق بىرنارسەمەن قولىن شايدى. اششى ءبىر ءيىس اينالانى الىپ كەتتى. سوسىن ينە سەكىلدى تاتى بىردەڭەنى بىرىنە-بىرىن كيگىزدى دە، وعان قوڭىر ءتۇستى سۇيىق قۇيدى، الگى ينەنى ءوز قولىنا ءوزى كىرش ەتكىزىپ تىقتى.
— سىزدەر ارى تۇرىڭىزدار. مەن تاعى كىرىپ، نەدەن ولگەنىن ءبىرجولا انىقتاپ شىعايىن.
مالىباي مۇندايدى كورمەگەن. قولىن اششى سۇيىقپەن شايعاندا، ءوز قولىنا ءوزى ينە تىققاندا، وبا بۇعان جۋىماي ما ەكەن؟
— كورمەگەنىمىز وسى ەدى. وزگەنى اشتان امان الىپ قالامىز دەپ ءجۇرىپ، ءوزىمىز مەرت بولماساق جارادى. شىن وبا بولسا، وندا قۇرىعانىمىز، — دەدى ەگدەلەۋ تارتقان بىرەۋ. — وسىناۋ قيىرعا دەيىن نەسىنە كەلدىك. ولەتىندەر ءبارىبىر ولگەن عوي.
الگى اق حالاتتىنىڭ شىعۋىن ءبارى دە تاعاتسىز كۇتتى. جاقسى حابارمەن شىقپادى ول.
— ءيا، قاتەسى جوق، وبا. بۇل ىندەتتى تاپ وسى ارادا تۇنشىقتىرۋ كەرەك.
— قالاي؟
— الدىمەن وسى تۇرعان بارىڭىزگە مەن ءقازىر ۋكول، ينە سالىپ شىعام. سوسىن مىنا ۇيلەردى ورتەيمىز.
— ورتەيمىز! — مالىبايدىڭ داۋسى ىشقىنا شىقتى.
— ءيا، وتاعاسى، ورتەيمىز. ايتپەسە مىنا ىندەت بۇكىل اۋداندى، بۇكىل ايماقتى جالمايدى.
— قاراعىم-اۋ، وسىدان ءۇش جىل بۇرىن انارباي دەگەن ءبىر اقىماق ءۇيىمىزدى ءبىر ورتەپ ەدى، ەندى سەن قايدان شىقتىڭ؟
— ول كەزدە وبا شىعىپ پا ەدى؟
— جوق، ول وتىرىقشىل بولمايسىڭ دەپ ەگەسىپ، ورتەگەن بولاتىن.
— جوق، بۇل ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. وبا دەگەن — بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن تىتىرەتەتىن ىندەت. ونىڭ وشاعىن شىققان جەرىندە ءوشىرۋ كەرەك. مىنە، مەنىڭ قولىمدا قاعاز بار. دارىگەر رەتىندە مەن شۇعىل شەشىم قابىلداۋعا مىندەتتىمىن. كانە، بارىڭىزگە ينە سالىپ شىعايىن الدىمەن.
— ول الدەنەنىڭ قامىنا كىرىستى.
مالىبايدىڭ دەنەسى ءدىر-دىر ەتتى. كەلگەندەر وڭ جاق قولدارىن يىعىنا دەيىن تۇرىنە باستادى. الگى اق حالاتتى كىرشىلدەتىپ ينەنى بىرىنەن سوڭ بىرىنە سالىپ جاتىر.
— قاراعىم، سوندا مۇنىڭ ىندەتتەن امان الىپ قالا ما؟
— ارينە، ايتپەسە سىزدەردى اۋرە عىپ نەم بار.
— وباعا ەم جوق دەيتىنى قايدا؟
— ءبىر كەزدە بولماسا بولماعان شىعار. ءقازىر بار. ءبىراق دەر كەزىندە جاساۋ كەرەك.
جانى قۇرعىر ءتاتتى، مالىباي دا قولىنىڭ قارىن بەردى. ينەنى سۇعىپ كەپ قالعاندا، ەكى كوزى جۇمىلىپ كەتتى.
— ال ەندى مىنا ۇيلەرگە وت قويۋ كەرەك.
— وتىزىن تۇگەل ورتەيسىڭ بە، قاراعىم. سول وبا شىققان ءۇيدى جاقساڭ دا جەتپەي مە؟
— جوق، وتاعاسى. قارسىلاسپاڭىز. قاڭعىراپ قالعان ۇيلەردى قيمايمىز دەپ بۇكىل القاپقا ىندەت تاراتۋعا بولمايدى. ايتىلدى، ءبىتتى. وبانىڭ اتى — وبا.
بۇ عۇمىرىندا مالىباي «وبادان قىرىلعان جىل» دەگەندى اۋىزەكى ەستىگەنى بار-دى. ءبىراق ونىڭ مىناداي ۇرەيلى سۇمدىق ەكەنىن بىلمەيتىن ەدى. بۇل دا اسىرا سىلتەۋمەن قابات كەلگەن اپات بولىپ جۇرمەسە جارادى. ايتپەسە بارلىق ءۇيدى ورتەپ، نە كەرەك؟ ەسىنە اناربايدىڭ وزبىرلىعىنا ايەلى دامەلىنىڭ جاساعان قارسىلىعى ءتۇستى. ول ساتتەگى جارىنىڭ ءتۇرى، اشۋى ادام شوشىعانداي ەدى. ءبىر ۇيگە بولا سولاي ەتتى، ال قازىرگى مىنا سۇمدىقتى كورسە شە! اتىنا ءمىنىپ «ورتەتپەيمىن» دەپ ايعاي سالعىسى كەلدى. ءبىراق بايقايدى، وزىنەن باسقا بۇلاي ويلايتىن ءبىر جان جوق، ءبارى ۇندەمەي ماقۇل دەپ تۇر. وبا دەگەن پالەڭ نەتكەن قاھارلى ەدى.
جاڭاعى ىندەت شىققان ۇيگە الدىمەن وت ءتيدى. جانعان كيىزدىڭ ءيىسى تۇنشىقتىرىپ بارادى. ءبارى جەل جاققا شىقتى. كەرەگەلەردىڭ، ۋىقتاردىڭ بىتىرلاعانى جاندى جانشىپ، وزەكتى ورتەدى. وتتىڭ ءتىلى جالاڭداپ جوعارى قاراي ورلەپ بارادى. كوپ كەشىكپەي شاڭىراق گۇرس ەتىپ ورتاعا تۇسەدى. مالىباي بۇل قيامەتتى كورگىسى كەلمەي، تەرىس اينالدى. اۋىزدى جيىپ العانشا گۇرس ەتكەن داۋىس ەستىلدى. قۇپ-قۋ كەرەگە، ۋىق شاتىر-شۇتىر جانىپ جاتىر. وت ءوز ويرانىنا قۋانعانداي.
كەرۋەنمەن كەلگەندەر وزگە ۇيلەرگە قاراي بەتتەدى. تاعى دا ىرگەدەن وت قويىلدى، تاعى دا شاتىر-شۇتىر، تاعى دا كيىزدىڭ كۇيگەن ءيىسى قولقانى الادى. ءۇي عانا جانىپ جاتىر ما، ونىڭ ىشىندەگى ولىكتەر دە قۇرىسىپ-بىرىسادى عوي. مالدىڭ ۇيتىلگەنىن كورگەنمەن، ادامنىڭ ۇيتىلگەنىن مالىباي كورگەن جوق ەدى، مۇنى دا كورسەتكەن مىناۋ ءتاڭىردىڭ جازعانىنا بولايىن. اناۋ قوڭىرسىعان كيىزدەردىڭ شاتىرلاعان ۋىقتاردىڭ استىندا قانشا اۋىلداسى، كارى، جاس، بالا-شاعا قالىپ بارادى. كوردە قالعان دەگەن مىنادان كوش ىلگەرى ەكەن عوي. نەگە كوردى مۇنى؟ ەسى اۋىپ كەتپەسە جارار ەدى. اشارشىلىعى ازداي. كەزەك شاكەن قارتتىڭ ۇيىنە جەتكەندە، مالىباي شىداي المادى.
— قاراقتارىم، وسىندا جاتقان جالعىز قاريا. دەنەسىن وتقا بەرمەي، جەرگە بەرەيىكشى. مەن ءۇيىنىڭ قاسىنان ەكى كەز ءقابىردى ءوزىم قازايىن. بەتىن وتپەن ەمەس، توپىراقپەن جابايىق.
دارىگەر رۇقسات ەتتى. مىلتىق اسىنعان ءبىر جىگىت اربادان كۇرەك اكەلىپ، مالىبايعا كومەكتەستى. ءقابىر قازىلىپ بولعان سوڭ، كيىمشەڭ كۇيى شالدى اكەلىپ كورگە سالدى. تۇرعان جۇرتتىڭ كوزى ونىڭ سالالى كۇمىس ساقالىنا ءتۇستى.
— ي سمەرت ۋ نەگو اريستوكراتيچەسكايا، — دەدى مىلتىق اسىنعان ءبىر ورىس.
مالىباي بۇل سوزدەردى تۇسىنگەن جوق. بوقتاپ تۇر ما دەگەندەي ونىڭ بەتىنە باجىرايا قاراپ ەدى:
— پاڭ ادام بولسا كەرەك، ولگەندە دە پاڭ جاتىر دەپ تۇر، — دەدى اق حالاتتى جاس جىگىت.
— ايتىپ ايتپاي نەمەنە، ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ. قانداي سىيلى اقساقال ەدى، مۇنىمەن بىرگە و دۇنيەگە ونەر دە كەتىپ تۇر، — دەپ كۇرسىندى مالىباي. — قاراعىم-اي، ءدىنىڭ تىم قاتتى ەكەن، ءبارىن دە وسىنداي ءبىر-بىر شۇڭقىرعا تاستاۋعا بولاتىن ەدى عوي.
— ءدىندى قاتتى عىپ تۇرعان ۋاقىت قوي، وتاعاسى. ءار ۇيدە كەمىندە ءۇش ادامنان بولعاندا 90 ادامعا قازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك، ەسەپتەپ كورىڭىزشى. تاعى ارالايتىن جەر كوپ. مەنى وبانىڭ شىققانى قاتتى الاڭداتىپ تۇر. بۇل اشارشىلىقتان دا جامان وپات، اقساقال. ءبىر اۋىلمەن قۇتىلساق جارادى...
مالىباي ماڭگىرىپ قاي جاققا كەلە جاتقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءتۇس اۋا كەرۋەنمەن قوشتاسقان. ولار باتىسقا قاراي، بۇل تۇستىككە قاراي جول تارتقان-دى. ارتىنا قارايىن دەسە، قورقادى. قاپ-قارا ءۇيىندى بوپ قالعان وتىز شوقى وتىز ءۇيدىڭ وتىنىن ءبىرجولا وشكەنىن دايەكتەپ جاتىر. التى بولىس اجى تۇقىمىنان ءتىرى قالعان جالعىز ءوزى سەكىلدەنىپ كەتتى.
كوزى قاراۋىتىپ بارا ما، قالاي، شاۋجايىنان جاپىرلاي كەلىپ بىرەۋلەر العانداي بولدى. ىشىندە ساقالى جەلپىلدەپ شاكەن قارت ءجۇر. ءبىر ۋاقىتتا قوسپانبەت ايعانىممەن كورىندى. قارا قۇناننىڭ تەرىسىن جايىپ جىبەرىپ، «وران مىناعان، تىرىدەي كومەمىز سەنى» دەيدى. جان ءتاتتى، قاشقىسى كەلەدى. ءبىراق قامالاپ تۇرعان جۇرت جىبەرمەيدى. تەبىنگەنىمەن اتى ورنىنان قوزعالار ەمەس. ۇدايى تۇنجىراپ جۇرەتىن بيمەندى اعاسى ساق-ساق كۇلەدى. «مەنىڭ ءتىلىمدى المادىڭ با، ارعى بەتكە بىرگە كەتپەدىڭ بە، ساتان سول كەرەك، تالاڭدار، تالاڭدار مۇنى» — دەپ، ونسىز دا جەپ قويايىن دەپ تۇرعان جۇرتتى شاپتاي تۇسەدى. ءبىر كەزدە ىلعي جالاڭاش ايەلدەر مەن بالا-شاعا ۇستەرىنەن مايلارى سورعالاپ، شىج-شىج ەتكەن كۇيى وت اراسىنان كورىندى. انە بىرەۋ جالماۋىز كەمپىردەن دە سيىقسىز، وبا دەگەن پالەڭ سول ەمەس پە، ادام تۇرپاتتى بولادى ەكەن عوي. اۋزىن اشىپ كەپ قالىپ ەدى، الگى جالاڭاشتار پەشتىڭ ىشىنە تىققان سابانداي سۋىلداپ كىرىپ بەردى. ەي، مىناۋ نە دەگەن قورقاۋ، ات-ماتىمەن مۇنى دا ءقازىر جۇتىپ قويۋى مۇمكىن عوي. قورىققانىنان بەتىن باسا بەرىپ، جالماۋىزدىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا قامشىسىن سىلتەپ قالدى.
استىنداعى اتى ىرشىپ كەتتى. توپ ەتىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى. ۇيىقتاپ كەتكەن بە، نەمەنە؟ كوزىن ۋقالاپ اينالاسىنا قارادى. جوق، ابىروي بولعاندا، قامالاعان ەشكىم دە جوق، جالماۋىز بوپ كورىنگەن وبا دا جوق، قاراۋىل توبەگە قاراي قايقايعان جولدا جالعىز ءوزى كەلە جاتىر ەكەن. جاڭاعىنىڭ ءبارى ەلەس بولدى عوي سوندا. قانداي ۇرەيلى ەلەس، و؟! مۇمكىن، كۇنى بويى كورگەنى، كەرۋەننىڭ كەلۋى دە، وتىز ءۇيدىڭ ورتەنگەنى دە، الگى جىلماڭ قاققان دارىگەر دە ەلەس شىعار. تۇسىنسە بۇيىرماسىن، ءوڭى ەكەنىن دە، ءتۇسى ەكەنىن دە بىلمەيدى. ۇرماي-سوقپاي ەستەن تانۋ دەگەن وسى شىعار.
ۇرەي-ۇمىت
1
تيتىقتاتقان اشتىقتان كەيىن تابانى كۇرەكتەي بەس جىل ءوتتى.
«نارعازى بارىپ قايتام دەپتى» دەگەن حابارعا دامەلى قاتتى قۋاندى. ونى كورمەگەننەن بەرگى ۋاقىت نەگە سونشا ۇزاق؟ جىلدار دەگەن ۇعىمنىڭ اياسىنا سىيمايتىن سياقتى. قارتايىپ شال بولىپ قالعان شىعار. كەلەمىن دەگەنىنە قاراعاندا، باياعى تىرلىگىنىڭ ءالى بولعانى عوي. اتپال ازاماتىم-اي! ۇلان-اسىر توي جاساماعانىمەن، ءبىر قارسى الۋعا جارارلىق قوڭىر كۇي ءبىتتى بۇلارعا دا. اشارشىلىقتان كەيىنگى وكىمەت تاراتقان مالدىڭ ارقاسىندا مالىبايدىڭ قوراسىنا دا ءبىراز تۇياق ءبىتىپ قالعان-دى. ول بيىل قۇلىندايىن دەپ تۇر. جيىرما شاقتى ۇساق مالدىڭ باسى كورىندى. اقىلجان مەن قايشا وڭاشا ءۇي بولىپ بولەك كەتكەن. سارقاند اۋدانىنان قايتا اقسۋ اۋدانىنا اۋىستى. باستى سەبەپ — بۇل اۋداندا ءىستىڭ ءبارى ورىسشا جۇرەدى. جۇمىس بارعان سايىن قيىنعا سوعا بەردى. اۋىر جىلدارى پانا بولىپ، سايالاتقانى ءۇشىن شودىرعا كوپ راقمەت. اشتىقتىڭ ارانىنان امان قالعاندارى دا سونىڭ ارقاسى شىعار.
جاڭا بارعان جەرى جەتىنشى اۋىل، اۋدان ورتالىعىنا جاقىن. انادا ءبىر كەلىپ كەتكەنىندە، اقىلجان كۇشىن تۇيمەش تامعا سالىپ جاتقانىن، جەكەمەنشىك مالدىڭ كوبەيگەنىن ايتقان ەدى. وسى ءبىر جاڭا ءومىر سالتىنىڭ بۇل اۋىلدا دا ىرگە تەبە باستاعانى قۋانتادى. ءبىر كەزدە دامەلىنىڭ ءوزى اڭساعان تۇيمەش تامدار وندا دا كوبەيە باستاپتى. باستۇمانىڭ بۇرىنعىدان ايىرماشىلىعى — ءبىرىڭعاي اجى تۇقىمىنان ەمەس، اشتىقتان كەيىن ءار تۇستان جينالعان قىرىق رۋ. اجى تۇقىمىنان بوسىپ كەتكەن ون شاقتى ءۇي عانا قايتىپ ورالدى. مال بىتكەن سوڭ، ولار دا ەڭسەسىن كوتەرە باستادى. دامەلىنىڭ توڭىرەگىنە بۇرىنعىسىنشا قايتا توپتاستى. باسقالارى دا كەۋدەدەن قاققان جوق. ۇيىرسەك قازاق ۇيمەلەسىپ، ىمى-جىمى بىرىكتى دە كەتتى. ەلۋ شاقتى ءۇي اجەپتاۋىر ەل. كيىز ۇيدە قالعاندارى جيىرماعا جەتە مە، جەتپەي مە، وزگەلەرى ءتورت قابىرعاعا يە بولعان. دامەلىنىڭ زورلاۋىمەن جاڭا جۇرت ەسكى جۇرتتان اۋلاقتاۋ قونىس تەپتى.
ورتەنگەن وتىز ءۇيدىڭ ورنىنا قايتادان بارۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى بارمادى. «وبا جوتا» دەگەن اتپەن ول قيىس قالا بەردى. ايىبى بۇلار تۇمادان ءسال قاشىقتادى. قاتار-قاتار بوي تۇزەگەن تۇيمەش ۇيلەر كادىمگىدەي كوز قۋانتادى. ءتىپتى الىستان كەلە جاتقاندا بۇرىنعى شوقايعان كيىز ۇيلەردەن گورى ەڭسەلى كورىنەدى. قىسقاسى، ونەر الدى ءۇي سالۋ بولدى. بۇعان جۇرت ءبىرجولا بەت بۇردى.
نارعازى كەلگەنشە ءوز ءۇيىن بىتىرۋگە مالىباي دا جانتالاستى. ازعانا-اق جۇمىسى قالعان. ايەلىنىڭ كوتەرىڭكى كوڭىلىن، باۋىرىن ساعىنا، اسىعا كۇتىپ جۇرگەنىن ايتپاي-اق اڭعارادى. ءوزىنىڭ جاڭا ماماندىعى — كولحوز ەگىسىن قورۋشى. ەگىننىڭ بيىلعى شىعىمى، كوز تيمەسىن، جاقسى-اق. اسىرەسە، الگى تراكتورمەن جىرتقان جەر.
مالىبايدىڭ كوز الدىندا. العاش تراكتور كەلگەندە، وسى باستۇما تۇگەل ەگىس باسىنا جينالدى. جۇرت تايلى-تاياعىمەن «كورەمىز» دەپ ەنتەلەدى. وت الدىرىپ، الگى نەمەسە بۇرق-بۇرق ەتكەندە ايەلدەر، بالا-شاعا شۋلاسىپ تۇرا قاشتى. استىنداعى تور بايتال دا ۇركىپ الا جونەلگەن بولاتىن. ءۇش ءتىستى سوقانى سۇيرەي تارتقاندا، كوكپەڭبەك شىم بولىپ جاتقان جەردى باۋىرداي ءتىلدى. بۇرىن قانشا ارەكەتتەنسە دە، باستۇمالىقتار بۇل جەرگە ەگىن سالۋعا باتا المايتىن. اياقپەن باسۋ — ازاپ، كولىك سوقانى سالىپ كورگەندە، مالدىڭ مالى ەكى اتتاپ تۇرىپ قالاتىن. دوڭگەلەگى ءتىس-تىس مىناۋ جازعانىڭ جۇلىپ الا جونەلگەندە، بۇپ-بۇيرا بوپ جىرتىلعان جەر ءتىپتى اسەم كورىنىپ، اپ-ساتتە قارا بۇيرا تولقىنعا اينالىپ، قوپارىلدى دا قالدى. تۇقىم سەبۋشىلەردىڭ ىشىندە مالىبايدىڭ ءوزى بولعان. موينىنا دوربا ىلگەن ءۇش ادام قاتار ءجۇرىپ، مارجانداي بيدايدى بۇيرا توپىراققا سىڭىرگەن ديقان رەتىندە بۇلارعا كورسەتىلگەن العاشقى سەنىم ەدى. ارتىنان تىرمالاۋعا دا قاتىستى.
— اتامزامانعى مالشىلىق كاسىبىڭدى ەندى ديقاندىققا اۋىستىردىڭ با؟ — دەگەن بولاتىن سول كۇنى دامەلى.
— ءبىسمىللا ايتتىڭدار ما؟
ايەلىنىڭ بۇل سۇراعى مالىبايدىڭ كوز الدىنا اشتىق جىلدارى ادامداردىڭ ءبىر ۋىس ءداندى التىنداي كورىپ، ارىنداي ساقتاعانىن ەلەستەتتى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ادامنىڭ ءدانسىز، مالسىز كۇنى بار ما؟ ءدانسىز مال دا سىڭار، مالسىز ءدان دە سىڭار ەكەن عوي. تىرشىلىكتىڭ وسى ەگىز بۇلاعى قاتار اعىپ جاتسا، قانداي عانيبەت.
ءوزى دە، وزگە دە وسى اقيقاتتى جانىمەن ۇققانداي، ءبىسمىللانى تۇقىم سەبۋشىلەر جامىراي ايتقان ەدى. سول تىلەۋلەرىنىڭ وڭ بولعانى ما، الدە «تراكتر» دەگەنىڭ كيەلى بىردەڭە مە، جەردىڭ تىڭدىعى ما، ايتەۋىر ەگىننىڭ مىنا شىعىسىندا ءمىن جوق. مۇنداي ەگىندى دۇرىستاپ قورعاماۋ كۇنا. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تورى بايتالدىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىنى دە، مال اتاۋلىنى ول جاققا باستىرمايتىنى دا سوندىقتان. كۇنى كەشە جۇت جىلى ارتەلدىڭ الپىس شاقتى جىلقىسىن قانداي قىزعىشتاي قورىسا، مىناۋ ەگىستىكتى دە تاپ سونداي قورىپ ءجۇر.
نارعازىعا ماقتانىپ ايتار ءبىر جايى وسى سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىلدىڭ ەڭ شەتىندە ۇزىننان ۇزاق سالىنىپ جاتقان قورجىن تامدارىن جانە كورسەتپەي مە! الدىڭعى جاعىنان بىر-بىرىنە تىركەستىرىپ قوي قورا، جىلقى قورا، سيىر قورا سالۋ ويى تاعى بار. ولاردىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزار-اۋ، ەڭ كۇشكە تۇسەتىنى توبەسى بولىپ ءجۇر. اعاش جەتپەدى. كەڭەسجانى ءبىرىنشى كلاسقا باردى، امانگ ۇلى بەس جاستا زىر جۇگىرىپ ول ءجۇر. مۇنىڭ ءبارى — نارعازى كورمەگەن جاڭالىقتار. قايشانىڭ كورىمدىگى ءوز الدىنا. نارعازىنىڭ كەلۋىنە اقىلجانعا حابار سالسا ما ەكەن؟ ناعاشىسىن كورىپ قايتسىن. ءبىر باس قوسايىق. ءوز ويىنا ءوزى قۋانىپ، ايەلىنە ايتىپ ەدى، ول:
— ءوزىڭ ءوز بولعالى ادامشا ويلاعانىڭ ەكەن، - دەپ شىمشىپ الدى. - حابار تيسە، اقىلجان ءوزى دە جەتەر.
ايتارىن ايتقانمەن، مالىبايدىڭ نارعازى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنىن دامەلى جاقسى بىلەدى. نارعازى دا مۇنى جەزدە دەپ مۇقاتقان، قاتتى قالجىڭداعان ەمەس. «مالەكە، مالەكە» دەپ قاشان دا ءقادىر تۇتتى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا سىيلاستىقتىڭ، قيماستىقتىڭ دا ۇزىلمەس التىن ءجىبى بارداي. كورىسۋ قانداي قۋانىش بولسا، اجىراسۋ دا ولار ءۇشىن سونداي مۇڭدى. اشارشىلىق بولىپ، ەستەن تاندىرعان ەكى جىلدىڭ ءوزى بۇلاردىڭ اراسىن قۇزداي قورقىنىشتى، اسۋداي الىس ەتتى. «تۇرىمتاي تۇسىنا، بودەنە باسىنا» دەمەكشى، ەكى جاق ەكى دۇنيەگە كەتكەندەي بولدى. ەندى، مىنە، تۋىسقاندىق، اداسقان ءۇيىر شۇرقىراسىپ قايتا قوسىلماقشى.
دامەلىنىڭ باۋىرساق ءپىسىرىپ، تارى تۇيگىزگەنىنە ەكى كۇن. باستاپ بەرسە، ارى قاراي جالعاپ اكەتەتىن ايعانىم ابىسىنى دا جوق قاسىندا. قوسپانبەتتەردىڭ ۇشتى-كۇيلى حابارسىز كەتكەندەرىنە بۇلار اڭ-تاڭ. ءتىرى بولسا، ەندىگى ءبىر شاڭ بەرسە كەرەك ەدى. الايدا ايعانىمنىڭ ورنىن جوقتاتپايتىن اعايىن تابىلدى. بۇل ۇيگە جۇرت ۇيىرسەك بولا باستادى. ءبىر سىيلى قوناق كەلەتىنىن وت الا كەپ تە، ءسۇت سۇراي كەپ تە ءبىلدى جۇرت. ماي شىجعىرۋعا دا، كەلى تۇيۋگە دە كىسى تابىلدى. بۇرىن تانىمايتىن ادامدار دا ءدۇلدۇل تاتەگە كوشتى.
جارتى قاپ اقتالعان تارىنى جەلگە ۇشىرعىسى كەلىپ ەدى، مالىباي:
— ەي، ەكشەتپەيسىڭ بە، ۇشىرعان سوڭ تالقانى جەلگە كەتەدى عوي، كۇنى كەشە سول تالقانىڭ كوزىمىزدەن بۇلبۇل ۇشپادى ما؟ - دەدى.
ويلاپ قاراسا، بۇل ءسوزدىڭ ابدەن جانى بار. تالقان تۇرعاي، س ۇلىنىڭ ءوزى، كەبەكتىڭ ءوزى تالشىق بولدى ەمەس پە. مۇنشا تارىنى ەكشەتۋ ءبىراز ۋاقىت الاتىن بولسا دا، دامەلى تالقاندى دالاعا تاستاماۋعا ۇيعاردى. كەشەگى قايىر تىلەپ شۇبىرعاندار بۇل تالقاندى اق نان كەرگەندەي تارپا باس سالاتىن ەدى-اۋ. ءبىر اياق تالقانعا موينىنداعى مونشاعىن، ۇستىندەگى شەكپەنىن شەشىپ بەرىپ كەتكەندەر از بولدى ما! تالقاندى دا تاستاما، بۇل — جوقشىلىقتىڭ بەرگەن ساباعى.
ايتقان مولشەرى وسى-ay دەپ، ەكى كۇننەن بەرى دامەلى تەرىستىك جاقتان كوز الماي جۇرگەن. كورىنگەن اتتىنى نارعازىعا بالاپ، كورپە سالۋعا ۇيگە تۇرا جۇگىرەتىن. ءۇي بىتىڭكىرەمەي تۇرعاندا، بىرەر اپتا كەشىكسە ەكەن دەپ، ەندى نەگە كەلمەيدى دەپ اسىقتى. اۋىرىپ، الدە باسقاداي كولدەنەڭ بىردەڭە بولىپ قالدى ما ەكەن؟ ءبىراق ۋاقىت وزگەرتپەسە، كەلەم دەسە — كەلەتىن، بەرەم دەسە — بەرەتىن باۋىرىنىڭ كەسىمدى مىنەزىن جاقسى بىلەدى. قۇدايتورىدان باسقا ونىڭ مىنۋىنە ات جاراسپايتىن سياقتى بوپ كەتتى. قارمىس اۋىلىنىڭ اتاعىن نارعازىمەن بىرگە شىعارعان سول ءبىر جانۋاردى قيماي، ەسىنە تۇسسە كوڭىلى بۇزىلادى. مالدىڭ جاقسىسى دا ادام سياقتى بوپ كەتەدى ەكەن عوي.
تاپ سولايشا ويلاپ، كوزى جاساۋراپ تۇرعاندا اۋىل شەتىنەن ەكى اتتى كورىندى. بىرەۋىن بىردەن تانىدى. قۇنجيىڭقىراپ وتىرعان — ءوز كۇيەۋى مالىباي. ەكىنشىسى — باسقا اتقا مىنگەندىكتەن بە، نارعازىعا ۇقسامايدى. مالىباي قاسىنداعى ادامعا بىردەڭەنى ايتىپ كەلەدى. ەندى تانىدى، ءبىر اياعىن ۇزەڭگىدە شىرەي وتىرۋ نارعازىنىڭ قاشانعى ادەتى ەدى. اۋىل شەتىنەن بۇرىلا بەرگەندە، سول وتىرىسىنان تانىدى. بۇرىنعىداي الدى-ارتىن وراعىتىپ بۇلكىلدەتىپ وتىراتىن تازىلارى، اندا-ساندا جالپ ەتىپ قوياتىن توماعالى بۇركىتى جوق، قۇدايتورىمەن بىرگە ولار دا نارعازىمەن قوشتاسقان با، نەمەنە؟! باۋىرى كوڭىلىنە ءبىرتۇرلى ولقى كورىنىپ كەتتى. مىنا كەلە جاتقان تولىق بەينەلى نارعازى ەمەس سياقتى. «قويشى، قاي-قايداعىنى ويلاپ، ءوزى امان بولسىن»، — دەدى دامەلى داۋىستاپ.
امانگۇل تىپىرشىپ شالعايىنان تارتا بەردى، كەلە جاتقان اتتىلارعا ول دا بيىكتەن قاراۋعا ىنتىق.
— اپ-اۋىر بولىپ كەتكەنسىڭ، بەس جاسقا كەلگەن بالا كوتەر دەي مە ەكەن؟
امانگۇلدىڭ وندا شارۋاسى جوق. شەشەسىنىڭ قولىنا العانىنا ءماز. بيىكتەپ العان سوڭ تانىعانى، اكەسىنە قولىن بۇلعاي بەردى.
— قاسىندا كەلە جاتقان سەنىڭ ناعاشىڭ. الدىمەن سوعان امانداس.
— قايسى، الگى ءوزىڭ باتىر، بالۋان دەيتىن بە؟ باتىر بولسا، ۇستىندە نەگە ساۋىتى جوق. نايزاسى دا كورىنبەيدى. اتى دا كىپ-كىشكەنتاي.
دامەلى كۇلىپ جىبەردى. بۇلارعا ەرتەگى ايتقاندا، باتىرلاردى ساۋىتتى، نايزالى، قىلىشتى، تۇلپارعا مىنگەن ەتىپ سۋرەتتەيتىنى ەسىنە ءتۇستى. نارعازىنىڭ ەل اراسىنداعى ەرلىگىن ايتقاندا دا، ونى باتىرعا ۇقساتىپ جىبەرگەن ەكەن عوي. بالا بايقاعىش، بالا ۇعىمتال دەمەكشى، ەستىگەنىنىڭ ءبارىن نارعازىنىڭ بويىنان ىزدەپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟
دامەلى ءوزى اڭعارعان جوق، كوزىنەن جاس پارلاي بەردى. قۋ باۋىر-اي، كورمەگەنىنە ءبىراز بولعان سوڭ ەت-جۇرەگى ەلجىرەپ بارادى عوي. ونىڭ ۇستىنە، قارتايعانداي ما، قالاي ءوزى؟
نارعازى ارقان بويى جەرگە اتتان ءتۇستى دە، شىلبىرىن مالىبايعا بەرىپ، اپكەسىنە قاراي جاياۋ ءجۇردى. قاناتىن جايعان ۇلكەن بۇركىتشە قۇشاعىن ايقارا اشىپ ءتونىپ كەلەدى. ولگەندە كورگەن جالعىز قىزدى تاستاي سالا، دامەلى دە باۋىرىنا تۇرا ۇمتىلدى. اعايىندى ەكەۋى اينالاسىنداعىلاردان قىسىلماي-اق ايقارا قۇشاقتاسىپ ۇزاق كورىستى.
دامەلىنىڭ ەكى يىعى بۇلك-بۇلك ەتەدى. باۋىرلار ساعىنىشىن باسا الماي تۇرا بەرەتىن بە ەدى، شالعايدان امانگۇل الماعاندا. ونىڭ ءسابي جۇرەگى دە بىردەڭە سەزدى مە، كورمەگەن نارعازىنىڭ اياعىن تارس قۇشاقتاپ الىپتى. بۇعان ءىشى ەلجىرەپ كەتكەن ناعاشىسى اپكەسىن قويا بەرىپ، شاشى جالبىراعان كىشكەنتاي قىزدى تىك كوتەردى.
نارعازى ءۇشىن جاڭا كورىنىس. بۇرىنعى كيىز ۇيلەر ەمەس، توبەسى توقىعان قامىس، ۇزىن ماتكەنىڭ ورتا تۇسىنان تىرەۋ قويىلعان. ساناپ شىقتى، توبەدە ءبىر جاتى التى، ءبىر جاتى التى — ون ەكى ۋىق. بولمەنىڭ ءىشى ساپ-سالقىن، اۋىزداعى بولمەگە شىعار ەسىك ءالى سالىنباپتى، شىمىلدىق سەكىلدى پەردەمەن بولىنگەن.
— قىستا قالاي جىلىنادى؟
— اۋىزعى ۇيدەن جاعىلاتىن اناۋ پەشتەن، — دەدى مالىباي.
نارعازى اڭعارماپتى، ءبىر بۇرىشتا بولمەنىڭ توبەسىنە دەيىن ساندىققا ۇقساتىپ سالىنعان پەشتى كوردى.
— مىنالارىڭ تۋرا باياعى شودىردىڭ پەشىندەي عوي، ءبىراق ولاردىڭ پەشىنىڭ اۋىزى سول تۇرعان ۇيىنەن شىعۋشى ەدى دە، وت تا سودان جاعىلاتىن.
— اينالايىن ورىستىڭ نەسىن ۇيرەنبەي جاتىرمىز، — دەدى دامەلى.
— ولاردىڭ ۇيلەرىنىڭ سىرت توبەسى شاتىرلى، بايلارىنىكى تەمىرلى كەلۋشى ەدى. سەندەر توقال عىپ سالىپسىڭدار. جاڭبىر ءوتىپ كەتىپ جۇرمەسە.
— لاي سالىپ تاستاسا وتپەيدى دەيدى عوي، ءۇش قايتارا لاي سالدىق. ەلدىڭ ءبارى ءسويتىپ جاتىر. قازاقپىز عوي، ورىستاردىكى شاتىرلى بوپ تۇرعاندا، بىزدىكى توقال بوپ تۇرعانى دۇرىس. ايىرماشىلىق بولۋى كەرەك قوي.
نارعازى ءوز سوزىنە ءوزى كۇلدى. ۇيدەگىلەر وعان تۇگەل قوسىلدى. امانگۇل دە سانىن سابالاپ جۇرتپەن بىرگە ءماز بولىپ جاتىر.
— ەندى ءىشى-سىرتىن اكتەڭدەر. اسىرەسە، ءىشى قوپ-قوتىر بوپ قاراڭعى بولىپ تۇرادى ەكەن.
— اك دەگەنىڭ قاسقالداقتىڭ قانىنان دا قات. كولحوز اناۋ جالعىز مەكتەپ ءۇشىن ارەڭ تاۋىپتى.
— مەكتەپ دەمەكشى، كەڭەسجان قايدا؟
— ول بيىل وقۋعا باردى عوي. بوقشاسىن ارقالاپ ءقازىر بىردەمەمدى تىندىرعانداي بوپ كەلەر، - دەدى دامەلى.
— بوقشاسى نە؟ قاعاز سالاتىنى دەمەيسىڭدەر مە؟
— جۇرتتىڭ ءبارى «بوقشا» دەيدى. ءبىز دە سولاي دەپ كەتتىك.
— قوي، شاي قايناعانشا وندا مەن سول باتىردىڭ قالاي وقىپ جاتقانىن كورىپ كەلەيىن، — دەدى نارعازى.
— ەرتەڭ دە كۇن بار عوي، دەمالساڭشى.
دامەلى مىنا تۇرعان جەرگە باۋىرى شارشاپ قالاتىنداي بايەك بولدى. نارعازى بايقاپ وتىر، اپكەسى موسقالدانىڭقىراعان. سامايلارىنان ۇرلانىپ اق تا كىرگەن. 47 دەگەن ايەل ءۇشىن ەداۋىر جاس ەكەن-اۋ. ءوزى ودان ەكى-اق جاس كىشى، قىرىقتىڭ بەسەۋىن وڭگەرىپ تاستاعانى عوي سوندا. كەشەگى ۇركىنشىلىك جىلدارى وكوپتا سولداتتارعا سۋسىن تاسىپ جۇرگەندە دامەلى نەبارى 28 جاستا عانا بولعانى ما؟ وي، ءوتىپ بارا جاتقان زامان-اي! ءبىراق سودان بەرگى ءار جىل بەس جىلعا تاتيتىنداي بولدى-اۋ ءوزى. مۇلگىپ كەلگەن زامان كەرۋەنى ۇيقى-تۇيقى داۋىلعا تاپ بوپ، سودان ەسىن جاڭا عانا جيا باستاعانداي ما، قالاي؟ ول داۋىلدان سۋ دا تاسىدى، ءورت تە شىقتى. شىنىققاندار شىنىقتى، ءالجۋازدار اداستى. ءوزىن نارعازى تۋرا باعىت ۇستاعانداردىڭ قاتارىندا ساناعىسى كەلەدى. جاڭا زامان جاڭا باقىت اكەلدى دەگەنگە سەنەدى. اناۋ اقىلجانى، مىناۋ كەڭەسجانى سول باقىتتىڭ كىلتىن ۇستاۋشىلار سياقتى.
وزدەرى كورگەن ويران-بوتقانى بۇلار ەندى كورمەي-اق قويسىن.
مەكتەپتى كولحوز جامان سالماپتى. شاتىرلاپتى. تەرەزەلەرى قانداي ۇلكەن. وسىنداي جەردەن ءبىلىم العان بالالار جامان بولا قويار ما ەكەن؟ مىناۋ قوڭىرقاي توقال تامداردىڭ اراسىنداعى بيىك مەكتەپ ءۇيى بىلىمدىلىككە ۇندەۋدىڭ، جانا زاماننىڭ بەلگىسى سەكىلدەنىپ كورىندى. كەشەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ وقىتقانداي عوي. ءوز اۋىلدارى ءالى مۇنداي ءۇي سالا قويعان جوق.
ۇلكەن تەرەزەدەن جىپىرلاپ وتىرعان بالالاردى كوردى. ىشىندە قىزدارى دا بار. اقىلجان اباقتىعا جابىلعان جىلى بۇل ءبىر جاستان جاڭا استى ما ەكەن، سودان بەرى كەڭەسجاندى نارعازى كورگەن جوق، تاني السا جارادى. زور دەنەسىمەن بۇعىنىپ، تەرەزەدەن ۇرلانا قارادى. بالالار دا، ءمۇعالىم دە ونى بايقاعان جوق. ەكىنشى قاتاردا كەكىلى تۇسىڭكىرەگەن ءتامپىش مۇرىن قارا كوزىنە وتتاي باسىلدى. ءوز تۇقىمدارىنىڭ بەلگىلەرى بار سياقتى. الدىنداعى داپتەرگە قارىنداشپەن بىردەڭەنى ءتۇرتتى دە، ساۋساعىن تۇكىرىكتەگەن كۇيى ۇيكەلەپ وشىرە باستادى. داپتەرى قاپ-قارا بولدى. نارعازى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ءمۇعالىم ونىڭ قاسىنا كەلدى دە، داپتەرىن الىپ، بالالارعا كورسەتتى، بۇلاي ەتۋگە بولمايدى دەپ تۇر-اۋ، تەگى. كەڭەسجان قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، تومەن قارادى. «ۇيالساڭ، بىردەڭە بولارسىڭ» دەدى نارعازى ىشىنەن.
ۇيگە جەتكەنشە وز-وزىنەن كۇلىپ كەلەدى. كوز الدىنان كەڭەسجاننىڭ جاڭاعى سۇيكەلەگەنى كەتپەيدى. اكە-شەشەسىنە شاي ۇستىندە جىر عىپ ايتتى. ءبارىنىڭ ىشەك-سىلەسى قاتتى.
— مىنە، ءوزى دە كەلدى، — دەدى دامەلى.
ەسىكتەن كىرە كەڭەسجان بوقشانى جيىلعان جۇكتىڭ ۇستىنە قاراي اتىپ ۇردى.
— ەي، ناعاشىڭا سالەم قايدا؟
ول اۋزى بۇرتيعان كۇيى «اسسالاۋماعالايكۋم» دەدى.
— الەيكۋماسسالام! كانە، تاناۋىڭنان يىسكەت!
ۇيالا كەلگەن كەڭەسجاندى نارعازى باۋىرىنا ۇزاق باستى.
— كورەسىڭدەر، ءتۇبى وسىدان بىردەڭە شىعادى.
— كوپشىلدىگى، اق كويلەكتىگى وزىڭە تارتقان، — دەدى مالىباي.
— جاقسىلاردىڭ ءبارى ناعاشىسىنا تارتادى دەيدى عوي، — دامەلى مالىبايدى قاعىتىپ ءوتتى.
— كىم بوپ جازىلدىڭ، سەن سونى ايتشى، — دەدى مالىباي دامەلىنىڭ سوزىنە اسا ءمان بەرمەي.
— نارعازى ۇلى كەڭەسجان.
كەڭەسجان مەكتەپكە باراردا نارعازىنىڭ پەرزەنتسىزدىگى بۇل ۇيدە ۇلكەن اڭگىمە بولىپ، مالىباي ءوزى «اعاڭ مەنىڭ اتىمدا عوي، سەن ناعاشىڭا جازىلشى» دەگەن ەدى. بۇعان دامەلى قاتتى ريزا بولعان-دى. اقىلجان مەن قايشا دا ونى ابدەن ءجون كورگەن ەدى. ءسويتىپ، مالىباي نارعازى الدىنداعى ۇلكەن ءبىر قارىزىنان قۇتىلعانداي، وسى شەشىمىنىڭ ونىڭ قۇلاعىنا تەزىرەك جەتۋىنە اسىعىپ جۇرگەن-دى. مىنە، سونىڭ قيسىنى بۇگىن كەلگەندەي.
نارعازى كوزىنە جاس الدى. وعان قوسا، دامەلىنىڭ دە كوزى بوتالادى. اللا تاعالا ءبارىن اياماي بەرگەندە، نارعازىعا ءبىر پەرزەنتتى قيماعانىنا اپكەسى سوناۋ جاس كەزىنەن قاتتى كۇيىنەتىن. اپكەسى مەن جەزدەسىنىڭ الدىنان تارتقان سىيى ءبىر سوت مىناۋ جىلداردىڭ اۋىرلىعىن دا ۇمىتتىرىپ، نارعازىنى جايما-شۋاق جان ءلاززاتىنا بولەدى.
— مەنىڭ وشىرگىشىمدى ۇمىتتىرىپ... ءمۇعالىم ۇرىستى.
كەڭەسجان كىنانى وزگەگە اۋدارا سويلەدى. مەكتەپتەگى اشۋى ءالى باسىلماعان سەكىلدى.
— كىتاپ-داپتەرىڭدى كىم الىپ بەرىپ ەدى؟
— ونىڭ ءبارىن جاساپ جۇرگەن قايشا عوي. وزگەدەن ارتىقشىلىعىمىز كوزى اشىق كەلىن كەزدەسىپ جاقسى بولدى، — دەدى دامەلى. — بۇعان كەرەكتىنىڭ ءبىرىن تۇسىنەمىز بە ءبىز.
— جاقسى كەزدەستى دەڭدەر. قۇتتى بولسىن. ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمە دەگەن. اتى قايشا بولسا، سول باياعى بالا ەكەن عوي.
— سەن ونى بىلەتىن بە ەدىڭ؟
دامەلى نارعازىعا تاڭدانا قارادى.
— ءيا، باياعىدا اقسۋعا اقىلجاندى بوساتا بارعاندا ۇمبەت دەگەن ازاماتتىڭ اۋىر قازاسىنىڭ ۇستىندە كورىپ ەدىم. وسىنىڭ قىر سوڭىنان قالما دەگەم.
نارعازى كوڭىلدەنىپ ءبىر قوزعالىپ قويدى.
— بالا جاقسى-اۋ. ءبىراق تاركىلەنگەن بايدىڭ قىزى ەكەن.
— وندا تۇرعان نە بار؟ — دەدى قاتقىلداۋ ۇنمەن نارعازى مالىبايعا.
— انا بالاعا قىرسىعى ءتيىپ جۇرمەسە دەگەنىم عوي.
— ءاي، مالەكە-اي، قورقاقتىعىڭىز ءالى قالماعان ەكەن-اۋ، تەگىندە نەڭىز بار، ادام بولسا بولدى عوي.
— قورقاقتىق ەمەس، ساقتىق مەنىكى. ايتپەسە بالادا ءمىن جوق. ءبىراق وزىندە ۇلكەن مۇڭ بار.
— ارينە، اكە-شەشەسىن تىرىدەي الىپ كەتسە، مۇڭلى بولماعاندا قايتەدى. بايدىڭ ءبارى ءقازىر ايتىپ جۇرگەندەي اقىماق ەمەس. ولاردىڭ ىشىندە دە اقىلدىلارى بولعان. بايۋ ءۇشىن دە باس كەرەك.
— مەنىڭ اكەم تۇرعانبەك تە سورلى ەمەس ەدى. ءالدىنىڭ تۇقىمى دەپ سەن مەنەن باس تارتارسىڭ، - دەدى دامەلى قالجىڭعا سۇيەي. — كەدەيلەردىڭ جەلىگىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە تيگىزگەن پايداسىن كورگەم جوق.
— سەن، سەن الىسقا كەتپە. قانشا ايتقانمەن، بالاڭ اۋىل سوۆەت. ابايلاپ سويلە. مىنا جەردە ءقازىر ءوزى قىرىق رۋمىز، — دەدى مالىباي.
اپكەسى مەن جەزدەسىنىڭ داۋىنا نارعازى اسا ارالاسا قويعان جوق. ويى قايتا ورالىپ، قايشانىڭ تاعدىرىنا سوعا بەردى. اقىلجانعا ءسۇيىپ قوسىلدى ما ەكەن، الدە بايلار توڭىرەگىندەگى شۋدىڭ اكەپ تىرەگەن تىعىرىعى ما؟ وقۋدان قۋعان سوڭ قايدا بارادى؟
— شودىر كوپ كومەكتەستى دەيسىڭدەر مە؟ — دەدى نارعازى قىزۋ اڭگىمەنىڭ ءبىر يىرىمىندە.
— ايتارى جوق. قايشانىڭ كوزىنىڭ اشىقتىعىن دا باعالادى ول. اشارشىلىق جىلدارى جەتىم بالالاردى اۋىل-اۋىلدان تەزەكتەي تەرگىزدى. ءبىر جىلعا تاياۋ اۋەلى سولر ءۇشىن اقىلجان ەكەۋى بولەك تۇردى. قايشا - اۋداندا، اقىلجان — اۋىلدا. دەتدومدا جۇدەگەن، اشىققان بالالارعا انا بولدى.
— كەڭەس وكىمەتىنە ودان ارتىق قانداي ادالدىق كەرەك. شودىر كىسى تانيدى، ول ۇناتسا، ول سەنسە — كەلىندەرىڭنىڭ جامان بولماعانى، قۇتتى بولسىن. ءبىراق اياپ وتىرمىن، اكە-شەشەسىنەن تىرىدەي ايىرىلعان ەكەن. پەندەشىلىك جاساماي، وڭ كوزدەرىڭمەن قاراڭدار. اكە-شەشەسىن جوقتاتپاڭدار. مالەكە، جاڭاعى تەگىنە جىعا ايتقان سوزدەرىڭىز ماعان ۇناعان جوق. بۇل — سورپانىڭ بەتىندەگى قاندى كوبىكتەي ءبىر دۇنيە، ۋاقىت ءالى-اق ءسۇزىپ الىپ تاستايدى. مەنىڭ جامان ويىم سولاي.
وسى كەزدە كەڭەسجان بوقشاسىن ماڭعازدانىپ اشا باستادى. نارعازى وعان جالت بۇرىلعاندا، ماناعى كىر داپتەرىن ارتىنا تىعا قويدى.
— اكەلشى، كىتابىڭدى كورەيىن. نارعازى ۇلى مەن نارعازى بولىپ سويلەسەيىك.
كەڭەسجان ماقتانا بوقشاسىن كوتەرىپ كەلدى.
— ءبارىن ساتىپ اپەرگەن قايشا تاتەم. ول ءوزى دە ءمۇعالىم. مەن سودان وقيىنشى دەپ ەدىم، اعام، اپام جىبەرمەدى.
— ەي، سەن مۇندا مال قايىرعانعا، قوي سۋارۋعا كەرەكسىڭ عوي بىزگە، — دەدى مالىباي.
— ولاردىڭ قويىنىڭ باسىن كىم ۇستايدى؟ اقىلجان كوكەم بەتى-قولىن جۋعاندا سۋدى كىم قۇيادى؟ ونىڭ اپپاق ءتىس تازارتقىشى بار. ونىڭ قاقپاعىن كىم جابادى؟ مىنەرىندە اتىن كىم ۇستاپ تۇرادى؟
دامەلىنىڭ اقىلجان جالعىز بولدى-اۋ دەپ زار يلەگەنىن نارعازى جاقسى بىلەتىن. سول زارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا ءتيىپ، ون جەتى جىلدان كەيىن كوتەرگەن بالاسىنىڭ ايتىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە. مۇنسىز دۇنيە قاراڭ قالىپ، اقىلجاندار كۇن كورە المايتىنداي سويلەپ تۇر.
بالا قيالىنىڭ جەتكەن جەرى، ءقايتسىن. سول ارەڭ كورگەن پەرزەنتتەرىن مەنىڭ اتىما جازدىرىپتى. بۇل دا قيماستىقتىڭ كوكەسى-اۋ. قازاقتان باسقا حالىقتا مۇنداي ادەت بار ما ەكەن؟
— كانە، كىتابىڭدى اكەل، كورەيىك!
— مىناۋ - لەنين اتا، مىناۋ... - دەپ كەڭەسجان كىتابىنداعى سۋرەتتەردى كورسەتە باستادى.
— ال مىناۋ شوقشا ساقالدى كىم؟
— بۇل، بۇل، — دەپ كەڭەسجان باسىن قاسىدى. — ءمۇعالىم كەڭەس ەلىنىڭ ۇلكەن اقساقالى دەپ ايتقان. تاپتىم، تاپتىم. كالينين... بۇل كىسىنىڭ ساقالىنان شاكەن اتامنىڭ ساقالى سۇلۋ بولاتىن. ول مەنىڭ عانا تاتار تويىمدا بولعان. ءبىز قاسىنان كەتىپ قالتاڭدا اشتان ءولىپتى. مىنە، ول اتامنىڭ ماعان ءورىپ بەرگەن قامشىسى.
جۇكتىڭ ارتىنان التى ءورىم كوزدىڭ جاۋىن العانداي توبىلعى ساپتى ادەمى قامشىنى الىپ شىقتى. ەر جاساپ بەرەم دەپ جۇرگەن.
— اۋىلدىڭ ءبىر تىرەگى سەكىلدى ەدى-اۋ، ول اقساقال، — دەدى نارعازى. مالىباي تۇنجىراپ باسىن يزەكتەتتى.
— بولدى عوي نە سۇمدىق. نەبىر جايساڭداردى جۇتتى عوي اشارشىلىق، — دامەلىنىڭ دە ار جاعىنان وتتى دەمى شىقتى.
— وۋ، باتىر، مىناۋىڭ نە؟ كىتاپتى ءبۇيتىپ شيمايلاي ما ەكەن؟
— مەن ەمەس، ءمۇعالىم وشىرتكەن.
— قالاي؟
— بۇل — جامان كىسى، حالىقتىڭ جاۋى!
— حالىققا جاۋ بولسا، ونىڭ سۋرەتىن كىتاپقا سالا ما ەكەن؟
نارعازىنىڭ بۇل سۇراعىنا كەڭەسجان جاۋاپ بەرە المادى. كىتاپقا مالىباي دا، دامەلى دە ءۇڭىلدى. قارا قارىنداشپەن مىقتاپ تۇرىپ وشىرتكەن. قارىنداشتىڭ كۇيەسى اۋەلى قولعا جۇعادى. كىتاپتىڭ دا اجارىن الىپ تۇر. بىزبەن سۇعىپ العانداي نارعازىنىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى.
— كىتاپقا تۇسكەنشە ونىڭ جاۋ ەكەنىن نەعىپ بىلمەدى ەكەن؟ — دەدى دامەلى.
— پالەنباي جىلدان كەيىن جاۋ دەپ تانىعانىنا جول بولسىن، — مالىباي دا ءتىسىن شۇقىپ تاڭداندى.
— مۇعالىمنەن سۇرايىقشى. كىم ەكەن ءوزى، — دەدى نارعازى.
— ەرتەڭ وسىندا بەلسەندىلەردى جينايمىز. سوندا سۇرارسىڭ، — دەدى دامەلى.
— كىم شاقىرادى؟
— اماندىق بولسا، اقىلجان مەن قايشا دا جەتەر. اقىلجان ءوزى شاقىرادى.
مالىباي ماساتتانىپ قالدى. تەرەزەم تەڭ بولعاسىن كەلەدى عوي، اقىلجاننىڭ ءبۇيتىپ ەل قاتارىنا قوسىلعانىنا شۇكىر دەگەندەي. ىشىندەگى ول ويىن نارعازى ايتقىزباي-اق ءبىلىپ وتىر. نيەتىنە، ادالدىعىنا بەرگەن عوي بۇل بايعۇستىڭ. بۇعان دەيىن اجى اۋىلىنان بولىس كوتەرەر ءبىر جان شىقپاپ ەدى، ەڭ بولماسا وسى قيالاپ ءبىر جەردەن شىقسا ەكەن. مالىبايدىڭ مىنا جالىنىڭ كۇدىرەيىپ وتىرعانى دا، كەشە اۋىل تۇگەلگە دەرلىك قىرىلىپ قالعاندا اشارشىلىقتان امان قالعانى دا وسى اتقا مىنگەن بالاسىنىڭ ارقاسى ەمەس پە. بولەك جۇرسە دە، ونىڭ بۋى بۇلارعا زور مەدەت سەكىلدى. اۋىل بەلسەندىلەرى اقىلجان شاقىرسا، بوگەلمەي كەلەتىنىنە كامىل سەنىمدى. مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك. نارعازىنىڭ ءوزىن دە بەلگىسىز ءبىر سەزىم قۋاتى جەلپىندىرگەندەي. بۇگىنگىدەي ادام بولارىنا كوزى جەتپەسە دە، وسى ءبىر جيەنىنە ىقىلاسى زور ەدى. قۇدايتورىنىڭ ۇستىندە قالقيىپ بايگەگە شاپقانىنان باستاپ، ەندى، مىنە، ەل باسقارعانىنا دەيىن كورىپ وتىر. ات بايگەسىنىڭ الدىندا ءجۇرۋشى ەدى، ەندى ءومىر بايگەسىنىڭ الدىنا شىقسا ەكەن. سوناۋ ءبىر جىلدارى باسىبەكتىڭ اكەسىنىڭ اسىندا شاتىربايدىڭ الدىنا جىعىپ بەرگەن قۇدايتورى ەكەۋىنىڭ ونەرى ەمەس پە. تاقىمىڭنان اينالايىن، تاقىمىڭ سەنىڭ قۇتتى دەپ قايتا شابىستا وزىپ كەلگەن اقىلجان سوندا ايمالاپ سۇيمەپ پە ەدى. مىنا ءومىر بايگەسىندە دە تاقىمىنان اينالدىرۋعا جەتكىزسىن. اقىلجانىن ءوزى شاقىرادى دەگەن ءسوزدىڭ ءبىراز جەرگە اكەتكەنىن كوردىڭ بە؟
كىتابىنا ودان ءارى ەشكىم نازار اۋدارا قويماعان سوڭ، كەڭەسجان ونى بوقشاسىنا سالىپ قويدى. اقىلجان مەن قايشا كەلەدى دەگەنگە ول دا ارقالانىپ، دالاعا اتا جونەلدى. ويىن بالاسى ەمەس پە، اۋىل ورتاسىنا يتتەرىمەن جينالىپ قالعان ءوزى سەكىلدى بالالارعا بايقاسقاسىن ەرتىپ، بۇل دا قوسىلىپ كەتتى.
مالىباي نارعازىنىڭ شىبىقجيرەنىن وتقا قويۋعا ىڭعايلاندى.
ءسويتتى دە، مال كەلەر الدىندا ەگىن جاققا كەتتى.
كۇن ەكىندىگە تايانىپ قالعان. اقىلجان مەن قايشانىڭ قاتار اتتان ءتۇسىپ جاتقانىن كورگەندە، نارعازىنىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتە جازدادى. «تاۋبە، تاۋبە» دەگەن ءسوزىن ەستىرتە ايتقان كۇيى ەكەۋىنە قۇشاعىن جايا ۇمتىلدى. اقىلجان اعىپ كەلىپ، قولتىعىنا كىرىپ كەتتى. قايشا ءسال قىمسىنعانداي بولىپ ەدى:
— كەل، كۇنىم، كەل، اقىلجانىمنىڭ اجارى، — دەدى نارعازى. ەكى بالاپانشا ەكەۋى نارعازىنىڭ ەكى قولتىعىندا ءبىراز تۇردى. نارعازى الدىمەن قايشانىڭ بەتىنەن ءسۇيدى، ماڭدايىنان يىسكەدى. ورامالى سىپىرىلىپ تۇسكەن كەزدە شاشىنان سيپادى. سوسىن بارىپ اقىلجاندى ءسۇيدى. ەكەۋىنىڭ ارقاسىنان قاتىپ:
— باقىتتى بولىڭدار، الدارىڭنان جارىلقاسىن، — دەدى.
دامەلى قايشانىڭ كوزىنە جاس العانىن كوردى. ۇرلاپ ءسۇرتىپ كەلەدى. ءبىراق ار جاعى ەزىلىپ، قوس جانارىنىڭ قۇرعاي قويار ءتۇرى جوق. سوناۋ ءبىر ۇمبەت قازا بولعان جىلى قابىلداۋ بولمەسىندە «فاميلياڭىز كىم» دەگەندە، «اكەسىن اتاماسا جىبەرمەي مە بۇل جۇرت» دەپ قاعىتقان ءبىتىمى كەلىستى زور قازاق وسى ەدى-اۋ. كەلىنى بولىپ، ونىڭ ايمالاۋىنا تاپ بولامىن دەگەن ول كەزدە ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىردى مە؟ و، تاعدىر، سەنىڭ جازۋىڭدى بولجاي الاتىن ەشكىم جوق شىعار. مىناۋ قۇشاق نەگە جىلىتىپ بارادى؟ اكەسىنىڭ دە، شەشەسىنىڭ دە قۇشاعىن ەسىنە تۇسىرگەندەي. ءتىپتى بۇكىل تۋما-تۋىسىنىڭ قۇشاعى جينالىپ وسى ادامنىڭ قۇشاعىنا اينالىپ تۇرعان جوق پا؟ نەتكەن مەيىرلى قۇشاق. الدەن ۋاقىتتا ەكەۋى ەنەسىنىڭ باۋىرىنان بوساندى. بايقايدى، ناعاشىسى جۇدەۋ تارتىپتى. ۋاقىت سالماعى جوبىشەندىگە مۇقالا قويمايتىن وسىناۋ نار ادامدى دا ءمۇجيىن دەگەن-اۋ؟ اقىلجان باستان-اياق شولىپ، قايتا-قايتا قاراي بەردى.
قايشا ۇزاڭقىراپ ۇيگە قاراي بەتتەدى. قوناق كەلىپ جاتقاندا، ەنەسىنە قول ۇشىن بەرۋگە اسىققانداي. دامەلى ورتا جولدان ۇستاپ الىپ، ونى ەكى بەتىنەن الما كەزەك ءسۇيدى. نارعازىنىڭ مانادان بەرى بۇل ەكەۋىنە ەلجىرەۋى ەندى دامەلىگە دە اۋىسقان سەكىلدى. قايشا لاي سالىنعان ءۇيدىڭ توبەسىنە تەسىلە قارادى، تەرەزەلەردى كوزىمەن ءتىنتتى. انادا توبەنىڭ ىشتەن سالاتىن قامىسىن توقىپ جاتقاندا كەلىپ كەتكەنى بار. جوق، ءۇي ادەمى اسەر قالدىردى. سىلاۋى دا جامان ەمەس. ادەتتە ءۇي سالۋعا ماشىقتانباعان قازاقتاردىڭ ابىرويىن توگەتىن الدىمەن وسى سىلاۋى بولاتىن. قوجالاق-قوجالاق ەتىپ سۇيكەي سالۋشى ەدى. مىناۋ ونداي ەمەس، ۇسىناقتى قولدان شىققانداي، قايشانىڭ سىناي قاراپ تۇرعانىن سەزە قويعان دامەلى:
— انتوندا باياعىدان تانىس ءبىر ورىس ايەلى بار ەدى، سونى اكەپ سىلاتتىم.
— جاقسى بولعان، اپا. ەندى اناۋ مەكتەپتەي ەتىپ اقتاتسا.
— سەنەسىڭ بە، اك جوق. بولىسسىڭدار عوي، تاۋىپ بەرىپ جىبەرسەڭدەرشى.
— ونى مەن ءوز موينىما الدىم. — قايشا جايناڭ قاعا كۇلدى. مەرۋەرتتەي اق تىستەرى ءوزىن ءتىپتى سۇيكىمدى ەتە ءتۇستى.
نارعازى مەن اقىلجاننىڭ اڭگىمەلەرى دە ۇيگە، مىناۋ جاڭا مەكەنگە قاراي اۋىسقان سەكىلدى. يەكتەرىن كوتەرىپ، اندا-ساندا اۋىلدىڭ ءار تۇسىنا قولدارىن سەرمەپ قويادى. الدەن ۋاقىتتا كوزدەرى توبەدەن جامىراي ءتۇسىپ كەلە جاتقان مالتا ءتۇستى. كەش بولىپ قالعان ەكەن-اۋ. ءقازىر بۇل اۋىل ەرەكشە ءبىر تىرلىككە ەنەدى. ازان-قازان ايقاي-شۋ، ماڭىراعان قوي، موڭىرەگەن سيىر، كىسىنەگەن جىلقى، بالاسىن شاقىرعان شەشە داۋسى، ۇرگەن يت، ۇرىككەن قوزى-لاق، سول تىرلىكتىڭ ءتۇرلى-تۇستى بوياۋىنداي بولىپ كەتەدى. كەشەگى اشارشىلىقتا قاي اۋىل بولماسىن وسى كورىنىسىنەن ايىرىلىپ قالدى عوي. مىناۋ — ءبىر ءوزى سۋرەت، تىرشىلىك سۋرەتى. بۇل سۋرەتتى جاستايىنان كورىپ وسكەن نارعازى دا، اقىلجان دا وسى كورىنىستى ساعىنعان. بۇرىنعى بوياۋعا قوسىلعان جاڭالىق كيىز ۇيلەر ورنىنا ەندى ءتورت قابىرعالى تامدار، اناۋ ەڭسەلى مەكتەپ ءۇيى.
— كەڭەسجان-ەي، — دەپ ايقايلادى دامەلى ويىن بالالارى جاققا، — بار، انا قويلاردى ءبولىپ ايداپ كەل. سيىرلار وزدەرى كەلەر.
شەشەسىنىڭ داۋسىنا جالت قاراعان كىشى ۇلى اقىلجان مەن قايشانى ەندى عانا كوردى.
— الاقاي، — دەپ ۇيگە قاراي تايراڭداپ شابا جونەلدى. بايقاسقاسى سوڭىنان قوسا جۇگىردى.
ەنتىككەن كۇيى الدىمەن قايشانى باس سالدى. سوسىن اقىلجانعا جۇگىردى. اقىلجان تىك كوتەرىپ الىپ:
— نەمەنە ءوزىڭ، تاماق ىشپەيسىڭ بە، جەپ-جەڭىلسىڭ عوي، - دەدى.
— تاماقتى كوپ ىشسەم، ول وقۋدى باسىپ قالادى.
قاراپ تۇرعاندار دۋ كۇلدى.
— اپا، بۇگىن قويعا امانگۇل بارسىنشى، مەن كوكەمنىڭ قاسىندا تۇرا تۇرايىن.
— و، كۇشىك، امانگۇل ءالى كىشكەنتاي، جولدا بىرەۋدىڭ ءيتى قاۋىپ السا قايتەسىڭ؟
— ءيا، مەن كىشكەنتايمىن، — دەدى قايشانىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرعان امانگۇل. — ءقازىر تاتەمە كومەكتەسەم. — تابيعاتىڭا بولايىن، ءۇي جۇمىسىنا تارتىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە؟
— ءما، سەن اتقا ءمىنىپ ايداپ كەل. — اقىلجان ات اعاشقا بايلاۋلى تۇرعان شۇبار اتتىڭ شىلبىرىن شەشتى دە، ۇستىنە كەڭەسجاندى وتىرعىزدى. ول ماقتانىپ، شابا جونەلدى.
— اقىرىن، جىعىلىپ قالما، — دامەلى بالاسىنىڭ سوڭىنان ايعايلاپ جاتتى.
— سەن مۇنداي كۇنىندە بايگەگە شاۋىپ ەدىڭ-اۋ. كەڭەسجان بيىل نەشەدە؟ — نارعازىنىڭ بۇل سۇراعىنا:
— سەگىزدە. بۇلار شاباتىن بايگە بولدى ما؟ — دەپ كۇرسىنە جاۋاپ قاتتى دامەلى.
— اكەڭە كوكەلەرىڭنىڭ كەلگەنىن ايت، — دەپ تاعى داۋىستادى دامەلى.
— جارايدى، — دەپ ايعايلادى كەڭەسجان ۇزاپ بارا جاتىپ.
مالىباي كۇندەگى ادەتىنشە مال كەلەردەن بۇرىن مانا ەرتە كەتكەن-دى.
قايتقان مالدى ەگىستىككە تۇسىرمەۋى كەرەك. ەندى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلەدى. ءار ءۇيدىڭ قويى قورالانىپ، سيىرى بايلانعانشا كوزى تۇسسە جاپىرىپ كەتۋى مۇمكىن.
— كولحوز ەگىن قورىعىشتى دۇرىس تاپقان ەكەن، — دەدى نارعازى دامەلىگە.
— ايتپا. تاپقاندا قالاي. ۇيدە قوناق بار-اۋ دەپ بۇگىن ەرتە كەلگەندى بىلمەيدى، كورەسىڭ. ەلدى جاتقىزىپ، مالىن بايلاتىپ ءبىر-اق كەلەدى.
— اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى دەسەڭشى. نە ىستەسە دە، ادال ىستەۋ ونىڭ باياعى قاسيەتى عوي.
— مىنا ۇلى دا تاپ اكەسى. كەشەگى اشارشىلىق جىلدارى «جۇمىس، جۇمىس» دەپ قايشا ەكەۋىمىزدىڭ جانىمىز قىلدىڭ ۇستىندە ءجۇردى.
— ىستەگەن سوڭ بەرىلىپ ىستەۋ كەرەك قوي. ودان بالاڭ قور بولمايدى، — دەدى كۇلىپ نارعازى. — ءبىراق سونى باعالاي بىلەتىن ادام بولسا...
— ءوزىڭىز دە انا جىلى بولىس بولعاندا ءولىپ-تىرىلىپ ءۇيدى كورمەي كەتىپ ەدىڭىز عوي. اكەم ەكەۋمىز اۋەلى دالادا قالعانبىز.
تەزدەپ وقۋعا كەتكەنىم جاقسى بولدى. ايتپەسە اشارشىلىق كەلمەي-اق ولەتىن ەدىم.
اقىلجاننىڭ جاندى جەرىنەن ۇستاعانىنا ريزا بولىپ، نارعازى راحاتتانىپ كۇلدى.
— بولىس بولعاندا دەيسىڭ. باياعىدا چەركەش قورعانىسىندا اقتارمەن سوعىسقانداعىنى ايتپايسىڭ با. شەشەڭ وندا ايلاپ جوعالىپ كەتكەن.
— سوندا نە، بۇل سۇتپەن بىتكەن مىنەز سۇيەكپەن كەتەدى دەمەكسىڭدەر مە. ول كەزدە ۋاقىت باسقا ەدى عوي، — دەدى دامەلى دە كۇلىپ.
— ءار كەزەڭنىڭ ءوز قاۋىرتتىعى بولادى، — اقىلجان بۇل سوزدەردى ءبىرتۇرلى پاراساتپەن ايتتى.
— اشتىققا قارسى كۇرەس ازامات سوعىسىنان اۋىر بولماسا، جەڭىل بولماعان شىعار، — دەدى نارعازى.
— ايتارى جوق. اشتان ولگەننەن گورى وق ءتيىپ ولگەن الدە قايدا جاقسى ما دەدىم. شىنىمدى ايتسام، بوسىعان، ارىپ-جۇدەگەن، ەسىگىنىڭ الدىنا كەلىپ، قىلجيىپ ءولىپ جاتقانداردى كورگەنشە، چەركەشتە اقتىڭ ءبىر وعى نەگە تيمەدى دەگەن كۇندەرىم دە بولدى. قۇداي باسقا بەرمەسىن.
دامەلى باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. ار جاعىنان ىزالى ءبىر تولقىن كەلىپ، تۇنشىقتىرىپ جىبەرگەندەي.
— ءبارى ۇمىت بولادى عوي، ءالى.
نارعازى قينالىپ كەتكەن اپكەسىن جۇباتقىسى كەلدى.
— ءاي، ۇمىت بولا قويماس. جاستار ۇمىتسا ۇمىتار. ءبىز ۇمىتا الماسپىز. اناۋ «وبا جوتاعا» قاراعان سايىن ءىشى-باۋىرىم توڭكەرىلىپ كەتەدى. بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ، ءبىر اۋىل اجى تۇقىمىنىڭ مولاسى عوي ول. اشارشىلىق جىلدارىنىڭ ايىپتاۋى سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ءبىز بولساق، باس ساۋعالاپ دەگەندەي باسقا جاققا كەتتىك.
دامەلى ءوزىن ءبىرتۇرلى كىنالاي سويلەدى.
— باس ساۋعالادىق پا، وكىمەت جۇمىسىمەن ەمەس پە، اپا. وسى ءسوزىڭىز مەنى قاتتى قينايدى.
— قينال، قينالما، ءبىر اۋىلدان تۇگەل ايىرىلىپ قالعانىمىز راس قوي.
— ول ەندى ەل باسىنا كەلگەن وپات ەمەس پە؟ — دەپ نارعازى جيەنىن جاقتاي سويلەدى. — ورتاسىندا وتىرساڭدار دا الىپ قالا الماس ەدىڭدەر.
— وسى جەرگە العاش كوشىپ كەلگەندە كۇندە تۇسىمدە سول «وبا جوتا» جاقتان اشتار قايتا ءتىرىلىپ قاپتاپ كەلە جاتقانداي بولىپ ءجۇردى. الدارىندا ساقالى بەلىنە تۇسە جەلبىرەگەن شاكەن قارت. جاستار جاعىنىڭ «ءدۇلدۇل تاتە» دەپ شىڭعىرعان داۋىسىنان بىرنەشە رەت شوشىپ وياندىم. قولدارىن جايىپ تاماق سۇرايدى. تاعى سونداي ءتۇس كورەم بە دەپ، كەش بالاسى جاتار الدىندا قورقاتىن بولدىم. بۇكىل اۋىلدى ورتەگەندى كوزىمەن كورگەن انا مالىبايدىڭ ءداتى نە دەگەن بەرىك.
سوزگە قايشا ارالاستى.
— مەن دە كوپكە دەيىن دەتدومعا جيناعان بالالاردىڭ سۇرقىنان شوشۋمەن بولدىم. ءتىرىسىن قويشى، تاماققا تويىسىمەن ولگەندەرىن ءتىپتى ايايسىڭ. قىرىلعاندارىن بىردەي كومىپ ۇلگەرە الماي، قويمانىڭ سالقىن ءبىر بولمەسىنە كادىمگى قيشا قالاعان كەزدەرىمىز دە بولدى. ءبىر تاربيەشى سودان اۋەلى جىندانىپ كەتتى.
اقىلجان اقىرىن عانا نارعازىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— سول جولى قايشا تۇسىك تاستادى.
نارعازى بوپ-بوز بولىپ كەتتى. ەسىنە اۋىل اراسىنداعى ءبىر بارىمتادا بولعان ۇرىستان شوشىپ زەينەپتىڭ تۇسىك تاستاعانى، سودان بالا كوتەرمەي قويعانى ءتۇستى. قايشا دا سولاي بولىپ جۇرەر مە ەكەن؟ قۇداي ساقتاسىن.
ويىن بولە قويعان دامەلىگە راقمەت.
— جىندانباي ءقايتسىن. ول جىلعى سۇمدىقتان ءبىر ادام ەمەس، سان ادام جىندانعان بولار-اۋ.
— دەگەنمەن دەتدوم جاقسى ويلانىپ تابىلعان. قانشا ايتقانمەن، تالاي بالانىڭ ساۋابىنا قالدى عوي، - دەدى قايشا. - ايتكەنمەن جارتى قازاق قىرىلدى-اۋ دەيمىن.
— تەك ولاي دەمە. كىم ساناپ تۇرىپتى، — دەدى نارعازى.
— ساناسىن، ساناماسىن، بۇل وپات بولعانداردىڭ وبالى كىمدى دە بولسا جىبەرمەۋگە ءتيىس. قولدان جاسالىندى، قولدان.
— اپا، وسى ءسىز تىم باتىل كەتەسىز. بايقاپ سويلەمەيسىز بە؟ — دەدى اقىلجان.
— مەن مالىبايدىڭ ۇلى ەمەس، تۇرعانبەكتىڭ قىزىمىن. جانىما باتقاندى جابا توقي المايمىن. قالاي انا «وبا جوتانى» كورىپ وتىرىپ اقىرىن ايتا الام. اكەڭ ەكەۋىڭ، ايتەۋىر، نە دە بولسا ىشتەرىندە.
— ول جامان با، — دەدى نارعازى.
— جوق-اۋ، وسى. باستۇماداعى باسشىلار اشارشىلىق جايىندا جۇرتقا ايتقىزبايتىندى شىعارىپتى. نەسىنە جاسىرامىز. جاسىرعاننان ولگەندەر ءتىرىلىپ كەلە مە؟ التى بولىس جەلكىلدەپ وتىراتىن اجى رۋىنان ەندى ەكى بولىستى جيناپ كورشى. سەن دە سول ءبىزدىڭ بەلسەندىلەر سەكىلدى جاسىرىنباق ويناعىڭ كەلە مە؟
— ول جىلدار جونىندە ايتۋعا بولمايدى، ەندى ۇقتىڭىز با. بۇل ءسوز وسى ارادا قالسىن، — دەدى اقىلجان اشۋ شاقىرىپ.
— بولىسەكە، اقىرىن، اقىرىن. — قايشا اقىلجاننىڭ اناسىنا قاتتىراق داۋىس شىعارعانىن بايقاپ قالدى.
وسى كەزدە اينالا الاكولەڭكەلەنىپ، شۇبار اتپەن قويلاردى ايداپ كەڭەسجان دا كەلىپ قالعان ەدى. امانگۇل ارت جاقتا قۇيرىعىن ارەڭ كوتەرىپ كەلە جاتقان كەر ازباننىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىنىپ الدى.
— كۇندەگى ادەتى بۇلاردىڭ. بۇگىن سويىپ تاستاساق، ەرتەڭ نەڭدى مىنەر ەكەنسىڭ، — دەدى دامەلى.
— ەي، ەي، بەلىن سىندىراسىڭ، — دەپ ايقايلادى ات ۇستىندە كەڭەسجان. شەشەسىنىڭ وزىنە كۇندە ايتاتىن ءسوزى.
— سويما، مەن سويعىزبايمىن، — دەدى الگى ءبىر ءسوزدى قۇلاعى شالىپ قالعان امانگۇل.
نارعازى كوزىمەن ساناپ شىقتى. اشارشىلىقتان كەيىن جيىرما شاقتى ۇساق مال ءبىتىپتى. ماناعى ءبىر سوزدەرىنە قاراعاندا سيىرلارى ەكەۋ سياقتى، تورى بايتال. ول ءالى-اق قۇلىندايدى. جامان ەمەس. قول ورنى قۇرعاماپتى. مال دەسە جانىن ۇزەتىن مالىباي بايعۇستىڭ ارقاسى عوي بۇل.
— وزدەرىندە مال بار ما؟ - دەدى نارعازى اقىلجانعا.
— شۇبار ات قانا. باعاتىن ەشكىم جوق قوي. الا شاپقىنمەن مەن جۇرەمىن. ءبىر تەسىكتى بىتەسەك، ەكىنشى تەسىك شىعادى. جۇدەگەن حالىق، كولحوزداردىڭ جۇمىسى، جينايتىن سالىق بار، جاپپاي ءۇي سالعىزىپ جاتىرمىز. كۇنارا اۋدان شاقىرادى. ءبارى سوۆەتتىڭ موينىندا، قايشا بولسا مەكتەپتە.
— كوجە-قاتىقتى قايتىپ وتىرسىڭدار؟
— اكەم وسى جاقتان ايىنا ءبىر قويدى سويىپ اكەپ تاستايدى. كەيدە اقشامىزعا ساتىپ الامىز.
— ە... ە... سەندەردەن شال-كەمپىردىڭ جاعدايى دۇرىس دەسەڭشى.
— ول راس، — دەدى اقىلجان.
— قىزمەتتەمىز دەپ قومپياسىڭدار، ايتەۋىر. — نارعازى كۇلدى. مىنا سوزگە نامىسى كەلىپ كەتتى مە، قايشا ناعاشى قايناعاسىنان اسا قىمسىنباي:
— ءبىز كيىم-كەشەكتەرىنە كومەكتەسەمىز، — دەدى.
— الماقتىڭ دا سالماعى بار عوي.
قايشا ودان ءارى سالىستىرۋدى جون كورمەدى. اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇردى.
— اپا، مەن قوي ساۋىسايىن با؟
— سەن الدىمەن ۇيگە شام جاق. ىڭىردە جارىقسىز تۇرعانى جامان ىرىم.
اقىلجان كەڭەسجانمەن بىرگە جۇگىرىپ، قويدىڭ باسىن ۇستاپ، كومەكتەسۋگە كىرىستى.
— ءبىر اۋىلدىق سوۆەتتىڭ باستىعىنا قوي ۇستاتقاندارىڭ قالاي، الدە قوناقتى جۇمساۋ ادەتتەرىڭ بە ەدى، — دەدى قالجىڭداپ نارعازى.
— مەن ءوز ۇيىمە قوناق ەمەسپىن عوي، نار-كوكە.
وسى كەزدە شاعىن اعاش شەلەكتى الىپ قوي ساۋۋعا قايشا دا شىقتى.
— كانە، ماعان قايسىسىڭ قوي اكەلەسىڭدەر؟ — دەدى ول.
— مەن، مەن، — دەپ كەڭەسجان ءبىر قويدىڭ موينىنا جارماستى.
ەكەۋلەپ ساۋعانداعى شەلەككە تىز-تىز تيگەن ءسۇتتىڭ داۋسىمەن دامەلىنىڭ ويى دا جارىسىپ كەتكەندەي. مىناۋ بۇگىنگى كۇن قانداي جاقسى. اڭساپ كۇتكەن باۋىرى قاسىندا، بالالارى دا تۇگەل جينالا قالدى. بالا دەگەندە وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ۇشەۋى عوي. كۇندەلىكتى ادەت بولسا دا، قوي ساۋۋ بۇگىن بۇرىنعىدان كوڭىلدى، ءسۇت تە كوپ شىعىپ جاتقان سەكىلدى. بارىنەن قايشا مەن كەڭەسجاننىڭ جەڭگە-قايىن بولىپ بىرىگىپ كەتكەنىن كورمەيسىڭ بە. تاۋبە، تاۋبە قۇدايىم. كوز تيمەسىن، نەبىر تار قىسپاقتاردان امان كەلە جاتىرمىز عوي، ايتەۋىر. نيەت دۇرىس، ادال جۇرگەندىكتەن شىتار. بايلىقتان دا، بارىنەن دە ارتىعى وسى دۇنيەدە بارلىق، تىرلىك ەكەن عوي. نەبىر داۋىلدىڭ ەتىندە بولعان سەكىلدى. جاڭقا قۇساپ، قالقاقتاپ امان كەلەدى. اناۋ «وبا جوتانىڭ» استىندا قالسا قايتەتىن ەدى. كىمنەن ارتىق. وزەكتى اشىتقان ونىڭ ۋىتىن مىنا سەكىلدى كورىنىستەر بارا-بارا قايتاراتىن سەكىلدى. ءومىر دەگەن وسى. ەرتەڭگى جينايتىن قوناعى دا جاڭا ءبىر لەپتىڭ سامالى سەكىلدى-اۋ. قۋانىشتىڭ دا قۋىپ اكەپ تىقپالايتىن ويلارى بولادى. مىناۋ كوڭىلىنە قانات ءبىتىرىپ وتىرعان سول شىعار.
كەشكى وتىرىس مامىراجاي ادەمى ءبىر باس قوسۋ بولدى. بارىنەن دە ءماز كەڭەسجان مەن امانگۇل. كىسى كەلسە، بالا قۇتىرادى ەمەس پە، ەكەۋى كەزەك-كەزەك اقىلجاننىڭ موينىنا اسىلىپ، اسىر سالۋمەن بولدى. قايشا ەنەسىنە دەدەك قاتىپ كومەكتەسىپ ءجۇر. ءالى بۇلارعا قوسىلا الماي جاتقان مالىباي عانا. كۇندەگى جۇمىسىنا ەندى نارعازى مەن اقىلجاننىڭ اتتارىن جايعاستىرۋ دا قوسىلدى. تاپتىشتەپ، ءبارىن تىندىرماي ونىڭ كوڭىلى كونشىمەيدى.
كەشەگى ءبىر كەڭ ۋاقىت بولسا، نارعازىعا بۇگىن دە ءبىر قوي سويۋعا بولاتىن ەدى-اۋ. كەر ازباندى ەرتەڭگى قوناقتارمەن بىرگە جەسىن دەپ، بۇگىن بۇرىننان قالعان ەسكى ەتتى استى دامەلى. ۋاقىت بۇعان دا ۇيرەتىپ كەلدى. اي-شايعا قاراماي الىپ ۇراتىن قوي شىركىن دە كوپ ەمەس، كورپەڭە قاراي كوسىل دەگەن. نارعازىنىڭ ءوزى دە مىناۋ ارتىق شىعىنعا قارسى بولدى. كوپتەن كورمەگەن دابىرلاسىپ وتىرۋ، كەڭەسجان مەن امانگۇلدىڭ ويناعانىن كورۋ، اسىرەسە، اۋزىنا تىستەگەندەي ەتىپ جەتكىزگەن اقىلجانىن جاقىن كورۋ ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا قىزىعا قاراۋ نە تۇرادى، قوي سويعاننان الدەقايدا ارتىق ەمەس پە.
ءوزى دە الىستاعى اعايىن-تۋعاننان مول حابار بەردى. جانعازى مەن ەرعازىنىڭ قيىنشىلىق جىلدارى قاسىندا بولعانىنا ءدان ريزا. قانداس جاندار قاتار جۇرگەندە، قيىندىق جەڭىلدەتكەندەي بولادى ەكەن. ولاردىڭ بالا-شاعالارى دا ەرجەتىپ قالدى. ۇشەۋلەپ قارمىس اۋىلىن اڭ-قۇسپەن، بالىقپەن اسىراپتى.
— ەرعازىنىڭ اشارشىلىقتىڭ باسىندا سەنىڭ قاسىڭنان كەتىپ قالعانى، ارينە، ساعان اۋىر بولدى. ءبىراق مەنىڭ قاسىما كەلگەنى، اسىرەسە، قارمىس جۇرتى ءۇشىن دۇرىس شەشىم ەدى، — دەدى ءبىر ورايدا نارعازى. — سەندەر مىنا ەگىن سالۋدى ۇيرەنىپ، جاقسى جاساپسىڭدار. ءبىزدىڭ قاراعانىمىز، بۇرىنعىشا تەك مالدىڭ ءتورت ەمشەگى. ەرعازى ەرجەتكەن بالا-شاعانى باستاپ، تۇز وندىرىسىنە كىرىسىپ كەتتى. الاتىن جالاقىلارى ءقازىر جاقسى. كيىم-كەشەكتى دە بۇتىندەدى. كەڭەس وكىمەتى ءجۇمىسشى تابىنىڭ وكىمەتى دەي بەرۋشى ەدىڭدەر. ەرعازى ەندى ۇرىم-بۇتاعىمەن جۇمىسشى.
— انادا ءبىر مەرتىگىپ قالا جازدادى، — دەدى نارعازى اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ.
— نەعىپ؟ — دامەلى شوشىپ كەتتى.
— سەنىڭ تۇقىمىڭ قىزبا ەمەس پە. باسەكەلەسىپ تۇز كوتەرىپتى. شامادان اسىپ كەتسە كەرەك. بەلى كىلت ەتە قالادى. سودان ەكى اپتا قوزعالا الماي جاتتى.
— ويبۋ، سورىم-اي، وسى سەندەر نامىستى جىبەرمەيمىز دەپ ءجۇرىپ ولەسىڭدەر. انا جىلدارى عوي ءوزىڭ دە، — دەپ دامەلى ءبىر اڭگىمەنى باستاعىسى كەلدى. بالالارى، ونىڭ ىشىندە قايشا دا ىنتىعا قۇلاق ءتۇردى.
— نەشەدەسىڭ سوندا؟
نارعازى جىلداردى ساناپ-ساناپ جىبەردى دە:
— تۋرا جيىرما بەستە ەكەم، — دەدى.
— تاپ قازىرگى اقىلجاننىڭ جاسى.
— سودان نە دەيسىڭ. ول دا ءبىر الا سۇرگىن ۋاقىت بولاتىن. انتونعا بازارعا بارا قالعانىمىزدا ءبىر كوشەدە جۇرت شۋلاسىپ جاتىر ەكەن. نەعىلعان شۋ دەسەك، قۇدىققا وگىز قۇلاپ كەتىپتى.
قۇلاعاندا قىزىق، ارتىمەن قۇلاعان، ەكى ءمۇيىزى قاراعايداي بولىپ، باسى عانا كورىنگەن كۇيى كەپتەلىپ قالىپتى. ورىس، قازاق بولىپ شۋلاسىپ تۇر. قۇر ويبايلاعاننان باسقا دارمەن جوق. شودىرعا كەلىپ جۇرگەندە تانىپ قالعان با، ءبىر ورىس:
— تامىر، تامىر، سەن مىقتى، كومەكتەس، — دەدى نارعازى كوكەلەرىنە،- وگىز دەگەن ورىستار ءۇشىن ەڭ ءقادىرلى مال عوي، سوقاسىنا، ارباسىنا جەگەدى. ءبىز بولساق ءبىر وگىز پىشاققا ءىلىندى دەي سالامىز. سودان مىقتى دەگەن سوزگە ماقتانىپ كەتتى مە، الدە جانى اشىپ كەتتى مە، ايتەۋىر، ناعاشىلارىڭ اتىنان قارعىپ تۇسە قالدى. مىناۋ نە ىستەمەكشى دەدىم ىشىمنەن. باردى دا، قاراعايداي ەكى ءمۇيىزدىڭ تۇبىنەن ۇستادى. جۇرت انتالاي قالدى. جان ءتاتتى عوي، ادامنىڭ وزىنە كومەككە كەلگەنىن سەزگەندەي الگى جانۋار باسىن قوزعالاقتاتىپ، شىعۋعا ءۇمىت ەتتى. سودان ناعاشىلارىڭ وگىزدى مۇيىزىنەن تارتسىن كەلىپ. جوق، شىم-شىمداپ شىعىپ كەلەدى، شىعىپ كەلەدى. جۇرتتىڭ ءبارى تاڭ قالدى. ءبىر نارسە بىتىر-بىتىر ەتتى. قاراسام، ەتىگىنىڭ شاجامايى ايىرىلىپ كەتىپتى. اياققا كۇش تۇسكەندە، ەتىك شىدامايدى ەكەن عوي. سودان نە دەيسىڭ، الگى ءداۋ وگىزدى قان سورپاعا ءتۇسىپ قۇدىقتان سۋىرىپ السىن. ورىستاردىڭ قۋانعانىن كورسەڭ. ەكى-ۇش مارتوشكە كەلىپ بەتىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. ناعاشىلارىڭنىڭ زورلانىپ، قىپ-قىزىل بولىپ، تاماعىنىڭ تامىرلارى ادىرايىپ كەتكەندە ءبىر پالەگە ۇشىرار ما ەكەن دەپ زارەم زور تۇبىنە كەتتى. وگىزدى قۇتقاردى، ەسەسىنە، سۋ جاڭا ساپتاما ەتىكتىڭ شاجامايى وپىرىلىپ-وپىرىلىپ كەتتى. ەرعازىنى دا اعاسىنىڭ سول قىزبالىعى باسقان عوي.
— سەن وگىزدى سولاي سۋىرىپ الاسىڭ با؟ — دەدى قايشا اقىلجانعا. ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلدى.
— ەرتەڭ ءداۋ بولعان سوڭ مەن سۋىرىپ الام، — دەدى كەڭەسجان. تاعى دا دۋ راحات كۇلكى.
— وعان وكىنبەيتىن شىعار. — قايشا جەڭىل قالجىڭمەن جۇمساق قانا شي جۇگىرتتى.
وسى كەزدە مالىباي كىردى ۇيگە.
— تاعى دا كەشىگە تۇسپەدىڭ بە؟ — دامەلى ادەتىنشە كۇيەۋىن سوزبەن شالىپ قالدى.
— مالەكە-اۋ، مىنا كۇيىڭمەن زورىعىپ كەتەسىڭ عوي. — نارازى كۇلە قالجىڭدادى.
— سەنىپ تاپسىرعاسىن ۇيات قوي.
— بۇل «ۇيات» دەپ، ناعاشىلارىڭ «نامىس» دەپ ءجۇرىپ ولەدى عوي، تەگى.
دامەلى بۇل سوزدەردى بالالارىنا ارناي ايتتى. مانادان بەرگى قىزۋ دا كوڭىلدى اڭگىمەنىڭ سارىنىنا بىردەن تۇسىنگەن مالىبايدى دا كوڭىلدىلىك باۋرادى. مىناۋ ءبىر جاراستىقتان جانىنا شۋاق تۇسكەندەي. الدىنداعى ءسۇر ەتتىڭ ءدامى دە ەرەكشە كەرىندى. قايشا قايىناتاسىنا سىرلى توستاعانمەن سورپا اكەپ بەردى. مالىباي وعان تەسىلە قارادى دا:
— مىناۋ بۇل ۇيدەن مەن كورمەگەن ىدىس قوي، — دەدى.
— قايشا وسىنىڭ ونىڭ اكەلدى، اۋدان ورتالىعىندا ساتىلىپتى. ءارقايسىسى ءبىر-بىر قوي دەيدى.
دامەلى وتىرعانداردى ادەيى كۇلدىرە ايتتى.
— مەن قايشانىڭ ورنىندا بولسام، ءبىر-بىر تايعا بەرمەس ەدىم، — دەدى نارعازى قالجىڭعا ودان ءارى ماي قۇيىپ.
— توستاعانى ءبىر-بىر تاي،
قايشام مىقتاپ باييدى.
مۇندا ءجۇرىپ مالىباي،
مال باعىپ، جانىن جانيدى.
— مالەكەڭ ءالى بابىندا ەكەن-اۋ. تاستاپ جىبەردى عوي ولەڭدى، — نارعازى شىنتاعىنداعى جاستىقتى باۋىرىنا تارتا ايتتى بۇل سوزدەردى.
— توستاعانمەن مال جينار،
مۇعالىمدىكتى تاستا سەن.
وكىنەر دەپ وعان مەن،
ەشقاشان قايشا ساسپا سەن.
قايشانىڭ ماناعى قالجىڭىنا جاۋاپ رەتىندە ءارى مىنا كوڭىلدىلىككە ءوزىنىڭ قوسقان ۇلەسى سياقتى ەتىپ، بۇل ءبىر شۋماقتى اقىلجان دا تاستاپ جىبەردى. ءوزىنىڭ سىيعا اكەلگەن ىدىسىنىڭ مۇنداي تىلگە تيەك بولارىن قايشا قايدان ءبىلسىن، وتىرعاندارمەن بىرگە راحاتتانىپ كۇلە بەردى.
— توستاعان توقشىلىقتى الا كەلگەن،
الدەكىم ونى الۋعا پارا بەرگەن.
قۋانعاننان ايتادى مالەكەڭ دە،
سورپانى ۇندەمەستەن الا بەرگەن.
دامەلىنىڭ بۇل شۋماعى ءالى باسىلا قويماعان كۇلكىنى قايتادان ءورشىتتى.
— مىنانىڭ ولەڭى بارىنەن اسىپ كەتتى، — دەدى مالىباي سىلق-سىلق ەتىپ.
— تۇقىمدارىڭمەن اقىنسىڭدار عوي. ءبىراق مەن ەڭ ۇلكەن اقىن قايشا ما دەر ەدىم. ونىڭ ءوزى ەمەس، اكەلگەن توستاعاندارى ولەڭ ايتىپ كەتتى ەمەس پە؟
وسى وتىرعانداردىڭ الدىندا ءوزىن كوتەرە سويلەگەن نارعازىعا قايشانىڭ ءىشى-باۋىرى ەلجىرەدى. ءبىر ساتكە وسى ارادا اكەسى كەلىپ قولتىعىنان سۇيەگەندەي بولدى. مەيىرىمدى اۋلەتتىڭ ورتاسىنا كەلىپ تۇسكەنى بۇعان دا قۇدايدىڭ قاراسقانى شىعار، مىنا وتىرعان اقىلجاننىڭ ارقاسى شىعار. وسىعان ەندى جامانشىلىق بەرمەسىن.
كوزىنىڭ استىمەن كوڭىلىنىڭ ايناسىن بۇرىپ ەدى، جارى تىم نۇرلانىپ وتىر ەكەن. ناعاشىسىنا قوندىرعان قۇسى ۇناعان سەكىلدى. سول سەزىم بە، الدە كوپتەن كورمەگەن مىناۋ شۇيىركە اڭگىمە مە، ايتەۋىر، بال-بۇل جانىپ وتىر.
ءبىر ءسات اكە-شەشەسى، باۋىرلارى ەسىنە ءتۇسىپ، كوڭىلى بۇزىلىپ كەتتى. قوي مۇنىم نە، مەن بۇل ۇيگە بوتەن اداممىن با؟ قىز بايعۇسقا بارعان جەرىنە سۋداي ءسىڭىپ، بالداي باتقانعا نە جەتسىن. مىناۋ ءوز ۇياسىنا ۇقساس ۇيا سەكىلدى ەمەس پە. مۇنى شەتتەتىپ، كەمسىتىپ جاتقان بىرەۋ بار ما؟ قايتا ءبارى ەڭ الدىمەن وسىنىڭ قاباعىنا قاراپ ءجۇر عوي. جاڭاعى بۇل قونىسقا ءبىرىنشى رەت كەلىپ وتىرعان نارعازىنىڭ ءوزى دە مۇنى كوتەرە سويلەپ وتىر. تەگىڭنەن اينالايىن جاقسى تۇقىم. مۇنداي تۇقىمعا بالداي باتىپ، سۋداي سىڭبەسەم كىنا وزىمنەن. جاڭاعى قۇلازىعان سەزىم قايدان كەلىپ ەدىڭ؟ وسىنداي پالەلەر ۇرلانىپ ۇرىق تاستاسا، بويدى دا، ويدى دا ءمۇجيتىن قۇرت تىرىلەدى-اۋ، تەگى. ادالدىعىڭنىڭ اجارىنا ءاجىم دە تەز تۇسەدى. اۋلاق، اۋلاق ۇرى سەزىم، جاڭا عانا اشىلىپ كەلە جاتقان باعىمدى كىر شاڭىڭمەن باسا كورمە.
ۇندەمەي جۇرسە دە، ادالدىقتىڭ تورەسى انا اتاسى مالىبايدا جاتىر. كولحوزعا دا، بالاعا دا، جارعا دا، جاقىنعا دا كىرشىكسىز. كۇيبەڭ جاي عانا تىرلىگىنىڭ ءوزى ادالدىقتىڭ كۇيىن كۇمبىرلەتە شەرتىپ تۇراتىن سەكىلدى. كۇلكىسى كورىنبەسە دە، كۇللى جانىمەن شاتتىقتىڭ شابىتىن قوزعاپ جۇرەتىندەر از با؟ اقىندىق ادال سەزىمنىڭ اعىنى دەپ بەكەر ايتىلماسا كەرەك. ولەڭنىڭ بۇل ادامدى توڭىرەكتەپ جۇرگەنى دە تەگىن ەمەس شىعار. جاڭاعى ورايىنا قاراي ءبىر اۋىز تاستاپ جىبەرگەن ولەڭى وسى وشاقتى قانشاما جاراسىمدى قالجىڭعا بولەدى.
بىلاي قاراعاندا، ەنەسى وعان قاراما-قارسى سەكىلدى. ايتىپ تا تاستايدى، اسىرىپ تا جىبەرەدى، قاعىپ تا تاستايدى، قالتقىسىز جاردەمىن دە جاسايدى، جانىڭدى دا جازباي ۇعادى. وزگەگە ويلايتىنى تەك جاقسىلىق. جاراستىقتى، ۇجىمدىلىقتى ۋىستاپ تۋعان ادام سەكىلدى. قانىپەزەرلەرگە، قاتىگەزدەرگە قازاق «مىناۋ قان ۋىستاپ تۋعان ادام ەكەن» دەيدى عوي. ال مۇنىڭ ەنەسى جان سۇلۋلىعىن ۋىستاپ تۋعان ادام.
ال اناۋ توردە وتىرعان جايدارى جاننىڭ اتى عانا نارعازى ەمەس، بۇكىل سىرت ءبىتىمى عانا نار ەمەس، ىشكى جان سەزىمى دە اتىنا ساي نار بولۋ كەرەك. ورىس ەكەش ورىس شودىردىڭ ءوزى دە ول دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ءبىر سيقىرى بار، ايتەۋىر. ءىرى ويلاۋعا، ءىرى قيمىل جاساۋعا جارالعان جان سەكىلدى. اتتەڭ، ساۋاتى جوق. ەسكى زاماننىڭ بۇل ادامعا تارتقان ەڭ جامان «سىيى» وسى. ءبىراق ارەكەتى ساۋاتتىلاردىڭ جۇزىنە، مىڭىنا بەرگىسىز. ويتكەنى وقىعان وقۋلىق حالىقتىڭ دانالىعى، قازاعىمنىڭ ادامگەرشىلىگى بولسا كەرەك.
مىنە، وسىلارداعى بار قاسيەتتەن ءبىر-بىر مىسقالدان دارىعاننىڭ وزىندە اقىلجانى جامان ادام بولا قويار ما ەكەن. اينالاسىن كورگەن سايىن سۇيگەن جارى ءوزىنىڭ ءتىپتى جوتالانىپ بارا جاتقان سەكىلدى. اناۋ تيتىمدەي امانگۇل مەن كەڭەسجاندا دا ادامعا دەگەن ىستىق ىقىلاس بار. ولاردىڭ اۋىزدانىپ، العاشقى ءدامىن تاتقانى ادامشىلىق دەگەن بۇلاقتىڭ سۋى سياقتى. «وزەننىڭ باسى بايلانسا، اياعى لايلانادى» دەيدى ەكەن قازاق. وسىناۋ تۇنىقتىڭ باسىن بايلاتا كورمە، جاراتقان! مىناۋ نار ادامدى نار ەتىپ، توڭىرەگىنە ءسان ەتىپ جۇرگىزە بەر.
كىرىپ-شىعىپ، ىدىس-اياقتى جۋىپ-شايىپ جۇرگەندە، توسەك سالعاندا دا قايشانىڭ باسىنان وسى ويلار كەتپەي قويدى. وسىناۋ وشاققا ول ويلار ءوزىن بايلاپ-ماتاپ تاستاعانداي. وسى ويلار اقىلجانىنا دەگەن ماحابباتىن دا كۇشەيتە تۇسكەندەي. الا كوڭىل قىلعاننان گورى اللانىڭ وسىلايشا ءبىرجولاتا قۇلاتا جاقسى كورگىزگەنى دۇرىس شىعار. «نامازدى وتىرىك وقىعاندى قۇداي بىلمەي مە» دەمەكشى، سىرتىڭ ءبۇتىن، ءىشىڭ ءتۇتىن بولعان ءجۇرىس-تۇرىس بىلىنبەيدى دەيسىڭ بە. قۇدايىم وسى ءبىر ءتۇتىننىڭ اششى يىسىنەن ساقتاسىن. ول ءبىر ءسىڭىپ السا، كەتپەيدى دە. مىناداي اۋلەتتە ىشكە ءتۇتىن كىرگىزىپ الۋدىڭ ءوزى كۇنا شىعار.
نارعازى كوڭىلدى وتىرىستان كەيىن بىردەن ءتاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن، تۇسىنەن شوشىپ وياندى. ءبارى كوز الدىندا، جامانعا جورىعىسى كەلمەي، جۇرەگىن دىرىلدەتە قامالاعان ويلاردى قۋعان بولادى. ءبىراق قايتا-قايتا سۋىنا يە بولا الماي، بۇزىلعان بوگەت سەكىلدى جىرىمدالا بەردى. تۇسىندە كورگەنى قاپتاعان قالىڭ ەل، ءبىر كەزدەگى ءوزى وتكەن جالپاق ىلەنىڭ سۋىنداي جايىلىپ كەتكەن بىردەڭە. ءتۇسى ادام شوشىرلىق قاپ-قارا. سول سەلدىڭ ورتاسىندا قاراڭ-قۇراڭ شودىر كەتىپ بارادى. ونى الدى-ارتىنا قاراتار ەمەس. جان دالباسا جاساپ، شىعۋعا ۇمتىلادى، ءبىراق دارمەنى جوق. نارعازىنى كوزى شالىپ قالىپ ەدى:
— قۇرداس، قۇرداس، قۇتقار مەنى، قۇدايتورىمەن كەلشى بەرى، — دەپ ايقاي سالدى. ەكى قولىن ەربەڭ-ەربەڭ ەتكىزەدى.
بۇل دا جانتالاسىپ:
— ءقازىر، ءقازىر، — دەيدى. قاسىندا قۇدايتورىسى جوق. جاياۋ. جاعامەن ءبىراز جۇگىرىپ كوردى، قان سورپاسى شىقتى. شودىر ەكى-ۇش رەت قىلتىڭ-قىلتىڭ ەتىپ كورىندى دە، جوق بولدى. نارعازى جىلاپ جىبەردى.
ويانا كەتسە، ءتۇسى ەكەن.
— استاپىراللا، استاپىراللا، ساقتاي گور، — دەدى.
— نارعازى، جاي ما؟ — ۇيقىسى ساق مالىباي وسىلايشا اقىرىن عانا سۇرادى.
— جاي، انشەيىن، — دەي سالدى.
مۇندا بىر-ەكى كۇن وتكىزىپ، ماۋقىن باسىپ، شودىرعا دا سوعىپ قايتۋ، اقىلجانعا جاساعان قيىن كەزدەگى جاقسىلىعىنا راقمەت ايتۋ ويىندا باردى. ءبىر پالەگە ۇشىراپ جۇرمەسە جارادى-اۋ، بايعۇس، سەلگە الدىمەن كەتىپ بارا جاتقانى قالاي؟
...ەرتەسىنە بۇل ۇيگە شاقىرىلعان ءبىر قورا قوناقتاردىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا دا وسى ءبىر ءتۇس قايتا-قايتا ەسىنە ورالا بەردى. كەڭەسجاننىڭ ءمۇعالىمى دە ەگدە تارتقان، ويلى ادام ەكەن. ءوزى سەكىلدى ول دا مۇرت جىبەرگەن.
— بالاڭىزدىڭ ساباعى جامان ەمەس. ازداپ ەركەلەۋ. مەن نارعازييەۆپىن دەپ كوكىرەگىن توبەلەپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى «سەنىڭ اكەڭ — مالىباي» دەگەن ءبىر بالامەن جاتىپ كەپ توبەلەسسىن.
ءمۇعالىم بارلىق جايدان حابارى بولسا كەرەك. بايىپتاپ، نارعازىنى اڭگىمەگە شاقىرا ادەمى ايتىپ وتىردى. نارعازى دا كەشە ۇرلانىپ تەرەزەدەن قاراعانىن، قالاي وتىرعانىن، قولعا تۇكىرىپ جىبەرىپ، وشىرەم دەپ داپتەرىن سالتاق-سالتاق ەتكەنىن ايتتى.
ەكەۋى بىرگە كۇلدى.
— بالالاردا ول ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. كوبىنىڭ داپتەرى سولاي، — دەدى ءمۇعالىم نارعازىنى جۇباتقانداي.
— اناۋ كىتابىندا ءبىر ادامنىڭ بەتىن نەگە شيمايلاعان؟
— ول — بليۋحەر دەگەن مارشال. جاۋ بوپ شىقتى وڭباعان.
— مارشال دەگەنىڭىز — ءبىر ۇلكەن شەن عوي تەگى.
— اسكەري اتاقتىڭ ەڭ جوعارعىسى.
— سوندا نە، جاسىرىن ارەكەت جاساعان با؟
— ول جاعى بىزگە بەيمالىم. اۋداندىق وقۋ بولىمىنەن بىزگە بالالارعا وشىرتىڭدەر، «حالىق جاۋى» دەپ تۇسىندىرىڭدەر دەدى، سولاي تۇسىندىردىك.
ەكەۋى دە ءۇنسىز قالدى.
باۋىرساق، ىرىمشىك، قۇرت-مايمەن شاي ءىشىپ، ەت الدىندا وتىرعاندار دالاعا شىقتى. باتىس جاقتان جەل ەسىپ تۇر ەكەن.
— وسى جاقتان جەل سوقسا-اق بولدى، مۇرىنعا ءبىر ءيىس كەلەدى، — دەدى باسقارما.
— وعان تاڭداناتىن تۇك جوق. انا «وبا جوتا» سول جاقتا ەمەس پە.
اقىلجان ەلەڭ ەتە قالدى. بەس جىل وتكەننەن كەيىن دە كەتپەيتىن نەعىلعان ءيىس؟ ول اشارشىلىقتىڭ، اناۋ ءبىر اۋىل تۇگەل قىرىلعان قاسىرەتتى جىلداردىڭ ءيىسى عوي.
«اس دايىن» دەپ حابار كەلگەن سوڭ، بۇلار ىشكە كىردى. ەسىكتىڭ الدىندا يىعىندا اق ورامال، قولىندا قۇمان، قوناقتاردىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا دايىن ءتالتيىپ كەڭەسجان تۇر ەكەن.
— ەي، سەن ءالى ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟ — دەدى ءمۇعالىم. فاميلياڭ كىم وسى سەنىڭ؟
— نارعازييەۆ!
— وي، ۇلكەن كىسىنىڭ بالاسى ەكەن عوي، كوپ جاسا. ءداۋ جىگىت بول، — دەپ قولىن جۋعاندار باتاسىن بەرىپ جاتىر. ۇلكەن ءبىر ءىس تىندىرعانداي، مۇرنىن ءبىر تارتتى دا، قارسى بولمەگە تويتاڭداپ بۇرىلا بەرە نارعازىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— نار-كوكە، ماعان اسىعىن الىپ قويىڭىز. كەر ازباننىڭ اسىعى دا ءداۋ شىعار، - دەدى.
— جارايدى، جانىم، جارايدى. ول تاپسىرماڭ ورىندالادى.
جۇرتتىڭ كوزىنشە ناعاشىسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ جاتقانىن اقىلجان بايقاعان-دى. ءوزىنىڭ كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن دالەلدەگەن ءتۇرى.
جەرگە جايىلعان الا جولاق داستارقاندا ۇلكەن تەگەنەدەن توبەدەي ءۇيىلىپ كەر ازباننىڭ ەتى، ۇستىندە توڭكەرىلگەن قۇيرىعى تۇردى. اپپاق قارداي بولىپ، جىلت-جىلت ەتەدى. قايشا باستى اكەپ نارعازىنىڭ الدىنا قويدى. جىلىك-جىلىگىمەن كەلگەن ەتتى تۋرايتىن ادام كەرەك.
— مالىباي، ا مالىباي! - دەپ ايعاي سالدى دامەلى. — مىنا ەتتى تۋرا.
نارعازى باستى اۋىلنايدىڭ الدىنا قاراي سىرعىتتى. ول نارعازىعا قايتا يتەردى.
— ناكە، ءسىز بۇل اۋىلعا قوناقسىز. وسى تاماق بىزگە ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا بۇيىرىپ وتىر، — دەدى جيىرماسىنشى اۋىلدىڭ ەندىگى اۋىلنايى ەركىنباي.
مالىباي كىرگەندە، كۇمىسبەك ونى ماقتاي الا جونەلدى.
— بيىلعى بىتىك ەگىن وسى ماكەڭنىڭ ارقاسىندا. قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتپاي جۇرگەن وسى كىسى.
— باسقارما ماقتادى دەپ بۇل بىزگە ەندى شەكەسىنەن قارار، — دەدى دامەلى ءۇي ىشىندەگىلەردى كۇلدىرە.
اركىم ءوز مىندەتىنە كىرىستى. مالىباي ەت تۋرادى. اقىلجان اراق قۇيدى، دامەلى سورپا ساپىرىپ وتىر. قايشا ەندى ەتتەن كەيىنگى شايدىڭ قامىندا ءجۇر. قالعانداردىڭ مىندەتى — تۋرالعان ەتتى جەۋ. نارعازى جون-جونىمەن باستى ءبولدى دە، ەكى قۇلاتىن ۇيىقتاپ قالعان ەكى بالاعا دەپ، ءشۇيدا جاعىنان ءبىر كەسىم قۇيقاسىمەن تاباقتى قايشاعا ۇسىندى. اقىلجان سالەم ەتە الار ما ەكەن دەپ كەلىنشەگىنە سىناي قارادى. جوق، تىزەرلەپ تۇرىپ ادەمى سالەم جاسادى.
— انارباي اۋىلناي باياعىدا كەلىندەردىڭ سالەمىن دە ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ تىيىم سالعان بولاتىن.
— سەن دە قاي-قايداعىنى ۇمىتپايدى ەكەنسىڭ، اناربايىڭ قۇرىسىن، — دەدى مالىباي ايەلىنە.
بۇل اڭگىمەدەن ءبارى دە حاباردار بولسا كەرەك، وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
— بولدى عوي نەلەر دۇنيە، — دەدى نارعازى.
اقىلجاننىڭ ەسىنە اشارشىلىق جىلى اناربايدىڭ وتىرىك ءولىپ، ءوزىنىڭ قالاي جولىن توسقانى ءتۇستى. اڭگىمەنى باستاپ جىبەرە جازداپ، ءوزىن-وزى توقتاتتى. مىنا جەردە سول ءيتتىڭ اتىمەن داستارقاندى، اۋزىن بىلعاپ قايتەدى. ءبىراق ونىڭ ادام ەستىسە نانعىسىز اسىرا سىلتەۋلەرى اناسىنىڭ جۇرەگىنە شوڭگەدەي قادالىپ ۇزاققا قالعانىن ايقىن سەزدى. سول ءبىر كۇندەر وزىنە «اناربايداي بولما، اناربايداي بولما» دەپ سىبىرلايتىن دا تۇراتىن سەكىلدى.
نارعازى ەت تۋراپ وتىرعان مالىبايدان اسىقتى جىلىكتى سۇرادى. كەڭەسجاننىڭ تاپسىرماسى بار عوي. ءبىراق سولاقاي اسىق ەكەن.
— وڭقاي اسىعى بار جىلىكتى اسقان جوقسىڭ با؟ — دەپ اپكەسىنە قارادى.
— اسپاساڭ، ەرتەڭ ۇمىتتىرماشى، شيكىدەي الىپ كەڭەسجانعا ساقا عىپ بەرەيىن. ازباننىڭ شيكى اسىعى قۇلجانىكىنەن كەم بولمايدى. ساقاسى كەلىسسە، ۇتپايتىن بالا جوق.
— تەگى ومىردە دە سولاي، ءبارى ساقاسىنا بايلانىستى. شىمىر باسشىسى بار جەردە ءىس ءارقاشان ورگە باسادى. كەرى كەتكەن باسشى كەنەي ساقا سەكىلدى تيگەنمەنەن ۇشىرامايدى.
مالىباي بۇل سوزدەردى ۇلكەن استارمەن ايتتى. ونىڭ ءمانىن تۇسىنە قويعان ءمۇعالىم:
— قۇلجا ساقا تابىلا بەرە مە؟ ونى الاتىن ارقاردىڭ قوشقارى بيىك تاۋدا جۇرەدى. تاۋعا ەكىنىڭ ءبىرى بارا بەرمەيدى، كەز كەلگەنگە قۇلجا دا الدىرمايدى، — دەدى.
وزدەرىنە تيگىزە ايتىلعان بۇل سوزدەردى كۇمىسبەك پەن ەركىنباي انشەيىن اسىقتىڭ اينالاسىنداعى اڭگىمەدەي سەلسوق تىڭدادى.
— شيكى ساقا شىمىر بولادى دەدىڭىز بە؟ — اۋىلناي نارعازىعا قارادى.
— ونىڭ شىمىرلىعى شيكىلىگىندە ەمەس، تابيعيلىعىندا، — دەدى ءمۇعالىم. — قايناتقاننان كەيىن اسىق تا جەڭىلدەيدى، العاشقى تابيعيلىعىنان ايىرىلادى. ومىردە دە سول سەكىلدى، قايناي-قايناي جەڭىلدەپ كەتەتىن ادامدار از ەمەس. تابيعيلىقتى ساقتاعانعا نە جەتسىن. مەن ءبىر دارىن دەگەن ءمۇعالىمدى ءبىلۋشى ەدىم. دارىن دەسە، دارىن بولاتىن، بىرگە وقىدىق، مەيلىنشە زەرەك بولدى. ءوزى دە تەز ءوستى. جاي ءمۇعالىم، سوسىن ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەستى، وقۋ بولىمىنە جوعارىلادى، وبلىسقا اكەتتى. كادىمگى ەندى مۇعالىمدەردىڭ ساقاسى، ساقاسى بولعاندا قۇلجا ساقاسى. سول ادامدى جۋىردا ۇستاپ اكەتىپتى.
— ۇستاپ اكەتىپتى؟
دامەلىنىڭ داۋسى ىشقىنا شىقتى.
— ول الگى اناۋ جىلدارى ءبىزدىڭ قارمىس اۋىلىندا بولعان دارىن ەمەس پە؟ ول دارىن بولسا، اقىلجان ەكەۋى دوس ەدى. الدا قاراعىم-اي، نە جازىعى بولدى ەكەن؟
— كەشەدەن بەرى سەل ۇرعان بالىقتاي تەڭسەلىپ ءجۇرمىن. سەنەرىمدى دە، سەنبەسىمدى دە بىلمەيمىن.
ءمۇعالىمنىڭ بۇل سوزدەرى اقىلجاندى تۇنەرتىپ جىبەردى. تاپ سول دارىن بولسا، سۇمدىق ەكەن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءقادىرىن ۇقتىرعان، وعان ادال قىزمەت ەتۋدى ۋاعىزداعان ادامنىڭ تاپ ءوزى ەدى. وسى ومىرگە كوزىڭدى اشقان كىم دەسە، الدىمەن ناعاشىسى، سوسىن سول دارىن دەر ەدى. ءومىرىنىڭ ناعىز ءبىر شەشۋشى ساتىندە جولىقتىرعان ەدى تاعدىر. جوڭكىلگەن سۋدى بابىمەن كەرەك ارناسىنا سالاتىن مۇراپتاي، ءوزىن تۋرا جولعا سالعان، بۇگىنگى لاتىنشا ءارىپتى ۇيرەتكەن دە سول ەدى. اسا ءبىر سۇلۋ ادامگەرشىلىگىمەن قارمىس اۋىلىن اۋزىنا قاراتىپ ەدى. بالجان اجەسىنىڭ اق باتاسىن دا العان-دى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، قول ۇستاسىپ جۇرگەن كۇندەرى از بولدى. ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراماستان، اقىلجاندى اعاسىنداي سىيلايتىن. كىسىلىككە، بىلىمگە قاراپ قىزمەت بەرسە، تەك جوعارى ورلەي بەرەتىن ادام-تۇعىن. اقىلدى ادامداردىڭ ورلەگەنى ورتاق قۋانىش قوي. ولار الىستان كورەدى، ادامدى تانيدى. مىنا حابار قاتە بولعاي، ءوزى بىلەتىن دارىننان اۋلاق بولعاي...
ءبىر ءسات ءۇنسىز قالعان نارعازى وتىرعاندارعا قومدانا كوز سالدى دا:
— قۇلجا ساقا تەگى ۇرلانعىش كەلەدى. ۇتۋ ءۇشىن ەمەس، كەيبىرەۋلەر ونى ءتىپتى قىزعانىشتان دا ۇرلايدى، — دەدى.
— تاپ ءوزى. دارىنعا جاسالعان سويقان سول قىزعانىشتىڭ سويقانى، — دەدى ءمۇعالىم.
اقىلجاننىڭ بايقاعانى — باسقارما، اۋىلناي، ءمۇعالىم — ۇشەۋىنىڭ اراسىندا سىزات بار. بۇل ءار جەردەن بوي كورسەتىپ قالىپ جۇرگەن سىرقات. ەگەستىڭ توركىنى ىلعي دا ەل الدىنداعى بەدەلدەن شىعىپ جاتادى. اۋىلناي «مەنى مويىندا، وكىمەتپىن» دەيدى. باسقارما «مەنى مويىندا، وسى جەردىڭ قوجاسى ءوزىممىن» دەيدى، ءمۇعالىم «مەنەن باسقا زيالىڭ بار ما، تابىنار تۇلعاڭ مەن ەمەس پە» دەيدى. حالىق، ارينە، كىمنىڭ وقتىعى ءتۇزۋ بولسا، سوعان جاق. دەگەنمەن مۇعالىمدەردىڭ ۇپايى كوبەيىپ بارادى. كوزى اشىقتىڭ اتى كوزى اشىق قوي. وزگەلەرگە قاراعاندا، ءوزىنىڭ جاعدايى دۇرىس سەكىلدى. ويتكەنى اۋىلىنداعى ءمۇعالىم — قاسىنداعى سۇيگەن جارى. وسى قايشا — بۇكىل اۋدانداعى جالعىز ايەل ءمۇعالىم. ونىڭ ۇستىنە، ورىسشاسى دۇرىس. ول كىرىپ-شىعىپ قازان-اياقپەن جۇرسە دە، بۇگىنگى اڭگىمەدەن ءبىر-اق جايدى ءتۇيدى. اۋىلعا بارعان سوڭ، ءاربىر سوزدەن ءتۇيىن تۇيەدى دەسەڭشى.
مالىباي شايعا قاراماي، ەت جەپ بولعان سوڭ مانا تۇرىپ كەتكەن. سىلتاۋى بار. ەرتەڭ جول جۇرەتىن نارعازىنىڭ، اقىلجاننىڭ، قايشانىڭ اتتارىن جاقىنعا ارقانداۋ. ءقازىر باياعىداي اتتاردى جۇگەنىن سىپىرىپ جىبەرەتىن ەركىندىك كۇن قايدا؟ ءتيىپ تۇرعان ەگىن، جاپىرادى دا سالادى. سوندىقتان ءتۇنى بويى ارقانداۋلى بولادى. دامەلى، شىنىن ايتسا، قوناقتاردىڭ تەزىرەك تاراعانىن قالادى.
اڭگىمەلەرىنىڭ سوڭى اسا كىرىگە قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە، ءمۇعالىمنىڭ اسىعىپ وتىرعانى جانە بار.
سىرتقا شىققان سوڭ نارعازى، كۇمىسبەك، ەركىنباي ءبىر بولەك كەتتى دە، اقىلجان ءمۇعالىمنىڭ قاسىنا ىلەستى. ويى دارىن جونىندە تولىعىراق ماعلۇمات الۋ. ءوزى قانداي دارىنعا جانىن ۇزسە، مىناۋ ادام دا سونداي جانىن ۇزەتىنى بەلگىلى بولىپ قالدى عوي.
نارعازى سارقانتتا رايكومنىڭ ءۇيىن بىردەن تاپتى. قالىڭ باقتىڭ اراسىندا وڭاشا سالىنعان ەكەن. ار جاعىنداعى سارقىراعان وزەننىڭ داۋسى ەستىلىپ تۇر. شىركىن-اي، وسى اۋدان ورتالىعىنىڭ تۇرعان جەرى-اي. تاۋى مىناۋ كوزدىڭ جاۋىن الىپ، ءتۇس كيىزدەي ءارقاشان ادەمى بولىپ تۇراتىن. شىرشالارى قىسى-جازى كوكپەڭبەك، وزەنى ارقىراپ ول جاتىر. جەرى شىبىق شانشىساڭ سىرىق وسەتىن ناعىز قۇنارلى قويناۋدىڭ ءوزى. ءبارى مىنا ءتيىپ تۇرعان تاۋدىڭ ارقاسى عوي. الما دا شىعىپ بەرەدى. باياعىدان-اق سارقانت پەن انتوننىڭ الماسى-اي دەپ جۇرت تاڭدايىن قاعادى.
مۇنىڭ قاسىندا بورلىتوبەنىڭ ورتالىعى لەپسى جەر مە. قۇمىن سۋىرىپ جەل ۇرەدى دە تۇرادى. قايتا تەمىرجول كەلىپ، تۇركسىب سالىنعان سوڭ جان كىرىپ قالدى عوي. اتا قونىسقا جاقىن بولعان سوڭ، وڭىردەن اينالسوقتاپ شىعا المايسىڭ. ءبىر كەزدەگى تاۋداعى جايلاۋىڭ، وندا بەلۋاردان كەلگەن ءشوبىڭ ەندى كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. قايتا بالىق قۋالاپ بالقاشقا جاقىنداپ، بۇلار سۋ كوردى عوي. بۇل وڭىردە اداسساڭ، قول ۇشىن بەرەتىن ادام تابىلماس مەڭىرەۋ قۇم، بەتپاق دالا جەتىپ جاتىر. مالعا عانا جەر اياعى كەڭ. سول ءۇشىن دە جۇرت كەتكىسى كەلمەيتىن بولسا كەرەك.
دەسە داعى سارقانتقا جەتپەيدى عوي. شەشەسى بالجاننىڭ كۇمبەزى تاۋدان باستالاتىن قۇنارسىز دالانىڭ شەكاراسىنا قويىلعان بەلگى سەكىلدى باستۇماعا كەلەردە ادەيى ۇستىنەن ەتكەن-دى. جىل سايىن باسىنا قوي سويعىزىپ، قۇران وقيتىن كۇننەن ايىرىلعالى قاشان. ولىك تۇرعاي، ءتىرىنىڭ وزىنە تاماق تابۋى مۇڭ بولىپ، تۇس-تۇسقا تەنتىرەپ كەتتى ەمەس پە. اشارشىلىق كەلىپ جانە كيلىكتى. ەستىڭ جينالعانى وسى عانا. ءبارى بارلىقتان جاسالادى ەكەن عوي. اناسىنىڭ الدىندا كىنالى ادامداي نارعازى كۇمبەزدى اينالىپ، مۇڭدانىپ كوپ ءجۇردى. ەسكىرىڭكىرەپ قالىپتى. ءبىراق شودىر قۇرداسىنىڭ تانىستارى تاۋىپ بەرگەن ورىس شەبەرلەرىنىڭ مىقتى ءىسى ءالى تالاي جىلدارعا توتەپ بەرەتىندەي. شەشەسى وزىمەن ءتىل قاتىسقانداي.
— قۇدايتورىڭ قايدا؟ — دەيدى. — تۇستىك جەردەن كورىنەتىن بەلگىلەرىڭدى نەگە جوعالتقانسىڭ؟ مەن كەتكەن سوڭ باستارىڭ توز-توز بولعان با؟ كۇدىرەيىپ جالىڭ جىعىلماي جۇرەتىنى مەنىڭ ارقام ەكەن عوي. كوكساداق تا بايگەگە ءبىر قوسىلماي قور بولدى دەدى مە؟ ساسقانىڭ با، ونى نەگە ساتتىڭ؟ سەنەن گورى ات ءقادىرىن سىعاندار كوبىرەك بىلگەنى مە؟ ىلە وزەنىنەن الىپ شىققان جانۋاردى قالاي كوزىڭ قيدى؟ شىبىقتاي مىناۋ جيرەنىڭنىڭ بەلى سەن مىنگەندە نەعىپ ءۇزىلىپ كەتپەي ءجۇر. الدە سوعان ىڭعايلانىپ سەن دە ارىدىڭ با؟
ەكى-ۇش جەردەن وپىرىلىپ تۇسكەن كىرپىشكە كوزى ءتۇستى. ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ، جيىرماسىنشى اۋىلدا كيىز ءۇيدى ورتەگەن اناربايداي پىسىق شىققاندا، بۇل ماڭدا دا زيراتتى بۇزدىرىپ، مەكتەپ سالدىرعىسى كەلگەن پىسىقاي تابىلىپتى دەگەندى ەستىگەن بولاتىن. سودان باسىنداعى ايىن الۋعا شىققان ادام قۇلاپ ءولىپ، كىرپىشتى الۋعا كىرىسكەنىنىڭ ەكى كوزىنە تاس ۇشىپ ءتيىپ، سوقىر بولىپتى. بالجاننىڭ ارۋاعى اتتى دەپ بۇل زيراتقا ەشكىم جولاماي قويىپتى. اعاش ەسىگىنىڭ عانا قيۋى قاشا باستاعان ەكەن.
— سەن قورعاماعان سوڭ، مەن ءوزىمدى-وزىم قورعادىم، — دەپ سىبىرلاعانداي بولدى شەشەسى. سول ارۋاقتى اناسىنىڭ پەيىلى تۇسكەن ادامنىڭ ءبىرى وسى شودىر ەدى. ونىمەن دە كورىسپەگەلى، مىنە، قانشا جىل.
ءبىراق ارالارىنداعى دوستىق ءجىبى جانعازى، ەرعازى، اقىلجان، قايشا ارقىلى ۇزىلە قويعان جوق. اقىلجاننىڭ ايتۋىندا، ول كادىمگىدەي قارتايعان. ەكى دوس ءقازىر قۇشاقتاسىپ كورىسەدى. شودىردىڭ جاعىن ايىرا سويلەيتىن قازاقشاسىن ەستىپ راحاتتانادى. ورىستىڭ ادەمى سويلەۋى قازاق ءتىلىن اجارلاندىرىپ جىبەرەتىنىن سان بايقاعانى بار. سول سەكىلدى ءجۇسىپتىڭ دە ورىسشا قاتىراتىنى تاڭدايىن سان قاقتىرعان. «سەن مىناۋ ميۋالى جەردە، قالىڭ باقتىڭ اراسىندا راحاتتانىپ وتىرساڭ، مەن بولسام قۇمنىڭ اراسىندا، كولدىڭ جاعاسىندا بالىق ساسىپ ءجۇرمىن» دەپ قالجىڭداماقشى. الدە شەن وزگەرتىپ، قوقيلانىپ قالدى ما ەكەن؟ شودىر ولاي ەتە قويماس.
ەگەر ايتا قالسا، ايتارى دا دايىن. انەۋكۇنى ءبىر شالدان كەرەمەت ءسوز ەستىگەن-دى.
«وكىمەتتىڭ شەنى - بۇقانىڭ ەنى. ءبىر كۇنى سىلىپ الادى دا تاستايدى. سۇمىرەيىپ وگىز بولاسىڭ دا قالاسىڭ. قولىندا تۇرعاندا قودىرايماي، راحىم جاسا».
مۇنى ەستىسە، قازاق ءوزىنىڭ تابيعاتىن تالماي تانيتىن شودىر ءبىر راحاتتانار. ىشەگى قاتىپ كۇلەر.
بولمە الدىندا وتىرعان كەلىنشەك تىم تۇنجىراۋلى ەكەن. باتىل كەتۋدەن ءسال قايمىعىپ قالدى. كوڭىلىنىڭ ءبىر توعايعانى وسى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان شىبىقجيرەن جاقسى كورىندى. كىم بىلەدى، اۋدان ورتالىعى، بىرەۋ-مىرەۋ ات كورپەسىنە، ەر-توقىمىنا ءتيىسىپ جۇرە مە؟ ەر-توقىمى — باياعى ءجۇسىپ پەن شودىردىڭ ءوزى سىيلاعان، شاتىربايمەن داۋدا قۇدايتورىعا اقىلجان سالىپ مىنگەن ەر-توقىم. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، وسىناۋ الاساپىران جىلداردا امان كەلە جاتقان دۇنيەسى. قۇدايتورىنىن ءوزى دە قۇرىپ بىتكەندە، بۇل مۇلىك ازىرگە بار، ايتەۋىر.
تۇقىمى قۇرىسىن، ءبىر قاتىن تۇنجىراپ وتىر ەكەن دەپ تۇرا بەرە مە. قايدا جۇرسە دە بەتى قايتىپ كورمەگەن باتىلدىعىنا باسىپ:
— شودىر وزىندە مە؟ — دەدى.
الگى ايەل كوزى بوتالاپ، ءۇن قاتپادى. مەنىڭ شودىر دەگەنىمدى تۇسىنبەدى، الدە شام كوردى مە ەكەن؟
— بەلوزەروۆ، بەلوزەروۆ بار ما؟
— جوق، — دەدى قاتقىل ۇنمەن الگى ايەل.
— ۇيدە مە، قايدا؟
— ول ۇستالعان، جاۋ بولعان، — دەپ ءتىلىن بۇراپ سويلەگەن كۇيى داۋسى دىرىلدەپ.
نارعازى سىلق ەتىپ ورىندىققا وتىرا كەتتى. قولىنداعى جەز ساپتى قامشىسى جەرگە ءتۇستى. مىناۋ سۇمدىق، كەڭەسجاننىڭ كىتابىندا سىزىلعان مارشال، مالىبايدىڭ ۇيىندە ءمۇعالىم ايتقان باياعى دارىننىڭ ۇستالۋى، ەندى، مىنە، شودىر. ءبارى دە تەك جاۋ بولىپ شىعا كەلگەن. مارشالىن بىلمەيدى، ال دارىن مەن شودىر — ءوزى كوزى كورىپ بىرگە ارالاسقان ادامدار. كەڭەس وكىمەتى دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىنداردىڭ ءوزى ەمەس پە؟ ەلگە ولار جاۋ بولسا، قالعانىمىزدا نە سورىم. وسىدان ەكى كۇن بۇرىنعى مالىبايدىڭ ۇيىندە كورگەن تۇسىنەن شوشىپ ەدى-اۋ. سەل ءجۇرىپ، الدىڭعى جاعىندا قىلقىلداپ كەتىپ بارا جاتقان شودىر كوز الدىنا كەلدى.
— نارعازى قۇتقار، قۇدايتورىنى اكەل! — دەپ ايعايلاعانى قايدا. ول قۇرعىر ءتۇسى بولماي، ءوڭى بولىپ كەتتى مە نەمەنە. مىنا جاعىڭ قارىسقىر شىن ايتىپ تۇر ما؟
— ءۇيى قاي جەردە؟ ءبىز تامىر ەدىك.
— ولاي دەمەڭىز، ۆام سامومۋ بۋدەت حۋجە.
جارتىسى قازاقشا، جارتىسى ورىسشا بۇل سوزدەردى الگى ايەلدىڭ شىن جۇرەكتەن ايتقانىن نارعازى سەزدى. «حۋجە» دەگەن ءسوز تانىس.
— پوسكاي، — دەدى نارعازى. — مەن تامىردان ارتىق ەمەس.
الگى ايەل تەرەزەگە جاقىنداپ، ورىسشا-قازاقشاسى ارالاس شودىردىڭ ءۇيىنىڭ تۇرعان جاعىن ءتۇسىندىردى.
نارعازى قاقپانى ۇزاق توقىلداتتى. ءۇن جوق. سوسىن شىبىقجيرەنگە قايتا ءمىنىپ، قاقپادان كەۋدەسىن اسىرا ايعاي سالدى. الدەن ۋاقىتتا ءبىر كەمپىر كورىندى. شاشى اپپاق. ايتەۋىر، ءتىرى جاننىڭ شىققانىنا قۋاندى. اتتان قايتا ءتۇسىپ، اشىلعان قاقپاعا جاقىندادى. «كۇنىم-اۋ، مىناۋ مارۋسيا ما؟ قالاي قارتايىپ كەتكەن». ول بىردەن تانىدى.
— تامىر، تامىر، ءبىز قۇرىدىق قوي. بۇل — نە سۇمدىق. شودىرىڭدى ۇستاپ اكەتتى.
— تازا، كادىمگى شودىردىڭ ءوزى قۇساپ قازاقشا زۋلاتىپ تۇر.
— قاقپانى تەز جابايىن. ءوزىڭدى ەشكىم كورگەن جوق پا؟ — دەدى جىلاپ ءجۇرىپ.
— ول جاعىن بىلمەيمىن. نەمەنە، تورۋشى بار ما؟
— ويباي، كەشەگى اۋزىنان شىققان ءسوزدى التىن ساناپ وتىراتىن نكۆد ەندى ناعىز قىزىل كوزدى اڭدۋشىمىز بولعان جوق پا. ساعان قىرسىعىمىز ءتيىپ جۇرمەسىن.
— وي، اتاسىنا نالەت! ماعان نەعىلادى؟
— ولاي دەمە، تامىر. پالەنىڭ جابىسۋى، اياقاستى ەكەن.
ەكەۋى ۇزاق سويلەستى. نارعازىنىڭ ۇققانى، اشارشىلىق جىلى جوعارىعا ءبىر اشىق حات جازىپ ەدى، سونىڭ قىرسىعى ءتيدى مە، جوق، الدە وسى ماڭ سوناۋ ستولىپين زامانىنان بەرى قازاق-ورىسقا تولى، ءبىرازىنا چەركەش سوعىسى جىلدارىندا، كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە تىزەسى باتىپ ەدى. سولاردان كەلدى مە، ايتەۋىر، تۇگىنە تۇسىنبەدى. ءبىراق ءبارىن كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن جاسادى عوي. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ونى ۇستايتىن نە ءجونى بار دەپ زار يلەدى. لەشاسى قوستانايدا، ەندى سوعان كەتپەكشى. مۇندا جاپادان-جالعىز نە بىتىرەدى. كەلىنگە كۇنىمدى سالماسىن، فەودورىم امان بولسىن دەۋشى ەدىم، ەندى امال بار ما؟
نارعازى بويى بوساپ، كوزىنەن التى تارام جاس اقتى. شەشەسى ولگەننەن كەيىنگى جىلاعانى وسى بولار. مارۋسيا دا تاڭىرقاپ قالدى. كۇيەۋىنىڭ ايتۋىندا بۇل ەر مىنەزدى، باتىر تۇلعالى قازاقتى كورسەت دەسە، كەز كەلگەن جەرگە ۇيالماي اپارۋعا بولاتىن ازامات بولاتىن. باتىر دا جىلايدى ەكەن-اۋ. مىناۋ كەلگەن كەلىسىنىڭ ءوزى دە باتىلدىق قوي. ادەيى ىزدەپ كەلدى مە ەكەن؟
— داشا قالاي؟ — دەدى ءسوزدىڭ ءبىر ورايىندا مارۋسيا. — مەن سەكىلدى قارتايعان جوق پا؟ باياعى چەركەشتە ەكەۋىمىز سولداتتارعا سۋسىن تاسىعانىمىز ۇلى توي ەكەن عوي. جاستىعىمىز با، كۇركىرەگەن زەڭبىرەك وعىنىڭ استىندا قالاي قورىقپاي جۇرگەنبىز.
نارعازى جىلاعان كۇيى باسىن يزەي بەردى. مارۋسيا شەرىن ءبىر تارقاتىپ العىسى كەلگەندەي، وتكەننىڭ ءبىرازىن ەسكە ءتۇسىردى.
— ءجۇسىپتىڭ جاعدايى قالاي ەكەن؟ ول دا بىربەتكەي جىگىت ەدى. مەن مىنا ۇستاۋدىڭ كوبەيگەنىنەن قورقام. ءجۇسىپ ەرتە بارعاندا، داشانىڭ ءۇيدى ورتەگەن اۋىلنايعا شەككەن ايباتىن فەودور ايتا الماي كەلگەن. ەركەك بولىپ نەگە تۋمادى دەگەن. بالاسىن دا ماقتاپ وتىراتىن. اشارشىلىق جىلدارى ونىڭ جاساعان جۇمىسىنا قاتتى ريزا بولدى. اۋەلى جاس ۇيلەنگەن ءبىر جىلداي دەتدومعا بەرىپ قويدى دەپ كۇلەتىن. باسقا اۋدانعا اۋىسقانىنا فەودور قاتتى قىنجىلدى. وكپەلەتىپ الدىم با ەكەن دەپ تە ءجۇردى. وزىڭمەن ءبىر اڭعا شىعۋدى ارمانداۋشى ەدى.
— وسىندا ما ءوزى؟ اق ءجۇزىن مەن كورە الام با؟ — دەدى نارعازى كوزىن ورامالمەن ءسۇرتىپ.
— وي-بۋ، قايدان، الماتىعا بىردەن اكەتىپتى. سول ءبىر حاتى قۇرعىردى جىبەرمەي-اق قوي دەپ ەدىم. «اشارشىلىقتان الىپ قالا المادىم، ەڭ بولماسا ارىم تازا بولسىن» دەپ كونبەدى.
— اقيقاتتى جازعاننىڭ نەسى ايىپ؟
— مىنە، سەندەر سولاي ويلايسىڭدار. جوعارعى جاق قالاي ويلايدى؟ وزىنە ءوزى جاسادى-اۋ، ساقتىعى جەتپەدى.
— قۇستىڭ ساعى ساۋىسقان. ءبىراق ول ىلعي جالعىز جۇرەدى. ساقتىعى سونشا، اۋەلى ەكى ساۋىسقاننىڭ باسى بىرىكپەيدى. ادام ولاي ەتە الا ما؟ ادامنىڭ كۇنى اداممەن. بۇل جاعىنان شودىردىڭ كىسىگە ۇيىرىمدىلىگى سۇمدىق ەدى عوي.
جىلاپ ءجۇرىپ مارۋسيا شاي قۇيدى. ەكەۋى شاي ىشكەن بولدى. ءبىراق ونىڭ ءار جۇتىمى نارعازىنىڭ تاماعىنان وتپەي، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءتۇيىلدى دە وتىردى. بىرەسە مارۋسياعا «ءبىزدىڭ جاققا ءجۇر، ءبىز نە كورسەك سونى كورەسىڭ» دەگىسى كەلدى. بىرەسە سوناۋ جەر ءتۇبى قوستانايعا ءوزىم اپارىپ تاستاسام قايتەدى دەدى. زاتى ورىس بولعانمەن، بۇل شودىردان نە جاقسىلىق كورمەدى. سوناۋ ۇركىنشىلىك جىلدارى بۇكىل قارمىس اۋىلىنىڭ امان قالعانى وسىنىڭ ارقاسى ەمەس پە. شەشەسى بالجانعا ات قويىپ كەلگەنى ءالى كوز الدىندا. بۇكىل قازاقتىڭ ات قويعانى ءبىر توبە بولدى دا، مۇنىڭ ات قويعانى ءبىر توبە بولدى. جۇسىپپەن دوستىعى قانداي ادال ەدى. اقىلجانعا قانشا قول ۇشىن بەردى. بولشيەۆيك قانداي بولۋى كەرەك دەسە، نارعازى تاپ وسى شودىردى نۇسقار ەدى-اۋ. كەڭەس وكىمەتىن قۇرۋشى دا، ونىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەتىن دە تاپ وسى سەكىلدى ادامدار دەپ ويلايتىن. مۇمكىن، ءبىر جاپادان بولعان قاتەلىك شىعار؟ انا جىلى، ءبىر ەمەس، ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان اقىلجاندى ەكى رەت وتىرعىزىپ قويعان جوق پا. سونداي ءبىر زۇلىمدىقتىڭ قۇرىعى بولار-اۋ. تامىر، تامىر دەپ قۇر كۇيزەلە بەرگەننەن قاراكەت كەرەك. وبلىستا وتىر عوي، جۇسىپكە بارعان ءجون شىعار.
بۇرىنعىداي ەمەس، تەمىرجول بار. لەپسىدەن وتىرادى دا، ءبىر كۇندە الماتىعا جەتىپ بارادى. وسى جولدىڭ سالىنۋىن كوزىمەن كورگەن، قايران قالعان. مىنە، وكىمەتتىڭ كەرەمەت ءىسى. قۇلان جورتپاس دالاعا جان ءبىتىرىپ، وتاربالارىن اعىزدى دا قويدى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن بالالاردىڭ اۋزىنان بۇل جول تۋرالى:
— تاۋدى ءتىلىپ، تاستى بۇزىپ،
جولدى سالعان قانداي ەر.
ول قايراتتى، ول قاجىرلى،
قايتپاس، قايسار جۇمىسكەر، —
دەگەن ولەڭدى دە ەستىگەنى بار-دى. سوناۋ جىلدارعى كوكساداققا ءمىنىپ، جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ىلەنى جالداپ وتكەندەگى قيامەت ەندى بولا قويماس. وسى جولدىڭ سالىنۋى ءبورلى اۋدانىنداعى ءۇي قۇرىلىسىن دا كوبەيتكەن جوق پا. كەشەگى باستۇماداعى كورىنىس تە - جاڭا وزگەرىستىڭ جاپ-جاقسى نىشانى. شاڭقايدان مەكتەپ، قاپتاپ سالىنعان قۇيما ۇيلەر. ءبىر كەزدەگى ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلگەن قازاق اۋىلدارى قيىندىقپەن بولسا دا وتىرىقشىلاندى. ءار اۋىلدى ەندى كوش سوڭىنان قۋالاماي، بەلگىلى ءبىر جەردەن تابۋعا بولادى. جەردى تراكتور جىرتادى. متس دەگەندەر قۇرىلدى. مىناۋ سارقاندتىڭ ءوزى دە قانداي گۇلدەنىپ قالعان، تۋرا انا جىلدارى كورگەن الماتىداي.
ءبىر جاعى ءوستىپ جاڭارىپ، جاقسى نىشان بوي كورسەتىپ جاتسا، ءبىر جاعى جاقسى ازاماتتار ۇستالىپ جاتىر. بۇل قالاي؟ اناۋ دارىنمەن بىرگە ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىراز تاجىريبەسى كەتكەن جوق پا.
حالىقتىڭ ساۋاتىن اشتىڭ، جازۋ-سىزۋدى ۇيرەتتىڭ، ەندى كەرەگىڭ جوق دەگەنى مە، ول ىستە قانداي جاۋلىق بار؟ مىناۋ شودىر جاڭا زامان ءۇشىن ەس بىلگەلى شىجىق بولىپ، ىلعي قيىندىقتىڭ وتىندە ءجۇردى. سوعىس دەدى — سوعىستى، وقى دەدى — وقىدى، اۋداندى سۇيرە دەدى — سۇيرەدى، وتىرىقشىلدىق، ءبىلىم بەرۋ، كولحوزداستىرۋ - ءبارى كوز الدىنان ءوتتى، ءتىپتى اشارشىلىقتىڭ ءوزى الدىمەن وسىلاردى قاجىتىپ كەتكەن جوق پا. قاسىندا ۇدايى جۇرمەسە دە، جاندارىن شۇبەرەككە سان تۇيگەندەرىن جاقسى بىلەدى. جاۋلىقپەن ىستەدى مە سونىڭ ءبارىن. مىناۋ «جاۋ» دەگەن پالە قايدان شىقتى ءوزى. جاۋ انە كەشەگى اقتار مىلتىق اتىپ، زەڭبىرەك وقتاپ، قۇرتىپ جىبەرگىسى كەلدى، اۋەلى ەكىقابات ايەلدەردىڭ ءىشىن جاردى، كوزىمەن كوردى، سول ايۋاندىقتارى ءۇشىن ولارعا قارسى كۇرەسكە ءوزى دە شىقتى. جاۋ — اناۋ شاتىربايلار، كەڭەس وكىمەتىن جەك كورىپ، ارعى بەت اسىپ كەتتى. جاۋ — اناۋ لەپىرباي، انارباي ازاماتتى، رايكومنىڭ حاتشىسىن اتىپ كەتكەن.
جوعارىدا وتىرعانداردىڭ مەن قۇرلى اقىلى جوق پا؟ حالىق دەپ جانىن ۇزگەن شودىرلاردا قانداي جاۋلىق بار؟ جاۋلىق پەن دوستىقتىڭ، ادالدىق پەن ارامزالىقتىڭ اراسىن ايىرا الماي قالعانبىز با؟
— قوي، مەن الماتىعا بارام، جۇسىپكە بارام، — دەدى نارعازى جۇلىپ العانداي.
ونى ماقۇل كورگەن مارۋسيا:
— قاندى كويلەك دوستار عوي، سودان ءبىر قايىر بولماسا، — دەدى.
جۇسىپكە قۇدايداي سەنىپ، نارعازى اتقا ءمىندى. كوزى بوتالاپ، اق سامايىن قايتا-قايتا ورامالىنىڭ استىنا جاسىرعان كۇيى مارۋسيا قالا بەردى.
3
بۇل حاتتى ءباتيما ءۇزىپ-ۇزىپ ءۇش كۇن جازدى.
«ءدۇلدۇل تاتە! سىزگە قان جىلاپ وتىرىپ، حات جازام دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا بار ما ەدى. ءجۇسىپتى قاماپ قويعالى ءبىر اپتا بولدى. بۇگىن، مىنە، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنەن سۇمدىق حاباردى وقىپ شىقتىم. بۇل گازەت مەنىڭ حاتىم كەتكەنشە وزدەرىڭىزگە دە بارار. سۇمدىق قوي، سۇمدىق! ۇلتشىل، حالىقتىڭ قاس جاۋى، قازاقستاندى جاپونياعا قوسقىسى كەلگەندەردىڭ ىشىندە بولعان دەپتى.
بۇرىنعى ەپتەپ اينالدىرعاندارىنا قاراپ، اكەمدى قارعاۋشى ەدىم. قۋ مال ءۇشىن ارعى بەتكە نەگە كەتتى دەپ. سونىڭ قىرسىعى تيەدى-اۋ دەپ ءقاۋىپ ەتەتىنمىن. ەندى مىناۋ زاۋال ودان دا اسىپ ءتۇستى. 18 جىل بىرگە تۇرعاندا وكىمەتكە دەگەن ءبىر ءتۇيىر تەرىس پيعىلىن كورگەم جوق. جۇمىس، جۇمىس دەپ ولەتىن. راس، مىنەزىنىڭ تىكتىگى بار ەدى، اۋزىنا كەلگەنىن ىرىكپەيتىن، ار جاعىنداعىنى جاسىرا المايتىن. سوندا ادالدىق جاۋلىق بولعانى ما؟ بالالارىم ەر جەتكەندە، باگىم جانعان اداممىن دەپ جۇرگەندە، كوكتەن جاي تۇسكەندەي بولدى عوي. مەنىڭ جاسىمدا قانداي قىزىق كورگەنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز. ناعىز سور ماڭداي ەكەنمىن. سور ۋىستاپ تۋعان پالە بولسام كەرەك. بۇل قۇدايعا نە جازدىم؟ جاسىمدا كورگەن بەينەتىمنىڭ وتەۋى شىعار دەپ سەمىرىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سورلادىم عوي، مىقتاپ سورلادىم. جۇسىپتەي جاندى قۇداي ماعان كوپ كورسە كەرەك.
نە بولىپ كەتتى بۇل دۇنيە؟
ەندىگى امال — ءوز قاستارىڭىزعا جەتۋ. تەرگەۋىنىڭ ءبىتۋىن كۇتەم. بەتالىسى جامان دەيدى. قاشىپ كەتەم دەپ اكەمنىڭ قارعىسىنا قالدىم با، الدە؟ ول سورلى قارعاسا، مىقتاپ قارعاعان شىعار. قۋ مال، مەنىڭ قالىڭسىز كەتكەنىم ءىشىن ورتەدى عوي، ارينە. كىمنەن كورەرىمدى بىلمەي بۇل كۇندە الاسۇرعان ءبىر جانمىن. ءقازىر وسى حاتتى سالىسىمەن تاعى دا تۇرمەگە بارام. ءالى كىرە الماي ءجۇرمىن. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوپ سويلەستىرمەيتىن كورىنەدى. اڭدىپ تۇرعان قىزىل كوز پالەلەرى «جەتتى، جەتتى» دەپ قۋاتىن كورىنەدى. كەشە الدىندا قۇرداي جورعالايتىن نكۆد-نىڭ ادامدارى بۇگىن قولىن ارتىنا قايىرىپ، ايداپ جۇرگەن شىعار. ءبىز ءۇشىن وزەن تەرىس اقتى، كۇن تۇنگە اينالدى، ءدۇلدۇل تاتە. اقىلجان مەن قايشا ەستىگەن اڭگىمەلەرىن ءتىس جارىپ ەشكىمگە ايتپاسىن. وزدەرى دە ساق ءجۇرسىن. قۇداي كورىسۋگە جازسىن. ءباتيما».
تۇرمەنىڭ الدىنا كەلگەندە، ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. جۇرت بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ كەتكەن. مۇڭدى كوڭىلدىڭ مۇحيتىنا سۇڭگىپ بەردى مە قالاي؟ شويىن قاقپانىڭ الدىندا تۇرعان ميليسيونەر بۇلاردىڭ بارىنە بۋراداي زىركىلدەيدى. اتەششە كەكىرەيە قاراپ، جاۋاپ قاتپايدى، اۋەلى مىناۋ موليگەن جۇرتتىڭ وزىنە تاۋەلدىلىگىنە ءماز سەكىلدى. كەلگەندەردىڭ ىشىندە بالا دا، ايەل دە، قارت تا بار. قولدارىندا ءبىر-بىر تۇيىنشەك. اكەلگەن استارى بولسا كەرەك. الگى ميليسيونەر ىشكە كىرەتىندەردىڭ ءىش كيىمىنەن باسقانىڭ ءبارىن قارايدى. قۇددى بىرەۋ وسىناۋ تۇكسيگەن سۇر ءۇيدى قوپارۋعا بومبا اكەلىپ تۇرعانداي. كۇن اشىق بولعانمەن، ادەتتە ادەمى كورىنەتىن الاتاۋدىڭ دا ءتۇرى بۇگىن سۇستى. كوك تورىندە تاباقتاي توڭكەرىلىپ تۇرعان تىرشىلىك اتاۋلىنى جارىقپەن جارىلقاۋشى ەمەس، قىپ-قىزىل شوق سەكىلدى، تامۇق وتىنا ۇقساپ ۇرەي تۋعىزادى. ءبارى كوڭىلدەن عوي. كوڭىل كۇڭگىرت بولعان سوڭ، جەر مەن كوك تە مۇزدى، مۇڭدى سەكىلدى.
— ەسبەرگەنوۆا، — دەپ ايقايلايدى الگى ميليسيونەر. ەسەكتىڭ اقىرعانىنداي داۋسى دا تارعىلدانىپ ەستىلدى. ءباتيمانىڭ تىنتپەگەن جەرىن قالدىرمادى. سۋماڭداعان ساۋساقتارى جىلانداي تىتىرەتەدى. امال بار ما، وسىلاردىڭ كۇنى تۋىپ تۇرعان سوڭ. قاقپادان ارى وتە ءسۇر ءۇيدىڭ استىنداعى پودۆالعا ءتۇستى. ۇزىن كوريدور تىم ۇرەيلى ەكەن. جۋاندىعى بالانىڭ بىلەگىندەي تەمىر تورلار زارەڭدى الادى. تۇرمە دەگەندى ومىرىندە تۇڭعىش كورۋى. كوريدوردىڭ ەكى جاعى — اۋىر تەمىر ەسىكتى بولمەلەر. ۇستالعاندار سونىڭ ىشىندە جاتسا كەرەك. جاڭاعى ەسىك الدىندا تۇرعانداردىڭ ءبىر-بىر ادامى وسىندا بولسا، مىنا تۇرمەڭ جارتى قالانى قاماۋعا العان عوي. اندا-ساندا سىقىرلاپ اشىلعان ەسىكتەردە ءبىر ىزعارلى ءۇن، مۇڭ بار. ءوزىن ەرتىپ كەلە جاتقان ميليسيونەر قاقپانىڭ الدىنداعىدان دا سۇستى كورىندى. جۇرىسىنە ىلەسە الماي كىدىرىڭكىرەپ قالعاندا، بۇرىلىپ تۇرىپ، الا كوزىمەن اتىپ جىبەردى. قاراسى ءمىردىڭ وعىنداي، تۇلا بويىڭدى تەر باسادى. «ءتىپتى ەڭ ءبىر تۇكپىرىنە تىعىپ تاستاعان با، قاشان جەتەدى». ءالى ەمپەڭدەپ كەلەدى، ەرتىپ كەلە جاتقان ۇزىن سارى قاتتى جۇرەدى ەكەن.
ءباتيمانىڭ ويىندا: ءقازىر قاتار وتىرادى، سويلەسەدى، تۇرمەدە بولسا دا ماۋقىن ءبىر باسادى.
ۇزىن سارى بۇيىردەگى ءبىر تۇكپىرگە بۇرىلدى. ءباتيما دا كەلدىك-اۋ دەدى ىشىنەن. مۇندا دا تەمىر تور. قاسىنا وتىرۋ قايدا، ءجۇسىپ تەمىر توردىڭ ارجاعىندا. ءوز كۇيەۋىن ءوزى تانىماي قالدى. باسى-كوزى كونەكتەي، مىقتاپ ساباعان بولۋ كەرەك. ءباتيما ەڭىرەپ قويا بەردى. ءجۇسىپتىڭ مۇنداي كۇيىن كورگەنشە، جەر جۇتىپ نەگە كەتپەيدى ونى. ۇدايى تىكىرەيىپ تۇراتىن قايراتتى «ەجيك» شاشىن توقىرايتىپ الىپ تاستاپتى. ۇيىعان قان كورىندى باسىنان. كوزىنىڭ الدى، ءبىر جاق شىقشىتى ىسكەن.
— جىلاماڭىز، — دەگەن زەكىگەن داۋىس ەستىلدى. قاراسا، تاعى ءبىر ميليسيونەر. الگى ۇزىن سارى وسىعان اكەپ وتكىزىپ كەتسە كەرەك.
— ءباتيما، جىلاما! بالالار امان با؟ — دەدى ءجۇسىپ.
— ايىپكەر، قازاقشا نەگە سويلەيسىز؟
— ايەلىم ورىسشا بىلمەسە، قالاي سويلەيمىن؟
— ايلاڭىزدان ەشتەڭە شىقپايدى. وبكوم حاتشىسىنىڭ ايەلى ورىسشا بىلمەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ بۇل دا — ۇلتشىلدىعىڭىزدىڭ ءبىر كورىنىسى.
كوپ نارسەنى ايتار ەدى-اۋ، ءبىراق ونىڭ ميىنا كىرەدى دەيسىڭ بە؟ ۋاقىتتى الىپ قايتەدى. دەگەنمەن شىداي المادى.
— انا تىلىندە سويلەۋگە ەشكىم تىيىم سالا المايدى.
— بايقاڭىز، ءسىز تۇرمەدەسىز. بۇل شارتتى ورىنداماساڭىز، ءقازىر ايەلىڭىزدى الىپ كەتەمىز.
— قۇرىسىن، ايتقانىنا كونەيىك تە، ءبىر اپتا بويى وسى كەزدەسۋگە ارەڭ جەتتىك قوي.
— ازاماتشا، مەن سىزدەرگە نە ايتىپ تۇرمىن. ءقازىر ءسىزدى الىپ كەتەدى وندا. ءجۇسىپ ورىسشالاپ:
— وندا ورنىڭا قازاق ميليسيونەرىن قوي. ول ءبىزدىڭ قاي ءسوزىمىزدىڭ قۇپيا، قاي ءسوزىمىزدىڭ قۇپيا ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنەدى، — دەدى.
— ولار جەتپەي جاتىر.
— ۆوت تاك، — دەدى ءجۇسىپ كوزىن الارتا.
كونەكتەي كەلبەتىنەن تال بويىندا امان قالعانى وسى وتتى جانارى سەكىلدى بوپ كورىندى ءباتيماعا.
— قويعان كىناسىنىڭ ەشقايسىسىن مويىنداپ جاتقان جوقپىن. مويىندايتىن نە بار؟ ادىلدىك بولسا بوساتار. وزدەرىڭ مىقتى بولىڭدار. جاسىما، اقىلىڭ بار ەدى عوي. شودىردى دا وسىندا اكەلدى.
— ەسبەرگەنوۆ، — دەپ، ايعاي سالدى الگى ميليسيونەر. — ايەلىڭىزدى اكەتەمىز.
جۇگىرىپ كەلىپ ءباتيمانى جۇلقىپ قالدى. ءجۇسىپ ورىسشالاپ:
— الدىڭىزداعى ايەل زاتى. بيازىراق بولىڭىز. ءسىز دە انادان تۋعان شىعارسىز، —دەدى.
— ءمورالىڭىز وزىڭىزگە. ازاماتشا، شىعىڭىز، ۋاقىت ءبىتتى، — دەدى الگى اكىرەڭدەپ.
قولىنداعى تۇيىنشەگىن توردىڭ ارجاعىنداعى جۇسىپكە بەردى دە، كوزى بوتالاعان كۇيى ميليسيونەردىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى. ۇزىن سارى دا جەتكەن ەكەن. دەدەكتەتىپ ەرتىپ الا جونەلدى.
العاشقىدا شالىستانىپ، جۇرە الماپ ەدى. اياقاستى ءباتيمانىڭ بويىنا ءبىر كۇش بىتكەندەي بولدى. «ەي، نەگە بۇيتەم؟ كۇيەۋى اكىم بولىپ كورگەن سوڭ ەكەن عوي، كەردەڭ-كەردەڭ باسا المايتىنى. كورەيىك ەندى ونەرىڭدى دەپ، ەڭ الدىمەن مىنا تۇرعان نكۆد-نىڭ قىزمەتكەرلەرى تابالار. الدىمەن وسىلارعا سىر بەرمەيىن». كۇشىن جيىپ، اياعىن نىق باستى. الگى ۇزىن سارى ەكى-ۇش رەت بۇرىلىپ قارادى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كەلىنشەك. ناعىز تولىقسىعان شاعى ەكەن. قازاقتاردا دا مۇنداي سۇلۋ بولادى ەكەن-اۋ. ماناتى كىرگەندەگىدەن ءجۇرىسى ەندى شيراق. كوزىنىڭ جاسىن دا قۇرعاتىپ الىپتى. ازعانا كەزدەسۋدەن سونشاما ءال الىپ شىققان با؟ ەستۋى بار، بۇل ايەلدىڭ كۇيەۋىنەن جاۋاپ الۋ قيىنعا سوعىپ جاتىر دەگەن.
تەرگەۋشىنىڭ وزدەرىنە شابۋىلعا شىعاتىن كورىنەدى. ارينە، سوزىمەن. ەكى تەرگەۋشىنى تۇيىققا تىرەپ، ەندى ۇشىنشىسىمەن ايقاسۋدا دەگەن پىش-پىش ءسوز بار. بۇل تەرگەۋشى تالاي مىقتىنىڭ جالىن جىعىپ، جاۋرىنىن جەرگە تيگىزىپ جۇرگەننىڭ ءوزى. ازىرگە ونىڭ الدىندا ايىبىن «مويىنداماعان» ادام جوق. «كۇيەۋىڭ مىقتى قىشقاشقا ءتۇستى، ءالى-اق تاۋبەسىنە كەلەدى» دەگەندەي ۇزىن سارى ءباتيماعا الارا تاعى ءبىر قارادى. ءباتيما ءمان بەرمەگەندەي، ورامالىنىڭ استىنا ۇلكەن عىپ تۇيگەن بۇرىمىن ادەيى ارتىنا ءتۇسىرىپ جىبەردى. تۇرمەدەن قوس بۇرىمدى ويناتىپ شىعايىنشى دەگەن ءبىر جامان وي كەلگەندەي. ۇزىن سارى تىپتەن جۇتىنىپ قالىپتى. ۇزىن بۇرىمدارى بۇل ايەلدى تىپتەن سىمباتتى ەتىپ جىبەردى. كۇيەۋى قانداي تىك باقاي بولسا، بۇل دا سولاي شىعار. جانارىندا جاس جوق قوي. تەگى، ءبىر پاڭ جاندار قوسىلعان-اۋ. پاڭ بولا تۇر، كورەمىز ءالى، پاڭدىقتىڭ قانداي مۇراتقا جەتكىزەرىن.
ەسىكتىڭ الدىندا كىمنىڭ شىققانىنا بەلگى سوقتىردى دا، ۇزىن سارى تاعى بىرەۋدى ەرتىپ ىشكە كەتتى. مۇنىڭ ماماندىعى جىلاتىپ كىرگىزىپ، جىلاتىپ شىعارۋ بولعان عوي. وعان دا ادامنىڭ ەتى ولەتىن سياقتى ما، قالاي؟ ءباتيمانىڭ كوڭىلى سىرتقا شىققان سوڭ بوسادى. بۇرىشتا ءبىر تالدى قۇشاقتاپ تۇرىپ، ەل اياعى سايابىردا ەگىلىپ تۇرىپ جىلادى. وزەگى ورتەنىپ، قولقاسى سۋىرىلىپ بارادى. جاڭاعى كورىنىس جىلاتپاي قويا ما؟ توقىرايعان باسى، كوگەرگەن بەت-اۋزى، كىسەندەۋلى قول-اياعى — شىققىر كوز بۇل كورىنىستەردى نەسىنە كوردى. نە ءۇشىن، نە ءۇشىن بۇلايشا؟تاپ وسى سۇراق اۋىر تەمىر ەسىكتى قاراڭعى بولمەگە اكەپ، يتەرىپ جىبەرگەن ءجۇسىپتىڭ دە جۇرەگىن تىلگىلەدى. بارىنەن ءوتىپ كەتكەنى كەشە تۇنگى سۇراق. تاڭ اتقانشا تەرگەۋشى ءۇش شاقىردى. ەكىنشىسىندە تاقىر باسىنان تەمىر شىبىقتاي بىردەڭەمەن تارتىپ جىبەرگەندە، ەسى اۋىپ كەتىپتى. الدەن ۋاقىتتا جىلىمشى بىردەڭەنى ارقاسى سەزدى. قان اققان ەكەن عوي. جەرگە قۇلاپ تۇسسە كەرەك، ساپ-سالقىن ەدەندە جاتىر ەكەن. سۇستى ەكەۋ جۇزىنە ءتونىپ تۇر. سۋ بۇرىككەنگە ۇقسايدى. اتىپ تۇرىپ، تەرگەۋشىنىڭ القىمىنان الا تۇسكىسى كەلىپ ەدى، قول اياتىنىڭ كىسەندەۋلى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. ىشقىنىپ بارىپ، اۋناپ كەتتى.
— مويىندايسىڭ عوي!
— نەنى؟
— نەنى، نەنى؟ عۇمىر بويى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەنىڭدى.
— وتتاپسىڭدار!
شەكەسى شىڭ ەتە قالدى. تاتى ەسى اۋىپ كەتتى. ار جاعى ەسىندە جوق. ەسىنە تۇسكەنى تاڭ الدىندا تەرگەۋشىنىڭ بولمەسىنە تاعى اكەلگەنى. ەلەس پە، الدە تۇندە ەكى رەت ەسىنەن تاندىرعان سوڭ كوزى بۇلدىراپ تۇر ما، بولمەدە فەودور افاناسيەۆيچ وتىر. ساقال-مۇرتى وسكەن، ونىڭ دا بەتى ىسىك. اتاعا تۋعان كۇن بوتاعا دا تۋعان عوي. وسىنداي ءبىر وي جىلت ەتتى.
— ال ەندى ەكەۋىڭ بەتتەسىڭدەرشى، چەركەش قورعانىسىنىڭ ناعىز قىزىپ تۇرعان كەزىندە ەكەۋىڭ نەگە كەتىپ قالدىڭدار؟ اقتار، اننەنكوۆ باسىپ السىن دەدىڭدەر مە؟
— وتىرىك، — دەدى ءجۇسىپ قىزۋلانىپ. - قىزىپ تۇرعان كەزى ەمەس. ءبىزدىڭ پوزيسيامىز ابدەن بەكىگەن. اقتار جەڭىلۋگە اينالعان. ول كەتىسىمىزدەن قورعانىسقا كەلگەن ەشبىر زيان جوق. راس، ءبىر ءتۇن بارىپ، ءبىر اۋىلدا قوناق بولدىق. ەگەر ول ايىپ بولسا، وعان مەن كىنالىمىن.
اۋىلدى ساعىندىم. بەلوزەروۆ جولداستىڭ وندا ەشبىر كىناسى جوق.
— بىرىنشىدەن، ول جولداس ەمەس، قاماۋداعى ادامدى جولداس دەمەيدى. ەكىنشىدەن، قاسىڭىزدا بولعانى راس پا، راس. ءسىزدىڭ شاشباۋىڭىزدى كوتەرگەنى راس پا، راس. كىمنىڭ اۋىلى بارعاندارىڭىز؟
ەكەۋى دە ۇندەمەدى. پالەنىڭ ءبىر ۇشى نارعازىعا بارىپ تىرەلەتىنىن سەزگەندە، ىشتەرى قىلپ ەتە قالدى.
— ۇندەمەيسىزدەر. ءبىز ءبارىبىر بىلەمىز. نارعازى تۇرعانبەكوۆتىڭ اۋىلى. قايتاردا اقتاردان قاشقاندارىڭ راس پا، راس. قولعا ءتۇسىپ قالا جازدادىڭدار. ال سىزدەردى چەركەش قورعانىسىنا سوۆەت وكىمەتى سەنىم كورسەتىپ جىبەرسە...
— جولداس تەرگەۋشى، — دەدى فەودور افاناسيەۆيچ، — مەن كەشە دە بۇل جونىندە جاۋاپ بەردىم. كەرەك دەسەڭىز، جازىپ بەرەيىن. بۇل ارادا ءبىر نارسەنى شاتاستىرماۋ كەرەك. ءبىزدى قولعا تۇسىرمەك بولعان اقتار ەمەس، ولاردىڭ شارۋاسى بىتكەن. ءبىزدى اڭدىعان جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان نارعازى تۇرعانبەكوۆتىڭ سول مانداتى كۇندەستەرى. بىزدەردى قولعا ءتۇسىرۋ ارقىلى ولار ەڭ الدىمەن نارعازىنى مۇقاتپاق، سودان ءوش الماق. ول شاتىرباي دەگەن بايدىڭ سويىل سوعارلارى. ال ول باي 1929 جىلى ارعى بەت اسىپ كەتكەن. بۇل — قازاق اراسىنداعى ۇساق قىزعانىش كيكىلجىڭنىڭ كورىنىسى. ونى بىزگە ساياسي ايىپ ەتىپ تاعاتىن ەشبىر قيسىن جوق. سول وڭىردە ءبىرجولا سوۆەت وكىمەتىن ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرىپ كەتكەن وسى ەسبەرگەنوۆ ەكەۋىمىز. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ اتىنان تەرگەۋ جۇرگىزىپ وتىرساڭىز، بۇل ەڭبەگىمىز نەگە ەسەپكە الىنبايدى؟
— سوسىن، — دەدى ءجۇسىپ شىداي الماي، — سودان بەرى جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ەشقاشان بۇل فاكتى ايىپ بولىپ الدىمىزدان شىققان ەمەس. قايتا چەركەش قورعانىسىنا بەلسەنە قاتىسقان قاھارمانداردىڭ قاتارىندامىز. بۇگىن نەگە تەڭىز تەرىس اينالادى؟
— ورەكپىمەڭىز، ەسبەرگەنوۆ. ءسىزدىڭ العان ايەلىڭىز بايدىڭ قىزى عوي. قايىن اتاڭىز ارعى بەت اسىپ كەتتى ەمەس پە؟ ءسىز ۇمىتساڭىز، ەسىڭىزگە ءبىز سالايىق.
— ونىڭ ماعان قويىلعان ساياسي ايىپقا قانداي قاتىسى بار؟ مەنى ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل وپپوزيسيانىڭ شاشپاۋىن كوتەرۋشى دەيسىزدەر. وسىنى دالەلدەڭىزدەر. ال قايىن اتام جونىندەگى ارىز سان تەكسەرىلگەن. بايلاردىڭ كاتەگورياسىن اجىراتىپ الۋ كەرەك. جالعا جان ۇستاماي، مالىن ءۇرىم-بۇتاعى، بالا-شاعاسىمەن ءوزى باققان. ول ادام ەڭبەگىن قاناماعان.
— قورعاڭىز، قورعاڭىز قايىن اتاڭىزدى.
— تەرگەۋشى مىسقىلداپ كۇلدى.
— جانىڭىز جاي تاپقانداي بولماسىن. بۇل — تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ. قىزىن السام، ءسۇيىپ قوسىلدى. ول مەنىمەن قاشىپ كەتتى. تابىنا قاراپ ۇيلەنسىن دەگەندى مەن ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ ەش كىتابىنان كەزدەستىرگەم جوق. اڭگىمە شىققان تەگىندە ەمەس، قاي تاپتىڭ مۇددەسىن قورعايتىندىعىندا. بىلە بىلسەڭىز، پاتشاعا قارسى شىققان دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى تۇگەلگە دەرلىك شونجارلاردىڭ قىزدارى بولاتىن. دەكابريستەردىڭ وزدەرى شە؟ گاپ كۇرەس ماقساتىندا. ال ەزىلگەن تاپتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، بۇكىل عۇمىرىمدى سوعان سارپ ەتكەنىمە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق شىعار.
— كۇمان بار، بولعاندا قانداي. اتاڭىز قاي ەلگە ءوتىپ كەتتى؟
— قىتايعا.
— بۇل نە، كەزدەيسوق نارسە مە؟ بايلانىسىڭىز دا بار شىعار.
ال مىنا جازعان ماقالاڭىزدىڭ تاقىرىبىن تاعى وقىڭىزشى. «كيىز ءۇي سوسياليزمگە قارسى ما؟» نە ايتقىڭىز كەلدى سوندا؟ باز باياعى قالپىندا ەسكىشە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك دەيسىز بە؟
— سارعىش تارتقان گازەتتى الدىنا لاقتىرىپ تاستاي بەردى.
— سوڭعى كەزدە تاريحي تاقىرىپتارعا نەگە اۋەس بولىپ ءجۇرسىز؟ ءسوسياليزمنىڭ پروبلەمالارىن تۇگەل شەشىپ تاستادىڭىز با؟
— ءسوسياليزمنىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسى — ادىلدىككە جەتۋ.
— وسى قاماۋعا تۇسكەننەن بەرى بايقاعانىم شىندىقتى سۇمدىق بۇرمالاۋ بار. اقتى قارا دەۋ ادەتكە اينالعان سەكىلدى. مۇنىڭ ءتۇبى — ۇلكەن اپات. سوسياليزمگە ءقاۋىپتى ءسىز مىنا مەنەن ەمەس، سول بۇرمالاۋدان ىزدەڭىز.
— ءتىلىڭىزدى تارتا سويلەڭىز، ەسبەرگەنوۆ! — تەرگەۋشى تىكسىنە قالدى.
— «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەيدى ءبىزدىڭ حالىقتا. ءسىزدىڭ وجارلىعىڭىزدىڭ الدىندا جالباقتاي المايمىن. مەنى قيناپ وتىرعانى قاماۋعا الىنعاندىعىم ەمەس، ەڭ ادىلەتتى، ەڭ تازا جاندار جۇرەتىن مىنا جەرگە سەن سياقتىلاردىڭ بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەنى. دزەرجينسكييدىڭ ءداستۇرىن مانسۇق ەتىپ وتىرسىڭدار.
— تارت ءتىلىڭدى، ەسبەرگەنوۆ!
ءجۇسىپ «سەنگە» كوشكەن سوڭ، بۇل دا «سەنگە» كوشتى.
— تارتا المايمىن. مىنا فەودور افاناسيەۆيچتى نە ءۇشىن كوكالا قويداي ەتىپ سابادىڭدار؟ ناعىز بولشيەۆيك، ناعىز ينتەرناسيوناليست بولعانى ءۇشىن بە؟ ونى دا ۇلتشىل دەمەكسىڭدەر مە؟ ول دا قازاقستاندى جاپونياعا، قىتايعا ساتقىسى كەلگەن بە؟ ازعىندار!
— اكەت مىنانى!
— جوق، توقتا، تەرگەۋشى جولداس، سابىر ەت. تەرگە، دۇرىستاپ تەرگە. جاڭاعى ءۇش ايىبىڭا جاۋاپ بەرەيىن. جاز، تۋرا مەن ايتقانداي جاز. ءبىرىنشى — قايىن اتاممەن ەشبىر بايلانىسىم جوق، ول جونىندەگى جالا. ەكىنشى — «كيىز ءۇي سوسياليزمگە قارسى ما؟» ال ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟
— جاۋاپقا تارتىلىپ وتىرعان مەن ەمەس، سەن. نەگە مەنەن جاۋاپ العىڭ كەلەدى؟
— جالتاراسىڭ جاۋاپ بەرۋدەن. سول كيىز ءۇيدى ورتەگەندەر — ناعىز ءسوسياليزمنىڭ قاس جاۋلارى. ولار وزدەرىنىڭ اسىرا سىلتەۋىمەن حالىقتى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قويا جازدادى.
ءبىراق مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم ءبىر اسىرا سىلتەۋدەن كەيىن نەگە ەكىنشى اسىرا سىلتەۋ بولىپ جاتىر؟ ونى مىنا تومەندەگى سەندەر جاساپ وتىرعان.
— ءسىز ستالين جولداسقا رازى ەمەس ەكەنسىز عوي!
— مەن ولاي دەگەن جوقپىن. بۇرمالاماڭىز. بۇرمالاۋعا قالاي-قالاي توسەلگەنسىڭدەر. ال ەندى ءۇشىنشى — تاريحي تاقىرىپپەن نەگە اۋەستەنىپ ءجۇرمىن؟ ءيا، بىرنەشە ماقالا جازعانىم راس، بىرنەشە ايتىستارعا قاتىستىم. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحى زەرتتەلمەگەن. ءتيىپ-قاشتى ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقالاردا داۋلى جەرلەر كوپ. مۇنى ءبىر جۇيەگە تۇسىرمەي بولمايدى. وتكەندى بىلمەي، بۇگىنگىنى جاساۋ قيىن. قازىرگى اپەرباقاندار رۋدى زەرتتەۋدەن ۇلتشىلدىق ىزدەيدى. بۇل تۇبىرىنەن قاتە. رۋ دەگەنىڭىز — تاريح. وزىڭە دەيىنگى تەرگەۋشى مۇلدە بىتەۋ ادام ەكەن. ۇلتشىل بولماساڭ، رۋدا نەڭ بار دەيدى. مەن كۇلدىم وعان.
— اينالايىن-اۋ، بايگەگە قوساتىن اتتى دا سوناۋ ارعى اتاسىنان تارتادى عوي. بۇل پالەن ايعىردىڭ پالەن ۇرپاعى، پالەن بيەدەن تۋعان دەمەي مە. الماتىدا ءوتىپ جۇرگەن يت كورمەسىنە بارعانىڭ بار ما؟ سوندا اسىل تۇقىمدى يتتەردى ونىڭ ارعى تەگى شوتلان تۇقىمىنان، اعىلشىن بۋدانىمەن ارالاسقان، نەمىس تىك قۇلاعىنىڭ قانى بار دەپ جاتادى ەمەس پە. سوندا قازاقتىڭ جىلقى، يت قۇرلى بولماعانى ما؟ الدە بارا-بارا جىلقى مەن يتتەن دە ۇلتشىلدىقتى ىزدەيسىڭدەر مە؟
شودىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. تەرگەۋشى وعان ادىرايا قارادى.
— نەمەنەگە ءماز بولاسىز؟ سىزگە دە كەزەك كەلەدى.
— قانداي قيسىندى ءسوز. تەرگەۋدىڭ ءجونى وسى دەپ كۇلكىلى جايعا بارماۋ كەرەك قوي. ءتاڭىردىڭ ساقالىنان ۇستاپ تۇرعانداي، مەنى سۇراققا العاندار، ءتىپتى ادام دەگەن اتقا لايىقسىز تۇرپايىلىق، دورەكىلىك جاسادى. قيسىنعا جىعىلۋ كەرەك، قيسىنعا. «مويىندا، مويىندا». مويىنداعاندى كوبەيتسەڭدەر، سەندەردىڭ شەندەرىڭدى وسىرە مە؟ مويىندامايتىن دۇنيەنى ادام قالاي مويىندايدى. مىنا ەسبەرگەنوۆ تاريحتى زەرتتەگەنىم ۇلتشىلدىق ەكەن دەۋى كەرەك پە. قات-قابات پارتيا جۇمىسىندا ءجۇرىپ، تاريحي ماسەلەلەرگە ارالاسۋعا ۋاقىت تاپقانىنا راقمەت ايتپايسىڭدار ما قايتا. ۇلتىنىڭ جازىلماعان تاريحىن زەرتتەۋ نەگە ايىپ؟ مەن بۇل كىسىنى جاقسى بىلەم، تال بويىنان ۇلتشىلدىقتىڭ ءبىر تامشىسىن دا تاپپايسىز. ۇلتىن جاقسى كورۋ — ول پاتريوتتىق. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ءوز ۇلتىن جاقسى كورمەگەن، وزگە ۇلتتى كوگەرتپەيدى.
وسىناۋ كيت ەتسە، ۇلتشىلدىقتى جاپسىرا سالاتىن وسىرە قىشىما دەرت قايدان شىققان ءوزى؟ وسى ءبىزدىڭ سوسياليزمگە پايدالى ما؟
— راقمەت، فەودور افاناسيەۆيچ! مىناۋ ءسوزدى تاۋىپ ايتقان اقىلىڭىزعا باس يەم. «اسىرە قىشىما دەرت»، «اسىرە قىشىما دەرت»، «سۆەرحبديتەلنىي زۋد»، «سۆەرحبديتەلنىي زۋد». تاماشا، تاماشا!
— تاقىلداماڭىز، ەسبەرگەنوۆ.
— بۇگىنگى تەرگەۋلەرىڭىزگە راقمەت، - دەدى ءجۇسىپ سول كۇلىمسىرەپ. — مىناۋ انىقتامانى ەستۋ ءۇشىن عانا تۇرمەگە تۇسۋگە بولادى. سەندەردىڭ ءبارىڭ وسى قىشىما دەرتىنە شالدىققانسىڭدار.
— توقتات! — دەپ ايعاي سالدى تەرگەۋشى. «اكەت» دەگەندەي بەلوزەروۆ جاققا ىم قاقتى. ەكى ميليسيونەر ەكى قولتىعىنان الىپ، ونى سۇيرەي جونەلدى. تەرگەۋشى مىنا ەكەۋىن بەتتەستىرەمىن دەپ پالەگە قالعانداي بولدى. تىعىرىققا تىرەلگەندەي سەزىندى ءوزىن.
جوق، بۇل ەكەۋىنىڭ باسىن ەندى بىرىكتىرۋگە بولمايدى. قوناققا بىرگە بارعاندارىن مويىنداتام دەپ ەستىگەن سوزدەرىن كوردىڭ بە؟
ەسبەرگەنوۆتى جىعىپ بەرۋ بىلاي تۇرسىن، الگى بەلوزەروۆ ونىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، قيالىن شالىقتاتىپ كەتكەن جوق پا.
وكىرتىپ تاياق جەسە دە، ءجۇسىپتىڭ مانا ءباتيمانىڭ الدىندا ەڭسەسى جوعارى كورىنگەنى وسى شالىقتاۋدىڭ ارقاسى شىعار. تىعىلىپ، جانىن جەپ جۇرگەن ويلار ەكى-اق سوزبەن قالاي سومدالدى. ميليسيونەرمەن ەگەسىپ وتىرعانىندا دا سونداي ارقالانۋ بولدى-اۋ دەيمىن.
كەلەسى تۇندە تەرگەۋشى وزىنشە ايلاعا كوشتى. ءجۇسىپتى جىلى قارسى العان بولدى.
— ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز قۇداي اتقان جۇمىس قوي، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆيچ. ادام ءتىپتى وزگەرىپ تە كەتە مە دەيمىن. مەنىڭ تاراپىمنان ارتىق ارەكەتتەر بولدى، ارينە. ءبىراق ءسىز دە كەم سوققان جوقسىز. «ازعىندار»، «اسىرە قىشىما دەرت» دەگەن سوزدەرىڭىز ءبىزدىڭ قاعازعا تۇسسە، ساۋداڭىز ءبىتتى. سوندىقتان ءوزىڭىزدى دە، وزگەنى دە قيناماۋدىڭ جولى قويىلعان ايىپتى مويىنداۋ، سولاي دەپ قول قويۋ، مويىنداعانداردىڭ جازاسى جەڭىل دەپ جاتىر.
— تەرگەۋشى جولداس، كامپيت ۇسىنسا، سىلق ەتىپ تۇسە قالاتىن مەن بالا ەمەسپىن. ايتقان سوزدەرىمنەن ايني قوياتىن ازىرگە اقىلىمنان دا الجاسقان جوقپىن. نەنى مويىنداۋىم كەرەك؟ جاۋ بولعانىم راس ەدى دەۋىم كەرەك پە؟ ءوز بويىمنان ءوزىم جاۋلىق ىزدەۋىم كەرەك پە، قايدان الام ونى؟
— مويىنداعانىڭىز ءجون. بۇل ءبىر اعىم عوي.
— اعىم! قانداي اعىم؟ جوقتى بار، وتىرىكتى شىن دەگەن اعىم با؟ ۇردىم ەنەسىن ونداي اعىمنىڭ. نەسىنە ءبىز ريەۆوليۋسيا ىسىنە ادال بولۋعا انت ەتتىك. اداستىراتىن اعىمنىڭ ىقپالىمەن جۇرە بەرۋ ءۇشىن بە؟ جوق، اعىم اتاۋلىنىڭ ديالەكتيكاسىنا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك.
— ديالەكتيكا-ميالەكتيكانى قايتەسىز؟ بالا-شاعاڭىزدى ويلامايسىز با؟ اناۋ سۇلۋ كەلىنشەگىڭىز دە وزىڭىزدەن سىرت بەردى. «سوۆەت وكىمەتىنە ىشتەي ءبىر قىجىلى بولۋشى ەدى» دەدى.
— ونى دا تەرگەۋگە الىپ جاتىرسىڭدار ما؟ ونى دا ۇرىپ-سوققان بولارسىڭدار؟
— تەرگەۋگە الدىق. ءبىراق ازىرگە تۇرمەگە وتىرعىزۋعا نەگىزىمىز جوق. شاقىرىپ تەرگەيمىز. قايتارىپ جىبەرەمىز.
وسال جەرىنەن ۇستادىم با دەگەندەي، ءجۇسىپتىڭ جۇزىنە كۇلىمدەي قارادى. ءبىراق ول ءمىز باقپاي سازارىپ وتىرىپ الدى.
— دوسىڭىز فەودور افاناسيەۆيچتىڭ دە ءسوزى وزگەردى.
— نە دەپ؟
— فيليپپ يسايەۆيچ گولوششەكيننىڭ اتىنا ارىز جازدىرعان ەسبەرگەنوۆ، —دەدى.
— قانداي ارىز؟
— بالا ۇقساماساڭىزشى، ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆ. ءسىز ەرەسەك ادامسىز عوي. نە دەپ جاز دەگەنىڭىزدى ءوزىڭىز بىلەسىز دە.
— مۇنىڭىز — باسى اشىق جالا ءارى ارانداتۋ. فەودور افاناسيەۆيچتىڭ ءوز اقىلى وزىنە جەتەدى.
— ماعان تەگى كۇڭگىرت ادامداردى جۇمىسقا تىقپالادى. مىسالى، ايەلى ءىرى بايدىڭ قىزى مالىبايەۆ اقىلجان دەگەندى اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلدىگىنە بىرنەشە جىل ۇستاتتى دەدى. بۇل دا ارانداتۋ ما؟
ءجۇسىپ ويلانىپ قالدى. «ءيا، بۇل جاعدايدى فەودور افاناسيەۆيچتەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ياعني ايتىپ قويعان عوي».
— سىزدىڭشە، سوندا نە؟ تەگى شيكى دەپ جاستاردى دالاعا لاقتىرىپ تاستاۋ كەرەك پە؟ قامقورلىق قايدا؟ پاراساتتىق كورسەتىپ، بارلىق توپتى سوۆەت وكىمەتىنە تارتۋ كەرەك دەگەن لەنيننىڭ وسيەتى قايدا؟ مالىبايەۆتىڭ ايەلىنىڭ بايدىڭ قىزى ەكەنى راس. ءبىراق ول ءقازىر تۇل جەتىم عوي، اكە دە، شەشە دە، باۋىر، تۋىسقان دا جەر اۋدارىلعان. جەتىمدەرگە كومەكتەسەيىك دەگەن ۇرانىمىز وعان جۇرمەي مە؟ كۇيەۋىنە كومەكتەسۋ — وعان كومەكتەسۋ. كوزى اشىق جاستار بىزگە كوپ نارسە بەرە الادى. ولاردى وقۋدان شىعارىپ جىبەرگەننىڭ ءوزى ادىلەتسىزدىك. ءسوسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارىمەن قىزىقتىرۋ كەرەك ەدى. كوزىڭنىڭ قىرىن سال دەگەنىم راس.
— دۇرىس. مۇنى مويىندادىڭىز. ال اشارشىلىق سوۆەت وكىمەتى جاساعان اپات دەپ حات جازدىرعانىڭىز دا شىندىق قوي.
— قازاق حالقى ءۇشىن الاپات بولعانى راس. ونى 1932 جىلعى يۋل ايىندا بولعان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ VI پلەنۋمى دا مويىندادى. تاپ سول قاتەلىگى ءۇشىن 1933 جىلدىڭ باسىندا-اق گولوششەكين ورنىنان الىندى. ەگەر وعان بايلانىستى حات جازىپ جۇرسە، بەلوزەروۆ ازامات ەكەن. ءوزىمنىڭ دە، ءتىپتى موسكۆاعا جازۋ ويىمدا بولعان.
— مىنە، مىنە، جونگە ەندى كەلە جاتىرسىز. ياعني بەلوزەروۆكە ىقپالىڭىزدىڭ بولعانى راس.
— مەن وعان حات جاز دەگەم جوق.
— ءبىراق ىشتەي تۇتاسىپ، پيعىلداس بوپ جاتتىڭىزدار عوي.
— ول سۇمدىقتى بەلوزەروۆ اۋدان كولەمىندە كورسە، مەن وبلىس كولەمىندە كوردىم. ءارقايسىمىزدىڭ ءوز تۇيگەنىمىز بولۋى مۇمكىن.
— اشتىق سوۆەت وكىمەتى جاساعان الاپات دەۋلەرىڭىز قالاي؟ وسىدان كەيىنگى سىزدەردىڭ نيەتتەرىڭىزدى نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟
— سوۆەت وكىمەتى جاساعان الاپات دەپ ونىڭ دا، مەنىڭ دە ايتۋىم مۇمكىن ەمەس. بۇل — جەكەلەگەن باسشىلاردىڭ اۋىلدىق جەردەگى وكىمەت ساياساتىن بۇرمالاۋدان تۋعان الاپات. قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتىن ەسكەرمەۋدەن، كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ ەرىكتىلىك ءپرينسيپىن بۇزۋدان، كورىنىپ قالۋعا تىرىسقان اتاققۇمارلىقتان بولعان الاپات. اسىرا سىلتەۋدىڭ كوكەسى. تاپ وسىلاي دەپ جازسا، وندا بەلوزەروۆ مولودەس.
— ياعني سوۆەت وكىمەتىن داتتاعاندىقتى ءسىز جاقتايدى ەكەنسىز عوي.
— سوۆەت وكىمەتىن داتتاعاندىقتى ەمەس، تەرگەۋشى جولداس، سوۆەت وكىمەتىنە داق تۇسىرەتىن كەمشىلىكتەرگە جانى توزبەيتىندەردى جاقتايمىن. ول ارەكەتتەن ادالدىقتى كورەم. بۇرمالاۋ قانىڭىزعا ءسىڭىپ كەتىپ جۇرمەسىن. ول دەرتتەن سوسىن بۇكىل قانىڭىزدى تۇگەل اعىزىپ جىبەرگەنشە قۇتىلا المايسىز. ال بۇل — وتە اۋىر پروسەدۋرا.
— دەرت، دەرت. ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان وسى ءبىر ءسوز تۇسپەيدى ەكەن. سوۆەت وكىمەتىن دەرت، قازاقستاندى جايلاعان دەرت. Cay قالعان جەر، cay قالعان جان بار ما ءوزى؟
— مىنە، بۇل — تاعى بۇرمالاۋ. كوزدى باقىرايتىپ قويىپ بۇرمالاۋ. مەن ناقتى ادرەسپەن ايتام، ءسىز بولساڭىز وبوبششەنيە جاساپ جىبەرەسىز. سوسىن بارىپ «جاۋ تابىلدى، ءوزى مويىندادى» دەپ ايعايلايسىز.
— ءوز جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىنە قۋانبايتىن ادام بار ما؟
— ادالدى ارام دەۋ دە، جازىقسىزدى جاۋ دەۋ دە ناتيجە بولىپ پا؟
— بۇل ءسىزدىڭ بۇكىل نكۆد-عا بەرگەن باتاڭىز با؟
— نكۆد-نىڭ جاقسى داستۇرلەرى تولىپ جاتىر. سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى ونىڭ قاھارماندارى عاجايىپ ەرلىگىمەن ەستە قالدى. شىنايى تاپ جاۋلارىن دا تالقانداپ بەردى. بۇگىن دە ولاردىڭ ىشىندە اقىلدىلارى، سوسياليزم جەڭىسىنىڭ شىن كۇزەتىندە تۇرعاندارى از ەمەس. ءبىراق جەتەسىز جولبيكەلەر دە جەتەدى. كۇنى كەشە جاۋاپتى قىزمەتتە بولعان مىنا بىزدەردى قاراقشىدان ارمان قان جوسا ەتۋدى نە دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى؟ سوۆەتتىك زاڭنىڭ گۋمانيستىك سيپاتى نەگە بۇرمالانادى؟
— ءسىز وبكومنىڭ بيۋروسىندا وتىرعان جوقسىز.
— ءبىر زيالى ادام ايتقان ەكەن: مەملەكەت ساياساتىنىڭ دۇرىستىعىن ءبىلۋ ءۇشىن تۇرمەلەردى ارالاۋ كەرەك دەپ. تۇرمە تولى بولسا، دەموكراتيانىڭ كوتىن قىسقانى.
— ءسىز ءبىزدىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىمىزدىڭ گۋمانيستىك سيپاتىنا شاك كەلتىرەسىز بە؟
— تاعى بۇرمالاۋ. تەرگەۋدىڭ «ناتيجەلى» بولۋىنا تاعى كۇش سالۋ. ەگەر تۇرمەنى كوبەيتىپ الساڭىز، قوعامدىق قۇرىلىسىڭىزعا سەنىمدى جوياسىز.
— نەگە مەنىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىم؟ سىزدىكى دە ەمەس پە؟ جاۋاپتى پارتيا قىزمەتىندە بولعان جولداس.
— قۇرىلىسىم بولسا، قۇرىلىسىمنىڭ اتىنان نەگە تۇرمەدە جاتىرمىن.
تەرگەۋشى مۇرتىنان كۇلدى. قاقپالاپ ءبىراز جەرگە اكەلدى-اۋ. قىزبا ادامداردىڭ وسىلاي قاقپانعا وڭاي ءتۇسىپ قالاتىنى بار.
— سونىمەن، ءبارىن مويىندادىڭىز عوي. ەندى قول قويۋىڭىز عانا قالدى.
— نەنى مويىندادىم؟ سىزدەردىڭ باستى قويار ايىبىڭىز ۇلتشىلدىق-بۋرجۋازيالىق وپپوزيسيانى قولداۋشى دەگەن تۇجىرىم عوي. جاپونياعا، قىتايعا قازاقستاندى وتكىزبەك بولعانبىز عوي. سونى دالەلدەڭىز.
— سوۆەت وكىمەتىنە قىجىلى بار ادام قاي ەلگە بولسا دا ساتۋدان تايىنبايدى.
— قانداي قىجىل، تاعى دا دولبار، تاعى دا جالا. جانى قارا يتتەر. ەڭ بولماسا جاستىعىمدى الا جاتايىن.
ءجۇسىپ ءوزىن-وزى ۇمىتىپ، استىنداعى ورىندىقپەن پەرىپ جىبەرۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، شۋدى ەستىگەن ەكەۋ شاپ بەرىپ قولىن ارتىنا قايىرىپ، ۇستاي الدى.
تەرگەۋشى وڭ كوزىن قىسىپ قالدى. ىمنىڭ تىلىنە ابدەن توسەلگەندەر دەدەكتەتىپ، ءجۇسىپتى سۇيرەي جونەلدى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، تەرگەۋشىنىڭ جىلانداي سۇپ-سۇر جۇزىنەن ىزعار ۇرىپ تۇر ەكەن. ەكى كوزىنەن قان كورگەندەي بولدى. قاتىگەزدىكتىڭ دە شەگى جوق ەكەن، ءا. مۇنداي جانداردى جەر قالاي كوتەرىپ تۇر.
تەرگەۋشى تەرەزەگە قاراعاندا، سىلەمدەپ اتىپ كەلە جاتقان تاندى بايقادى. ۇيگە قايتۋ كەرەك. كۇندىز تىنىعىپ، كەشكە قايتا ايقاسقا تۇسەدى. ءوزىن ءبىر كۇرەسكەردەي سەزىنىپ، ەكى يىعىن قومداپ قويدى. اتىپ كەلە جاتقان تاندى جارا بىرەۋدىڭ قۇلىنداعى شىڭعىرعان داۋسى ەستىلدى. بۇل ءجۇسىپتىڭ داۋسى ەكەنىن ول ىشتەي سەزدى. ەكى قۇلاعىن باسا قويدى. قولىمەن ىستەگەنىن قۇلاعى ەستىگىسى كەلمەگەندەي. شىڭعىرعان داۋىس ەكى-ۇش دۇركىن ەستىلدى دە، تالىقسىپ بارىپ تىندى...
تاپ وسى ساتتە اناسىنىڭ ايعايىنان ۇيدەگى جاڭگىر مەن جادىرا اتىپ تۇردى. ءباتيما:
— تۋ، ءتۇسىم ەكەن عوي. ءپىسمىللا، ءپىسمىللا، — دەدى. - قۇرعىر، مۇندايدا قانداي جاقسى ءتۇس ەنۋشى ەدى.
ەنتىگىن باسا الماي، بالالارىنان سۋ سۇرادى. كۇندەلىكتى گرافيندە تۇراتىن قايناعان سۋ دا بۇگىن قاس قىلعانداي جوق بولىپ شىقتى. جاتاردا جاڭگىردىڭ ينستيتۋتتان شىققانىن ەستىپ، ءبىراز بەي-جاي بولىپ ەدى. قۇيىپ قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى عوي. جادىرا سۋدى كراننان اكەلدى. ەكى-ۇش جۇتقاننان كەيىن شەشەلەرى «ءۇھ» دەپ باسىن جاستىققا قايتا سالدى.
— قاتتى شىڭعىردىڭىز عوي، ماما.
— شىڭعىرماي قايتەيىن. ۇلكەن ءبىر قارا بۇركىت پاپاڭدى بۇرگەن كۇيى قانىن سورعالاتىپ اكەتىپ بارادى. عۇمىرىمدا مۇنداي ءىرى بۇركىت كورسەم كوزىم شىقسىن. قوزىنى، تۇلكىنى، قوياندى ىلەدى دەگەندى ەستۋشى ەدىم، ادامدى كوتەرگەن بۇركىتتى كورگەنىم سول. اي، مىناۋ - جامان ءتۇس. مىنالار پاپاڭدى بوساتپايدى ەكەن. جاتىڭدار، سور ماڭدايلار.
— دا، نۋ، ماما! تۇسكە سەنەسىڭ بە؟ بۇل ءبىر تۇسىنبەستىك. پاپامنىڭ ەش جازىعى جوق. ولاردىڭ ءالى-اق تاس-تالقانىن شىعارادى، — دەدى جاڭگىر.
— قايدام، قايدام! گازەتتەردى كورمەيسىڭ بە؟ كۇندە جاۋ شىعىپ جاتقان جوق پا. نەعىلعان قاپتاپ كەتكەن جاۋ؟ ەندى ورتالىق كوميتەتتىڭ وزىنە اۋىز سالىپتى عوي. وسىلار پاپاڭا بىردەڭە جاسادى-اۋ دەيمىن. بويىم قالتىراپ بارادى.
— تىنىشتال، ماما، ەتو نەرۆى، — دەدى جادىرا.
تەتە وسكەن ەكى بالاسىنا كوزى ءتۇسىپ ەدى، بىتىمدەنىپ، كادىمگىدەي جىگىت بولىپ قالىپتى. جاڭگىر — سويىپ قاپتاپ قويعان اكەسى. تىكىرەيگەن شاشى دا، ونىڭ قايراتتىلىعى دا اۋمايدى. بۇلشىق ەتتەرى نىپ-نىق. «سپورتپەن شۇعىلدان» دەپ اكەسى مازا بەرمەيتىن، مىناۋ — سونىڭ پايداسى. جادىرا ءسال وزىنە كەلىڭكىرەيدى، اسىرەسە تاناداي كوزدەرى. «سەن قىز بولىپ تۋعاندا، سوڭىڭنان جىگىتتەر قالماس ەدى» دەپ پاپاسىنىڭ سان قالجىڭداعانى بار.
— زا تو، ءقازىر قىزدار ولە جازدايدى، — دەپ ماقتانعان بالاسى.
— سەن وعان ماقتانبا، قىزدار كوپ قىزىققان جىگىتتەر جەڭىلتەك بولىپ كەتەدى. بىرەۋىنە ءجىپ بايلا دا، مىقتاپ ۇستا. مىنا مامالارىڭا ءبىر كورگەننەن-اق قۇلاپ تۇسكەنمىن. ءوزى دە قۇلاپ ءتۇستى. سولاي ما؟
قالجىڭسىز وتىرا المايتىن كۇيەۋىنە قيىلا قارادى دا، ءباتيما:
— قۇلاپ تۇسپەسەم، جەر ءتۇبى الماتىعا سوڭىنان كەتىپ وتىرام با؟ قۇلاپ تۇسكەندىكتەن شىعار، — دەدى.
— العاشقى ماحاببات قاشان دا ادال بولادى دەيدى عوي، — دەدى جاڭگىر.
— الدامشىسى دا بولادى. ابايلا، سەنىڭ جاسىڭ — ناعىز كىرشىكسىز ماحابباتتىڭ جاسى.
وسى ءبىر ايرانداي ۇيىعان جاراستىق نەعىپ شات-شالەكەي بولدى؟ مىناۋ «حالىق جاۋى» دەگەن پالە قاي جاقتان ساپ ەتە قالدى؟ ءباتيما «ۇھىلەپ» اۋناپ تۇسكەندە، ەكى بالاسى ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى. ەندى ولاردىڭ ۇيقىسىن بۇزبايىن دەدى دە، ۇھىلەگەنىن قويىپ، كورپەسىنە تىعىلا ءتۇستى. ءبىراق بەزگەك ۇستاعانداي بويى قالتىراپ بارادى. الگى قۇرعىر ۇلكەن بۇركىت كوز الدىنان كەتپەي قويدى. باس جاعىنا قويعان ستاكاننان سۋدى تاعى ەكى-ۇش رەت جۇتتى. اۋزى ءبىرتۇرلى كەرمەك تاتىپ، سۋعا سۇيسىنە قويمادى. اۋىرىپ قالعان جوق پا ەكەن؟ بويى نەگە قالتىرايدى، اۋزىندا نەگە ءدام جوق؟ «ماما، ەتو نەرۆى» دەگەن جادىرانىڭ ءسوزى ەسىنە كەلدى. تىنىشتالىپ كورەيىنشى، مۇمكىن، باسىلار. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قولى ىرگە جاقتى سيپالاپ ەدى، سۇپ-سۋىق قابىرعاعا ءتيدى. بويىن ءبىر ءتۇرلى بالقىتىپ جىبەرەتىن ءجۇسىپتىڭ دەنەسى جوق، مەڭىرەۋ قابىرعا. جامىلعان كورپەنىڭ استىندا كوزدەن اعىل-تەگىل جاس كەتتى.
...ءباتيما ەندى ەسىكتىڭ قاتتى تارسىلىنان شوشىپ وياندى، تۇتقاسىن جۇلىپ الاتىنداي بۇكىل ءۇيدىڭ قابىرعاسىن سولقىلداتىپ اكەتىپ بارادى. ەكى بالا دا توسەكتەرىنەن اتىپ-اتىپ تۇردى. حالاتىن يىعىنا جامىلا سالدى دا، ءباتيما ەسىككە ءوزى باردى. تاڭ اتىپ، كۇن دە شىققان بولۋ كەرەك. ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق. ەسىك قايتا تارسىلدادى. عۇمىرى ءبۇيتىپ بۇل ەسىكتى ەشكىم قاتتى قاقپايتىن.
— كىم بۇل، نەگە سونشا قاتتى ۇراسىڭدار؟ — ءباتيما اشۋمەن ايتتى بۇل سوزدەردى. ءجۇسىپ ۇستالعان سوڭ، ەندى كورشىلەر دە باسىنايىن دەگەن بە دەگەن وي كەلدى.
— اشىڭىز!
— بۇل كىم؟ جوندەرىڭدى نەگە ايتپايسىڭدار؟
— بۇل نكۆد-دان.
سىبىرلاعان داۋىس شىقتى.
ءباتيمانىڭ دەنەسىنە بىرەۋ ىستىق سۋ توگىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءۇنى شىقپاي، قولى قالتىراي بەردى. ىلگەكتى تابا الماي، سيپالاپ تۇرىڭقىراپ قالدى. وسى كەزدە جەڭىل كيىنىپ ۇلگەرگەن جاڭگىر جۇگىرىپ كەلىپ، سۇق ساۋساعىمەن ىلگەكتى جوعارى قاراي قاعىپ جىبەردى.
جاي كيىنگەن ءۇش ادام. ىزبارلانا ۇيگە كىردى. جان-جاقتارىنا قارادى. بىرەۋى تىنتۋگە دەگەن رۇقسات قاعازدى كورسەتتى. ۇشەۋى ءۇش جەردە قاققان قازىقتاي مەلشيدى دە قالدى.
ۇشەۋى ءۇش جاقتاعاندا ءاپ ساتتە ەكى بولمە ءۇيدى استان-كەستەڭ ەتتى. قاراماعان جەرى، تىنتپەگەن بۇرىشى قالمادى.
ءبىر توپ كىتاپتى جيىپ ءبىر بولەك قويدى. الگى قاعاز كورسەتكەنى جازبا ستولىنداعى ءبىراز قولجازبانى اۋدارىستىرىپ، ۇڭىلە وقىدى.
اندا-ساندا مەلشيىپ تۇرعان ۇشەۋىنە كوزىنىڭ استىمەن سۇقتانا قاراپ قويادى.
— ءسىز كيىنىڭىز، — دەدى ءباتيماعا قاراپ.
ەكى بالانىڭ كوزى ادىرايىپ كەتتى. جاڭگىر ۇلكەندىگىن جاساپ، قوبىراعان قاعازداردىڭ ورتاسىندا وتىرعانداردىڭ قاسىنا كەلدى دە:
— شەشەمدى دە ۇستاماقسىز با؟ - دەدى.
ول ۇندەمەستەن قولىنداعى «ەسبەرگەنوۆا ءباتيمانى قاماۋعا الۋ جونىندەگى» قاعازدى كورسەتتى.
— ۋجاس! — دەدى جاڭگىر ايعاي سالىپ.
جادىرا جىلاپ بارىپ، شەشەسىنىڭ موينىنا اسىلا كەتتى. ءۇيدى ءالى ءتىنتىپ جۇرگەن ۇشەۋدىڭ ءبىرى ونى كوكىرەگىنەن يتەرىپ، كەرى شەگەردى.
— بوگەت جاساما! كيىنسىن شەشەڭ.
— بۇل ءۇيدى بۇگىن بوساتاسىڭدار. ءۇي ەندى سەندەردىكى ەمەس.
— سوندا ءبىز قايدا بارامىز؟ ءبىزدى دە قاماڭدار. اكە-شەشەمىزدەن ارتىق ەمەسپىز، — دەدى جاڭگىر.
— ءتىلىڭدى تارتا سويلە، جىگىتىم. اسىقپاساڭ ساعان دا كەزەك كەلەر. ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى بىرەۋى قازاق ەدى، ول قازاقشالاپ وسىلاي دەدى.
كيىنىپ جاتقان ءباتيما بالاسىنا قاراپ قولىن شوشايتتى. «دىمىڭ ىشىندە بولسىن» دەگەنى. كەلگەندەر «ايەل عوي، جىلايتىن شىعار» دەپ كۇتكەن ەدى. جوق، ءباتيما بەلگىسىز ءبىر قايراتقا مىنگەندەي. بالالارىن جاسىتقىسى كەلمەدى مە، الدە مىناۋ مەيىرىمسىزدەرگە تاس ءتۇيىن بولىپ ىشىندە قان قاتتى ما، ايتەۋىر ءبىر بەكەمدىك ءبىتتى بويىنا. تىنتۋگە كەتكەن ءۇش ساعاتتان استام ۋاقىت ەكى ۇلدى دا وزىنشە شيراتقانداي. بەدىرەيگەن كۇيى ولار دا قايتىپ سىر بەرمەدى.
بۇلار دالاعا شىققاندا كوشكەندەرىنە ءۇش جىل بولعان جيىرما پاتەرلى ەكى قابات ءۇي مۇلدە جانسىزداي كورىندى. بىتەۋ قارا ماشينا كەلىسىمەن ءبارى ىندەرىنە تىعىلعان سۋىرداي جوق بولسا كەرەك. بىر-ەكى تەرەزەدەن سىعالاعان باستار كورىنگەن ەدى، ولار دا بىتەۋ قارانىڭ ەسىگى اشىلعاندا جوق بولدى. بۇكىل اۋلادان بۇلارعا جاناشىرلىق بىلدىرۋگە جارايتىن ءبىر ادامنىڭ تابىلماعانى ما؟ مىناۋ كەلگەندەردىڭ سۇسى ەكى قابات ءۇيدىڭ ەسىكتەرىن تۇگەل جاپقانداي.
جابىق، جات ماشيناعا ءمىنىپ جاتقاندا ءباتيما قالشيىپ تۇرعان ەكى بالاسىنا قاراپ:
— ءدۇلدۇل تاتەلەرىڭە جەتىڭدەر، مۇندا قالماڭدار، — دەدى.
ماشينانىڭ ارتىنان بۇرق ەتىپ شىققان تۇتىننەن ەكى بالا دا جيرەنىپ كەتتى. ءيىسى نەتكەن اششى ەدى. الدە وزەكتەرى ورتەنىپ تۇرعان سوڭ سولاي كورىندى مە؟
استاڭ-كەستەڭ بولىپ جاتقان بولمەلەردى كورىپ، جادىرا اشۋ شاقىردى.
— وت قويىپ ورتەپ جىبەرەيىن بە؟ اقىر بىزگە جوق ءۇي عوي.
— پالەگە پالە جالعاعىڭ كەلىپ تۇر ما؟ ءدۇلدۇل تاتەگە قالاي جەتەمىز. كەشكە بۇل ءۇيدى قۇلىپتايمىز دەپ كەتتى عوي، — دەدى جاڭگىر.
— جوق، ۆوكزالعا قونسام دا، پاپام مەن ماماما ءبىر جولىقپاي كەتپەيمىن.
جادىرانىڭ جاۋتاڭداعان كوزىنە قاراپ، جاڭگىر ونى اياپ كەتتى. مۇنىڭ ارقا سۇيەرى ەندى ءوزى عانا عوي. ۇلكەندىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى موينىنا تۇسكەندەي. امالدى دا، ەندىگى تىرشىلىكتىڭ جولىن دا اعايىندى ەكەۋىنە ءوزى ىزدەۋى كەرەك. اكە مەن شەشەدەن تىرىدەي ايىرىلۋ دەگەن نە سۇمدىق. جاڭاعى كەلگەندەردە مەيىرىم دەگەننەن ەشتەڭە بار ما، ءوزى. جوق الدە قۇر نۇسقاۋدىڭ ق ۇلى ما؟ ءبىر جاپىراق قاعاز مىناۋ ءۇيدىڭ الەم-تاپىراعىن شىعاردى، ءبىر جاپىراق قاعاز كوز الدىندا اناسىن بىتەۋ قارا ماشيناعا اپارىپ تىقتى. اكەسىن جۇمىستان اكەتتى دەپ ەستىگەن-دى. شەشەسىن ۇستاعاندى ءوز كوزىمەن كوردى. بۇل نە سۇمدىق! اناۋ بىتەۋ قارا ماشينا ەندى قانشانىڭ باسىن جۇتار ەكەن؟
4
فەودور افاناسيەۆيچتىڭ جاۋاپ بەرۋگە شاماسى جوق. وڭ ءبۇيىرى پىشاقپەن تىلگەندەي اكەتىپ بارادى، باۋىرىن جازا الماي ءبۇرىسىپ قالعان. ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆتى قولداعانى ءۇشىن العان سىيلىعى. كەسپەلتەك تاياق سەكىلدى قاتتى بىردەڭەمەن پەرىپ وتكەنىن بىلەدى، ار جاعىندا ەسى اۋىپ كەتكەن. ەندى، مىنە، جانىن قويارعا جەر تاپقىزباي اۋىرتىپ بارادى. بۇيرەگىن جارىپ جىبەردى مە، الدە باۋىرىنا زاقىم كەلدى مە، ەكىنىڭ ءبىرى. شالا جانسار كۇيى تاڭ الدىندا تەرگەۋشىنىڭ الدىنا اكەلدى.
ءجۇسىپ ەكەۋىن بەتتەستىرگەن سۇستىنىڭ ءوزى. كوزى ايراندانىپ كەتىپتى. بەتىنە قايتا قاراۋعا ءبۇيىرى تەسىپ جىبەرمەيدى. بۇكشيگەن كۇيى ءبۇرىسىپ وتىر. تەرگەۋشى مۇنى ساعى سىندىعا ەسەپتەسە كەرەك. قوقيلانا سۇراق قويدى.
— سۆەرحبديتەلنىي زۋد تەورياسىن شىعارعان مىرزا، حالىڭىز قالاي؟ فەودور افاناسيەۆيچ ۇندەگەن جوق. اشۋ جەڭەيىن دەدى مە، الدە ءبۇيىرىنىڭ اۋىرعانى ءسال دە بولسا ازايدى ما، پىشاقشا تىلگەن جاعى انتەك سايابىر.
— مەن سىزدەن سۇراپ وتىرمىن عوي. ەسبەرگەنوۆپەن كىندىگىڭىز جابىسىپ قالعان با ءوزى، نەمەنە؟
— ونداي اداممەن جابىسقان كىندىكتە ارمان جوق.
— شەكەڭىز قىزعان ەكەن. ول ءبارىن مويىندادى. ءوز نيەتىمدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلوزەروۆتىڭ قازاقشا جاقسى بىلەتىنىن پايدالاندىق، — دەدى.
— قانداي نيەت؟
— ۇلتشىلدىق نيەت. «قازاقتار ورىستىڭ اۋزىنان شىققان سوزگە بىزدەن گورى الدەقايدا ارتىق سەنەدى. ءوز تىلىندە سويلەگەندەرگە ولار جانىن بەرۋگە ءازىر. مىنە، سونىسىن پايدالاندىق» دەدى.
— سوندا مەن نە، ولاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قويىپپىن با؟
— ءيا، ءيا، جاڭا جونگە كەلە جاتىرسىز. ءسىزدىڭ قۋلىعىڭىزعا قۇرىق بويلامايدى، ءوز تىلىندە جالمان سويلەپ، جىلانشا ىشكە كىرىپ كەتەدى، — دەدى.
— ەسبەرگەنوۆ تاپ وسىلاي دەدى مە؟
— ولاي دەمەسە مەن ويدان قالاي شىعارامىن.
— كەزەكتى ارانداتۋ مۇنىڭىز. كوك توڭكەرىلىپ جەرگە ءتۇستى دەگەنگە سەنەرمىن، ال مۇنداي ءسوزدى ەسبەرگەنوۆ ايتتى دەگەنگە سەنبەيمىن.
— جان ءتاتتى، جولداس رايكوم. اتۋ جازاسىنا بۇيىرارلىق ايىبىڭىز بار دەگەندە ىرشىپ ءتۇستى، ءبارىن ايتتى.
— ءبارى دەگەنىڭىز نە سوندا؟
— جاسىرىن ۇيىممەن بايلانىسى بار. ءسىز سەكىلدىلەردى استىرتىن ارانداتۋ ارەكەتتەرىنە تارتقان. ايتپەسە قويمادا استىق تۇرىپ، اۋدان حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن نەگە اشتان قىرعانسىز؟
— ول استىقتى مەملەكەتتىك قور دەپ بەرگىزدى مە؟ بەرسەك، الدىمەن مىنا ءسىزدىڭ سيستەما جارماساتىن ەدى. ايرىقشا باقىلاۋلارىڭىزدا بولدى ەمەس پە. وسى وتىرىك پە؟
تەرگەۋشى بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن جالتاردى. وز-وزىنەن ىڭىلداپ وتىردى دا:
— سويتە تۇرا گولوششەكين جولداسقا ايىپ حاتىن جازاسىز، ءا، — دەدى.
— ايىپ حات ەمەس، شىندىقتىڭ اششى حابارى دەسەڭىز ورىندى بولار.
— بۇل — ايلا. قاستاندىق ارەكەتتەردى بۇركەمەلەۋ. ونداي بۇلاڭ قۇيرىقتىڭ تالايىن كورگەنبىز.
— ول حاتتا مەنىڭ ۇسىنىستارىم بار. بۇلاڭ قۇيرىققا سالعان ادام ونداي ۇسىنىستار ايتا ما؟
— بەلوزەروۆ! ول حاتىڭىز، شىنىن ايتقاندا، انتيسوۆەتتىك حات. ءسىزدى ايىپقا تارتۋ ءۇشىن سونىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى. بۇلتارا المايسىز. وعان كەلىپ ەسبەرگەنوۆپەن اۋىز جالاستىعىڭىز قوسىلسا، ويلاي بەرىڭىز، تاعدىرىڭىز نە بولعالى تۇر. ال نارعازى دەگەنمەن ءتىپتى قانىڭىز ارالاسىپ كەتكەن. ونىڭ ارعى تەگىنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— تەگىندە شارۋام جوق. جاسىمىزدان تامىر ەكەنىمىز راس.
— مىنە، رايكوم جولداس، تاپتىق تۇرعىدان كەلۋدى ۇمىتقانسىز. تاپتىق.
قىراعىلىقتى اياقاستى ەتكەنسىز. ونداي جاعدايدا كىممەن بولسا دا اۋىز جالاسۋعا ادام ءازىر تۇرادى.
— تاپتىق كوزقاراس — كەڭ ۇعىم. ول ءبىر تاپتى ءبىر تاپتىڭ مۇلدە قۇرتۋى ەمەس. ارينە، اشىق كۇرەسكە شىققانداردى الاستاۋ كەرەك. ال ءوزىنىڭ جاراتىلىسىندا كەدەي تابىنا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىندار بولسا شە؟
— مىنە، ءبىزدىڭ كەلىسە المايتىن جەرىمىز وسى. ءسىز ىمىراشىلدىقتى قولدايسىز. ءبىز بىتىسپەستىكتى قولدايمىز.
— سوندا، سىزدىڭشە، بىتىسپەس كۇرەس عۇمىر بويى جالعاسا بەرۋى كەرەك پە؟ بۇگىنگى كەدەي دە جاقسى ومىرگە كەنەلەدى، ايتالىق، 10-20 جىلدان كەيىن. ودان تۇرمىسى تومەندەر ەندى سولارعا قارسى كۇرەسكە شىعۋى قاجەت پە. بىتىسپەستىك پيعىل بىتىسپەس كۇرەستى بالالاتا بەرەدى.
— ءسىز ستالين جولداستىڭ ەڭبەگىن از وقىعان ادامسىز با دەيمىن.
— مەن تاپ كۇرەسىنىڭ ديالەكتيكاسىنا جۇگىنگىم كەلەدى. ريەۆوليۋسيا جاساعاننىڭ وزىندە قان از توگىلسىن دەمەپ پە ەدى لەنين.
— ستالين سىزدەن ديالەكتيكانى از بىلگەنى مە؟ ريەۆوليۋسيا قۇرباندىقسىز بولمايدى.
— ءسىز نەگە قيسايتا بەرەسىز؟ ستالينگە اپارىپ تىرەي بەرگەندەگى ماقساتىڭىز نە؟ قۇرباندىقتار جالعاسا بەرسە، قۇريمىز عوي وندا، مەن ونداي كوزقاراستى تۇسىنبەيمىن.
— گاپ وسى كوزقاراستاعى شيكىلىكتە، جاۋىزدىق تا كوزقاراستان شىعادى.
— وندا، سىزدىڭشە، ادامنىڭ ءبارى ءبىر قالىپتان شىققان كىرپىشتەي ويلاۋى كەرەك قوي. ءبىر عانا وي ويلاپ، ءبىر عانا كيىم كيىپ دەگەندەي. مەنىڭشە، تاپ كۇرەسى جونىندەگى تۇجىرىمدى قازاق دالاسىنىڭ وزىندە باسقاشا قولدانۋ كەرەك ەدى. مىنە، ەسبەرگەنوۆ ەكەۋىڭىزدىڭ تاعى دا تۇيىسكەن جەرلەرىڭىز. وسىدان كەيىن دە تاعىلىپ وتىرعان ايىپتى مويىنداعىلارىڭىز كەلمەيدى. اۋىق-اۋىق الاشورداشىلارمەن اۋىز جالاسىپ قالاسىزدار.
تەرگەۋشى تالما جەردەن ۇستاعانداي قوقيلانىپ قالدى. وسى كەزدە فەودور افاناسيەۆيچتىڭ ءبۇيىرى قاتتى اۋىرىپ كەتتى. شىداي الماي ورىندىقتان سىلق ەتىپ جەرگە قۇلادى. تىستەنىپ كوزىن جۇمىپ الىپتى. ارەڭ دەپ جۇرەسىنەن وتىردى.
— تەرگەۋ ءالى بىتكەن جوق.
— ساباپ-ساباپ ساياساتقا سالعىلارىڭىز كەلەدى. بۇل دا تاپتىق مۇددەدەن تۋعان ءتاسىل مە. الاشوردا جونىندە نە بىلەسىز ءسىز؟ مەن — ولارمەن بەتپە-بەت كۇرەسكەن اداممىن. شىن ۇلتشىل دەپ سولاردى ايتۋ كەرەك. ولار قازاقستاندى ءبولىپ اكەتكىسى كەلگەن. تاۋەلسىزدىك دەگەن جەلەۋمەن ءوز الدىنا مەملەكەت قۇرامىز دەيدى. اقتارعا قارسى كۇرەستە سان ارانداتۋعا باردى. قىزىلدارعا قارسى اشىق كۇرەسكە شاقىردى. ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز ولارعا مۇددە قاراما-قارسى عوي. ەندى سولارمەن شاتاستىرعىلارىڭ كەلگەنى ەسەككە اپارىپ قۇلىندى ەمىزگەنمەن تەڭ.
— ءسىز قىرشاڭقى ءسوزدى ەسبەرگەنوۆتەن ۇيرەنگەنسىز بە؟
— ول — قىرشاڭقى ءسوزدىڭ ەمەس، ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر ءسوزدىڭ شەبەرى، تيگەن جەرىن ويىپ تۇسەتىن زەڭبىرەكتىڭ وعى — ونىڭ ءسوزى.
— ماقتاڭىز، ماقتاڭىز ءوزىڭىزدى ساتىپ كەتكەن دوسىڭىزدى.
— مىنا تاسىلمەن، مىنا كۇيلەرىڭمەن اكەنى بالاعا، بالانى اكەگە قارسى قوياسىڭدار. اسىرەسە، قىشىما دەرت دەگەن وسى.
— دەرت، دەرت، — دەپ ايعاي سالدى تەرگەۋشى. — تاعى دا ەسبەرگەنوۆپەن ءتۇيىستىڭ. كەتە المايسىڭ اينالاقتاپ ودان.
مانادان سىپايى بولعانسىپ وتىرعان ول «سەنگە» كوشكەنىن بىلمەي دە قالدى.
— جاۋاپ بەرۋگە ەندى شامام جوق. ءبۇيىرىم اكەتىپ بارادى. جاقسىلىعىڭىز بولسىن، ءبۇيتىپ قيناعانشا، اتىپ تاستاڭىزشى، — دەدى فەودور افناناسيەۆيچ تىستەنىپ.
ونىڭ بۇل ءسوزىن تەرگەۋشى ساعى سىندى دەپ ءتۇسىندى. ەندى ءبىراز وسى كۇيىندە قىسسا، دەگەنىنە جەتەدى. بۇل — ءوزىن-وزى اقتاعان ءتاسىل.
— عافۋ ەتىڭىز. اۋرۋدى تىلەپ العان ءوزىڭىز. قاسارىسپاي «ءبارىن مويىندايمىن» دەسەڭىز ءبىتتى. ءبىز ءبارىن تەكسەرگەنبىز، بارىنە كوز جەتكەن. ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورى ۆىشينسكيي جولداستىڭ ايتۋى بويىنشا، «ءوزى مويىنداعاننان ارتىق ايعاقتىڭ كەرەگى جوق».
— زورلاپ مويىنداتقاندارىڭ دا ايعاق بولا ما؟
— زورلاساق، وسىلاي پالەن ساعات ەجەلەسىپ وتىرامىز با؟ قىلمىسكەرلەرمەن ءبۇيتىپ جىلى سويلەسۋ ەش ەلدە جوق شىعار. ول دا - سوسياليستىك ادىلەتتىلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى.
بەلوزەروۆ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— اۋىرىپ وتىرعانىڭىز قايدا؟ — دەدى تەرگەۋشى سەلت ەتىپ.
— اششى كۇلكى اۋرۋدان باسىم بولادى ەكەن.
— كۇلكىڭىزدى جيا الماي قالارسىز. قويىڭىز مىناعان قولىڭىزدى! تەرگەۋشى تاباقتاي بىرنەشە بەت قاعازدى ۇسىندى. بۇرىسكەن كۇيى بەلوزەروۆ ستول قاسىنا كەلدى. جاڭا عانا جازىلعان قاعاز ەمەس، كۇنى بۇرىن دايىندالعان قاعاز. كوزى بۇلدىراپ ءبىراز تۇردى دا، وقي باستادى. وقىعان سايىن ءبۇيىرى تەسىلىپ كەلە جاتقانداي جانىن شىعاردى. شىدادى، وقىدى. جانى قينالا وقىدى.
— وسىنىڭ ءبارىن مويىنداسام، تاپ وسى جەردە اتاسىز با؟
— قىلجاقتى قويىڭىز دا، قول قويىڭىز. اتىلىپ ۇلگەرەسىز. تەرگەۋشى قولىنداعى قالامدى ۇسىندى.
فەودور افاناسيەۆيچ كۇشىن جيناپ، باسىن كوتەردى دە:
— قانداي قارا بەتسىڭ، ءا، - دەپ الدىندا تۇرعان ايران كوزدىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ جىبەردى. اۋزىنا جينالىپ قالعان تۇكىرىك ەمەس، قان ەكەن. ايران كوزدىڭ سۇيكىمسىز ءجۇزىن جوسا-جوسا ەتتى. قان قايدان كەلدى، ءبۇيىرىنىڭ قانى لىقىپ اۋزىنا كەلگەنى مە؟ الدە بۇلار ۇرا-ۇرا وكپەسىنە زاقىم كەلتىرگەن بە؟ بەلوزەروۆتان مۇنداي قىلىقتى كۇتپەگەن تەرگەۋشى ساسقالاقتاپ قالتاسىنان ورامال ىزدەگەندەي بولدى. فەودور افاناسيەۆيچتىڭ كوزى بۇلدىراپ، ار جاعىندا نە بولعانىن بىلگەن جوق. ايران كوزدىڭ ەرەكشە بەلگىسىمەن كەلگەن ەكەۋ ەسسىز جاتقان ادامدى سۇيرەي جونەلدى.
5
نارعازى سۋىت جۇرىسپەن اۋىلىنا تارتتى. دامەلىنىڭ «جول قاشىق، ءبىر قونىپ اتتانساڭشى» دەگەنىنە دە كونگەن جوق. جاي-جاپساردى ولارعا تاپتىشتەپ ايتۋعا دا ءداتى بارمادى. دەگەنمەن انەۋكۇنى دارىن ۇستالىپتى دەگەن اڭگىمەدەن كوڭىلىنە سەكەم العان زەردەلى دامەلى:
— شودىر امان با ەكەن، ءوزى، — دەدى.
— امان بولسا، ءبۇيتىپ تۇنەرىپ قايتام با! مىناۋ — مەن تۇسىنبەيتىن ءبىر الاپات. شودىرلار، دارىندار جاۋ بولدى، سوندا دوسىمىز كىم؟ مەن ەندى جۇسىپتەن انىق-قانىعىن بىلەيىن، بىزدەن گورى كوزى اشىق قوي. سول ءۇشىن اسىعىپ تۇرمىن.
— ويبۋي، ءجۇسىپتى دە ۇستاپتى. كەشە گازەتتەن وقىدىق دەپ بۇكىل اۋىل شۋلاپ ءجۇر. ەركىنباي بولىس ميتينگى وتكىزىپتى. ءسىرا، تاپسىرما بار-اۋ دەيمىن. جامان سوزدەر ايتىلىپتى. ولاردىڭ ايتقانىنا سەنسەك، قاپتاپ كەتكەن جاۋ كورىنەدى. ءبىر عانا تەمىربەك كۇدىك ايتىپتى. وعان باستىقتار تارپا باس سالىپتى. قايشا دا ءسويتىپ ءبۇلدىرىپ الا ما دەپ، مالىباي بالالارعا شاۋىپ كەتتى. اقىلجانعا دا ونداي جينالىس وتكىزۋگە تاپسىرما بولعان شىعار.
اپكەسىنىڭ بۇل اڭگىمەسى نارعازىنى ءتىپتى اسىقتىرعان-دى. ۇيىنە كەلگەندە ايەلى زەينەپ ۇرەيلەنە قارسى الدى. ىنىلەرى جانعازى مەن ەرعازى بالا-شاعالارىمەن جەتتى. نارعازىنىڭ اماندىعىنا، ايتەۋىر، شۇكىر دەستى. گازەتتىڭ حابارى بۇلاردىڭ دا زارەسىن الىپتى. شودىردىڭ ۇستالعانىن ەستىگەندە، ءبارى تۇنجىراپ كەتتى.
— مەن مۇندا وتىرمايىن. ەرتەڭگى پوەزبەن الماتىعا بارىپ قايتايىن. ەڭ بولماسا دوستىق پارىزىمدى وتەۋىم كەرەك قوي.
— وزىڭە ءبىر پالە جابىسىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ — دەدى زەينەپ.
— ولاردان جانىم اۋليە مە؟ نە دە بولسا تاۋەكەل. انىق-قانىعىن ءبىلىپ قايتايىن.
جانعازى مەن ەرعازى بۇعان قارسى بولعان جوق.
— ادامنىڭ ادامشىلىعى باسقا كۇن تۇسكەندە. انشەيىندە ەلدىڭ ءبارى جالپاقباي، شىن پاراسات وسىندايدا سىنالادى، — دەدى جانعازى.
— وزىمىزگە اسقار تاۋداي ەدى. نە جازىپ قالدى ەكەن ازامات. مىناۋ «جاۋ» دەگەن اتى جامان ءتىپتى.
ەرعازى اعاسىنىڭ كوڭىلىن جۇباتقىسى كەلدى مە، الدە تەمىرجولداعى شىن جاعداي سولاي ما:
— وعان ءمان بەرمەي-اق قويىڭىز، ۇيرەنىپ كەلە جاتىرمىز عوي. ءبىز جۇمىستا بىر-بىرىمىزگە اشۋلانساق تا، «سەن حالىق جاۋىسىڭ» دەي سالامىز، — دەدى.
نارعازى مىرس ەتىپ كۇلدى.
— جەتىسىپسىڭدەر. ءقازىر ويناساڭدار دا سويدەپ ايتاسىڭدار. ارتىنان ءبىر-بىرىڭدى كورسەتسەڭدەر قايتەسىڭ؟ ايتار اقىلىم ءىزناھار جەلىگۋشى بولماڭدار. ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ كەزىندە سول جەلىكتىڭ سالدارىنان تالايلار ناقاقتان-ناقاق كەتكەن بولاتىن. مىناۋ ودان دا سۇراپىل بىردەڭە مە دەيمىن. ءجۇسىپ پەن شودىر قانداي جاۋ، كوكەم-اۋ!
پوەزعا نارعازىنى ەرعازى عانا شىعارىپ سالماق بولدى. زەينەپ جولدىڭ ازىعىن دايىندادى. جيناپ جۇرگەن تيىنىن تۇگەل قالتاسىنا سالدى.
ۆوكزال باسى ىعى-جىعى. بۇكىل ستانسيا وسى جەرگە جينالعانداي. جولاۋشىلار پوەزى كەلەردەگى بۇل كورىنىسكە ەرعازى ۇيرەنىپ قالعان. تۇز زاۆودىنان مۇندا اۋىسقانىنا ءبىراز بولدى. بەلى كەتكەننەن بەرى اۋىر جۇك كوتەرۋگە بولمادى. سودان جول قاراۋشى بولىپ ورنالاسقان. وزگە تۋىسقاندار ءۇشىن ستانسيا باسىندا ءبىر ءۇي بار، كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. شاي-قانت، كامپيت وسىلاردىڭ موينىندا. تەمىرجولشىنىڭ قارا شينەلىن، كۇنقاعارىن العاش كيگەندە، ەرعازى وز-وزىنە ءبىرتۇرلى بولىپ ءجۇردى. كيمەيىن دەسە - ءتارتىپ. اقىرى بىرتە-بىرتە ۇيرەندى. جەكەمەنشىگىنە ءۇي ساتىپ الدى، اعايىن-تۋعانى جابىلىپ اقشا جيناپ بەرگەن-دى. نارعازى مۇنىڭ ۇلەسىنە دەپ ءۇش قارا ساتتى. مىنە، ەندى سونىڭ راحاتىن كورۋدە. لەپسىگە كەلسە، قايدا تۇسەم دەمەيدى. قۇراق ۇشىپ قارسى الاتىن ءىنىسى بار. اندا-ساندا اڭشىلىقتى ساعىنعاندا، ءىنىسىن دەمالىس كۇندەرى اۋىلعا الىپ كەتەدى. ول جاستايىنان قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن بولاتىن. تەمىرجولشى اتانىپ قور بولىپ ءجۇر. ايتپەسە اڭشىنىڭ تورەسى. جاقسى ءبىر تازىسىن پوەز قاعىپ ولتىرگەننەن بەرى اڭعا شىعۋدى سيرەتتى. ءار اۋىلعا قۇلاق ءتۇرىپ، جاقسى كۇشىك بار ەكەن دەسە، ەلەڭ ەتە قالادى.
— باستۇمادا كۇشىكتەيتىن تۇقىمى ءتاۋىر تازى جوق پا ەكەن، — دەپ قالدى اعاسىنا كەشە كەشكى شايدا.
— سەنىڭ مىنا ابىر-سابىر ستانسياڭدا ونى تاعى پوەز قاعىپ ولتىرەدى عوي، ايتپەسە بىرەۋدەن ءبىر قاراعا بەرگىسىز ءبىر كۇشىكتى كوردىم، — دەپ قالجىڭداعان اعاسى.
— اقشاعا بەرە مە ەكەن، قانشا سۇرايدى؟ ءبىز اقشا ساۋعان ادامبىز عوي.
— سەنىڭ اقشاڭدى ءقايتسىن. مال باققان اۋىلعا مال كەرەك.
— وندا ءسىزدىڭ قوراعا تۇسەم عوي.
— سەن اۋەلى مىنا ۇيىڭە كەتكەن ءۇش قارامنان قۇتىلشى.
— اعايىن اراسىندا ەسەپ جۇرە مە ەكەن. ول ءسىزدىڭ ماعان بەرگەن كومەگىڭىز ەمەس پە، — دەدى ەرعازى ەركەلەي.
— ەسەپتەسپەسە، قازاق بۇرىن ەسەپتەسپەيتىن. ەندى ەسەپتەسەدى. «ەسەپتى دوس ەل بولماس» دەۋشى ەدى، ەندى زامان وزگەردى.
ەرعازى اعاسىنىڭ قالجىڭداپ وتىرعانىن، نە شىن ايتىپ وتىرعانىن اڭعارا الماي قالدى.
— اناۋ اقىلجاننىڭ ۇيلەنگەنىنە دە سان-سالتاناتىمىزبەن بارا المادىق. كورگەنىمە ءماز بولىپ مەن قايتتىم. ۋاقىت كەڭ بولسا سويتەر مە ەدىك. قىسىپ بارا جاتقان بىردەڭە. ءبىراق، ايتەۋىر، دامەلى كەلىنگە جارىپتى. قۋانعانىم سول، ءوزى ءمۇعالىم. سەن بيىلعى دەمالىسىڭدى سولارعا ارناساڭشى. اقشا ساۋعان ادامسىڭ عوي.
— ءسىز وسى ساپاردان امان-ەسەن ورالىڭىز. سوسىن ءبىر قيسىنى بولار. بۋداقتاتىپ-بۇرقىراتىپ، ويبايلاتىپ-ايعايلاتىپ وتاربا قاستارىنان وتە شىقتى. سارت-سۇرت ەتكەن دوڭگەلەك داۋسى ەشتەڭە ەستىرتپەيدى. ونىنشى ۆاگونعا بۇلار دا ۇمتىلا بەردى. ءىرى دەنەلى اعاسىنىڭ ارتىنان قورجىندى كوتەرىپ ەرعازى كەلە جاتتى. ارتتارىنان وسىلاردىڭ قوزعالۋىن كۇتكەندەي ءبىر ۇشەۋ ىلەستى. وزىپ بارىپ، ۆاگوننىڭ الدىندا تۇرا قالدى.
— نارعازى تۇرعانبەكوۆ ءسىز بە؟
ەكەۋى — قازاق، بىرەۋى — ورىس.
— ءيا، مەنمىن.
— وندا بەرى ءجۇرىڭىز.
ءسال شەتتەپ بارىپ جاستاۋ بىرەۋى قولىنداعى شاعىن قىزىل كۋالىگىن كورسەتتى.
— ءبىز نكۆد-دان. بىرگە جۇرەسىز.
ەرعازى موينىنداعى قورجىندى سىلق ەتكىزىپ جەرگە تاستاپ جىبەردى.
— ماعان دا جەتكەن ەكەن عوي، — دەدى نارعازى كۇرسىنىپ.
بەسەۋى ۆوكزال جاققا قاراي ءجۇردى. ەرعازىنىڭ كوزى قالتارىستا تۇرعان قارا ماشيناعا ءتۇستى. «قارا پالە قارماعىڭدى بىزگە دە سالدىڭ با» دەدى ىشىنەن.
نارعازى كىلت توقتاي قالدى دا، ءتوس قالتاسىنا قولىن سالدى.
ورامالعا تۇيىلگەن ءبىر بۋىنتىقتى الىپ:
— مىنانى زەينەپكە بەر. ول سورلى ۇيدەگى بارلىق اقشانى مەنىڭ قالتاما سالىپتى عوي، — دەدى.
الگى ۇشەۋ تۇيىنشەكتى سۇرادى. ونى اشىپ كوردى دە، اقشا ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەن سوڭ، قايتىپ بەردى.
— تۇرعانبەكوۆ، ءبىز ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قول كىسەن سالۋىمىز كەرەك، ءتارتىپ سولاي. ەل كەزىنەن اۋلاق كەتتىك قوي.
نارعازى بىردەن ءتۇسىندى. پوەز باسىندا قول كىسەن سالسا، مىناۋ ءىرى ادام قارسىلىق جاساپ شۋ شىعۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ول ارادا كىسەندەمەگەن. ەندى سالماستارىنا بولمايدى. نارعازى ءوز ەركىمەن قولىن ۇسىندى.
— ارتىڭىزعا!
نارداي اعاسىنىڭ قولى ارتىنا قايىرىلىپ، كىسەن تۇسكەندە، ەرعازى وكىرىپ جىلاپ جىبەردى.
— توقتاتىڭىز، — دەدى قازاقتىڭ بىرەۋى.
— نە ءۇشىن، قانداي جازىعى بار؟
— جازىقسىز ادامدى ءبىز ۇستامايمىز.
— ەرعازى، - دەدى زىلمەن نارعازى، — جاسىڭدى تىي. تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ارىسىنىڭ كۇنى وتكەلى قاشان. قۇداي جازدى، ءبىز كوندىك. امالدارىڭدى ويلاڭدار.
سوسىن الگى ۇشەۋدىڭ ۇلكەندەۋىنە قارادى دا:
— كەڭدەۋ كىسەندەرىڭ جوق پا، مىناۋ قولىمدى كەسىپ بارادى، — دەدى.
— ەڭ ۇلكەن رازمەرى وسى، - دەدى قازاقتىڭ بىرەۋى.
— تۇتقىندارىڭنىڭ مولشەرىن بىلمەگەندەرىڭ قيىن ەكەن. نارعازىنىڭ كەكەسىن سوزىنە قازاقتىڭ بىرەۋى شامدانىپ قالدى.
— ال، ازامات، ەندى ءسىز قالىڭىز، — دەدى ەرعازىعا بۇرىلىپ. — اعاڭىز ازىرگە نكۆد-نىڭ اۋداندىق بولىمشەسىندە بولادى.
— سوسىن؟
— سوسىن، سوسىن! ونى جوعارعى جاق شەشەدى.
وسى كەزدە قارا ماشينانىڭ ۇڭىرەيگەن ارتقى ەسىگى اشىلدى. ودان ارەڭ سىيعان اعاسىن كورىپ، ەرعازىنىڭ قالشيىپ تۇرعان جەرىندە كوز جاسى قول بولدى. بۇكىل قارمىستىڭ التىن دىڭگەگى قيرادى-اۋ ەندى. وسىناۋ دالانىڭ ارلانداي كورىنەتىن ازاماتتى مىناۋ ادامدار قارا پەشتىڭ وڭەشىنە تىققانداي سۇڭگىتىپ جىبەرگەنىن قاراشى. نە جازىعى بار؟ قازاقتىڭ ءبىر بالاسى وسىنداي بولسىن دەگەن نارلىعى ءۇشىن بە؟ ادام اتاۋلىعا مەيىرلەنىپ تۇراتىن جايساڭدىعى ءۇشىن بە؟ باتىر دا سەرى تۇلعاسى ءۇشىن بە؟ سوۆەت وكىمەتىنە نە جازدى؟ سوناۋ چەركەش قورعانىسىنا اعايىندى ۇشەۋى، اۋەلى اپكەسى دامەلى دە قاتىسپادى ەمەس پە، اقتارعا قارسى كۇرەسپەپ پە ەدى. كەدەيگە دەگەن ىقىلاسى ءۇشىن سوۆەت وكىمەتىن جاقسى كورمەپ پە ەدى. ول ابزال ازاماتتار ءجۇسىپ پەن شودىرعا جانىن بەرمەۋشى مە ەدى؟ سولارعا دەگەن جاناشىرلىعىمەن دوستىقتىڭ اق ساپارىنا شىقپاپ پا ەدى. نارعازىسىز بۇكىل اۋىل، وسىناۋ توڭىرەك جەتىم عوي. ءتۇزدىڭ اڭى دا، قۇلانداي جورتقان ءوزىنىڭ قىرى دا ونى ساعىنباي ما، جوقتاماي ما ەندى. وۋ، قارا پالە-ay، ەڭ بولماسا الاتىن ادامدارىڭدى تاڭداي بىلسەڭشى. جاقسىلار جالقى تۋادى. ولاردى نەگە جالانىڭ قۇربانى ەتەسىڭ؟ شودىر مەن ءجۇسىپتىڭ ۇستالعانىنىڭ قىرسىعى ءتيدى-اۋ، تەگى. جان اپا-اۋ، ارۋاعىڭ قايدا، قورعاساڭشى نارعازىڭدى!
كەنەت ەرعازىنىڭ كوز الدىنا پوەزد استىنا ءتۇسىپ ولگەن تازىسى كەلدى. اعاسى ەكەۋى قان سوناردىڭ العاشقى كۇنى تۇلكى ىزىنە تۇسكەن-دى. قۋانىشىندا شەك جوق ەدى. تەگى جاسىنان نارعازىنىڭ قاسىنا ەرسە ءبىرتۇرلى جوتالانىپ كەتەتىن. بۇل جولى دا سولاي. شىبىقجيرەندى اعاسى، توپايكوكتى ءوزى وسى ساياتقا ەكى كۇن بۇرىن دايىندالعان. بۇل جاقتىڭ تۇلكىسى قىرمىزى قىزىل تىم ادەمى كەلەدى. قارعا اۋناعان سوڭ ءتىپتى قۇلپىرىپ كەتەدى. ەرعازىنىڭ ماقتاپ جۇرگەن تازىسىن نارعازى ءوز كوزىمەن ءبىر كورمەكشى. جىلقى بالاسى مەن يت بالاسىنا بۇل وڭىردە وزىنەن اسقان سىنشى جوقتاي كورىنەتىن وعان. ەرعازى دا قانجىعاسىنىڭ بۇگىن قاي كەزدەگىدەن دە قاندى بولۋىن قالايدى.
اق مويناق ءبىر ىزگە ءتۇسىپ كەپ بەردى. تۇلكىنىڭ ءىزى. اعاسى مەن ءىنىسى دە يت سوڭىنان بۇلكىلگە باستى. وسىناۋ تۇس قالىڭ قياقتى، مىناۋ قۇم سۋىرىلعان ءوڭىردىڭ ورتاسىنداعى كوگىلدىر ارال سياقتى بولىپ تۇرادى جازدا. قىستا جاۋعان قاردى قياق كوتەرىپ، ابدەن قالىڭداعانعا دەيىن جەرگە تۇسىرمەيدى، سول سەبەپتى ءار-ار جەر اۋەلى قارا تەڭبىلدەنىپ جاتادى. قۋ تۇلكىلەر تىعىلىپ قالىپ، تالاي اڭشىنى زار قاقتىرعان. العىر تازى عانا ايداپ شىعىپ، جازىققا قاراي تۇزەيدى ولاردى. وسى قياقتى ارالدىڭ قاق ورتاسىن تەمىر جول كەسىپ وتەدى. بۇلاڭ قۇيرىق قىزىل تۇلكىنىڭ كورىنگەن كەزىندە پوەزدىڭ بولماعانى-اق ماقۇل.
تۇلكىنىڭ بۇل اراعا كوپ كەلگىشتەيتىنى قياق اراسىندا جاسىرىنىپ قويان، ءتۇرلى تىشقاندار جۇرەدى. پوەزد اقىرىپ قالعاندا، اتا-اتا جونەلەتىن جابايى كىشكەنە سۇر قوياندار — تۇلكىلەردىڭ ءناپاقاسى. ونىڭ ۇستىنە، پوەزد تەرەزەلەرىنەن لاقتىرىلعان اس قالدىقتارى دا — تۇلكىگە ولجا.
سونداي ءبىر قۇلقىن قامىمەن بارا جاتقان تۇلكىنىڭ ءىزىن كەستى بۇلار. ءبارى دە كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. اقمويناق تىپتەن بابىندا. ونىڭ ۇمتىلىسى اتتىلاردىڭ دا ءجۇرىسىن شاڭداتتى.
بۇلاڭ ەتىپ تۇلكى كورىندى، باۋىرىن جازىپ اق مويناق سالدى شابىسقا. ەرعازى قيقۋعا باستى. تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنىڭ نە قىزىعىن كورگەن نارعازى تازىنىڭ جۇگىرۋىن اڭدىدى. قىزۋ قاندى ما، سالقىن قاندى ما؟ ارتىندا اتويلاعاندار بولعان سوڭ، ايتەۋىر، قۇر جۇگىرىسكە سالاتىن سەلقوس تازىلار دا بولادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ارتىنا قاراي-قاراي جۇگىرەدى. ونداي تازىنى قۋ تۇلكىلەر الداپ تا كەتەدى.
جوق، ەرعازىنىڭ مىنا اقمويناعى دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقان. ەسىل-دەرتى تۇلكىنى قالايدا شالۋ. زىمىراپ بارادى. «ءا، قىزۋ قاندى ەكەنسىڭ» دەدى نارعازى ىشىنەن. ءىنىسىنىڭ قىزۋ قاندىلىعى ودان دا اسقان، توپايكوكتى توبەلەپ كەلەدى. شىبىقجيرەن دە «جىبەر، جىبەر» دەگەندەي، جۇلقىنا تۇسكەن.
الدا سورىم-اي، انا جاقتان وتاربا كورىندى-اۋ. دۇركىرەگەن پوەزدان قورقىپ تۇلكى بەرى سالار ما ەكەن، جوق نە دە بولسا، جولدى كەسىپ قياق ارالدىڭ ارعى شەتىنە تارتار ما ەكەن؟ اقمويناقپەن ەكەۋىنىڭ اراسى قىسقارىپ-اق قالدى. تەمىرجولعا جەتكىزبەي-اق شالاتىن شىعار. وندا جارادى. اينالا تارسىلداپ، مىنا دالانى سونشا ۆاگوننىڭ ءدۇرسىلى باسىنا كوتەردى دە، تۇك ەستىلمەيدى. گۋلەگەن جەلمەن جاڭا تۇسكەن قار دوڭگەلەكتەردىڭ استىندا ۇيتقىپ بارادى. تۇلكى تەمىرجولدى كەسۋگە بەت تۇزەدى. ەكى اتتى نە بولعانىن بايقاماي قالدى. وكىرگەن وتاربا، ساسقان تۇلكى، قىزىنعان تازى. نارعازىنىڭ كوزى جولدىڭ ارجاعىنان قىلاڭ ەتە قالعان تۇلكىنى كوردى. اقمويناق تا پوەزدىڭ الدىن الا ىرشىپ جولدان قارعىعان سەكىلدى. قاڭق ەتكەن داۋىس ەستىلدى.
ۇزىن پوەزد ءوتىپ بولمادى. ەكى اتتى تاعات تاپپاي، ارەڭ تۇر. نارعازىنىڭ جۇرەگى زۋ ەتە قالدى. تارس ەتىپ سوڭعى ۆاگون وتكەندە ولار ورتاسىنان قاق بولىنگەن اقمويناقتى كوردى.
— الدا قىزۋ قاندى سورلى-اي، كۇندەي كۇركىرەپ كەلىپ قالعان پوەزدان تايسالساڭ نەتتى، — دەدى نارعازى.
ەرعازى جىلاپ جىبەردى. كوز ۇشىندا قىزىل تۇلكى بۇلارعا قاراپ، شوقيىپ وتىر ەكەن. نارعازى قاق ءبولىنىپ جاتقان تازىعا ءبىر، ايلاسىن اسىرعان تۇلكىگە ءبىر قارادى.
— اناۋ جولدىڭ شەتىنە اپارىپ كوم ەندى، العىر يت ەكەن، امال بار ما؟ — دەدى نارعازى.
مىناۋ ۇرەيلى قارا ماشينا دا ەرعازىعا سونداي اي-شايعا قاراماي قاعىپ وتە شىققان دۇلەي وتارباداي كورىندى. اعاسىنىڭ تاعدىرىن قاق بولگىزگەن ايلالى تۇلكى قايدان شىقتى، قاي جاقتان كەزىكتى بۇلارعا؟ ەندى، مىنە، سۇيەگى باياعىدا قۋراپ قالعان اناسىنىڭ ارۋاعىنا جالبارىنىپ تۇر.
6
نارعازىنىڭ ۇستالعانى دامەلىگە جايدىڭ وتىنداي بولىپ ءتيدى. ونىڭ الدىندا عانا ءباتيمانىڭ حاتىن الىپ وتىرعان-دى. جىعىلعانعا — جۇدىرىق. ءبىر قايراتتى باۋىرىنان كۇتكەن ەدى. مىناۋ سۇراپىل تۇتاسىپ كەلگەن قارا بۇلتتاي نوسەرىن توگىپ-توگىپ جىبەردى-اۋ.
بارىنەن دە باتقانى — ءمۇعالىم تەمىربەكتىڭ ماناتى كەلىسى. ول الدەنەنى ايتا الماي، كۇبىجىكتەپ كوپ وتىردى.
— داكە، كەڭەسجان ءوز اكەسىنىڭ اتىنا كوشسىن دە.
— سوندا نە، نارعازىنىڭ اتىن سەن دە ءبىرجولا وشىرەيىن دەدىڭ بە؟ بالانىڭ جۇرەگىن جارالايمىز عوي.
— بالادان بۇرىن مەنىڭ ءوزىمنىڭ جۇرەگىم ءتىلىم-تىلىم. امال نە، ۋاقىت سولاي. قانداي ازامات ەدى. ءبىر كورگەننەن ماعان قاتتى ۇناپ ەدى ول كىسى. كەڭەسجاننىڭ وقىعانىن قىزىق كورگەنى ءالى ەسىمدە.
— ەستە ساقتاعانىن اتىن ءبىرجولا ءوشىر دەپ تۇرعانىڭ با؟
— داكە-اۋ، اينالا جامان بولىپ كەتتى عوي. انەۋكۇنگى ءجۇسىپتىڭ ۇستالۋىنا بايلانىستى سويلەگەن ءسوزىم ءۇشىن نكۆد كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىر سوڭىمنان قالمايدى. باسقان قادامىم اڭدۋلى. اۋەلى بالالاردان سۇراق الىپتى. قالاي وقىتادى، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ءسوز ايتپاي ما دەيتىن كورىنەدى.
— اناربايدىڭ كۇنى تۋدى دەسەڭشى. ويلانايىق، قاراعىم، اكەسى كەلسىن.
مالىباي بۇل كەزدە ءۇي ارتىنداعى ۇرالارعا استىق كومىپ جاتىر ەدى.
بيىل كولحوز استىقتىڭ استىندا قالدى. ەڭبەككۇنگە بەرگەننىڭ ءوزىن «قويار جەرىمىز جوق» دەپ جۇرت الۋدان باس تارتىپ جاتقان. قامباشىلار «ال دا ال» دەپ نىعىرلاۋدا. سودان استىقتى وسى ۇراعا كومۋ دەگەن شىققان. ون ۇرانى قازۋ دا مالىبايعا وڭايعا تۇسكەن جوق. كۇزدىڭ تاستاي بولىپ قاتىپ قالعان جەرى ابدەن تيتىعىنا جەتتى. ءبىراق مىناۋ مول استىق كوزدىڭ جاۋىن الادى. وندا جازداي قورىعان ءوز ەڭبەگى دە بار ەمەس پە. ەڭبەك ءتۇبى — زەينەت دەگەن وسى. كوكتەمگى جاۋىن وتپەس ءۇشىن ۇرانىڭ ۇستىنەن تارىنىڭ سابانىن جابۋدى جۇرت جاپپاي سالتقا اينالدىردى. مالىباي دا سونى جاسادى. ون ۇرانىڭ ۇشەۋىن نارعازىلارعا ارناعان. ول جاقتا استىق شىقپايدى، اماندىق بولسا، تۇيەلەرىن جەتەكتەپ جەتەتىن شىعار. بيىل ميىعىنان كۇلىپ، بالدىزىنا ءبىر ماقتانۋعا تولىق جاعداي بار سەكىلدى ەدى. مىناۋ سۇمدىق حابار قايدان كەلدى؟ ءۇمىتسىز شايتان، ءبىر جاڭىلىس قادام شىعار، اقتالار. نارعازى قاماۋدا جاتپاۋعا ءتيىس. مالىبايدىڭ تۇسىنىگىندە سولاي. سوندىقتان دا نارعازىعا دەگەن ۇرالاردى ەرەكشە قىمتاي ءتۇستى. ون ۇرانىڭ جەتەۋى — بيداي، ۇشەۋى — تارى. ءبىر ۇرا تارىنى دا نارعازىعا ارنادى.
«ە، الاڭسىز بايعۇس، سەن نارعازى، نارعازى دەپ جانىڭدى سالاسىڭ، ول بولسا كوزى باقىرايىپ تۇرمەدە وتىر، شىن سورلاعاندا ەندىگى كەزەك اقىلجانىڭا كەلىپ جۇرمەسىن»، — دەپ دامەلى كىرگەن-شىققان سايىن شالىنا قاراي بەردى. جاس دەگەنمەن وزىنىكىن جاسايدى عوي، جاۋىرىنى كۇرجيىڭكىرەپ، كادىمگىدەي شاۋ تارتقان. ساقالى مەن سامايىندا دا بۋرىل كوبەيىپ بارادى. اناۋ قۇلاعىنىڭ تۇبىندەگى قاندى سىزىق وسىدان ءبىراز بۇرىن ءبىر وقيعانىڭ كۋاسى.
كەشكە قاراي قاتتى جەل تۇرىپ، اينالا قارا داۋىل بوپ كەتتى. كۇندەگى ادەتىمەن مالدى ەگىنگە تۇسىرمەيمىن دەپ تور بيەگە ءمىنىپ شالى كەتىپ وتىرعان. مالىباي قارتايماي ءقايتسىن، ءبىر كەزدەگى بايتال دا بىرنەشە قۇلىنداپ، تورى بيە اتاندى. اسىرەسە، قاتتى قورىپ جۇرگەنى — باۋداعى تارى. مىنا قارا داۋىلدان بۇرىن ونى ورىپ العاندارى قانداي جاقسى بولدى. باۋداعى تارى ەندى تۇسپەيدى. باسقارما كۇمىسبەكتىڭ قولقاسىن جەرگە تاستاماي، تارى وراعىن دامەلى ءوزى باسقارعان. باياعى قايرات دەگەنمەن قايتايىن دەپتى. ۇيگە شارشاپ كەلىپ ءجۇردى. «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەمەكشى، شارشاسا دا، سىر بەرمەي، تارى وراعىن شيراتۋعا باس بولدى. كۇمىسبەك تە ەسەپتى دامەلىنىڭ بەدەلىنە قۇرعان-دى. ول وراققا شىقتى دەگەن سوڭ، اۋىلدا ءبىر ايەل قالماي تارىعا تۇگەل جابىلدى. مىنە، سونىڭ ارقاسىندا قازاننىڭ قارا داۋىلىنا ۇرىندىرماي جيناپ الدى.
سول باۋدا تۇرعان تارىعا سيىر ولەردەي ءوش. اۋىلعا ورىستەن كەلىسىمەن داندەپ العاندارى تۋرا باۋعا تارتىپ وتىرادى. مالىباي ولاردى قايىرىپ، يەسىنە ايداپ اكەپ بايلاتتىرىپ اۋرە. ءبىر اداممەن ءتۇس جىرتىسىپ ۇرىسقاندى بىلمەيدى. ولارعا كادىمگى مىندەتتى كىسىدەي قوراسىنا اكەپ:
— ال بايلاپ الىڭدار، — دەپ تۇرعانى.
وسى مىنەزى ءۇشىن دە جۇرت مالىبايدى قاتتى سىيلايدى. كولحوز شارۋاسىنا عانا بەرىلگەن جان ەمەس، وسى اۋىلدىڭ ءار ءۇيىنىڭ ءوز ادامى سەكىلدى.
كۇنى بويعى قاربالاس جۇمىستان شارشاپ كەلگەندەر:
— تىلەۋىڭدى بەرسىن، مالىباي، بالا-شاعاڭنىڭ يگىلىگىن كور، — دەپ جاتادى.
شىنىندا، قاڭعىپ كەتكەن سيىرىن قايدان تابار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جەكە تابىن جىل اسقان سايىن كوبەيىپ بارادى. بۇل مالىبايدىڭ جۇمىسىنا جۇمىس قوسقانداي.
داۋىل سوعىپ كەتكەندە، باۋدا تۇرعان تارى جاققا تورى بيەمەن مالىباي جوسىلتىپ بەردى. اينالا كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، سۋ قاراڭعى. وزىنە بەلگىلى ءۇش-تورت سۋماڭداعان سيىر بار، الدى باۋعا جەتىپ تە قالعان سەكىلدى. داۋىل ءتىپتى كۇشەيىپ، تورى بيەنىڭ ۇستىنەن جۇلىپ-جۇلىپ اكەتە جازدايدى. وسى تارى اڭىزىنىڭ ۇستىنەن وتەتىن تەلەگراف باعاندارى بار بولاتىن. وعان سوقپاسىنا تورى بيەگە سەنەدى. الگى سۋماڭداعان قۋ سيىرلاردىڭ ۇشەۋىن قايىرىپ، تاستاي قاراڭعىدا ءتورتىنشىسىن ىزدەدى. قاراڭعى بولسا دا، جەلىڭكىرەپ باعدارلاعان جاعىنا تارتا بەرىپ ەدى، موينىنا تۇزاق تۇسكەندەي ءبىر نارسەگە ءىلىندى دە قالدى. قۇلاعىنىڭ ءتۇبى شىم ەتە ءتۇستى. اتتان سىپىرىلىپ ءتۇستى. ابىروي بولعاندا، شىلبىردان ايىرىلعان جوق. تورى بيە دە توقتاپ قالعان سەكىلدى. تاماعىنا ىلىنگەن پالەنى ۇستاپ كورىپ ەدى، كادىمگى سىم تەمىر.
سويتسە، داۋىلدان باعانا قۇلاپ، تەلەگرافتىڭ تەمىرى سالبىراپ تۇرىپ قاپتى. قاراڭعىدا تۇزاقتاي ىلىنگەن سول ەكەن. تورى بيەگە قايتا ءمىنىپ، تۇزاققا تۇسىرگەن قاراسان كەلگىرلەردى الدىنا سالىپ اۋىلعا كەلگەنشە تالاي ۋاقىت ءوتتى.
دامەلى، كەڭەسجان، امانگۇل بۇل كەشتە مالىبايدى ۇزاق كۇتتى. كۇندەگى مولشەرلى ۋاقىتتا كەلمەدى. مىنا داۋىلدا بىردەڭەگە ۇشىراپ قالدى ما دەگەن كۇدىك دامەلىنى قاتتى الاڭداتتى.
ءبىر ۋاقىتتا ۇيگە كىرگەن شالىنىڭ بەت-اۋزى قان-قان. بالالار دا، دامەلى دە شوشىپ كەتتى. ءبىراق مالىبايدىڭ ءوزى ىرجيىپ كۇلەدى. بولعان وقيعانى ايتىپ بەرگەندە، ءبارى دە كۇلدى. قانىن جۋعاننان كەيىن قاراسا، قۇلاعىنىڭ ءتۇبىن كادىمگى پىشاق كەسكەندەي ىرسيتىپ كەتىپتى. سول تىرتىق قانشاما ۋاقىت ءوتتى، ءالى كەتە قويعان جوق. اۋىق-اۋىق شالىن سىم تەمىرگە ءىلىنىپ قالعانى ءۇشىن اجۋا ەتىپ، كۇلىپ وتىرۋشى ەدى، ەندى ول كۇلكى دە تىيىلدى. نارعازىنىڭ ۇستالعانىنا ءوزى ايىپتىداي، دامەلىگە مالىباي ءموليىپ قاراي بەرەدى. ايەلىنە جانى اشىعانى بولار، قىبىر-قىبىر وزىنە تىنىم بەرمەيتىن ءبىر پەندە. مىناۋ سۋىق حابارلار ونىڭ قىبىرىن ءتىپتى كوبەيتىپ جىبەرگەندەي.
دامەلىنىڭ تاڭ قالاتىنى: ەل ەسىن جيىپ، الدەنىپ، كولحوز دا بۋىنىن بەكىتىپ، ءبىر جاقسى ءومىر باستالعانداي ەدى. اشارشىلىقتىڭ ءوزى دە ۇمىت بولا باستاعان. استىقتىڭ مىناۋ بيىلعى شىعىسى ءتىپتى ەرەسەن. ەل قويارعا جەر تاپپاي جاتىر. «ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى، ءبىر بارلىقتىڭ ءبىر جوقتىعى» بولادى دەگەن وسى دا. انتوننىڭ بازارى دا، سەلپونىڭ دۇكەنى دە باي تۇسكەن. ەل كيىم جاعىن دا ءبىراز تۇزەۋگە اينالدى. تاپ وسىنداي جاقسىلىق جايلاي باستاعان كەزدە قاسىنداعىنىڭ ءبارى جاۋ كورىنەتىن مىناۋ پالە قايدان شىقتى؟
مالىبايدىڭ اقىلجاندارعا بارىپ كەلگەن ساپارى دا جۇرەگىن اسا جىلىتا قويعان جوق. اقىلجان جينالىس وتكىزۋگە اسا قۇلىقتى بولماپتى. ونى اۋدان باسشىلارى سەزىپ قالسا كەرەك. قايشا قايىن اتاسىنا ءتىپتى ورەكپىپ:
— اكە، مەن ول كىسىنى جاقسى بىلەم. ءجۇزىن، كوزىن - مەيىرىم، كوڭىلىن كوكتەم جايلاعان ادام. ونى جاۋ دەگەننىڭ ءوزى — جاۋ، — دەپ وتىرىپ الىپتى.
— قاراعىم، ەل كوزىنشە ولاي دەمە. ۋاقىت سولاي. كازەت بىتكەن شۋلاپ جازىپ جاتقان جوق پا. اعىسقا قارسى جۇزگەننىڭ جۇرەگى تەز تالادى. اقىلجانىنا پالە جابىسىپ جۇرمەسىن. ساق بول، ابايلاپ سويلە، — دەپتى مالىباي.
قايشا جينالىستا ءوزىن-وزى ارەڭ ۇستاعان ەدى. بايدىڭ قىزى بولعانىم وقۋدان شىعارتتىرسا، قىزىنىپ سويلەگەنىم ەندى مۇلدە تۇبىمە جەتىپ جۇرمەسىن. اتاسىنىڭ ەسكەرتكەنى دە سول شىعار. شارۋا ادام، بۇل - بالاسى، كوزىنىڭ اتى مەن قاراسى. وسىنىڭ اتقا مىنگەنى ولار ءۇشىن اسپانمەن جۇرگەندەي عوي. سول قاناتتارىن قايىرماي-اق قويايىن. مەنىڭ ادىلەتتىلىگىمدى، اق نيەتىمدى كىم باعالاپ جاتىر؟ ول قاماۋداعى ءجۇسىپ اتاسىنىڭ قۇلاعىنا دا جەتە قويار دەيسىڭ بە؟ ءوستىپ بارىپ ءوزىن-وزى زورعا توقتاتتى.
بايقاپ تۇر، اقىلجان جينالىستى ارەڭ اشتى.
— حالىق جاۋلارىنىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى قىراعىلىقتى كۇشەيتۋىمىز كەرەك، جينالىس سوعان ارنالادى، — دەدى. ۇلكەن ءتىزىمنىڭ ىشىندە ءجۇسىپ ەسبەرگەنوۆتى دە اتايدى. سول كەزدە ءوڭى قاشىپ سۇرلانىپ كەتتى. تەسىرەيە كوز الماي وتىرعان قايشاعا قارادى. ونىڭ كوزىنەن دومالاپ تۇسكەن جاستى كوردى. ەكەۋىن قول ۇستاستىرعان سول ەمەس پە ەدى، اۋىلعا كەلىپ، اكىم بولعانى كىمنىڭ ارقاسى، ونىڭ بەلوزەروۆكە جازعان حاتى بولماسا، بۇلاردىڭ تاعدىرى نە بولار ەدى، كەشەگى اشارشىلىقتىڭ سۇراپىلىندا ءبىر جەردە قالماس پا ەدى، كىمنەن اۋليە. اۋىلنايعا بەرىلەتىن وكىمەتتىڭ ازدى-كوپتى ازىعى بۇلاردىڭ جانىن الىپ قالدى، ايتەۋىر. سونداي ادامدى «جاۋ» دەۋگە قالاي اۋزى بارىپ تۇر؟ قايشانىڭ كوزىنەن دومالاپ تۇسكەن جاس قيماستىقتىڭ بەلگىسى مە، الدە اقىلجاننىڭ اۋزىنان شىققان ارام سوزگە قينالعاندىقتىڭ بەلگىسى مە، ونى ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. مەكتەپتە بالالار قويعان سۇراق شەكەسىن قىزدىرىپ جۇرگەندەي، ەندى، مىنە، بۇكىل اۋىلدىق سوۆەتتىڭ جيىنىندا ابزال ازاماتتىڭ اتى قارالانىپ تۇر.
جينالىستىڭ قاۋلىسىن جازۋ تاپسىرىلعان وزىنە. «حالىق جاۋلارىنىڭ ارەكەتى ايىپتالسىن. بۇل تۇستاعى پارتيانىڭ ساياساتىن 7-اۋىلدىڭ ەڭبەكشىلەرى ءبىراۋىزدان قولدايدى». تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي بىر-بىرىنەن اۋمايتىن قاۋلىلاردى گازەتتەردەن كۇندە وقىپ جۇرگەن-دى. ءسويتىپ، بۇلار دا، بۇل دا جازادى. اقىلجان ونى راستاپ قول قويادى. وسى ويلار كەلگەندە قايشا قالام ۇستاپ وتىرعان قولىنا قارادى. قىلىش ۇستاپ وتىرعانداي سەزىندى. بويى ءمۇزداپ سالا بەردى. كوڭىلىنە اسا اياۋلى بوپ ۇيالاعان ادامعا ايتپاعاندى ايتىپ سىرتتان ايىپ تاعىپ وتىر. اقىلجانعا دا، وزىنە دە مۇنى ىستەتىپ تۇرعان بەلگىسىز ءبىر كۇش. ونى كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولمايدى. ونىڭ ءيىسى دە، ءتۇسى دە جوق.
ءبىراق تەمىر قۇرساۋداي سول كۇش قىسىپ بارادى، بۇكىل حالىقتى قىسىپ بارادى. سول قۇرساۋ ادالدىقتان، ادىلدىكتەن اتتاتتى بۇلاردى دا. جينالىستان شىعا قايشا ۇيگە جىلاپ كەلدى. اقىلجان دا اكەسى كەتكەنشە قاباعىن اشا المادى.
مالىباي بۇل جاعدايدى ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن. ىشتەي الدە نە الەم تاپىراق ەتسە دە، بالالارىنىڭ بۇگىنگى ساياساتقا قايشى ءسوز ايتپاعانىنا قۋاندى. امان بولسىن، ايتەۋىر. پەرزەنتتەرىمەن كورىنبەي جالعاستىرىپ جاتقان مۇڭ سىمى دامەلىنى عانا سان ساققا جەتەلەدى. ول مالىبايدان گورى ارىراق ويلادى. ءجۇسىپ پەن ءباتيمانىڭ قورعانسىز قالعان ۇلدارى، جاڭگىر مەن جادىرانى قاناتىنا الاتىن بۇلاردان باسقا كىم بار؟ زەينەپ تە جالعىز سوناۋ بالقاشتىڭ تۇبىندە نە بىتىرەدى. جانعازى مەن ەرعازىعا ەسەن-امانىندا باسقا جاققا كەت دەسە مە ەكەن؟ قيمايتىن اكە مۇراسى جوق بۇل جاقتا. پوەزدىڭ جەتكىزبەيتىن جەرى بار ما. سوعان جاقىندىعى مۇمكىن جاندارىن الىپ قالار. بار مالىن، جيعان-تەرگەنىن ساتىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋسا! تۇرمەدەن گورى تۇزدە جۇرسە دە، امان بولعانى جاقسى عوي. اشارشىلىقتان جاڭا عانا ەس جيعاندا، تاعى دا توز-توز بولماق پا؟ قوي، كەۋدەدەن جان شىققانشا ولاردىڭ باسىن قۇراپ، ءبىر جەردە ۇستاعان ءجون شىعار. نە دە بولسا، بىرگە كورسىن.
ءوستىپ دەل-سال بولىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى ءوز اياقتارىمەن اۋىلعا جاڭگىر مەن جادىرا كەلدى. بۇل ەكەۋىن دامەلى دالادا كورسە دە تانيتىن. جاڭگىر سويىپ قاپتاپ قويعان اكەسى دە، جادىرانىڭ كوپ جەرى ءباتيماعا كەلەدى. اسىرەسە، كوزدەرى. العاشقىدا باس سالىپ ۇزاق كورىسكەنى ەكى بالاعا ەرسى كورىندى. جينالىپ قالعان جۇرتقا جىپىلىقتاپ قاراي بەرەدى. دامەلى شەرىن ءبىر اقتاردى.
— ءسىز نەگە جىلايسىز؟ پاپام، مامام ءتىرى، — دەيدى ەكەۋى دە.
قالا بالالارىنىڭ بۇل جىلاستى جاڭساق تۇسىنگەنىن بىردەن اڭعارعان دامەلى:
— ساعىنعان سوڭ جىلايمىن، — دەپ تىيىلا قويدى.
مالىباي ەكەۋى دە بۇلاردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، بار ءدامدىسىن اۋىزدارىنا توستى. بارىنەن دە قۋانعان كەڭەسجان مەن امانگۇل. ولار بۇلارمەن جالىقپاي وينادى. قالادان كەلگەن ەكەۋدىڭ كىتاپتى كوپ وقيتىنىنا تاڭ قالدى. وزدەرىمەن بىرتە اكەلگەن نەگىزگى جۇگى — كىتاپ. ءبىراق ءبارى ورىسشا. كەڭەسجان تاڭەرتەڭ بۇلار تۇرعان سوڭ، قولدارىنا سۋ قۇيادى. كادىمگى اعاسىنداي قىزمەت ەتكىسى كەلەدى. ونىمەن كەي كۇنى امانگۇل تالاسىپ قالادى.
— مەن قۇيام، ولار - مەنىڭ دە اعام، — دەپ بۇرتيادى.
دامەلىنىڭ ەسىنە كەڭەسجاننىڭ العاش اقىلجانعا سۋ قۇيعانى، ونىڭ ءتىس تازارتقىشىنا تاندانا قاراعانى ءتۇستى. سودان بەرى جورعاسىنان تانباي كەلەدى. سول قىلىعىن مىنا ەكەۋىنە جاساعانى ءىشىن جىلىتىپ جىبەردى.
— بۇرىن اعالارىڭ بىرەۋ ەدى، ەندى ۇشەۋ، — دەدى ءبىر كۇنى.
بۇعان كەڭەسجاننىڭ تاناۋى تىپتەن دەلديىپ كەتتى. ول بۇل ەكەۋىنىڭ كەلگەنىن بۇكىل مەكتەپكە جايدى.
العاشقىدان جاڭگىر مەن جادىراعا ءبارى تاڭ بولدى. ورىستەن كەشكى قايتقان مال دا، اۋىلدىڭ بۋداقتاعان ءتۇتىنى دە، اتقا ءمىنۋ، سيىر بايلاۋ، قوي قورالاۋ، وتىن جاعۋ، ءشوپ جيناۋ - بارى-بارىنە قىزىعا قارادى. اسىرەسە مالىبايدىڭ جۇمىسى بىتپەيدى. تۇسكى مال، كەشكى مال كەلگەنشە تورى بيەگە سۇيرەتپە سالىپ، ءۇي قاسىنا شومەلە-شومەلە وتىن تاسيدى. ونى دالادان ءبىر جەردەن اكەلەدى. جاڭگىر وسى وتىندى جيناستىرۋعا كومەكتەستى. كوپ بولىپ ول ءۇيىلىپ قالدى. قولىنا اشا الىپ ۇستىنە شىعادى. دامەلى تەرى قولعاپ بەردى.
— قولىڭا تىكەن كىرمەسىن.
تومەندە قاراپ تۇرعان جادىراعا تەرى قولعاپتى كورسەتىپ، جاڭگىر ءبىر قولىن ءبىر قولىمەن ۇرادى. ونىڭ سارت-سۇرت ەتكەن داۋسى جادىرانى قىزىقتىرادى. الماتىدا مەكتەپتە جۇرگەندە بوكس ۇيىرمەسىنە بارىپ جۇرەتىن. جاڭگىر ينستيتۋتتان كەلگەندە ەكەۋى ءۇيدىڭ ىشىندە جاتتىعۋ جاساۋشى ەدى. نكۆد-نىڭ ادامدارى بۇلاردىڭ بوكس قولعاپتارىن دا الىپ كەتتى.
مالىبايعا ەكى بالانىڭ ۇلكەن سەپتىگى ءتيدى. جادىرا دا اشا ۇستاۋدى، وتىن ءۇيۋدى ۇيرەنىپ الدى. مالىباي قىرعا، شابىلعان وتىندى اكەلۋگە كەتكەندە، ەكەۋى ءۇي جانىنا جەتكىزىلگەنىن ءۇيىپ قويادى. سول سەبەپتى دە وتىن اناۋ ۇلكەن شوشاق شوپتەن تەز جينالدى. بۇعان دامەلى دە ىشتەي قۋانۋلى.
ءبىر كۇنى يلەنگەن تەرى ۋقالاپ وتىرعان دامەلىدەن جادىرا:
— ءدۇلدۇل تاتە، مىناۋىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇستىلەرىڭ جۇقا ەكەن. الدىمىز قىس. بۇل ارا سۋىق بولادى. ەكەۋىڭە تون تىگىپ بەرسەم دەپ ەدىم.
— سوندا نەشە تەرى كەرەك؟
— ساعان ۇشەۋ، جاڭگىرگە تورتەۋ.
— وي-وي، سونىڭ ءبارىن وسىلاي وبراباتىۆات ەتەسىز بە؟
— جاڭگىر، پوموگي، كاك پو-كازاحسكي وبراباتىۆات؟
— وتكۋدا يا زنايۋ.
دامەلى كۇلىپ: «ۋقالاۋ، وڭدەۋ» دەيدى دەدى.
— ۋقالاۋ، ۋقالاۋ. ەتو — ادسكيي ترۋد.
دامەلى ونى تۇسىنگەن جوق. نەگىزى بار عوي، كەلگەلى ەكەۋى دە قازاقشا كوپ-كورىم سويلەپ قالدى.
— اۋىر جۇمىس دەپ تۇر، — دەدى جاڭگىر.
دامەلى بۇلارعا توندىق تەرىنىڭ ەڭ الدىمەن قالاي شەلدەنەتىنىن، سوسىن قالاي كەپتىرىلەتىنىن، الدە نەشە كۇن جاتاتىنىن، سوسىن تازارتىلاتىنىن، سوسىن ءوستىپ ۋقالاناتىنىن، سوسىن بارىپ تىگىلەتىنىن ايتتى.
— سەلىي سيكل پرويزۆودستۆا، - دەدى جادىرا.
— ەڭ اۋىرى وسى وڭدەۋ. قولدىڭ قارۋى كەرەك.
— ءدۇلدۇل تاتە، وندا ءبىز كومەكتەسەيىك، - دەدى جاڭگىر. — ەكەۋىمىز دە بوكسەرمىز.
تەرى ۋقالاۋدى ۇيرەتۋىن ۇيرەتسە دە، ءبىر كۇنى دامەلىنىڭ كوڭىلى قاتتى بۇزىلدى. ەكەۋى بورشا-بورشا بولىپ تەرلەپ، بار ىقىلاسىمەن تەرى ۋقالاپ وتىر ەكەن.
— قۇداي باسقا سالعان سوڭ، امال بار ما؟ ۋقالايتىندارىڭ تەرى مە ەدى؟ — دەپ جىلاپ جىبەردى.
— ۋاقاسى جوق، ءدۇلدۇل تاتە. باسقا سالعان قۇداي ەمەس، نكۆد، — دەدى جاڭگىر. — مۇنى بىلگەن دە پايدالى. ايتپەسە اتا-بابامىزدىڭ ەسكى كاسىبىنەن مۇلدە مارقۇم قالعانداي ەكەنبىز.
— و، اتا-بابانى ايتقان اۋزىڭنان اينالايىن. سول اتا-بابانىڭ ارۋاعى قولداسىن سەندەردى! ءتۇبى جاقسىلىق بولسىن!
بۇل ادام جونىندە شەشەلەرى ءباتيمادان كوپ ەستيتىن-دى. اقىلدى، باتىل، قامقور، مەيىرىمدى دەپ. وعان وزدەرىنىڭ دە كوزدەرى جەتكەندەي. وسى اۋىلدى ۇستاپ تۇرعان وسى كىسى سەكىلدى كورىندى ولارعا. انەۋ كۇنى ءبىر توپ جاس جىگىتتەر مەن قىزدارعا تارى اقتاتتى. ولار ءوزارا جارىسىپ، تۇسكە دەيىن ەكى تاي قازان تارىنى اقتاپ تاستادى. جاڭگىر العاش قولىنا سوندا كەلساپ ۇستادى. جادىرا كەلسابى كەلىنىڭ اۋزىنا ءتيىپ شەكەسىن سوعىپ الدى. اۋىلدىڭ اسارعا كەلگەن قىزدارى وعان ءماز بولىپ كۇلدى.
— ءتايت ءارى، نەمەنە شەتتەرىڭنەن تۇگە جىرقىلداپ. سەندەر قۇساپ كۇندە كەلى ءتۇيىپ ءجۇر عوي دەپ پە ەدىڭدەر. ۇيرەنەدى ءالى-اق. قالاعا بارساڭدار، كوزدەرىڭ بيتتەپ اداسىپ جۇرگەندەرىڭدى كورەر مە ەدىم.
شۋلاپ تۇرعان قىزدار پىشاق كەسكەندەي تىيىلعان سوندا. جاڭگىر ولاردى اياپ كەتتى. مىنەزدەرى سىنىق، ۇياڭ، قيمىلدارى بيازى. سونداي جانداردىڭ ءبىر كۇلكىسىن دە كوتەرۋگە بولماي ما؟ ول — ول ما، ءدۇلدۇل تاتەسى ودان دا سوراقىسىن شىعاردى.
— قايسىلارىڭدى وسى جاڭگىرىم مەن جادىراما الىپ بەرەيىن؟ قايسىسىڭ كەلىنى جاقسى تۇيسەڭ، سونىڭ كەلىن بولاسىڭ.
قىزدار قىپ-قىزىل بوپ ۇيالىپ كەتتى. ولارمەن قوسا جاڭگىر مەن جادىرا دا قىزاردى.
— ۆوت ەتو شۋتكا، — دەدى جادىرا.
— ءدۇلدۇل تاتەمە ءبارى جاراسادى.
شەتتە كەلساپ ۇستاپ تۇرعان قارا تورى تالدىرماش قىز جادىراعا كوزىن توڭكەرە تاستاپ، اۋىل اناسىن قورعاعانداي بولدى.
— سەن بە، سەن قىزىمنان بىردەڭە شىعادى. وزىمە تارتقانسىڭ. قالانىڭ جالعىز ىشەك جىگىتتەرىنەن ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق، — دەدى دامەلى ەندى قىزداردى قولپاشتاپ.
— ا چتو تاكوە «جالعىز ىشەك؟»
— ايەنشەكتەپ بولسا دا، كەلى ءتۇيۋى اجەپتاۋىر تۇزەلىپ قالعان جاڭگىرگە قارادى جادىرا.
— جالعىز ىشەك دەپ اس جۇقپايتىن ارىقتاردى ايتادى، — دەدى دامەلى جاۋابىن ءوزى قايىرىپ. — قىزدار قاراسىن دەپ قىلتيىپ جۇرەدى دە، شەل بىتپەيدى. اۋىلعا كەلدىڭدەر مە، قول-اياعى بالعاداي جىگىت بولۋلارىڭ كەرەك. «قىزداي قىلميعان جىگىتتەن، ەركەكتەي ەدىرەڭدەگەن قىزدان بەز» دەگەن.
ءبارى راحاتتانىپ تاعى كۇلدى. جاڭگىر بۇل جولى ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ ءبىرجولا قىزدار جاعىنا شىققانىن اڭعاردى. قانداي تەرەڭ فيلوسوفيا. قىز قىز سياقتى، جىگىت جىگىت سياقتى بولسىن دەگەن ءسوز عوي. جاڭگىردىڭ ەسىنە اناسى ءباتيما ءتۇستى. مىناۋ مەكتەپتەن ول دا وتكەن ەكەن عوي. مىناۋ سوزدەر ونىڭ دا قانىنا سىڭگەن-اۋ. ءوز شەشەسىنەن نازىك، سۇيكىمدى ەشكىم جوقتاي كورىنۋشى ەدى وعان. بۇلاقتىڭ ءمولدىرى، مىنە، قايدا جاتىر. اكەسىنىڭ وعان ءبىر كورگەننەن قىزىعىپ، الىپ قاشۋى دا وسى ءبىر تۇنىقتىققا، مولدىرلىككە دەگەن عاشىقتىقتا جاتقان جوق پا ەكەن؟ نكۆد سول مولدىرلىكتى تۇتقىندادى-اۋ. كوڭىلى بوساپ كەتتى. ءبىراق سىر بەرمەي بويىن تەز جيدى.
ونىڭ تاڭ قالعانى - ءبىر اپتادان بەرى وسى ۇيدە تاپجىلماي وتىرعان ەتىكشىنىڭ ءىسى. ءوزى دە قۋاقى، قالجىڭباس ادام. تارامىستى تارتقان بولىپ، قاسىنا جەتىپ بارعان بالالاردىڭ شەكەسىنە تارس دەگىزەدى. كەڭەسجاننىڭ شەكەسى كوبىرەك قىزاردى. قوس تاناۋىن تارتىپ، اڭعالاقتاپ بارىپ قالادى دا، «ويباي-اي، ويباي-اي» دەپ تۇرا قاشادى. ەتىكشى دە، تارامىس شيراتىپ وتىرعان قىزدار دا وعان ءماز. تارامىس شيراتۋدىڭ ونەر ەكەنىن جاڭگىر وسى ارادا ءبىلدى. جۋاننىڭ نەشە ءتۇرى، جىڭىشكەنىڭ نەشە ءتۇرى بولادى ەكەن. سابىنداپ-سابىنداپ جىبەرىپ، ءبىز شانىشقان جەردەن وتكىزگەندە زىپ ەتە تۇسەدى. ەتىكشى ءسوز اراسىندا قايشانىڭ شيراتقان تارامىسىن ماقتاپ وتىردى. «تۋمىسىندا جيناقى ادامنىڭ شيراتقان تارامىسى ينەنىڭ كوزىنەن وتەدى. ال سالاق ايەلدىكى بۋىلتىق-بۋىلتىق بولىپ، تارتقان سايىن جانىڭا تيەدى» دەيدى. جاڭگىر مەن جادىرا قايشالاردى كورگىسى كەلىپ كەتتى. الماتىدان تانىس قوي. ۇيلەرىنە ءجيى كەلىپ جۇرەتىن.
— قايشا تارامىس شيراتۋدى ۇيرەندى مە؟ - دەدى جاڭگىر ءدۇلدۇل تاتەسىنە قاراپ.
— ۇيرەنگەندە قالاي! ءبىراق وعان مىنا اعاڭنىڭ تىگىپ بەرگەن ەتىگىن كورسەڭ. كيمەي تۋرا قولعا ۇستاپ جۇرەتىن.
وسى كەزدە قولىنداعى ەتىكتى تابانداپ بولعان ەتىكشى قالىپتى سۋىرىپ الىپ:
— كانە، جىگىتىم، ولشەپ كورشى، — دەدى. جاڭگىر اڭىرىپ ءدۇلدۇل تاتەسىنە قارادى.
— ولشە، ولشە. ساعان تىككىزىپ جاتىرمىز.
جاڭگىردىڭ اياعىنا ەتىك ءدال بولدى. ول فابريكادان جاڭا شىققانداي بىلعارى ەتىكتى كيىپ قۋانىپ تۇر.
— جاڭگىردىڭ تولەيتىن اقشاسى جوق، — دەدى جادىرا. دامەلى ءبىرتۇرلى بوپ نالىپ كەتتى.
— ەرتەڭ ءداۋ جىگىت بولعاندا بەرىڭدەر اقشاسىن.
— اكەسى جاقسى، شەشەسى جاقسى، ءوزى جاقسى بالالارعا مەن بوسقا تىگەم، — دەدى ەتىكشى.
نكۆد ايىپكەر، حالىق جاۋى دەپ ۇستاعان اكە-شەشەسىن مىنا ەتىكشى جاقسى ادامدار دەدى-اۋ. بۇلاردىڭ بەرەر باعاسى وزگەشە ەكەن عوي. جىگىت بوپ قالعان جاڭگىردىڭ كەۋدەسى الەم-تاپىرىق. ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ بۇلار كەلگەلى جۇمىسى باستان اسىپ كەتتى. تون تىككىزىپ، ەتىك تىككىزىپ اۋرە. ەرەكشە جانى اشيتىن سەكىلدى.
جارايدى، ول تۋىس قوي. ال مىنا ەتىكشىگە جول بولسىن. كوڭىلدەرى ءۇشىن بولسا دا، ايتقان ءسوزى قانداي جىلى ەدى. تاسىراڭداۋ، قىلجاقباستاۋ كورىنگەن ەتىكشى بالالارعا ۇلكەن مەيىردىڭ ادامى سياقتانىپ كەتتى. وسى اۋىلدىڭ جاندارى ءبارى تۇگەل سونداي ما؟ الدە بۇلاردى اياي ما ەكەن، الدە ءدۇلدۇل تاتەلەرىنىڭ بەدەلى مە؟ ءوستىپ كوتەرىلە تۇسكەن كوڭىلدى اۋىلداعى وقىس ءبىر وقيعا سۋداي باستى. ءبارى كەڭەسجاننان بولدى. ول ورتالىقتاعى جاساندى كولگە كونكي تەبۋگە بارعاندا، كۇمىسبەك باسقارمانىڭ بالاسى شورتاندى بايقاماي قاعىپ كەتتى. بۇعان بۇلقان-تالقان بولعان شورتان كەڭەسجاندى جاقتان ەكى پەرىپ، تەۋىپ جىبەردى. ۇيگە ازان-قازان بولىپ كەلگەن كەڭەسجاندى ەرتە-مەرتە ايدىنعا جادىرا كەلدى.
— كانە، كىم، كورسەت، — دەدى.
كەڭەسجان دىرداي باسقارمانىڭ بالاسىن كورسەتتى. جادىرا قاسىنا جەتىپ باردى دا:
— پوچەمۋ تى مالەنكيح وبيجاەش؟ — دەدى.
بويى جادىرانىڭ بويىمەن بىردەي شورتان اسا قىسىلا قويعان جوق. اكەسى ەلگە باسقارما بولسا، ءوزى بالالارعا باسقارماداي سەزىنەتىن. اياعىنداعى كونكيى دە قولدان سوعىلعان ەمەس، ماگازيندىكى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونى اۋىل بالالارى ءبىر اپتا قىزىقتاعان ەكەن. بۇل دا جادىرا سەكىلدى توعىزىنشى كلاستا وقيدى. ون سەگىز شاقىرىم جەردەگى متس ورتالىعىنان ۇيگە دەمالىسقا كەلگەن. باستۇمادا مەكتەپ باستاۋىش قانا. سول سەبەپتى دە سىرتتا پاتەردە تۇرىپ وقىپ ءجۇر. اكەسى — باسقارما، باسقا اۋىل بالالارىنداي بۇل اسا كوپ قيىندىق كورمەگەن، ارينە. كەلگەن سايىن ءبىراز بالالاردى زار جىلاتىپ كەتەدى ەكەن.
كىشكەنتايلارعا بۇيىدەي تيۋگە ۇيالمايتىن بولسا كەرەك. اشۋمەن كەلگەن جادىراعا:
— سەن شۇلدىرلەمە، اينالاڭا قارا، - دەدى. اۋىل مەنىكى دەپ قورقىتقانداعىسى.
— ءما ساعان شۇلدىرلەمە! — جادىرا بوكستىڭ تاسىلىمەن قاعىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، شورتان سەرەڭ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. بالالار دۋ كۇلدى. وعان نامىستانعان باسقارمانىڭ ەركەسى اتىپ تۇرىپ، جادىرانى جاعادان الماق بولدى. وسى كەزدە كوز ىلەسپەي قيمىلداعان جادىرانىڭ ەكى قولى شورتاننىڭ بەتىن دال قىلدى. ول قان سيگەكتەگەن مۇرنىن باسىپ، جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى.
— ەسلي تى — ششۋكا، يا — اكۋلا. كىشكەنتايلارعا تيىسپە. تيىسسەڭ كورەتىنىڭ وسى.
كەڭەسجاندى جەتەكتەپ ۇيگە كەتتى. بۇلاي جاعداي شيەلەنىسە قويادى دەپ ول ويلاعان جوق. باسقارمانىڭ بالاسى عانا ەمەس، ايەلى دە بۇل جەردە ءوزىن وكتەم سانايدى ەكەن. كورەسىنى سودان كورسىن. كوپ ۇزاماي ەتجەڭدى قارا سۇر ايەل ايعايدى سالىپ ۇيگە كەلسىن. بالاسىن قولىنان ۇستاپ العان.
— جاۋدىڭ بالاسى جاۋلىعىن قىلماي قويا ما؟ كور مىنا بالامدى نەعىلعانىن. ولتىرە جازداپتى، — دەپ تەپسىندى دامەلىگە. شىنىندا كوزىنىڭ الدى كوگەرىپ، مۇرنى كونەكتەي بولىپ ءىسىپ تۇر.
دامەلى بۇل ارادا قاتتى قارسى جاۋاپ ايتۋدى ءجون كورمەدى. ءوزىن سابىرلىراق ۇستاعىسى كەلدى. ءبىراق «جاۋدىڭ بالاسى» دەگەن ءسوزى كەۋدەسىنە پىشاق تىققانداي، جانىن جانشىپ جىبەردى. اناۋ ورەكپىپ قويمادى.
— ءوز بالاڭدى جاۋ باۋىرىڭنىڭ اتىنا جازدىرىپ، الماتىدا ۇستالعان ەسبەرگەنوۆتىڭ ەكى سۇمىرايىن قولىڭا ۇستاپ. قاسقىردىڭ كۇشىگى قاسقىرلىعىن قىلماي قويا ما؟ مەن نكۆد-عا حابارلايمىن.
دامەلى شىدامنان كەتىپ قالدى.
— بايبىشە، تارتىڭىز ءتىلىڭىزدى. نكۆد تۇرعاي، قۇدايعا حابارلاڭىز. بالاڭىزدىڭ كەبىن كيگىڭىز كەلمەسە، قايقايىڭىز. باسقارما بولدىم دەپ باسىمىزعا تىشامىسىز. ءسوزىڭىز قانداي جامان. بۇلاردى جاۋ دەگەنىڭىز، مىنا مەنى جاۋ دەگەنىڭىز. بۇلاردىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە مەن. كوزىمنىڭ تىرىسىندە ەشكىمگە جابىرلەتپەيمىن. قىلاتىنىڭىزدى قىلىپ الىڭىز. تاستاپ جىبەرىڭىز اسپانىڭىزدى.
ەرتەڭ ءوز بالاڭىزدىڭ وسىنداي كۇيگە ۇشىراماسىنا كىم كەپىل. ءبىر كۇنگى تويعان تاماققا سەمىرمەۋ كەرەك.
اۋىلدا الدىنان ەشكىم كەسە كولدەنەڭ وتپەيتىن دامەلى دە دولدانىپ كەتتى. داۋىلعا داۋىل قارسى تۇردى.
— وسى ءقازىر متس-قا، دارىگەرگە بارام. سپراپكە الام. انا بۇزىعىڭدى تۇرمەدە شىرىتپەسەم، كۇمىسبەكتىڭ ايەلى دەگەن اتىم قۇرىسىن.
دامەلى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— بالالاردىڭ جانجالىنا اكەپ كۇيەۋىڭىزدىڭ اتىن سالماڭىز. ەل باسقارعان ەركەككە شاما كەلسە، شاڭ جۋىتپاس بولار. بۇگىن توبەلەسەدى، ەرتەڭ تاتۋلاسادى بالالار.
— جوق، بۇل قورلىققا مەن شىداي المايمىن. نكۆد-عا ايتام، نكۆد-عا ايتام.
— ايتپاساڭ، ايتبايدىڭ توقالى بول ەندەشە. بارا بەر باراتىن جەرىڭە. مەنىڭ كورگەن قۇقايىم ءبىر سەن دەيسىڭ بە؟ نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوپتەن بەرى دامەلىنىڭ بويىن كەرنەپ جۇرگەن اشۋ اعىتىلىپ كەتكەندەي بولدى. ول «سەنگە» كوشتى.
ىعىتىپ الام با دەپ كەلگەن باسقارمانىڭ قاتىنى ەسەبىنەن جاڭىلدى. ونىڭ الدىنداعى كولحوزدىڭ جاي ەگىن قورۋشىسىنىڭ ايەلى ەمەس، ۇرلەپ قالساڭ، ءورشىپ كەتەتىن وت بولىپ شىقتى. اشۋىنا مىنسە، بالاپانىن قورعاردا ءبارىن ۇمىتاتىن قىرانداي، ءبۇرىپ تاستايتىنى بار ما، قالاي؟
باجىلداپ-باجىلداپ، بالاسىن جەتەكتەگەن كۇيى باسقارمانىڭ ايەلى ۇيىنە بەتتەدى. جادىرانىڭ ويىنشا، بالاسى ءبىر نوكاۋد السا، شەشەسى ەكى نوكاۋد الدى. ءبىراق تورەشى كىم، اڭگىمە سوندا. نوكاۋدقا جىعىپ تۇرىپ، جەڭىلدى دەپ جاريالاناتىن بوكسشىلار بولادى. بۇلاردىڭ ەرى كەرى كەتىپ تۇرعان كۇن ەمەس پە.
جاڭگىر مەن جادىرا كوپكە دەيىن ۇيىقتامادى. كۇبىر-كۇبىر سويلەستى دە جاتتى.
— سەنىكى دۇرىس ەمەس. بوكستى بىلمەيتىن ادامدى بوكستىڭ تاسىلىمەن نەگە ۇراسىڭ؟ كوردىڭ بە، قانداي جانجال. ءدۇلدۇل تاتەمدى ۇياتقا قالدىردىق قوي، — دەدى جاڭگىر.
— پۋست نە وبيجاەت مالەنكيح.
— نام نادو بىت وچەن وسموتريتەلنىم. مى پود كولپاكوم. زناەش تى وب ەتوم؟
— زنايۋ، — دەدى جادىرا كۇرسىنىپ. — موجەت نام كۋدا نيبۋد ۋەحات؟
— كۋدا، كۋدا! كرۋگوم ەست نكۆد.
— كاكيە مى نەسچاستنىە.
— ءىنىسىنىڭ داۋسى تارعىلدانىپ شىقتى. جاڭگىر اياپ كەتتى. قاراڭعىدا باسىنان سيپاپ، باۋىرىنا تارتقانداي بولدى. جادىرا جاڭگىردىڭ قوينىنا سۇعىنىڭقىراپ كىرىپ، ۇيىقتاپ كەتتى.
تاڭەرتەڭ بۇلار تۇرعاندا قار قالىڭ جاۋعان ەكەن. قوراداعى شاشىلعان شوپكە تۇنىمەن قاماۋلى تۇرعان قويلار اشقاراقتانا جابىلىپ جاتىر. سيىرلارعا دامەلى سۋ جىلىتىپ بەرىپ ءجۇر. قانداي اۋىر جۇمىس. وتىن سۋىرادى، ءشوپتىڭ كاشەگىن جينايدى، سيىر ساۋادى، تاماق پىسىرەدى. ءبىر تىنىم جوق. بىر-بىرىنە جالعاسىپ جاتقان تاۋسىلماس تىرلىك. ەكەۋى دە -ۇلعايىپ قالعان ادامدار. كەڭەسجان مەن امانگۇل ءالى جاس. تۇندەگى ءبىر جاققا كەتىپ، جۇمىس ىستەسەك دەگەن ويلارىنان جاڭگىر تەز قايتتى. مىنا كىسىلەردى اياپ كەتتى.
— جاڭگىرجان مەن جادىراش كەلگەلى قولىم ۇزارىپ قالدى، — دەگەن بولاتىن بىردە ءدۇلدۇل تاتەسى. ياعني كومەكتەرىنىڭ بولعانى عوي. اسىرەسە، كەڭەسجان رازى. قينالىپ جۇرگەن ورىس تىلىنەن دە «بەس» الىپ كەلدىم دەپ قوقيلانادى.
تورى بيەنى شاناعا جەگىپ جاتقان مالىباي:
— اقىلجانداردىكىنە بارامىز، — دەدى كۇلىمدەپ.
جادىرا «ۋرا» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. جاڭگىر ۇندەگەن جوق. بۇل قانداي وقىس شەشىم. «وزدەرى كەلىپ قالار» دەپ وتىر ەدى عوي. مۇمكىن، بارىنە تۇرتكى بولعان كەشەگى جانجال شىعار.
مالىباي مەن دامەلى دە تۇنىمەن ءبىرازعا دەيىن ۇيىقتاماعان-دى. اڭگىمەلەرى ەكى بالانىڭ توبەلەسى توڭىرەگىندە بولدى.
— جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ نەڭ بار. سەنىڭ دە جىنىڭ قوزبايتىن جەردە قوزىپ كەتەدى، — دەدى مالىباي.
— جوق، «جاۋدىڭ بالاسى» دەگەنى ءوتىپ كەتتى. نەعىلعان جاۋ؟
— ويباي-اۋ، ءقازىر سولاردىڭ قولىندا بولىپ تۇرعان جوق پا. بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولعاننان باسقا نە قالدى بىزگە.
— و، كولەڭكەسىنەن قورىققان سورلى. كورىنگەننىڭ تابانىندا جانشىل دەمەكسىڭ بە؟
— كولەڭكە مە ەكەن؟ بۇلت، قاپ-قارا قالىڭ بۇلت باسىپ تۇرعان جوق پا. قۇر كوكىرەگىڭدى ۇرا بەرگەننەن نە شىعادى؟ ساقتانبايسىڭ با، انا بالاعا قىرسىعىن ءتيىپ كەتسە، قايتەسىڭ. باسقارمانىڭ دولى قاتىنى ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. سەن تۇرعاي، ودان كۇمىسبەكتىڭ ءوزى قورقادى.
— وي، ەركەك بولعانىڭا. كۇمىسبەكتىڭ ورنىندا بولسام مەن ونىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الار ەدىم.
— ساعان ول انارباي ەمەس. اۋداندا بۇلاردىڭ ۇلكەن سۇيەۋشىلەرى بار دەيدى. ءبىر كەزدە اۋىلناي بولعانىڭدى ءقايتسىن. بيلىك كىمدە بولسا — كۇش سوندا. سەن — بۇگىن جاي عانا دامەلىسىڭ. اپتالداي باۋىرىڭ نارعازى دا، تاۋداي تىرەك بولىپ جۇرگەن ءجۇسىپ تە جوق. ءبارى ءبىر جىپپەن بايلاۋلى. ەندى سول كوگەنگە اپارىپ اقىلجاندى تىقپاقسىڭ با؟
دامەلى ويلانىپ، ءبىراز ءتىل قاتپادى. ۇندەمەي جۇرسە دە، جۋاس مالىباي وزىنەن ارىراق ويلايدى. شىندىعىندا اسىل ازايىپ، جاسىق جاندانىپ بارا جاتقان جوق پا. ومىراۋلى جىگىتتەردىڭ بىرتىندەپ ومىرتقاسى ۇزىلگەندەي. سوندا نە، ەندىگى زامان اينالاسىنا ون قاراپ، ءبىر شۇقيتىن ساۋىسقانداردىكى بولعالى تۇر ما؟ دامەلىنىڭ وعان ءىشى پىسىپ ولەر. ءبىر كەزدە اقىلجانعا ءوز تۇقىمىنىڭ ورلىگى جەتپەيدى دەپ وكىنەتىن سياقتى ەدى، ەندى اجى تۇقىمىنىڭ ابايلاعىشتىعىن بەرسىن دەمەك پە. ول دا كەرەك ەكەن-اۋ.
— سوندا سەن نە ىستە دەمەكسىڭ؟ — دەدى شالىنا.
— مىنا بالالاردى اقىلجاندارعا اپارا تۇرايىق. باسقارمانىڭ قاتىنى دا ساباسىنا ءتۇسسىن. بۇلار كوزىنە كورىنگەن سايىن ونىڭ قىجىلى ورشي بەرەدى. اشۋ ادامعا نە ىستەتپەيدى. ارانداتاتىن تەگى اشۋ عوي.
— سوندا سەنى ىلعي ارانداتىپ جۇرگەن مەن دەمەكسىڭ بە؟ مەنىڭ ورلىگىمنەن ۇپايىڭنىڭ كەتكەن جەرى بار ما؟
— اناربايمەن دە، لەپىربايمەن دە ءتىل تابىسۋعا بولاتىن ەدى. تەگى ەگەستى ورشىتپەۋ كەرەك. قايناعان شايعا ءبىر قاسىق سۋ قۇيساڭ دا، ونىڭ ساقىلى باسىلماي ما؟ ادام دا سول سەكىلدى. سول ءبىر قاسىق سۋدى تابا الماي ءجۇرسىڭ عوي. نارعازىنى مىنا جاعدايدى پايدالانىپ، اناربايلار مەن لەپىربايلاردىڭ اعايىن-تۋعانى كورسەتپەسىنە كىم كەپىل. مەنىڭشە، بالالاردى ءقازىر بۇل جەردەن اكەتۋ كەرەك.
دامەلىنىڭ اشۋىن مالىبايدىڭ قيسىنى جەڭگەندەي. «التىن باستى ايەلدەن باقىر باستى ەركەك ارتىق» دەگەن قازەكەڭنىڭ ماقالى وسىندايدان تۋماسىن. كەشەگى قىزۋلىقپەن ايتقان سوزدەرى باسقارمانىڭ قاتىنىنىڭ ىشىندە قان بولىپ قاتتى، ارينە. ونىڭ ارەكەتىنىڭ الدىن الۋ كەرەك. بۇل دا — ءبىر امال. كۇيەۋىنىڭ ۇسىنىسىنا ماقۇل دەدى. ءباتيمانىڭ، ءجۇسىپتىڭ ۇرپاعى دەپ، كوز الدىنان كەتىرگىسى كەلمەپ ەدى، قاراشى جاعداي قالاي-قالاي بيلەپ بارادى. ويلاماعان جەردەن شىققان جانجال ەندى بۇلاردان دا اجىرايىن دەپ تۇر. اناسى بالجان «بالانىڭ اراسىنا تۇسپە، باۋىرىڭنان دا كەتىرەدى» دەۋشى ەدى. راس بولىپ شىقتى. ءوز بالاسى بولسا، مۇمكىن، كيلىكپەس تە ەدى بۇل جانجالعا. قۇداي دا، ادام دا جابىرلەپ تۇرعان وزگە بالالاردى قورعايتىن بىرەۋ شىعۋى كەرەك قوي. تۇيەنىڭ جۇگى ءبىر قيسايسا، اۋماي قويمايتىن. ءومىرىڭ دە سولاي ەكەن-اۋ، وي، توبا-اي.
بۇل شەشىمگە مالىباي مەن دامەلىنىڭ وسىنشاما قينالىستان كەيىن كەلگەنىن بالالار قايدان ءبىلسىن. تورى بيە شاناعا جەگۋلى تۇرعان سوڭ، كيىنە باستادى. ەكەۋىندە دا جاڭا بىلعارى ەتىك. ولاردىڭ ىشىنەن اق كيىزدەن جۇقا جىلى بايپاق تىگىپ جانە بەرگەن. توندارى دا شاپ-شاق، اپ-ادەمى بولىپ دالاعا شىقتى. باس كيىمدەرى عانا جۇدەۋلەۋ، قالانىڭ مالاقايى.
دامەلى ۇيگە جۇگىرىپ كىرىپ كەتتى. نارعازىنىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇستاعان تۇلكىسىنىڭ تەرىسى ءتوردىڭ الدىندا ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى، سونى الىپ شىقتى.
— مىنادان بارىسىمەن قايشاعا تىماق تىككىزىڭدەر. ەكەۋىڭە شىتادى. سوندا ناعىز قىر قازاعى بولاسىڭدار دا قالاسىڭدار، - دەدى قالجىڭداپ دامەلى.
قيماعاندىعىنان با، تۇلكىنىڭ تەرىسى سىرتقا الىپ شىققاندا مالىبايعا ءتىپتى ادەمى كورىنىپ كەتتى.
— نارعازىنىڭ كوزىندەي ەدى، — دەدى جاي عانا سىبىرلاپ.
— تۇلكىسى تۇرعاي، وزىنەن دە ايىرىلىپ ولمەي وتىرمىز عوي. تىلەكشى بالالارى كيسىن، — دەدى دامەلى.
العان بەتىنەن قايتپايتىن ايەلىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم مالىباي ءسوزدى ودان ءارى قوزدىرعان جوق. ات دورباسىنداعى جەمىن جەپ بولىسىمەن، تور بيەنىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، بەلىن كوتەردى. وسى كەزدە دامەلى جاڭگىر مەن جادىرانىڭ بەتتەرىنەن ءسۇيدى، كوزىنە جاس الدى.
— قىدىرىپ قايتىڭدار. اتا-تاتەلەرىڭ دە ءماز بولىپ قالسىن.
مالىباي شۋ دەپ، شانانى ورنىنان قوزعادى. بۇل ۇيدەن قاستارىندا ساباققا كەتكەن كەڭەسجان مەن ۇيىقتاپ جاتقان امانگۇل عانا جوق. قوراداعى قويلار مەن اڭىرىپ تۇرعان سيىرلار دا شاناداعىلارعا قاراپ باستارىن كوتەردى. قالىڭ جاۋعان قاردا شانا تابانى جارىسا تۇسكەن قوس ءىزدى قالدىرىپ بارا جاتتى.
وسىناۋ ەكى جاستىڭ جارىسا جاڭا باستالعان ءومىرى سەكىلدەنىپ كەتتى دامەلىگە. ومبىعا تىرەر مە ەكەن، الدە سايراپ جاتاتىن ىزدەي جاقسى تاعدىر بولار ما ەكەن. كەلەشەكتەرى الدا عوي. وسى ءبىر وت جىلت-جىلت ەتىپ، الدەنەدەن ۇمىتتەندىرەدى.
7
جەتى تاۋلىك جول ابدەن تيتىقتارىنا جەتتى. ونىڭ ۇستىنە، اڭعال-ساڭعال جۇك ۆاگوندارىنان قۇرالعان پوەزد بولدىرعان اتتاي ءار ستانسياعا ءبىر توقتايدى. ىلعي ايەل، وسىنىڭ ءبارىنىڭ كۇيەۋى جاۋ بولعان با؟ ەگدەلەرى دە، ورتا جاستاعىلارى دا، ءتىپتى تىم جاسانداۋى دا بار. ۇلتتارى دا ءارتۇرلى. ءباتيما العاشقى كۇندەرى ءوزىن تۇيىقتاۋ ۇستادى. ورىسشا جەتىك بىلمەيتىنىنەن ايەنشەكتەندى. بىر-بىرلەرىنەن كوپ ءجون سۇراسپاسا دا، باستارىنا تۇسكەن تاعدىر ءبارىن ءبىر تىلدە جاقسى ۇعىستىرعانداي. ءبىر ءتىلىم ناندى بولە جەپ، ءبىر كەسە سۋدى بولە ءىشىپ، ۇزاق ساپار شەگىپ كەلەدى. اپاراتىن جەرلەرى «كارلاگ» دەگەندى جول جونەكەي ەمىس-ەمىس ەستىگەندى. سۋىق ۆاگوننىڭ استى-ۇستىنەن سوققان جەل ءبىرازىن اۋىرتىپ، قىزۋىن دا كوتەردى. ءتۇن بالاسى ۇيلىعىپ وتىرىپ، ءبىرىن-بىرى جىلىتىپ، كوز ىلەدى. كۇندىز كۇزەتشى ميليسيونەردىڭ ايداۋىمەن پوەزد توقتاعان جەردەن كەزەكتەسىپ ىستىق سۋ اكەلەدى. كەي كۇندەرى بۇكىل ۆاگون بولىپ نور دە تاتپايدى. «كارلاگ»-قا جەتسە، قارىق بولاتىنداي كورىنەدى كوبىنە. جول ازابىنان ءتاۋىر شىعار.
مىنە، سول «كارلاگ»-ى. ۇستالعانداردىڭ قاراعاندى لاگەرى دەگەن ءسوز ەكەن. اينالاسىن تەمىر تورمەن قورشاعان ميداي دالاعا اكەپ ءتۇسىردى. اياز ىزعىپ تۇر. ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان بىرنەشە باراق ىشىنە كىرگەندە ۇلكەن قويما سەكىلدى بوپ كورىندى. كوڭىلگە مەدەۋ قاتار-قاتار، قابات-قابات نار بار، سوعان جاتىپ ءبىر ۋاقىت تىنىستاۋعا بولادى.
باسقا تۇسسە — باسپاقشىل، تۇتقىندىقتىڭ تۇزاعىن ءبارى دە مويىنداپ، زىر قاعادى. ىشتەرىندە قازاقستاننىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (قازسيك) ءتوراعاسى قۇلىمبەتوۆتىڭ ايەلى، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى جۇرگەنوۆتىڭ ايەلى بار دەپ ەستىدى. ولاردىڭ بالالارى دا ءوزىنىڭ جاڭگىرى مەن جادىراسى قۇساپ قورعانسىز قالدى ما ەكەن؟ ولاردىڭ ءۇيىن دە تارتىپ الدى ما ەكەن؟ رەسپۋبليكالىق كولەمدەگى ءىرى ادامدار عوي، مۇمكىن، جەڭىلدەۋ كەلگەن شىعار. ءاي، قايدام، جول بويى، پوەزد ۇستىندە ولارعا دەگەن ەشقانداي جەڭىلدىكتى بايقاي المادى. سوندا مىناۋ قۇرىق وزدەرىنەن دە جوعارىلاپ ارىعا كەتكەن-اۋ، ءا.
نكۆد-نىڭ ءوز كۇيەۋىمەن ءوزىن بەتتەستىرگەنى كوز الدىنا كەلدى. ول كورىنىستى ەسىنە السا، ءباتيما تالىپ كەتەدى. پوەزد ۇستىندە دە بىرنەشە رەت سولاي بولدى. سۋ بۇركىپ، جاناشىرلىق جاساپ، جاپىرلاپ تۇرعان ايەلدەردى كوردى. ول جاقسىلىققا قۇرعاق راقمەتىن بىلدىرۋدەن ارتىق قولىنان نە كەلەدى. سوندا ۇزىن بويلى، اققۇبا ءبىر ايەل:
— تالما اۋرۋىڭ بار ما ەدى، قۇربىم، — دەپ سۇرادى.
— جوق، وسى جاعدايدان تاپقانىم بۇل. — ءۇزىپ-ۇزىپ ارەڭ ايتقان-دى ول ءسوزىن.
— وندا ءوزىڭدى-وزىڭ قولعا ال. كەتەدى، — دەدى. — ءسىرا، دارىگەر بولسا كەرەك. بەرەر دارى-دارمەگى بولماسا دا، سوزىمەن اركىم اركىمگە كەڭەس بەرىپ كەلە جاتتى. ءباتيما ءوزىنىڭ وقىماي قالعانىنا وسى پوەزد ۇستىندە تاعى وكىندى. ەسكى زاماننىڭ سويىلىن سوققان اكەسى مۇنى وقىتپاق تۇرعاي، قايتسەم تەزىرەك قالىڭ مال الام دەپ اسىقتى. جاڭا زامان كەلگەندە ەسەيىپ قالعان. ءجۇسىپتىڭ حات تانىتقانىنا راقمەت. ودان بالالى-شاعالى بولدى.
جاقسى جاعداي، جايدارى كوڭىل ول ولقىلىقتى اسا بىلدىرە قويعان جوق ەدى. مىنا باسقا كۇن تۇسكەندە دۇرىستاپ قارمانۋ ءۇشىن ساۋات كەرەك ەكەن. ءبارىن جۇسىپكە سەنىپ، كوپ نارسەدەن قۇر قالىپتى عوي اڭقاۋ باسى.
«تالما اۋرۋىڭ بار ما ەدى؟» قويانشىقسىڭ با دەگەنى مە؟ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى. ەرتەدە، جاس كەزىندە ەلدە ءبىر قىزدىڭ قويانشىق اۋرۋىنان ولگەنى بار. جاپ-جاقسى جۇرەدى دە، قالشىلداپ-سەلكىلدەپ كوزى الارىپ قويا بەرەدى. سودان بارىپ ەس-تۇسسىز قۇلايدى. سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ جاتادى دا، اۋزىنان اق كوبىك كەتەدى. الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيىپ، «ۋھ» دەيدى. باسىن كوتەرىپ، تۇك بولماعانداي ءجۇرىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى ءجۇن ءتۇتىپ وتىرىپ قۇلاعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن. زارەسى كەتتى. ول كەزدە قاراتاتىن دارىگەر بار ما؟ اكە-شەشەسىنىڭ اھىلاپ-ۇھىلەگەننەن باسقا قولىنان كەلەرى جوق. قۇدايدىڭ سالعانى، كونبەسكە لاج بار ما دەپ وتىرعانى. اقىرى جەر وشاق باسىندا تالماسى ۇستاپ، وتقا كۇيدى. اپ-اجارلى قىزدىڭ بەت-اۋزى ادام كورگىسىز بولىپ بۇزىلدى. اعايىن-تۋعانى ءتىپتى اكە-شەشەسى ونىڭ ولگەنىن تىلەدى. قويشى، تۇپتىڭ-تۇبىندە اقىرى قور بولىپ ءولدى-اۋ، سورلى. وعان قابىرعاسى قايىسقان ەشكىمدى كورمەدى. قايتا قۋانا-قۋانا كومدى. سونداي اۋرۋ بولسا، قۇداي مەنى مىقتاپ سورلاتقان ەكەن. الگى دارىگەر ايەلگە ءبارىن ايتىپ، داۋاسى بار ما دەپ سۇراسا قايتەدى.
پالە سول جۇسىپپەن بەتتەستىرگەن كۇننەن باستالعان. ايران كوز تەرگەۋشى ەكەۋىن ستولدىڭ ەكى جاعىنا وتىرعىزىپ قويدى. ءجۇسىپ اناداعى كورگەنىنەن قاتتى جۇدەگەن، قۇر سۇلدەسى قالعان سياقتى. كوزىنىڭ وتى عانا ورنىندا.
— ال، ايتىڭىز، ەسبەرگەنوۆتىڭ ۇيگە ۇلتشىلداردى شاقىرىپ، جاسىرىن ءماجىلىس قۇرعانى راس قوي.
جىلىمشى كۇلكىمەن تەرگەۋشى ءباتيمانىڭ بەتىنە قارادى. «ەي، مىناۋىڭ قازاقشا سايراپ تۇر عوي». بۇل ويىنان ءجۇسىپ ەلەڭ ەتە قالدى.
— ونى كىم ايتتى سىزگە؟ — دەدى ءباتيما.
— ءسىز ايتتىڭىز!
— قاشان؟
— وتكەندەگى جاۋابىڭىزدا.
— جالا!
— جالا ەمەس، توقتاڭىز!
ايران كوز قارا قاتىرعى پاپكانىڭ اراسىنان ءۇش پاراق قاعازدى الدى.
— مىنە، وقىپ بەرەيىن. بىزدە ءىس ورىس تىلىندە جۇرەدى. ءسىزدىڭ جاۋابىڭىز ورىسشاعا اۋدارىلعان. ءسىز وعان قول قويعانسىز.
مانەرلەپ وقي جونەلدى. ءباتيما ءبىر ءسوزىن ۇقتى، ءبىر ءسوزىن ۇققان جوق. ماگازينگە بارىپ، ەت، ماي، نان، قانت قانا سۇرايتىن ورىسشاسىنىڭ ورەسى وعان جەتە قويمادى. سول سەبەپتى دە سەلقوس تىڭدادى، ءبىراق ءجۇسىپتىڭ كوزى شاتىناپ بارا جاتتى.
— مىناۋ سۇمدىق قوي، — دەدى قازاقشالاپ.
— سۇمدىق ار جاعىندا، تۇرا تۇرىڭىز، — دەپ كەكەتتى تەرگەۋشى.
ول قاعاز بويىنشا ءجۇسىپ جەتىسىنە ءبىر رەت ۇيىنە ۇلتشىلدىق پيعىلداعى ادامداردى جيناپ تۇرعان. ولار كوپ ماسەلەلەردى تالقىلاعان. سونىڭ ىشىندەگى باستىسى — قازاقستاننىڭ بۇگىنگى حالى. ەگەر ول دەربەس بولعاندا، اشارشىلىققا دا ۇشىرامايتىن، بۇگىنگىدەي سورلامايتىن دا ەدى. حالىقتار دوستىعى دەگەن — قۇر الدامشى ءسوز. شىن مانىندە، وتاردىڭ تابانىندا وتىرمىز. بۇل كۇيىندە حالىق رەتىندە قۇرۋىمىز مۇمكىن. جەرىمىزدەن دە، سالتىمىزدان دا ايىرىلامىز. الاشورداشىلاردىڭ الاڭداعانى بەكەر بولماعان. سوندىقتان ءبولىنۋ كەرەك. مىنا جاعىمىزدا جۇڭگو، ارىسى جاپونيا بار. جەرىمىزدىڭ كەندىگى، قازبا بايلىعىمىزدىڭ مولدىعى ءبىزدى ەشقاشان قور قىلمايدى. تەك جەتىسپەيتىنى دەربەستىك، تاۋەلسىزدىك. وداقتان قالاي دا ءبولىنۋ كەرەك. «مۇنداي پيعىلداعى كۇيەۋىمنەن شىندىعىندا كەيىنگى كەزدە اينىدىم. ونىڭ ۇستالعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. بالالارىمنىڭ باقىتى ءۇشىن ەسبەرگەنوۆتەن مەن اتقۇيرىعىن ءۇزدىم. فاميليامدى دا وزگەرتىپ، ءوز اكەمنىڭ اتىنا كوشىرۋگە دايىنمىن ءباتيما».
— ءباتيما-اۋ، مىنا جاۋاپتى سەن بەردىڭ بە؟ قايداعى جيىن؟ قاشان جينالدىق؟
ءجۇسىپ ايعاي سالدى. ايران كوز راحاتتانىپ كۇلدى.
— قانداي جاۋاپ؟ مىنا وقىعانىن تۇسىنبەدىم عوي. مەنىڭ ورىسشام وزىڭە بەلگىلى ەمەس پە.
ءجۇسىپ قازاقشاعا اۋدارا باستادى. تەرگەۋشى ونى قاقپاقىلداپ سويلەتپەدى. سوندا دا نەگىزگى مازمۇنىن اۋدارىپ ۇلگەردى.
— سۇمدىق-اي، سۇمدىق-اي، — دەدى ءباتيما شاشىن جۇلىپ. - مىناۋ مەنىڭ ءسوزىم ەمەس. ءجۇسىپجان-اۋ، اقىرەتتە يمان كورمەي كەتەيىن، مۇنى مەن ايتسام، ارعى بەت اسىپ كەتكەن اكەمنىڭ قاتىنى بولايىن. تاعى قانداي انت-سۋ ءىش دەيسىڭ. بۇل سوزدەردى ايتسام، انا ەكى ۇلىمنىڭ قارا سورپاسىن ىشەيىن. سەنبە، سەنبە بۇلارعا، ءجۇسىپجان. اسىلىم، ارمانىم، اق يىعىم مەنىڭ.
تەرگەۋشى ساپ-سالقىن كۇيىمەن ءباتيماعا قاعازدىڭ استىنداعى قولىن كورسەتتى.
— جوق، سۇمىراي، ماعان قازاقشا وقىعانسىڭ. ونداعى سوزدەر بۇل ەمەس. ايت دەسەڭ، ءقازىر ايتىپ بەرەيىن. باسىمدا تاستا قاشالعان تاڭباداي جاتتاۋلى. «ءجۇسىپ پەن زىليحا» حيكاياسىن جاتقا بىلەتىن مەنىڭ باسىم ول سوزدەردى ۇستاپ قالعان. مىناۋ سونىڭ ورىسشا اۋدارماسى دەپ قول قويعىزعانىڭ بار ەدى. الداعان ەكەنسىڭ عوي، سۇمىراي.
ءجۇسىپ تە قول-اياعى كىسەندەۋلى كۇيىمەن ايران كوزگە تۇرا ۇمتىلدى. ءبىراق قاسىندا تۇرعاندار ونى سۇيرەپ الىپ كەتتى. سول ارادا ءباتيما ەسىنەن تاندى.
ءجۇسىپ ارتىنا قاراپ:
— قازاق ءتىلىن بىلگەنىڭدى قانداي قارا نيەتكە پايدالانعانسىڭ، سۆولوچ. سەندەرگە ءتىل بىلگەندەرىڭ ءۇشىن ون بەس پروسەنتتى وسىنداي ارامزالىق جاساسىن دەپ تولەدى مە؟
ءبىراق بۇل سوزدەردى ءباتيما ەستىگەن جوق. تالىپ جاتتى. وسى اڭگىمەنى ايتقاندا، دارىگەر ايەل:
— بۇل — نەرۆىنىڭ ءىسى. ارينە، ول جۇرەككە اسەر ەتپەي قويمايدى. ۋاقىت كەرەك. شاماڭىز جەتكەنشە ول كورىنىستى ەسكە الماۋعا تىرىسىڭىز. بۇل قويانشىق ەمەس.
ءباتيمانىڭ جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. الگى تۇتقىن دارىگەر ايەلدىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى جەگىدەي جەگەن ويىن سەيىلتتى. مۇمكىن بولعانشا تازا اۋاعا ۇمتىلىڭىز دەگەن ءسوزى ۇدايى ەسىندە. وسى لاگەردىڭ قويىن باعۋعا كىم بارادى دەگەندە، بىردەن قولىن كوتەردى. ەسكى كاسىپ، باياعى اكەسى بيمەندىنىڭ قويىنان كوپ ەمەس شىعار. كوڭىنە مالتىعىپ، ىركىتىنە ءىرىپ ءجۇرىپ ەدى عوي. جاستىقتا قالىپتاسقان مالساقتىقتىڭ ءبىر پايداسى تيەر.
قىس ءوتىپ، جاز كەلدى. ەركىن دالادا ەمىن-ەركىن ءوزى. ۇستىندەگى كيىمى — كادىمگى قويشىنىڭ كيىمى. بۇتىندا كونەتوز سىرىعان شالبار، اياعىندا شوقيعان كەرزى ەتىك. ۇستىندەگى جۇلما-جۇلما سىرما كەۋدەشەنى ىستىقتاسا شەشىپ تاستايدى. مىناۋ ارقانىڭ شيپالى اۋاسى جۇرەگىن جازىپ، كەۋدەسىن كەڭ تىنىستاتقانداي بولدى. ادام اياماعانمەن، دالاسىنىڭ جاساعان دارۋى شىعار بۇل. وعان دا شۇكىر. جۇسىپتەن مۇلدە كۇدەر ءۇزدى. انا قيسىقتىعىمەن ونى ءتىرى جىبەرە قويماس. قوس قۇلىنىنا امان-ەسەن جەتسە ەكەن. ەندىگى دەنساۋلىعى سولاردى كورۋگە جاراسا. كەشە العان حاتتى قايتا-قايتا وقي بەردى. ءبارىن مۇقيات جازىپتى. جاڭگىردىڭ قازاقشاسى كادىمگىدەي تۇزەلىپ قالعان. ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ وزدەرىن شىتتاي كيىندىرگەنىن، قىس بويى اقىلجانداردا بولعانىن، ءقازىر كولحوزدا، اسكەرگە سۇرانعان ەكەن، الماپتى. «اكەسىنىڭ ۇستالعانى الدىنان شىقتى-اۋ» دەپ ويلادى ءباتيما.
و، قايران ءدۇلدۇل تاتەم. قايراتىڭنان اينالدىم. ءوزىم دە سەنەن باسقا پانا جوق دەپ ساناپ ەدىم. دەگەنىڭە جەت. اقىلجانىڭ امان بولسىن.
ءباتيمانىڭ قويشى رەتىندە عانا ەمەس، قاساپشى رەتىندەگى بەدەلى تەز تانىلدى. لاگەردەگى ءبىر باستىق قازاق ەدى، بىردە ۇيىنە كەلگەن قوناققا ارنالعان قويدى سوياتىن ادام تاپپاي، دال بولدى. لاگەردەگىلەردىڭ ءبارى ايەل عوي. ساسقالاقتاپ تۇرعان باستىققا:
— پىشاعىڭىزدى اكەل، مەن سويىپ بەرەيىن، — دەدى.
الگى باستىق جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندى. بىلەكتى سىبانىپ جىبەرىپ، قويدى الىپ سوقتى دا، اياعىن بايلادى.
— مۇسىلماندا مالدى ايەل باۋىزدامايدى، باۋىزداپ بەرىڭىز، — دەدى. اناۋ ات-تونىن الا قاشتى.
— سەنسەڭىز، قورقام! اتىپ ءولتىرىپ بەرەيىن.
— استاپىراللا! — دەدى ءباتيما. — قۇداي كەشىرسىن. ءوزىم-اق باۋىزدايىن.
«ادامدى اتقاننان قورىقپايسىڭدار. مالدى باۋىزداۋدان قورقاسىڭدار. سوندا سەندەرگە ادام مال قۇرلى بولماعانى ما؟» وسى ءسوزدى ايتىپ قالا جازداپ، ءوزىن-وزى ارەڭ توقتاتتى. «پالەلى كوتكە بارماعىڭدى تىقپا، تىرناعىڭ قالادى» دەگەن ەمەس پە. ءوزىم مۇشكىل حالدە جۇرگەندە، ونىڭ جىنىنا ءتيىپ قايتەم.
اپ-ساتتە تەرىسىن سىپىرىپ، وكپە-باۋىرىن ءبولىپ، جىلىكتەپ، قازانعا سالۋعا دايىن ەتتى.
— ىشەك-قارنىن ارشىپ بەرەيىن بە؟
— ويباي، ونى بوق ساسىتىپ قايتەسىز. قوناق اسا سىيلى ادام، — دەدى الگى قازاق. «ە، ەشتەڭەنى كورمەگەن، كەيىنگى، الگى، ادام ۇستاۋمەن تەز كوتەرىلگەن كوبىك جاستىڭ ءبىرى ەكەنسىڭ عوي، مال-جانىڭ امان بولسىن». بۇل ويلارىن دا مۇرنىنىڭ استىمەن ءباتيما وزىنە-وزى ايتتى.
— وندا ىشەك-قارنىن ماعان بەرىڭىزشى، انا ارەستانت-ايەلدەردىڭ اۋزىن ءبىر مايلايىن، — دەدى.
اكەسىنىڭ قولىندا تۇرعاندا دا، جۇسىپكە كۇيەۋگە شىققاندا دا بىرەۋگە ءبۇيتىپ دىلگار بولىپ كورمەپ ەدى. ىشەك-قارىندى سۇراعان سوڭ نە سورىم. نامىستانىپ كەتتى. ءبىراق ادىلەتسىزدىك نامىسىڭدى ءقايتسىن. بۇل ارادا تالاي نامىس تاپتالىپ، تالاي ارلىنىڭ جىگەرى قۇم بولىپ جاتىر ەمەس پە. كىمنەن اۋليەمىن.
مال يەسى ىشەك-قارىنعا قارسىلىق بىلدىرمەدى. سودان باستاپ، ءباتيما قوي سويۋعا كەتتى دەسە، ارەستانت-ايەلدەر كادىمگىدەي قۋىرداق دامەتىپ وتىراتىندى شىتاردى.
ارەستانت-ايەلدەر ەمەس، بۇلار شەتىنەن ارىستان ايەلدەر بولىپ شىقتى. ىشتەرىنەن مۇعالىمدەر دە، دارىگەرلەر دە، عالىمدار دا، ينجەنەرلەر دە تابىلدى. قۇرىلىسشىلار لاگەردى جايناتىپ جىبەردى، اعاش ەگىلدى. بارماعىنان بال تامعان تىگىنشىلەر شىقتى. اتەلە اشىلدى. وسىنداعى باستىقتاردىڭ ايەلدەرى ءتىپتى اناۋ قاراعاندىدان كەلىپ، جۇرت كيىم تىككىزەتىن بولدى. العاش مەڭىرەۋ كورىنگەن مىناۋ دالاعا جان ءبىتتى. شىركىن، ادامنىڭ قولى-اي! ءتيىپ كەتكەن جەرىن گۇلدەندىرىپ جىبەرەدى. وسىنداي تالاي قولدار قۇر بوسقا تۇرمەدە ءشىرىپ، تالاي باستارداعى اسىل ويلارعا بەكەردەن-بەكەر بۇتاۋ ءتۇستى-اۋ. «جاۋ» دەگەن قارعىباۋ تاعىنعاننىڭ وزىندە جاپىرىپ ىستەپ جاتقاندارى مىناۋ. ەركىندىكتە بولسا شە؟ نەتكەن ىزەتتى ادامدار. «ءباتيمانىڭ قۋىرداعى» دەپ مەنىڭ ىشەك-قارىن قۋىرىپ بەرگەنىم ءۇشىن باستارىنا كوتەرەدى. كورگەننىڭ اتى كورگەن-اۋ. وسىناۋ لاگەردەگى ابزالدىقتارىنىڭ وزىندە ادالدىق جاتقان جوق پا!
وسىنىڭ ءبارىن حاتقا جازعىسى كەلدى. ءبىراق ول حاتتى كىم جىبەرەدى. قايتا وزىنە پالە بولىپ جابىسىپ جۇرەر. بۇل جاقتان كەتەتىن حات شولاق. «امان-ەسەنبىز. بۇرىنعىشا ءجۇرىپ جاتىرمىز. حات جازىپ تۇرىڭدار». ەل جاقتىڭ اماندىعىن دا سيرەك ەستيدى. اقىلىڭنان اينالايىن جاڭگىر، بوتەن ءسوز قىستىرماي جازعان سوڭ جەتتى عوي بۇل حاتىڭ. اماندىقتارىڭدى ءبىلدىرىپ، شولاق تا بولسا وسىلاي جازىپ تۇرىڭدار.
ءبىر ۋاق قوس قۇلىنشاعى ەلەستەپ كەتتى كوز الدىنا. سوقا ايداسا، تابانى ءتىلىم-تىلىم، ءجۇزى توتىعىپ، ەرنى جارىلىپ ءجۇر-اۋ تەگى. ەركەلەۋ ەدى، جادىراسى نە ىستەيدى ەكەن؟ نامىسقويلىعى تۋرا اكەسىنە تارتقان، بىرەۋ جانىنا تيسە، قولىندا قيقىلداپ ولۋگە بار. جاۋدىڭ بالاسى دەپ الدەكىم قامشىنىڭ استىنا الىپ جۇرمەسە جارادى.
ءدۇلدۇل تاتەسىنە ارنايى حات جولداعىسى كەلدى. بۇل جاقتان ءولى قايتا ما، ءتىرى قايتا ما؟ راقمەت ءسوزىن ەستىسىن ەڭ بولماسا. ايەلدەرگە كەلگەن ارەدىك حاباردان بايقايتىنى — كوبىنىڭ تۋىسقاندارى ات-تونىن الا قاشىپ، ۇستالعانداردىڭ بالالارىن جۋىتپاي جاتقان كورىنەدى. ولاردىڭ قاسىندا ءدۇلدۇل تاتەسىنىكى ەرلىك قوي. اقىلجاندى سالىپ، جاڭگىردىڭ وقۋعا قايتا بارۋىنا دالباسا جاساسا. زاڭ ينستيتۋتىنا قايدان ءتۇسىپ ەدى، مىنا جاعدايدا ونى قايتا جۋىتپايدى-اۋ، تەگى. ءتىپتى باسقاسىنا اۋىسىپ كەتسىن. جوعارى ءبىلىمدى بولسا، ءوز كۇنىن ءوزى كورەر. بۇل ويلاردى حاتقا جازۋعا بولاتىن شىعار. پالە ىزدەگەنگە ىلىك تابىلا بەرەدى ەكەن عوي. تەرگەۋدە «بالالارىڭنىڭ اتىن نەگە جاڭگىر قويدىڭدار» دەپ تە قيعىلىقتى سالدى-اۋ. «جاڭگىر دەگەن - وتكەندەگى اتاقتى حاننىڭ اتى، بۇلاي دەپ قويۋلارىندا دا ءبىر قۇپيا بار». وسىلايشا، ءجۇسىپتى دە قىسقان بولار. اركىم-اركىمنىڭ ايتۋىنشا، ستاليننەن ءبىر جىلى لەبىز بولىپتى، «اكەسى ءۇشىن بالاسى كۇيمەيدى» دەپتى. وعان دا شۇكىرشىلىك. بالالاردى ينستيتۋتقا، مەكتەپكە قايتارىپ جاتىر دەيدى. وسى حابار ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ قۇلاعىنا تيسە، ءبىر دالباسا جاساپ قالار. اتتەڭ، ءبارى قاعازعا سىيمايدى، ونى ءتىپتى سىيدىرمايدى دا عوي.
كۇندە ورىسكە شىققاندا وسى وي باسىن شىرماپ كەتپەي قويدى. ەسىل-دەرتى — ەكى پەرزەنتىنىڭ بولاشاعى. قاي انا بالا جونىندە ويلامايدى؟ انا بولعاندا قانداي ەدى. بالالارى «مەكتەپكە اتا-انالاردىڭ جينالىسىنا كەلگەندە، جۇرت ساعان قاراپ قالادى، وعان ءبىز ماقتانامىز» دەيتىن. سول ءباتيمادان ەندى نە قالدى؟ ءبىر كۇنى ايناعا قاراسا، كادىمگى قويشى. ءوزىن-وزى قاراۋدان ءتىپتى قالىپتى-اۋ. بۇيتە بەرسە، ايەلدىڭ پىشىنىنەن مۇلدە ايىرىلىپ، ەركەك بولىپ كەتەتىن شىعار. قىستا كيگەنى تىماق. جازدا دا باسىن ورامالمەن شارت بايلاپ العاندىكى مە، شاشى تۇسە باستادى. باياعىدا ءجۇسىپ قىزىققان توقپاقتاي قوس بۇرىم كۇن وتكەن سايىن جىڭىشكەرىپ بارادى. كوز الدىنا ەكەۋىنىڭ قوسىلعاننان كەيىن تۇسكەن سۋرەتى كەلدى. بۇرىمدارىن الدىنا سالىپ، ءجۇسىپتىڭ قاسىندا گۇل-گۇل جايناپ تۇرعان شاعى ەدى. سول سۋرەتتىڭ ءبىر داناسىن اۋىلعا نارعازىدان بەرىپ جىبەرگەنى دە ەسىنە ءتۇستى. اسىرەلەپ ايتسا، جاياۋ كىسى جاتىپ، اتتى كىسى ءتۇسىپ قارايتىن سۋرەت ەدى. شىركىن، جاستىقتىڭ ءوزى دە سۇلۋ عوي. سول سىمباتتان تۇك قالماعانى ما؟
ءبىر ۋاق ءتاتتى قيال سۇيرەي جونەلدى. مۇنىڭ ءبارى قاتە دەپ تابىلىپ، ءجۇسىبى قىزمەتىنە قايتا ورالىپتى. ءوزىن وسى «كارلاگ-تان» ماشينامەن الدىرىپتى. سوندا وسى بۋىنتىق-بۋىنتىق، ەركەك بوپ كەتكەن كۇيىمەن بارماق پا؟ قوي، ءجۇسىبىمنىڭ جانىن جۇدەتىپ جۇرەرمىن. قيىندىقتا سۋارىلا تۇسەتىن اسىل تەمىر مە دەسەم، جاسىق ەكەنسىڭ عوي دەپ جۇرەر. «قانشا جىل قاسىمدا بولعاندا مەنەن تۇك جۇقپاعان با؟» بۇل سىندى نەگە ەستۋىم كەرەك، نەگە ءجۇسىبىمنىڭ كوڭىلىنە ولقى سوعۋىم كەرەك؟ ومىرىمدەگى ەڭ بيىك ارمانىم ءارقاشان ءجۇسىبىمنىڭ ويىنان شىعۋ ەمەس پە ەدى، «حوروشايا پارا» دەپ تامساناتىن شودىر، بىرگە تۇسكەن سۋرەتتى الىپ كورگەندە «كوز تيمەسىن» دەپ حات جازدىرعان ءدۇلدۇل تاتەسى نە دەيدى؟ جۇنجىمە، جۇنجىمە ءباتيما دەپ ءبىر ىشكى كۇش سىبىرلاعانداي بولدى.
سەندەگىدەي ءبىتىم ەكىنىڭ بىرىنە بەرىلە بەرمەيدى. ءجۇسىبىڭ قىزىققان سۇلۋلىقتى ساقتاي ءبىل. ءبارىن قاراعاندىنىڭ لاگەرىنە تاستاپ كەتىپ جۇرمە. قولعا ال ءوزىڭدى، قولعا ال! بىردە الدىن، بىردە ارتىن بەرەتىن الما-كەزەك دۇنيەنىڭ وتىنەن ەڭ كەرەگىڭدى — ءباتيمالىعىڭدى الىپ شىق. جانىڭ كەۋدەڭدە تۇرعاندا ونى قايعى ءتۇتىنى قارايتپاسىن. ءباتيمالار ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى. سول ءۇشىن دە ءجۇسىبىڭ ساعان قىزىققان. سول ءۇشىن دە بۇكىل اجى اۋىلىنا جاسىڭدا-اق سۇيكىمدى بولعانسىڭ. مۇمكىن، سول ءۇشىن دە قوي باعىپ جۇرسەڭ دە، وسى كارلاگ-تا سەنى قادىرلەيتىن بولار. نكۆد-نىڭ قاتىگەز قىزمەتكەرى دە قوس بۇرىمىڭ ەرەكشە اجار بەرگەن سىمباتىڭا تۇرمە الدىنىڭ وزىندە-اق جۇتىنا قاراماپ پا ەدى. قولعا ال ءوزىڭدى، قولعا ال!
قيىن جاعدايىڭ بارىنە ەت ءولىپ، ۇيرەنگەننەن كەيىن دە بۇلقىنىپ تۇتقىن بولعىسى كەلمەي تۇرعان وسى ءبىر ايەلدىك سەزىم ءوزىن اياماي قامشىلاعانداي بولدى. ءجۇسىبىڭ ساعىنعانى ما، ايتەۋىر، ءبىر كۇش تۇلا بويىنداعى قان تامىردىڭ ءبارىن كەرىپ بارادى. قيالدى دا شاقىرىپ، قىزىق كۇندەرىن كوز الدىنا ورالتىپ تا تۇرعان سول. ايتەۋىر، ءبىر سىلكىنىس كەلدى بويىنا. ورىسكە كىشكەنە قول ايناسىن الا شىعىپ، اۋىق-اۋىق وعان قاراتاتىن دا سول بولۋ كەرەك. تىماعى قۇرعىردى قىستا بەكەر كيگەن ەكەن. باسىن تەرلەتىپ، قايىزعاقتى كوبەيتىپ، شاشىن ۋىس-ۋىس كۇيىمەن تۇسىرە باستاعان سول-اۋ. اتتەڭ، ءجۇسىپتىڭ بىردە ماسكەۋدەن اكەلگەن سۇيىق سابىنى ءقازىر بولار ما ەدى. ونىڭ سىرتىنداعى «شاشتى تۇسىرمەيدى، جىلتىلداعان ءتۇس بەرەدى» دەگەن جازۋىن ءوزى وقىپ بەرگەن-دى. سوندا-اق ول مەنىڭ شاشىمنىڭ ەرتە تۇسپەۋىن ويلاعان ەكەن عوي.
شىنىندا دا، ايەلدىڭ كوركى ەڭ الدىمەن شاش ەمەس پە. نەگە ۇنجىرعام تۇسەدى، بار بولعانى بيىل 35 جاستا ەكەم، ءجۇسىبىم ءالى 40-قا دا جەتپەپتى. ناعىز قىزىق شاعىمىزدا تۇسكەن ەكەن عوي بۇل قۇرىق. جىل وتەر، ەكى جىل وتەر، ءبىر جاقسىلىق بولاتىن شىعار. وزەن تەرىس اتا بەرەر دەيسىڭ بە؟ ەندەشە، ءوزىمدى-وزىم قولعا الايىن. الدىمەن ايەلدىگىمدى جوعالتىپ المايىن.
وسى ويلاردىڭ ۇستى-ۇستىنە كەلە بەرەتىنىنە تاڭ قالدى ءباتيما. قارا داۋىل قانشا دىرىلدەتسە دە، ۇسىككە شالىنعىسى كەلمەيتىن تىرشىلىك ك ۇلىنىڭ تىك مىنەزى-اۋ بۇل. ونى ۇسىتۋگە ەشكىمنىڭ كۇشى جەتپەس. ەندەشە، ءوزىم نەگە ءۇسىتۋىم كەرەك؟ قايتا ورالار قىرانىمنىڭ قىزىعاتىن قىرمىزى قىزىل تۇلكىسى نەگە بولمايمىن.
ءبىر ءسات قايتا شۇرقىراۋ قۇرمەتىنە جاسالعان داستارحان ەلەستەپ كەتتى كوز الدىنا. ءتور الدىندا ءدۇلدۇل تاتەسى. وعان جاقىن امسە ۇياڭ نارعازى وتىر. اقىلجان مەن قايشا زىر جۇگىرىپ قىزمەت ىستەپ ءجۇر. الماتىنىڭ الماسى دا بيىل ەرەكشە پىسكەن سياقتى. داستارقان ۇستىندە كوزدىڭ جاۋىن الادى. بىرنەشە تاباقتا جاڭا ۇزىلگەن مولتەك جۇزىمدەر. قۇمىرانىڭ نەشە ءتۇرى قويىلىپتى بۇگىن. اق باس شامپان سونىڭ ءبىر توبىنىڭ ورتاسىندا اق بۋراداي پاڭ كورىنەدى. تىعىنى اتىلعان سوڭ ول كوبىگىمەن بوكالداردى تولتىردى. كونياكتار شاعىن ريۋمكەلەردە مولتىلدەپ ول تۇر. قازاقستاننىڭ ون بەس جىلدىعىنا ارنالعان ۇكىمەت قابىلداۋىن كورگەنى بار ەدى. داستارقاندى تاپ سونداعىداي جاساعان ەكەن. وزگە سۋىق تاماقتى بىلاي قويعاندا، ءجۇسىپ ادەيى سويدىرعان تايدىڭ جاس قازىسى مەن قارتاسى بۇگىنگى سالتاناتقا ەرەكشە اجار بەرىپتى. ەتى اس بولمەدە بىلقىلداپ ول جاتىر. ەكى-ۇش جاس ايەل نان جابۋدا. ونىڭ ىشىندە تاتار كورشىسى بار. الدەنەشە ايتۋىنا قاراعاندا، ول نان جايۋدىڭ كەرەمەت مەكتەبىنەن وتكەن. ءانيى جاسىنان تاپتاپ، ناندى جاقسى جايدىرىپتى. جايعان نانىن كوتەرىپ، جارىققا قاراپ كورەدى ەكەن. سوندا كۇن كورىنبەسە، قايتا يلەتىپ، قايتا جايدىرعان. تالاي جىلاعان دا، ءبىراق وسىنداي مەكتەپ ونى اس ءپىسىرۋدىڭ ابدەن شەبەرى ەتكەن. ءقادىرلى قوناقتار كەلەردە ونى شاقىرۋ — ءباتيمانىڭ قاشانعى ادەتى. ءوزى دە ءسوز ايتقىزباي جەتىپ كەلەدى. ونەر ادامى قاشان دا ونەرىن كورسەتكەنشە اسىعادى عوي. ودان ول ۇلكەن ءلاززات الادى. Ac ءپىسىرۋ، ستول جاساۋ دا ول ونەردىڭ تورەسى. سونداي كۇش قىسا ما، الدە كورشى حاقىسى دەگەن قانىنا سىڭگەن بە، بۇل قۇربىسى اتىپ جەتىپ كەلەدى. ول جۇرگەن جەردە اس بابىنا الاڭداۋدىڭ قاجەتى جوق. الاڭداپ تۇرعاندارى شودىردىڭ كىدىرىپ جاتقانى.
جۇسىبىنە قيىلا قارادى. ول ءسال كىدىرە تۇرايىق دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. جاڭگىر مەن جادىراسىنا كوزى ءتۇستى. اقىلجان، قايشا — تورتەۋى ستولدىڭ اياق جاعىندا ەسىك الدىندا تىكەسىنەن تىك تۇر. كادىمگى داياشىلار سەكىلدى. جادىرا الدىنا الجاپقىش بايلاپ الىپتى. ءباتيما مىرس ەتىپ كۇلدى. «قىزمەتشى بولعان سيقىڭنان اينالدىم» دەدى ىشىنەن. جاڭگىردىڭ قولىندا فوتواپپارات. وسى ءبىر ساعىنعان كەشتى تۇگەل ءتۇسىرىپ العىسى كەلگەن عوي.
جۇرت دۋ ەتە قالدى. ويتكەنى ەسىكتەن شودىر كورىندى. شاشى اپپاق، اياعىن سول سىلتىپ باسادى. ءبىر كوزى اينەك سەكىلدى. قاسىندا مارۋسياسى جوق، جالعىز كەلدى. ەڭگەزەردەي بولىپ ورنىنان كوتەرىلگەن نارعازى وتىرعانداردان قىزعانعانداي ەڭ الدىمەن ءوزى تارپا باس سالىپ قۇشاقتادى، بەتىنەن ءسۇيدى. قاسىنا اكەپ وتىرعىزدى. شودىر وتىرا بەرە قايتا اتىپ تۇردى. ويتكەنى دامەلىنى كوردى.
— داشا، دامەلى، ءدۇلدۇل اپكەم! سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي. كەلشى، كەلشى، قۇشاقتاسايىق.
ەڭكىلدەپ جىلادى. جاس ءبىر كوزىنەن عانا شىقتى، ءبىر كوزى ولگەن ادامدىكىندەي شاقيىپ تۇر. دامەلى دە بار مەيىرىمەن قۇشاقتادى ونى.
— نارىمنىڭ جانىن ۇزگەن تامىرى، كوڭىلى الاڭسىز ورىس بالاسىندا بولەك جارالعان شودىرىم. اسىل تۇلعاڭنىڭ امان قالعانىنا شۇكىرلىك. مارۋسيانىڭ جاعدايىن بىزگە ءجۇسىپ ايتتى، يماندى بولسىن.
ءيا، ول ءبىر جانتۇرشىگەرلىك جاي ەدى. نارعازىدان حابار بولماعان سوڭ، الماتىعا مارۋسيانىڭ ءوزى كەلەدى. نەشە كۇن ءجۇرىپ، ءولدىم-تالدىم دەگەندە شودىرمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نكۆد سيپاقتاتىپ كورسەتكىلەرى كەلمەيدى. اقىرى اياعىنان جۇرە الماي قالعان فەودور افاناسيەۆيچتى قول اربامەن كەزدەستىرەدى. مارۋسيا شار ەتە قالادى. مىناۋ ءوزى قاسىنان كەتكەن كۇيەۋىنە تىپتەن دە ۇقسامايدى. بەت-اۋىز ادام تانىعىسىز، ءبىر كوزى جوق. قول اربامەن سۇيرەتكەنىنە قاراعاندا، اياقتان دا ايىرىلعان عوي.
— ءبىر باسقا ءبىر كوز جەتەدى، مارۋسيا، — دەپ ايەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرمەك بولدى ول. — كوزىمدى العانمەن، كوڭىلىمدەگى سەنىمدى ەشكىم الا المايدى. مەن پارتياما ادالمىن.
— كىم ءبىلىپ جاتىر ونى. مۇنى كىمگە ايتىپ تۇرسىڭ؟ مىناۋ قاپاس تۇرمەنىڭ ءتورت قابىرعاسىنا ما؟
— ارىما ايتىپ تۇرمىن. سەنىڭ الدىڭداعى، ءوز ارىمنىڭ الدىنداعى ەسەبىم. سەن ءبىلسىن، كوڭىلىندە كۇدىك قالماسىن دەپ تۇرمىن. بۇلارعا ءسوز قور، بۇلار مىناۋ مەڭىرەۋ قابىرعاداي تاس كەرەڭ. بۇلار ءۇشىن ادام شىبىن قۇرلى بولماي كەتتى. بەرىك بول!
مارۋسيا بەرىك بولا الماپتى. سودان شىققان بەتىمەن كورگەن قورلىعىنا شىداي الماي، پوەزدىڭ استىنا ءتۇسىپ ولگەن. بۇل جاعدايدى وتىرعانداردىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەيدى.
ءجۇسىپ قولىنا بوكالدى الدى. ءسال جۇتىنىپ، تەبىرەنگەندەي كەيىپ تانىتتى.
— دوستار، اعايىن-تۋعاندار! مەن ءدىنشىل ەمەسپىن. ءبىراق قۇراندا مىناداي ءسوز بار دەپ وتىراتىن اكەم ەسبەرگەن. كۇنىنە مىڭ ادام ءولىپ، مىڭ ءبىر ادام تۋادى ەكەن. سول ارتىق تۋعان ءبىر ادامنان وسىنشا ۇرپاق تاراپتى. بۇل مەنىڭ ەسىمە تابيعاتتاعى تەپە-تەڭدىكتىڭ زاڭىن تۇسىرەدى. فيزيكا دەگەن پاندە وڭ زارياد، سول زارياد دەگەن بولادى. باردىڭ جوعى بار، ازدىڭ كوبى بار. جاماندىق پەن جاقسىلىق، جوقشىلىق پەن توقشىلىق، اق پەن قارا، قىس پەن جاز، كۇن مەن ءتۇن بولىپ كەتە بارادى. ءتۇن قانشا جاسىرعىسى كەلگەنمەن، كۇن تىرشىلىكتىڭ بۇلا كۇشىن وياتىپ شىعادى. ءتۇن قانشا تەڭەلگىسى كەلگەنمەن، تىرشىلىك اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە ادامزات، مىنا بىزدەر كۇندى جاقسى كورەمىز، ودان كۇتەرىمىز كوپ. ءتۇننىڭ قاراڭعىسى كورسەتكىسى كەلمەسە، كۇننىڭ جارىعى جاريا ەتۋدى قالايدى. قوعامدا دا سولاي. ونىڭ اياقتان تارتار كۇشى ءتۇن سەكىلدى دە، ىلگەرى سۇيرەر كۇشى كۇن سەكىلدى. جاڭاعى ارتىق تۋعان ءبىر ادامنان تاراعان سياقتى وسى كۇشتىڭ ارتىق سالماعىمەن ادامزات داميدى. عىلىم تىلىندە ونى پروگرەسس دەيدى، ياعني ىلگەرى باسۋ، تىرلىك، تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ىلگەرى باسۋى. ونى توقتاتا الار كۇش جوق. وسىعان بەرىك سەنگەننىڭ عانا تاسى ورگە دومالايدى.
ءسىز بوپ، ءبىز بوپ وعان بەرىك سەندىك. ول سەنىمىمىزدى جاڭا زامان مۇراتى كۇشەيتە ءتۇستى. ويتكەنى ونىڭ نەگىزى — ەڭ الدىمەن ادامدى ويلاۋ، ادامنىڭ قاناۋىن بولدىرماۋ، بارلىق ادامنىڭ ادامشا ءومىر سۇرۋىنە كوشۋ. سول ءۇشىن ريەۆوليۋسيا جاسادىق، سول ءۇشىن قان توكتىك، قيىندىقتار كوردىك. وسى كۇرەستىڭ شۋاعى قىزۋلانا كەلىپ كۇندەي قۋاتقا اينالارىنا سەندىك. وزبىرلىقتىڭ ۋىن جۇتىپ كەلسە دە، سول سەنىمنەن تىپتەن ايرىلماعاندار بار ورتامىزدا. قيىن ساتتە جانىمىزدى جەبەگەن دە، بويىمىزعا ورلىك بەرگەن دە سول سەنىم. ارينە، قۇرباندىقتاردى ۇمىتا المايمىز، ول جۇرەگىمىزدى قان جىلاتادى. ونىڭ ەندىگى وتەۋى - سول سەنىمدى كۇشەيتكەن ۇستىنە كۇشەيتۋ. وزبىرلىقتىڭ اۆتورلارى حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىرارى ءسوزسىز. ول قارعىستىڭ قاھارى سۇمدىق! حالىق زەردەسىنەن ۇعىمتال ەش نارسە جوق. تاريحتىڭ شەجىرەسىن جاساۋشى سول زەردە. ول كۇنگەيىمىزدى دە، كولەڭكەمىزدى دە جاسىرمايدى. تاريح تاعىلىمى دەپ سونى ايتادى. حالىقتىڭ ەسىندە قاراقشى ەشۋاقىتتا قالمايدى. حالىق قاھارمانداردى عانا قاستەرلەيدى. ءبىزدىڭ قازاقتا «حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان» دەگەن ءسوز بار. سودان ساقتاسىن. ءبىر كۇنگى اتاقتىڭ، ءبىر كۇنگى ارتىق تىرلىكتىڭ جەلەۋىمەن حالقىن ساتقاندار سول قارعىسقا ۇشىرايدى. مىڭ دا ءبىر تاۋبە، مەنىڭشە، ول قارعىستان امانبىز. وزگەسىنەن حالىق زەردەسىنىڭ ءوزى-اق ارشىپ الادى.
سول حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراماعاندار، قاھارماندار ءۇشىن قانداي قيىن ساتتە دە ادامگەرشىلىكتىڭ التىن دىڭگەگىنەن ايرىلماعاندار، ايرىلمايتىندار ءۇشىن ءبىر الىپ قويايىق.
ءبارى ورنىنان تۇردى. ءجۇسىپ ەڭ الدىمەن ءدۇلدۇل تاتەسىمەن، شودىرمەن، نارعازىمەن، وتىرعانداردىڭ بارىمەن، ەڭ سوڭىندا باتيمامەن سوعىستىردى. كوڭىل كۇيىنىڭ باپتى شاعىندا ەلجىرەي قارايتىن ءبىر مىنەزى بار ەدى. سوعان باستى، سول بابىندا. ىشىندەگى بۇل ساعىنىشى قوس جانارىنا جينالعانداي. سىڭعىرلاعان بوكالدار كەزەك-كەزەك توڭكەرىلىپ جاتتى.
ورنىنان اۋىر كوتەرىلە شودىر تۇردى. Cay كوزىمەن جۇسىپكە ءبىر قارادى. شىنى كوزى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قاراپ تۇرعانداي.
— ءجۇسىپ، سەن ارىدان تەربەپ، ادەتىڭشە ءپالساپالاپ سويلەدىڭ. ايتقانىڭنىڭ ءبارى جۇعىمدى استاي بويىمىزعا ءسىڭىپ كەتتى. ايتپاعىم مىناۋ. مەن سەنەن دە بۇرىن مىنا نارعازىمەن تانىسپىن. ەكەۋىمىز تامىرمىز. وسى «تامىر» دەگەن سوزگە ۇدايى تان قالامىن. نەگە دەيسىڭ عوي؟ ادامنىڭ اراقاتىناسى ايتالىق، باۋىر، تۋعان-تۋىسقان، قۇدا-قۇداندا، جەكجات، جيەن، ناعاشى، دوس، جولداس دەپ ولشەنەدى، ءا. ءتىپتى سول «دوس»، «جولداس» دەگەن سوزدەر تۇرعاندا قازاق وزگە ۇلتتىڭ وكىلىمەن جاراستىققا «تامىر» دەگەن ءسوزدى نەگە تاڭداپ العان؟تامىر وسىمدىككە ءنار بەرەدى، تامىر ادام، حايۋانات تىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن قان اعزاسىن دۇرىس ارناعا سالادى. تامىردى تەرەڭگە جىبەرگەن قاراعاي، شىرشا قىسى، جازى كوكپەڭبەك بولىپ تۇرادى. سەن فيلوسوف بولساڭ، وسىنى ءتۇسىندىرشى ماعان، نەگە قازاق «تامىر» دەگەن ءسوزدى تاڭداپ العان؟ تالايىڭنىڭ باسىڭدى قاتىراتىن سۇراق بەردىم-اۋ دەيمىن، ءا؟ — دەپ شودىر كۇلدى. — بۇل سوزدە مەنىڭ ۇعىمىمدا حالىقتىڭ جانىنىڭ ايناسى جاتىر. مەن جاستايىمنان وسى اينامەن ءجۇزىمدى كورىپ كەلە جاتقان اداممىن. مىناۋ جالعىز كوزبەن دە ءقازىر بۇل ايناعا راحاتتانا قارايمىن. مىناۋ وتىرعان نارعازى، ەگەر سالا الاتىن دارىگەر تابىلسا، جوق كوزىمنىڭ ورنىنا cay كوزىن بەرۋگە دە تايىنباس ەدى. وسىنداي حالىقتى نەگە «ۇلتشىل» دەيمىز. قايدان شىققان بۇل پالە؟ وسى ءبىر قىرعىشپەن قانشاما تاعدىرعا قيانات جاسالدى. مۇنىڭ اتى - بەرىسى اپەرباقاندىق، ارىسى رۋحاني بىتەۋلىك. ماعان تۇرمەدە «قازاق ۇلتشىلدارىنا قالاي كومەكتەستىڭ» دەگەن ماسقارا سۇراقتار قويىلدى. سونى مويىنداماعانىم ءۇشىن مىنا ءبىر كوزدەن ايىرىلدىم. ۇرىپ-سوعىپ مەنەن ۇلتشىل جاساماق بولدى. «ەكى كوزىمدى ويساڭ دا، بۇل حالىقتى ۇلتشىل دەي المايمىن. بۇل ءسوزدى كەسەك تاستاي كەز كەلگەن جەردە لاقتىرا بەرەتىندەردىڭ ارعى جاعى شيكى» دەدىم.
ءسوز نەدەن شىعىپ كەتتى ءوزى، الگى «تامىر» دەگەننەن ەكەن عوي. مەن مىنا قاسىمدا وتىرعان تامىرىم — نارعازىم ءۇشىن، ونى دۇنيەگە اكەلگەن حالىق ءۇشىن توست كوتەرەمىن، — دەدى شودىر.
— ناعىز فيلوسوف مىنا سەن، — دەپ كەلىپ ءجۇسىپ شودىردىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. ەڭكىلدەپ جىلاعىسى كەلىپ تۇرعان نارعازىعا قاراپ:
— ناكە، ناكە، باتىر ادام سويتە مە ەكەن. سابىر، سابىر، — دەدى. نارعازى كۇلە جىلاپ ەكەۋىن بىردەي قۇشاقتادى. وتىرعان جۇرت ءبارى تىكەسىنەن تىك تۇردى. قايشانىڭ كوزىنەن ءباتيما تارام-تارام جاستى كوردى. «سەنىڭ دە وشكەنىڭ جانىپ، جوعالعانىڭ تابىلار. وڭدى ءبىر زامان لەبى ەستى ەمەس پە. اقىلجانىڭنىڭ قاسىندا قالعانىڭا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەت» دەدى ىشىنەن. اقىلجان مەن قايشاعا، ۋىزداي ەكى ۇلىنا قاراپ تۇرعاندا قاسىنا ءجۇسىپ كەلىپ قالىپتى.
— سىزبەن سوعىستىرۋعا بولار ما ەكەن؟
وسى ءبىر ءتاتتى سەزىمنىڭ تۇتقىنى بولىپ تۇرعاندا ءباتيمانىڭ الدىندا جاتقان قوي ءدۇر ەتە قالدى. ءبىر توبى ءبولىنىپ وزىنە قاراي جوڭكىلدى.
ءباتيما جاپادان جالعىز ساسقالاقتاپ وز-وزىنەن سويلەپ ءجۇر.
— ءشايت، ءشايت، — دەپ ايعاي سالدى. قويلار ۇركە-مۇركە داۋىس شىققان جاققا قاراي ۇيلىقتى. تىك قۇلاق كوك قاسقىر اناداي جەردە ەدىرەيىپ تۇر. قويعا ءبىر، قويشىعا ءبىر قارايدى. ايەل دەيىن دەسە باسىندا تىماق. ول تاعى ءبىر تاپ بەرسە، مىنا وتاردان تۇپ-تۇگەل ايىرىلۋى مۇمكىن. بۇرىنعى ون جىلىنىڭ ۇستىنە شىمىرىكپەستەن قوسىپ كەلىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى مۇندا. سورلىعا — توقپاق دەگەن سول. وسى وي كەلگەندە، جاڭاعى ءتاتتى قيالدان تۇك تە قالماي ۇشتى دا كەتتى. ەندى بار كۇشىن دالا تاعىسىنا قارسى ايبات كورسەتۋگە جۇمساماق.
— ايتاق، ايتاق، — دەپ قاتتىراق ايعاي سالدى. كوڭىلسىز بۇلكىلگە سالىپ قاسقىر كەيىن بۇرىلعانداي بولدى. كۇن ەڭكەيگەن ەكەن، وتاردى لاگەرگە قاراي قايىرۋ كەرەك. وياۋ تۇرىپ كورگەن الگى ءبىر ءتۇسى قايتادان جىلت ەتتى.
— سىزبەن سوعىستىرۋعا بولار ما ەكەن؟
ءجۇسىبى كوز الدىنا قايتا كەلدى. تىك قۇلاق قاسقىر ەدىرەڭ ەتىپ تۇرا قالدى. كينونىڭ كادرىنداي الما كەزەك اۋىسقان بۇل كورىنىستەر جانىن بىرەسە جۇباتىپ، بىرەسە دىرىلدەتىپ كەلە جاتقاندا الدىنان لاگەر، ۇيىندەي ۇيرەنشىكتى بولىپ قالعان كارلاگ-ى كورىندى.
مالىباي اقىلجانداردان كەلىسىمەن دامەلى جولعا جينالدى. قايتكەندە نارعازىنى ءبىر كورىپ قايتپاق. قىستىڭ كۇنى، قار قالىڭ. قولعا قاراعان شۋلاعان مال. كەڭەسجان مەن امانگۇل دە جاس. بىرەۋىنىڭ ساباعى، بىرەۋىنىڭ تاماعى دەگەندەي. نە ىستەيدى ەندى؟ جاسى ۇلعايعان شاعىندا وندا تارتسا — وندا، مۇندا تارتسا — مۇندا جەتپەيتىن كۇيگە تاپ بولدى. زەينەپتى نە دە بولسا كوشىرىپ الۋى كەرەك. بارىنەن دە جۇرەگىن سىزداتىپ بارا جاتقانى — نارعازىنى كورە الماي قالام با دەگەن كۇدىكتى سەزىم. ونىڭ تەمىر شارباقتىڭ ار جاعىندا وتىرعانىن ەلەستەتكەندە ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەدى.
كورشىلەرىندەگى بەس كەلىنشەكتى جيىپ الدى. ءبىر-بىر كۇننەن بىزدىكىندە كەزەكشى بولاسىڭدار دەپ تاپسىرما بەردى. كەرەك بولسا، كۇيەۋلەرىڭە دە ايتام. مەن كەلگەنشە ەكى بالام مەن كۇيەۋىمنىڭ قاباعىن شىتتىرماڭدار. ءبارى بايەك بولىپ كەلىسىپ جاتىر. جازداعىداي ەمەس، كولحوز جۇمىسىنان قولدارى بوس. جالعىز تۇقىم تازارتۋ عانا. مۇنىڭ ءوزى دە مىناۋ قىستا ايەلدەر ءۇشىن جەنىل بوپ تۇرعان جوق. تاستاي سۋىق قامبادا قوربيىپ كيىنگەن كۇيلەرى ءبىر قامبادان ەكىنشى قامباعا ارقالاپ تاسيدى. كەشكە دەيىن قاپ كوتەرۋ وڭاي ما؟ ۇيلەرىنە ۇشىپ-جىعىلا جەتەدى.
تۇقىم تازالاۋدان بوس كۇندەرى مالىبايدى بالالارىمەن باعۋعا كورشى ايەلدەردىڭ ءبارى دە ءسوز بەردى. نارعازىداي باۋىرى ۇستالعان سوڭ جاناشىرلىق بىلدىرۋلەرى دە بار وندا. العاش ەستىگەندە دامەلى جىلاپ ءجۇردى، جاسىپ ءجۇردى. ەلدىڭ ءبارى باسقارما كۇمىسبەكتىڭ كەراۋىز قاتىنىنداي ويلايتىن شىعار دەپ قالدى. جوق، بايقاسا، نارعازىنىڭ قامالۋى بۇعان دەگەن قۇرمەتتى وسىرە تۇسپەسە كەمىتپەپتى. نارعازىنىڭ ءوزىنىڭ دە قۇرمەتتىلىگى شىعار ول.
جاتسا-تۇرسا ەسىنەن كەتپەيتىنى نەمەرە قاينىسى قوسپانبەت. ۇشتى-كۇيلى اشارشىلىق جىلى ءبىر تۇندە ۇي-ىشىمەن جوق بوپ كەتتى. كوز الدىندا اشتىقتان جان تاپسىرعان ەكى بالاسىن كومگەن جەردەن جانى تۇرشىكتى مە ەكەن، ايتەۋىر، جىم-جىلاس. ايعانىم كەلىنى بولسا وزگە ايەلدەرگە كۇنىن سالىپ نەسى بار، ءبارىن ءوزى-اق تاپ-تۇيناقتاي ەتەتىن ەدى. مىنا جولعا جالعىز اتتانباي، قوسپانبەتتى ەرتە شىقسا ءتىپتى دۇرىس قوي. قۇداي ولاردى دا قيمادى. ءتىرى مە ەكەن؟ مورت مىنەزدى نەمە، جان سايالار جەر تاپسا، جارادى. بۇل توڭىرەكتە جوقتىعى انىق. مىنە، التىنشى جىل بوپ بارادى، قانشاما سۇراۋ سالدى، ۇشتى-كۇيلى جوق. اشتىق كەپ قازاقتاردى ىشكى رەسەيگە قۋىپ تىققان دەۋشى ەدى. سولاردىڭ قاتارىندا بولسا، جارادى وندا. ەكى-ۇش قايىرىم ورىسشاسى جەتسە، جاراعان شىعار. ۇركىنشىلىك جىلدارى بايقاعانداي، ورىستارعا ءوزى ۇيىرسەك بولاتىن. قاشپاعاندا ءقايتسىن، باسىنداعى ءۇيىن انارباي اقىماق ورتەپ جىبەرسە، ەكى بالاسىن اشتىق جالمادى.
ءۇش باۋىرى دا ءسويتىپ كەتىپ قالۋى كەرەك پە ەدى؟ نارعازى سوندا ۇستالماس پا ەدى. ءبارى ءبىر جازعاننىڭ قولىندا عوي، ايتتى نە، ايتپادى نە. اتامەكەن، اتامەكەن دەپ، مىنە، اقىرى نە بولدى؟
شانامەن بارۋدىڭ كەرەكتىگى — نارعازى ۇستالعان سوڭ، ولار ءتىلىن تىستەپ وتىر عوي، استىق سالمايدى. بىر-ەكى ۇرانى اشتىرىپ، وزدەرىنە دەپ ارنالعان استىقتان ەكى قاپ بيداي، ءبىر قاپ تارىنى الا كەتسە. بيدايدى ۇن تىپ تارتتىرماسا، ولار تارتتىرا دا الماس ءقازىر. اقىلجان ۇكىمەت ات بەردى دەپ شابداردى قايتارىپ جىبەرىپتى. اۋىلناي مىنگەن ات قوڭى جاقسى ەكەن. تورى بيە ءوزى بۋاز، ۇزاق جولعا وبال شىعار. اتتى جەگۋ، دوعارۋى ايەل ادامعا اۋىر-اق. امال نە، قاستا ەركەك جوق. اتتەڭ، قوسپانبەت-اي، جوقتىعىڭ وسى جەردە ءبىلىندى-اۋ. الدىما سالىپ قۋىپ كەتە بەرۋشى ەدىم. اجى تۇقىمىنان التى-اق ءۇي، وندا دا كارى-قۇرتاڭ. قارمىستان قالعان ءبىر شوق گۇلدىڭ الدى ۇسىككە ۇرىندى. قالعانىن مىناۋ مەزگىلسىز كەلگەن سىپىرما ساۋ قالدىرا قويار ما ەكەن؟ امال نە، بارماسا بولمايدى، نە كورمەگەن دامەلىسىڭ. نارعازىدان جانىم اۋليە ەمەس. تاۋەكەل!
مالىباي بايعۇس ءبىر تۇندە بيدايدى تارتتىرىپ اكەلدى دە، جولعا شابداردى ازىرلەي باستادى. شانانىڭ باس جاعى قاڭسىپ، تابان تەمىرى بوساعان ەكەن، ونى ۇستاعا اپارىپ جوندەتتى. ۇيدەگى ەڭ ءبۇتىن قاپتارعا ۇرانى اشىپ، استىقتى سالدى. تارى سابانىنىڭ شىنىندا قاسيەتى بار ەكەن، جەرگە جارتى كەز تون قاتسا دا، ۇراداعى استىق قۇپ-قۇرعاق. تىڭعا سالعان باستۇمانىڭ اقتارىسى باداناداي، كوزدىڭ جاۋىن الادى. جول تۇسسە، جاقسى، ارادا ءبىر قونىپ بارىپ قالار ەدى. اتتەڭ، سەرىك بولمادى-اۋ. انتوننان ارى ستانسياعا استىق تارتقان لاۋ كەزدەسىپ قالار مۇمكىن.
انتون دەگەندە ەسىنە شودىر تۇسسە، لاۋ دەگەندە ويىنا قارا اتان كەلدى. مىناۋ قىستا ۇزاق جولعا تاپتىرماس كولىك تۇيە عوي، شىركىن. كوپ باپ تا كەرەك ەمەس. قالىڭ قاردى سۋ جارعان كەمەدەي ەسىپ وتىرادى. اشارشىلىق جىلى كولحوزدا ءشوپتىڭ جوقتىعىنان العاش وپات بولعان قارا اتان دامەلى ءۇشىن تۇيە مالىنىڭ ەڭ سوڭى سياقتانىپ كەتتى. بۇل تۇلىكتى ەسكە سالاتىن مالىباي مەن اقىلجاننىڭ اندا-ساندا كيەتىن بيازى توقىلعان تۇيە ءجۇن شەكپەندەرى. قايشا قانشا پالتە ساتىپ اپەرسە دە، اقىلجان ولاردى شەكپەنىنە تەڭگەرمەي ءجۇردى. ءارى جەڭىل، ءارى سۋلىق.
ءسويتىپ، قارا اتان دا جوق، قوسپانبەت تە جوق. تۇرعانبەكتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز قارا قىزى دامەلى عانا بار. وعان دا مىناۋ ايازداي قارىعان اۋىر جاعداي جەر ورتاسىندا، ەگدە شاعىندا كەز بولدى عوي. جاستىق بولسا، ءبارىن دە كوتەرەر ەدى-اۋ. چەركەش قورعانىسىنىڭ قيىندىعىن بىلدىرمەگەن قايران سول شاق قول بۇلعاعالى قاشان. نارى، نارعازى مۇنداي كۇيگە قالاي ءتۇستى، ونىڭ ادام الدىندا دا، قۇداي الدىندا دا كىناسى جوق ەدى عوي. قيسايىپ بارا جاتقان مىناۋ دۇنيەنى تۇزەيتىن جان بار ما؟ نارعازىنىڭ ۇستالعانى دامەلىنىڭ جانىن وسىلايشا ىشقىنتاتىن سەكىلدى.
ەكى كۇنگى ازاپتى جول ارتتا قالدى. لەپسى ستانسياسىنداعى ەرعازىنىڭ ءۇيىن سۇراي-سۇراي ارەڭ تاپتى. ءبىراق الدىنان كىشى باۋىرى شىعا العان جوق، ونىڭ بالا-شاعاسىنان دا ەشكىم كورىنبەيدى. قاقپا الدىنان ورىستىڭ ەگدە تارتقان ەر-ازاماتى كورىندى.
— بۇل ءۇي بىزدىكى، ءبىز مۇنى ساتىپ الدىق، — دەدى ول جارتىسى قازاقشا، جارتىسى ورىسشا. — ولار كوشيەۆات بولگانسكيي.
— سولاي بولماسا جارار ەدى-اۋ دەگەن دامەلىنىڭ ويى ءدال كەلدى. قورىققان عوي، ءبىرجولا قارالارىن وشىرگەن عوي. دامەلى سۇيەگى سول جەردە قالسا دا، نكۆد-نىڭ قاقپاسىنان شىقپاۋعا بەل بۋدى. مۇندا دا تۇمسىعى تاسقا تيگەن بالىقتاي ەسەڭگىرەدى. وسىدان ەكى كۇن بۇرىن نارعازىنى ون جىلعا سوتتاپ، سىبىرگە الىپ كەتىپتى. مىناۋ ۇيدەن ءبىر اۋىز جاۋاپ الۋدىڭ ءوزى قيامەتتىڭ قايىمى ەكەن. سۇپ-سۋىق سۇستى ادامدار. ەرىندەرىنىڭ ۇشىمەن عانا ارەڭ سويلەسەدى.
— حالىق جاۋلارىنا قايىرىم جوق، كىمى بولاسىز؟ — دەپ اقىردى بىرەۋى.
— اپكەسى بولامىن. سەنىڭ دە تۋعان-تۋىسقانىڭ، اكە-شەشەڭ، اپا-قارىنداسىڭ بار شىعار. مۇسىلماننىڭ بالاسى ەكەنسىڭ ءجونىڭدى ايتشى.
— مۇسىلمان، كاپىر دەپ بۇل ۇيدە بولمەڭىز. باۋىرىڭىز ءبارىمىزدى بوقتاپ، قىرىپ-جويىپ كەتە جازدادى. باياعى سويىلدىڭ زامانى بار دەيتىن بولسا كەرەك.
— اشىنعان عوي. جازىقسىز جاپا شەكسە، كىم دە بولسا سويتەر.
— ول ەڭ ءقاۋىپتى جاۋلار ەسبەرگەنوۆپەن، بەلوزەروۆپەن بايلانىستى بولعان. ءبارى دالەلدەندى، ءوزى دە مويىندادى. سول ءۇشىن جازاسىن الدى. كەتتى كەتەتىن جەرىنە.
— ءتىرى عوي، ايتەۋىر، اتىپ تاستاعان جوقسىڭدار عوي؟
— ءسىز دە باۋىرىڭىز سەكىلدى كوكجالسىز با دەيمىن. ءتىپتى سەسكەنبەي سۇراق قوياسىز: اتىلعانىڭىز قالاي؟
— ويباي-اۋ، كۇندە گازەتكە جازىلىپ جاتىر عوي. اناۋ اتىلدى، مىناۋ اتىلدى دەيدى. سول قاسىرەتكە ول دا ۇشىرادى ما دەگەنىم عوي. ءبىر سۇراق بەرەيىن، قاراعىم. سوعان جاۋاپ بەرشى.
— ال بەرىڭىز؟
— وسى نكۆد سوۆەت وكىمەتىنە قاراي ما؟
كوزى قانتالاپ كەتكەن جىگىت:
— وسى سۇراعىڭىزدىڭ وزىندە شيكىلىك بار. بىلە بىلسەڭىز، بۇل كۇندە نكۆد-دان ارتىق سوۆەت وكىمەتىنىڭ سويىلىن سوعاتىن ەشكىم جوق. ەگەر نكۆد بولماسا، مىنا جاۋلار نە ىستەر ەدى سوۆەت وكىمەتىنە؟ قۇلاتار ەدى، تۇسىنەسىز بە؟ — دەدى اكىرەڭدەپ.
— ءيا، سويىل ەكەندەرىڭ راس.
— دامەلى اۋىر كۇرسىندى.
— نە دەدىڭىز؟
— ءوزىڭنىڭ ءسوزىڭدى قايتالادىم. سويىلىن سوعامىز دەدىڭ عوي.
— جوق، جوق، مەن انشەيىن، — دەدى ول جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ. — قازاقتا سونداي بەينەلى ءسوز بار ەمەس پە؟
سوندا بۇلاردىڭ ءوزى دە بىر-بىرىنەن كۇدىكتەنەتىن بولعانى ما؟ باسقالارعا نە سورىم. ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلماي، بىر-بىرىنەن ۇركىپ تۇراتىن كۇن تۋدى عوي. بىرىن-بىرىنە اڭدىتىپ قويعان با؟ انەۋكۇنى اۋىل اراسىنان ءبىر اڭگىمە قۇلاعىنا جەتكەن. كورشى كولحوزدا ءبىر توپ ەركەك باس قوسىپ اراق ىشەدى. ءۇي يەسى قۇيىپ بولعان سوڭ، قوناقتارىنا الىپ قويىڭدار دەگەننىڭ ورنىنا «ال كەتتىك» دەيدى. سونىڭ ىشىندەگى بىرەۋى ەرتەسىنە «پالەنشە، پالەنشەلەر قىتايعا كەتەيىن دەپ جاتىر» دەپ كورسەتىپتى. سول كۇنى كەشتە بولعانداردىڭ ءبارىن قاماۋعا الىپتى. ءوز اۋىلىنداعى اۋسار جاۋرىن دا ءبىراز اۋرەگە تۇسكەن جوق پا. جينالىستا سويلەپ نەسى بار دەسەڭشى.
— كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قاتىنىمىز بوسامايتىن بولدى. بالا-شاعا جايىنا قالدى. ويتە بەرسەڭدەر، سوۆەت وكىمەتى ءبىرجولا وزىنە قاتىن قىلىپ السىن دا.
«سەن سوۆەت وكىمەتىن كەلەمەجدەدىڭ، ءتۇبىڭ شيكى» دەپ جەتى اتاسىنان بەرى قاراي تەكسەرىپ، ابدەن ەسىن تاندىرىپتى. مۇلدە ساسقان جاۋرىن «اينالايىن پالەدەن اۋلاق، بەردىم مۇلدە قاتىنىمدى» دەپ ءتىپتى اسقىندىرىپ الىپتى. سول «پالەدەن اۋلاق» دەگەنى وزىنە پالە بوپ جابىسىپ، ءقازىر تۇرمەدە وتىر. ال جاۋرىن سورلىنى دا كورسەتكەن بىرەۋ بار عوي. مىناۋ جاعداي ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن وزگەرتىپ جىبەردى مە، قالاي؟ قىزعانشاقتار، ءىشى تارلار ەندى جالامەن-اق كۇن كورەتىن بولدى عوي، كورە الماعاندارىن كورگە تىعىپ وتىرادى دەسەڭشى. ءوش الۋدىڭ دا ەڭ وڭتايلى جولىنىڭ تابىلعانى-اي. اقتى قارا دەۋ تۇككە تۇرماي قالدى. ارينە، بۇعان ارلىلار بارمايدى، ارسىزدار عانا بارادى. سوندا ارسىزداردىڭ تۋ كوتەرىپ، شابۋىلعا شىققانى ما. قانشا ساقتانساڭ دا، ول ءبىر جەردەن قاپىسىن تاۋىپ، قاقپانىن قۇرادى دەسەڭشى. وبال-اۋ دەگەن ولاردىڭ ويىنا كەلەدى دەيسىڭ بە؟ باقايشاعىنا تۇرمايتىن سونداي بىرەۋ نارعازىسىنىڭ تۇبىنە جەتتى-اۋ، جەتتى-اۋ. شىنىمەن وزەن تەرىس اققان ەكەن.
— ءدۇلدۇل تاتەسىن كورىسىمەن زەينەپ بەرتىستەگى ازعانا بالىقشى اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ داۋىس سالدى. ەكەۋى نارعازىنى تىرىدەي جوقتاپ ۇزاق جىلادى. كەۋدەنى كەرنەپ، كەپتەلىپ قالعان شەردىڭ تيەگىن اعىتىپ جىبەردى دەيسىڭ. ءۇش كۇن بويعى ۇزاق جولدىڭ شارشاتقانى ما، الدە مىناۋ مۇڭ ونىڭ دا ساي سۇيەگىن سىرقىراتتى ما، شابدار ات تا باسى سالبىراپ ءبىرتۇرلى جۇدەۋ ءبۇرىسىپ تۇردى. قاسقىر العىش قاراقۇلاق تازى ۇلىپ-ۇلىپ جىبەردى. نارعازى ۇستالعالى ەڭ جەتىمسىرەگەن سول. بىر-ەكى رەت ءتىپتى جوعالىپ كەتىپ، قايتىپ كەلدى. ءيتتىڭ ۇلىعانى مەن ەكى ايەلدىڭ سارناعان داۋسى اۋىلدى تىتىرەنتىپ جىبەردى.
نارعازى دا اتىلعان ەكەن دەپ قالسا كەرەك، ادامدار دەرەۋ جينالا قالدى. بۇلار ەكەۋى ءالى دە جىلاي بەرەتىن بە ەدى، ءوزىنىڭ بالجان شەشەسى كەيىپتەس ءبىر كەمپىر:
— ءتايت، جوق سۇمدىقتى شىعارىپ بۇلارىڭ نە؟ مىناۋ اپاق-ساپاقتا جامان ىرىم باستاماڭدار، ءتىرى ادام كەلمەي مە، — دەدى. وسى ءسوز دامەلىنى سەلت ەتكىزدى. ءبىراق ساعىنىپ قالعان زەينەپ قۇشاعىنان جىبەرەر ەمەس.
— جۇرتتا قالدىم دەپ ەدىم، ىزدەپ كەلگەن ەر تاتەم، ەندى سەنەن قالمايمىن. ءبىر كۇن كەشىككەنىڭىزدە نكۆد-عا بارىپ، مەنى دە ۇستاڭدار، مەن — جاۋدىڭ ايەلىمىن، اتساڭدار دا ازاماتىمنىڭ قاسىندا اتىڭدار دەگىم كەلدى. نارعازىدان قالىپ، قۋ قۇرساق مەن نە تىرلىكتى قىزىق ەتەم، — دەپ زارلايدى.
زەينەپتىڭ «قۋ قۇرساق» دەگەن ءسوزى دامەلىنىڭ جۇرەگىنە بىزدەي قادالدى. بالا كوتەرمەگەنىن قاتتى قايعىرسا دا، ءبۇيتىپ اشىق اشىنعانىن كورمەپ ەدى. مىناۋ جاعداي عۇمىر بويى جۇرەگىن سىزداتقان جاندى جارانى ءتىپتى جالاڭاشتاپ جىبەرگەندەي بولدى. «ەر ورتاق، جەر ورتاق» دەيدى قازاق. سول ورتاقتىعىن ات جالىن تارتىپ مىنىسىمەن سەزىنگەن نارعازى ءوزىنىڭ ۇرپاقسىزدىعىنا اسا ءمان بەرمەيتىن-دى. قارمىس اۋىلىندا تۋعان بالانىڭ ءبارى، قالا بەردى تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ ۇرپاعى تۇگەل وزىنىكىندەي بوپ كورىنۋشى ەدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە كورمەيسىڭ بە، شەشە قاسىندا قالعان بىرەۋى جوق. اللا اياماعان سوڭ، ادامنىڭ الدارقاتقانىنا، نە پايدا؟ «قۋ قۇرساق» دەپ ءوزىن-وزى قارعاعانى اششى شىندىق-اۋ.
دامەلىنىڭ كوز الدىنا «مەن نارعازينوۆپىن» دەپ دومالاپ شاۋىپ جۇرەتىن كەڭەسجانى كەلدى. ءوز جاتىرىنان شىقسا دا، وزەگى تالىپ تۇرعان مىنا زەينەپكە ءبىرجولا قيعىسى كەلدى. مىناۋ ءسوزى سۇيەگىنەن ءوتىپ كەتتى عوي. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرمەتىنە وسىلاي اتاڭدار دەپ، اتىن قويعان دا نارعازىنىڭ ءوزى ەدى. سول كەڭەس وكىمەتى نە كورسەتتى، تۇرمەگە ونى نەگە سالادى؟ نارعازى دا، ءوزى دە قۇدايداي سەنگەن ادىلدىكتى تۇنشىقتىرىپ وتىرعان كىم؟ مىناۋ ادىلەتسىزدىكتىڭ سويىل سوعارلارىن قاپتاتىپ جىبەرگەن كىم؟
سولاردىڭ كەسىرىنەن اناۋ الاڭسىز كوڭىل، جاس جۇرەك كەڭەسجان دا بۇل كۇندە جاسىپ ءجۇر. «سەن — جاۋدىڭ بالاسىسىڭ» دەپ وقۋشىلاردىڭ اراسىنان كوزگە شۇقيتىندار كوبەيىپ كەلەدى. وقۋشىلارعا نە كىنا، جاس بالشىق سەكىلدى ولار قالاي يلەسەڭ، سولاي كەنەدى. پاك كوڭىل نە ايتساڭ، سوعان سەنەدى. كۇمىسبەك باسقارمانىڭ كەراۋىز قاتىنى دا بىلش ەتكىزىپ بەتكە باسقان جوق پا.
ءتىرى ءپانيدىڭ ىشىندەگى ادالى مالىباي دا نارعازىنىڭ اتى اتالسا، ءقازىر جان-جاعىنا الاقتاپ قالادى. اتىن ەستۋدەن قورىققانى ما؟ ءبىر كەزدەگى ءپىر تۇتقان نارعازىسى ەمەس پە ەدى. ادام جونىندەگى قالىپتاسقان پىكىردى وزگەرتۋ قانداي وڭاي. اناۋ گازەت دەگەندەردىڭ ءسوزى قۇدايدىڭ سوزىندەي. كۇندە شۋلاپ جازىپ جاتقان سوڭ، جۇرت يلانباي قايتەدى. قۇراننىڭ تاڭباسى دا قاعازعا تۇسكەن سوڭ كۇش العان عوي. قاعازعا جازىلعاننان قۇدىرەتتى ەشتەڭە بولماي تۇر. قاعاز قالاسا، قالپاقتاي تۇسىرەدى، تۇتقىن دا ەتەدى، ۇستىڭنەن ارىز جازىلدى، قوشتاسا بەر اۋىلمەن. باياعىدا، سوناۋ ەسكى زاماننىڭ وزىندە نەبىر شيەلەنىسكەن داۋلاردى ءوزارا بەتتەستىرىپ، كىنالاستىرىپ، ءبىرىنىڭ الدىنا ءبىرىن مويىنداتىپ شەشپەۋشى مە ەدى. «الدىنا كەلسە — اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەگەن ءسوز سودان قالسا كەرەك. كازىر ءبارى جىم-جىلاس قۇردىمدا جاتقان قۇپيا بىردەڭە. بۇگىن بار ادام ەرتەڭ جوق. ءبارى قاعازداعى قۇپيا. اڭقاۋ حالىق باس شۇلعۋدان باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. جاپا-تارماعاي جاپتىرىپ جاتقان دا سول قاعاز. ءۇش ادام قول قويسا، ءبىتتى، تاعدىرىڭ شەشىلدى. نەعىلعان ادامدار ول، تەكسەرىپ جاتقان جان بار ما؟ ەگەر دە ارام ويلى ارامزالار باس قوسىپ قالسا شە؟ قانشا تىپىرلاساڭ دا قارا ماشينانىڭ كومەيىنە كىرىپ جۇرە بەرگەنىڭ بە؟ ول سونشاما نەگە تويىمسىز؟
بۇل جۇمباقتىڭ شەشىمىن تابار دامەلى مەن زەينەپ ەمەس-تى. ولاردىڭ ءالى كەلگەنى ەكى كوزدەرى، ودان سورعالاعان قاندى جاس. ەندى ەر-ازاماتتان ايىرىلعان سوڭ، بىر-بىرىنە قايتسە سۇيەۋ بولۋدىڭ قامىن ويلاماقشى. جانعازى مەن ەرعازىنىڭ جان ساۋعالاپ، تۇرىلە ۇي-ىشىمەن كوشىپ كەتكەنىن دامەلى بۇل جەردەن ەستىدى. سول دا دۇرىس شىعار. نارعازىسىنىڭ سولاي ەتپەگەنى-اي، ونىڭ قولى ۇزىنداۋ، قارەكەتى ءتىپتى شيراقتاۋ ەدى عوي. اشتىق وسىناۋ تۇبەككە اكەپ تىققاندا دا ءبىراز اعايىندى امان الىپ قالعان سول ەمەس پە ەدى. ەندى اشتىقتىڭ تىرناعىنان قۇتقارعان اعايىندارى وزىنە قول ۇشىن دا بەرە المادى. سوندا مىناۋ پالە اشتىقتان دا زور بولعانى ما؟ ءبارى جوعارىدان ايتىلادى، جوعارىدا تاعدىر شەشىلەدى. اتام زاماننان بەرى جاراتۋشى جوعارىدا، ول نە ايتسا، سوعان كونەسىڭ دەپ، سول جاراتۋشىعا تابىنىپ وسكەن اڭقاۋ دا قاراڭعى حالىققا جاڭا زاماندا دا «جوعارى» دەگەن ءسوز قۇداي سوزىڭدەي بولىپ ەستىلەدى. جوعارىدان كەلدى دەسە، زىر جۇگىرىپ بايەك بولادى، الدىندا قۇرداي جورعالايدى، جوعارىدان ايتىلدى دەسە، باسىن تۇزاققا ءوزى ۇسىنۋعا ءازىر. ءاۋ، سول جوعارىدا وتىرعانداردىڭ ءبارى اۋليە مە؟ ءبۇيتىپ كۇماندانۋشى ءبىر جان بولعان جوق. باس كوتەرەرلەردى بىرتىندەپ بۇتاعان سەكىلدى.
ءتىپتى اۋىلداعى ەڭسەلى دەگەن ازامات نارعازىعا تۋعان كۇن مىناداي. نە جازىعى بار ەدى سونشا؟ ون جىل ايداۋ! كەدەي تابىنىڭ كەگى سول كەدەيلەردىڭ سويىلىن سوققانداردان الىنباق پا؟ شىن قاناۋشىلار باياعىدا-اق باراتىن جەرىنە باردى، الاتىن جازاسىن الدى ەمەس پە. ەندى الگى ءسوسياليزمىن دۇرىستاپ ورناتا بەرمەي مە!
كۇن ويلا، ءتۇن ويلا، دامەلىنىڭ تۇسىنىگى وسى، تۇسىنبەيتىنى دە وسى. الىپ كەلگەن ەكى قاپ ۇن، ءبىر قاپ تارىنى نارعازىنىڭ جولىنا بالىقشى اۋىلىنا قۇدايى عىپ تاراتتى دا، زەينەپتى تىك كوتەرىپ، باستۇماعا كوشىردى دە كەتتى. نارعازىنى ءبىر كورسەم دەگەن ارمانىنا قۇداي جەتكىزبەدى، ولە-ولگەنشە ەندى ەڭ بولماسا زەينەبى قاسىندا بولسىن. كەڭەسجانىن قولىنا بەرىپ، بولەك ءۇي ەتىپ شىعارادى. نارعازىنىڭ ءتۇتىنى وشپەسىن، ايتەۋىر.
جاڭا سالىنعان جولدان سول بۇرىس بولسا دا، قايتاردا بالجان شەشەلەرىنىڭ كۇمبەزىنە سوعۋدى ەكەۋى دە ءجون كوردى. جانىنداعى جاڭالىق دەگەن كولحوزدا ءبىر مالدى سويىپ تاراتپاققا كەلىستى. سول ءۇشىن دە بالىقشىلارعا ۇلەستىرگەن مالدىڭ ىشىنەن اق باس قارا قويدى ادەيى تىرىدەي شاناعا سالدى.
— كۇيكى تىرشىلىكپەن ءجۇرىپ، انامىزدىڭ باسىنا قۇران وقىتتىراتىن ءداستۇردى دە قويىپ كەتتىك. سول ءۇشىن سازايىمىزدى تارتىپ جاتقان شىعارمىز، — دەدى زەينەپ.
— انانىڭ قاھارى ما، اللانىڭ قاھارى ما، ادامنىڭ قاھارى ما، بىلىققان ءبىر دۇنيە بولدى عوي. كيەلى ادام ەدى، بىزگە وكپەلەگەن شىعار، — دەدى دامەلى.
ول العاش شاناعا جاتتىعا قويماعان شىبىقجيرەنمەن الىسىپ ءبىراز شارشاعان-دى. سالت مىنگەنگە عانا ۇيرەنگەن جانۋار بەرتىستەن شىعاردا شانانى ءبىراز تەپكىلەپ، قياپاستانىپ جۇرمەي قويدى. دامەلى اشۋى كەلىپ، ونى ءبىراز ومبىعا سالدى. قان سورپا بوپ تەرلەپ، قارعىلاۋعا شاماسى كەلمەي، اقىرى زورلىقشىنىڭ دەگەنىنە كوندى. دامەلى اياپ كەتتى. باۋىرىنىڭ تاقىمىندا سىناپتاي سىرعيتىن قايران جىلقى قامىت كيىپ، قوس تارتەنىڭ اراسىندا قىسپاققا ءتۇستى. ارتىنداعى شانانىڭ سىرىلداعان، شيقىلداعان داۋسىنا دا ۇيرەندى. وعان كەرەگى ەركىندىك قوي. قيقاقتاسام، تاعى ومبىعا سالا ما دەپ قورقاتىن سياقتى ەندى. توقپاعى كۇشتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى، امال نە، تۇلپاردىڭ تۇلعاسىن مىسىقتىڭ كونبىس كەيپىنە الماستىرۋعا تۋرا كەلدى. «سەنىڭ نارعازىڭ دا قامىت كەيپىنە تۇسكەن سوڭ ءوستىپ قايقاڭ قاققان شىتار» دەدى ىشىنەن دامەلى.
ەندى شىبىقجيرەندى قامشىلاۋعا ءداتى بارمادى. ءتورت اياقتىدان باۋىرىنان قالعان بەلگى وسى شىبىقجيرەن مەن قاراقۇلاق تازى عوي، ەكى اياقتىدان — اناۋ شابدار جەگىلگەن شانادا بارا جاتقان زەينەپ. بەلگى، بەلگى، بەلگى! جاڭا ومبىدا قامشىنىڭ استىنا تۇسكەن دە سول بەلگى.
كونسەڭ - جونىڭە، كونبەسەڭ — قامشى. نارعازىنىڭ دا كورگەن كۇنى وسى شىعار. قاراقۇلاق تا بۇلك-بۇلك جەلىپ، ەرىپ كەلەدى. بۇلار تۇرا قالعاندا شوقيىپ ول دا وتىرادى. ارتىنا قارايدى دا، جوتەلىس ۇرىسكە سالادى. «ايەل ازاردا — جۇرگىش، تازى ازاردا — ۇرگىش» دەۋشى ەدى. مىناۋ قاراقۇلاقتىڭ اۋىلداعى توبەتتەي مىنەز كورسەتكەنى قالاي؟ تازىنىڭ ۇرگەنىن جاقسى ىرىم سانامايتىن نارعازى مۇنداي كەزدە ونى قامشىنىڭ استىنا الاتىن. بۇعان دامەلى دە، زەينەپ تە بارعىسى كەلمەدى، بەلگى عوي، بەلگى!
شىبىقجيرەن دە جىمداي، قاراقۇلاقتا جىمداي. سىرعىتقان كۇيى ەكى شانامەن بۇلار «جاڭالىقتىڭ» ءبىر شەتكى ۇيىنە ات باسىن اكەپ تىرەدى. ءجون سۇراسقان سوڭ الگى ءۇيدىڭ شالى جىك-جاپار بولدى.
— الدا اينالايىن-اي، نارعازىنى سادىر، ماتايدا كىم بىلمەيدى. قۇداي ايداپ كەلگەن قۇتتى قوناق بولدىڭدار، — دەدى.
بۇلار سۋىققا توڭعان كۇيى الدىنا شايدى جاڭا الا بەرگەندە ۇيگە جاس جىگىت كىردى. قاباعى سالىڭقى، ەرنىنىڭ ۇشىمەن امانداستى. وسىندا بريگادير بولىپ ىستەيدى ەكەن.
— قوناق اپايلار، ۇيات تا بولسا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. سىزدەر بۇل ۇيگە قونباڭىزدار. ۋاقىت قيىن. نارعازىنىڭ اپكەسى مەن ايەلىن قوندىرىپتى دەگەندى بىرەۋ بىلسە، وندا مەن ەرتەڭ قۇريمىن. ول كىسى ۇستالعان ادام عوي. ماعان جان كەرەك.
دامەلى دە، زەينەپ تە توبەسىنەن بىرەۋ تاستاي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءتىلى بايلانعانداي ۇندەرى شىقپاي قالدى. وزگە قورلىق ازداي، مىنا قورلىق ءتىپتى جەرگە تىعىپ جىبەردى-اۋ.
— قاراعىم-اۋ، مىناۋىڭ سۇمدىق قوي. قازاق بولۋدان قالعانبىز با؟ ەستىگەن قۇلاقتان ۇيات ەمەس پە. اناۋ ىرگەڭدە تۇرعان بالجان بايبىشەنىڭ ارۋاعىنان قورىقساڭشى، - دەپ بەزىلدەدى شال. — سەنىڭ ەمەس، مەنىڭ قوناعىم دەشى.
— اكە، سەن نە بىلەسىڭ؟ تالايدى ەستىپ جاتىرمىز. ۇيات ەمەس، جان كەرەك. باستىڭ اماندىعى كەرەك.
دامەلى بەزەك قاققان قارياعا قاراپ:
— اقساقال، تاۋسىلماڭىز. بالاڭىزدىكى دۇرىس. ءبىز دە قىرسىعىمىزدى تيگىزبەيىك. سول شەشەمىزدىڭ باسىنا بارىپ قونارمىز. ودان باسقا پانا جوق ەكەنىن ءوزىمىز دە بىلەمىز. كوشىپ كەلە جاتىرمىز عوي، كيىز-تەكەمەتىمىز بار. مىناۋ ەكى اتقا ءبىراز ءشوپ بەرسەڭىز بولدى. ەندى جاۋ الا قويماس. السا، بىزگە دەيىن كەتكەندەردەن اۋليەمىز بە؟
— مىنا قاقاعان ايازدا بەيىت باسىنا قونباقسىڭدار ما؟
— قۇداي باسقا سالعان سوڭ امال بار ما؟
دامەلى قىسىلعان، تارىققان كەيىپ كورسەتپەدى. ەر ادامشا قايراتتانىپ، ەكى اتتى لەزدە جەگىپ جىبەردى. شالدىڭ قورا ۇستىنەن تاستاعان ءشوبىن نىعىرلاپ شاناعا باستى.
— بالاڭىزدىڭ باسىن قورعاعانى دۇرىس. سول ساقتىق جەتپەي سورلاعان جاندارمىز ءبىز، — دەدى تاعى.
شال بايعۇس نارعازىنى ءوزى ۇستاتقانداي كىنالى كەيىپكە ەندى. وعان جىبەرسەڭ، قورانىڭ توبەسىندەگى ءشوپتى تۇگەل تۇسىرۋگە ءازىر.
ەكى اتتى شانالى اۋىلدان اسا قاشىق ەمەس زيراتقا بەتتەدى. دامەلى ونىڭ ىعىندا شانالاردى دوعاردى. ەكى تەكەمەتتى ەكى اتتىڭ ۇستىنە جاپتى. تەمىر تور تەرەزەسىنەن زيراتتىڭ ىشىنە ءۇڭىلىپ ەدى، كادىمگى ءۇي، قۇپ-قۇرعاق. پەشى جوقتىعى دەمەسەڭ، ءبىر تۇنگە پانا بولۋعا ابدەن جارايدى.
— ويبۋ، ەسىگىن قايتىپ اشتىق؟
ۇلكەن قارا قۇلىپتى كورگەندە، دامەلى وسىلايشا ىشقىنىپ كەتتى.
— ءقازىر، — دەدى زەينەپ. — نارعازىنىڭ دۇنيەسى سالىنعان ساندىقتى اشتى. سونىڭ تۇبىندە اق ورامالعا وراۋلى جاتقان اۋىر كىلتتى اكەلدى. تات باسقان قارا قۇلىپ، العاش ۇستاي العاندا دامەلىنىڭ قولىن قارىپ جىبەردى. ساقىلداپ تۇرعان مىنا اياز قويسىن با؟
— ۇسىناقتىلىعىڭنان اينالايىن. زيراتتىڭ كىلتىن الا شىعۋ قايدان ويىڭا كەلدى؟
— اپامنىڭ ءۇيى عوي. مەن جوعالماي، ول كىلت جوعالمايدى، — دەدى زەينەپ.
ىشكە كىرىسىمەن ەكەۋى جۇرەسىنەن وتىردى. دامەلىنىڭ «قۇلقۋاللانى» بىلەتىنى بار-دى. قۇران وقىدى. بەتتەرىن سيپاپ بولعان سوڭ ءقابىردى اينالىپ كوردى. اعايىندارىنىڭ كەزىندە ايعاي سالعانىنا قاراماستان، نارعازى اكەسى مەن شەشەسىنىڭ ءبىر جاعىنان وزىنە، ەكىنشى جاعىنان زەينەپكە ورىن قالدىرتقان بولاتىن.
— بۇل ارانىڭ توپىراعى بۇيىرمايىن دەدى-اۋ. — سولقىلداپ جىلاپ جىبەرگەن زەينەپتى دامەلى الا كوزىمەن اتتى.
— ءۇمىتسىز شايتان. امان كەلمەسىنە كوزىڭ جەتىپ تۇر ما، — دەپ زەكىدى. — مانا شالدان ءبىر تۇنگە جەتەرلىك قي سۇراپ العانمىن. اكەل انا شانادان. شەشەمىزدىڭ باسىن كەڭىرسىتەيىك. ءوزىمىز دە جىلىنايىق. قازاندى دا تاپ وسىندا كوتەرەمىز. سوندا ءبىر تۇنگە ءبىزدى قۇداي دا المايدى، ادام دا المايدى.
زەينەپ سىرتقا شىعىپ، بالجان شەشەلەرىنىڭ كۇمبەزىن اينالا شولىپ شىقتى. دۇنيەنىڭ مىقتىسى قىزىل كىرپىش ەكەن عوي. الدەرىنىڭ بار كەزىندە سالدىرىپ قالدىرعاندارى قانداي جاقسى بولعان. كۇمبەزى، ونىڭ ۇشار باسىنداعى ايى تاتتانايىن دەپتى. ەسىگىنىڭ سىرى ابدەن كەتكەن. اعاشى كەۋىپ، ارا-اراسىندا ساۋساق سىياتىنداي ساڭلاۋ بار. ءبىراق مىنا وڭىردە زيرات دەمەسەڭ، مەكتەپتەن كەيىن بۇدان ەڭسەلى ءۇي جوق. باتىس جاتىنا بالالاپ، كوپتەگەن ءقابىر تۇسكەن. وسى اۋىلدىڭ ەلىك قوياتىن جەرىنە اينالسا كەرەك، ءسىرا. باستارىن قارايتۋعا شامالارى كەلمەدى مە ەكەن، ولاردىڭ كوبىسى جالاڭاش جاتىر، تومپاق توبەشىك قانا. تىرىسىندە دە سەركەدەي بولە-جارا ءومىر ءسۇرىپ ەدى جارىقتىق. ولگەندە دە كۇمبەزىنىڭ ۇشىنان مەنمۇندالاپ تۇرعانىن قاراشى. قوندىرماي شىقسا دا، جاڭاعى بريگاديردىڭ جاپىرايعان توقال تامىنان بۇل كوش ىلگەرى. ەڭسەسى تومەندەپ كورمەگەن نارعازىسى ۇستالسا دا، بۇل جەردە دە وزدەرى بيىك تۇرعانداي سەزىندى. نارعازىنىڭ شەشەسىنىڭ كۇمبەزى دەيدى عوي ەڭ بولماسا.
— قايدا جوعالىپ كەتتىڭ، - دەپ ايعايلادى دامەلى.
— مۇندامىن. ءقازىر.
زيراتتىڭ ىشىندە مازداپ قي جاندى. ءتۇتىنى توركوزدى تەرەزەدەن دالاعا شىعىپ كەتتى.
— قويدى ەندى ءوزىمىز سويامىز، — دەدى دامەلى.
— ويپىر-اي، ايەل مال باۋىزدامايدى دەۋشى ەدى. - زەينەپ ۇرەيلەنە سويلەدى.
— كەرىسىنشە، بولىپ جاتقان دۇنيە از با، اللانىڭ ءوزى كەشىرسىن، — دەدى وعان دامەلى.
زيراتتىڭ سىرتىندا ەكى ايەل اق باس قارا قويدى شانادان ءتۇسىرىپ، اياعىن بايلاي بەرگەندە، تىسىر ەستىلدى. ەكەۋى دە جالت قارادى. وگىزگە مىنگەن، جالبىر توندى شال كەلدى قاستارىنا.
— مىناۋ زيراتتان ءتۇتىن نەگە شىقتى، — دەپ كەلسەم. — قاي بالاسىڭدار؟
— وسى بالجان بايبىشەنىڭ ۇرپاعىمىز. باسىنا قۇران وقىتا كەلدىك. ءوزىڭىز كىم بولاسىز؟
— وسىنداعى ءبىر سورلىمىن. جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ زورلىعىمەن اناۋ اسىرا سىلتەۋ جىلدارى وسى كۇمبەزدىڭ باسىنداعى ايدى الام دەپ، جالعىز بالام قۇلاپ ءولدى. سودان بەرى مىناۋ ارۋاقتى بايبىشەنىڭ باسىندا اپتا سايىن قۇران وقىپ، كۇن سايىن كەشىرىم سۇرايمىن. زيراتتىڭ قورىقشىسىنداي بولىپ كەتتىم، قاراقتارىم. اتىم - بولتىرىك.
— باكە، وندا تىلەۋىمىز دۇرىس ەكەن. مىنا قويدى باۋىزداڭىز. وسى كىسىگە ارنالعان مال.
— قاراقتارىم-اۋ، قوي تۇرعاي، بىزدە ءقازىر تاۋىق سويدىرمايدى. ءبىر كەزدە ورتاققا سالامىز دەپ بۇكىل مالدى قىرىپ الدى دا، ەندى سونىڭ ورنىن تولتىرا الماي اۋرە. ءوز مالىن سويعانعا دا «بۇل سوۆەت وكىمەتىنە قاستاندىق» دەپ ايىپ سالادى. اۋەلى قاماپ تاستايدى. سەندەردىڭ بۇلارىڭ ەرلىك.
— جالپى ءوسىر دەگەنى دۇرىس قوي، مالسىز قازاقتا نە كۇن بار؟
— اقساقال، سىزگە ءبىر تىلەك. وسى قويدىڭ ەتى ءپىستى-اۋ دەگەندە ءبىر سوعىڭىزشى. ول كەزدە قاراڭعى دا ءتۇسىپ قالار. ەڭبەگىڭىز بار ەكەن، تۇپ-تۇگەل ەتىن الىپ كەتىڭىز. ءوزىڭىز جەڭىز، وزگەگە تاراتىڭىز، قۇدايى مال عوي.
الگى شال ۇزاق قۇران وقىدى. مىناۋ ءۇش پەندە نەعىپ وتىر دەگەندەي، شىبىقجيرەن مەن شابدار قۇلاقتارىن قايشىلايدى. الدارىنداعى ءشوپتى كۇرت-كۇرت شايناپ تۇر. قاراقۇلاق تازى زيرات تۇبىنەن سول عانا جەردەن شىققان تۇلكى ءىزىن كورىپ، تىپىر قاقتى. جەردى يىسكەپ، يىسكەپ جىبەردى. مىناۋ پەندەلەر وزىنە، جاڭا تۇسكەن تۇلكى ىزىنە پىشتۋ دا دەيتىن ەمەس قوي.
تازى ەلەڭدەگەن كەزدە شىبىقجيرەن دە ءۇش-تورت رەت قوزعالاقتاپ، بوسات دەگەندەي قىلدى. ەكەۋىنىڭ ىشتەي ءبىر ۇندەستىگى ويناپ كەتكەندەي سەزىلدى.
ءمۇساپىر شالعا دامەلى ءبىر سانىن شيكىدەي بەردى.
— اسىپ جەگەندە انامىزدى ەسىڭىزگە الىپ قۇران وقىڭىز. زەينەپ شاناداعى قازاندى وشاعىمەن الىپ، مازداپ جانىپ جاتقان كيدىڭ ۇستىنە قويدى، قار ەرىتتى. ىشەك-قارىن ارشىماقشى.
— اپامنىڭ ءۇيىن بىلعامايىن، — دەپ ساقىلداعان ايازدا ىشەك-قارىندى دالادا تازارتتى.
دامەلى وكپەسىنەن، باۋىرىنان الىپ، تاعى دا ەت قوسىپ، شاعىن لەگەنمەن قاراقۇلاقتىڭ الدىنا قويدى. اشىعىپ قالعان نەمە، الگى جىنىن قوزدىرعان تۇلكىنى ۇمىتىپ، سالپ-سالپ ەتكىزىپ قوماعايلانا جەپ جاتتى.
قويدىڭ شيكىدەي ءبىر سانى اتام زاماننان تىسىنە ەت تيمەگەن بولتىرىككە جەردەن التىن تاپقانداي بولدى. قوينىنا سيماعان قۋانىشى وگىزگە مىنىسىنەن دە، ونىڭ ۇستىنە جاربيا قالعان وتىرىسىنان دا كوزگە ۇرىپ كورىنىپ تۇردى.
— اقساقال، ەت پىسكەن كەزدى ۇمىتپاسسىز.
— ول نە دەگەنىڭ، قاراعىم-اۋ.
بىلقىپ پىسكەن ەتتى مازداعان قيدىڭ جارىعىمەن ەل ورىنعا وتىرا ۇشەۋى الدىنا الدى. بولتىرىك شال ۇزاق قۇراندى تاعى قايتالادى. ۇيىنەن ۇلكەن اعاش شەلەكتى الا كەپتى. دامەلى ونى تولتىرىپ ءبىر قويدى.
— ءولى رازى بولماي، ءتىرى بەرەكە تاپپايدى. بۇلارىڭ قۇدايعا قاراعاننىڭ ءىسى، — دەدى بولتىرىك. — ءجون، ءجون، دەڭدەر. قۇداي تەگىن جاراتپاعان تۇقىم ەكەنسىڭدەر. ءبارى ورنىنا كەلەر. ءوزىم كورگەن ادامىم ەمەس، ەستىگەنىمدى ايتام. ءبىر ارۋاقتى كىسى بولسا كەرەك انالارىڭ. مىناداي كۇمبەز تۇرعىزعان بالاسىن قولدار، جارىقتىق. نالىماڭدار!
— بۇل جاقتا يت-قۇس جوق پا، — دەدى دالاداعى ەكى اتتان ءقاۋىپ قىلعان دامەلى.
— بالجان بايبىشەنىڭ ارۋاعىنىڭ ءوزى-اق جولاتپاس دالا تاعىسىن. ادام تاعىسى بۇل كۇمبەزدى بۇزباق بولعاندا، سازايىن تارتتى ەمەس پە. بۇدان سوڭ ءسال ويلاندى دا:
— «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا» دەۋشى ەدى، نارعازى ەردى ۇستاتقان قاي زىميان ەكەن، ءا. قۇداي جازاسىن بەرسىن، — دەدى ءمۇساپىر شال.
ءارى اۋزى مايلانىپ، ءارى ۇلكەن شەلەك پىسكەن ەتتى الدىنا وڭگەرىپ، بولتىرىك ۇيىنە كەتتى. ەكى ايەل، ەكى ات، ءبىر تازى بالجان بايبىشەنىڭ قاسىندا قالدى. زيرات باسىنا تۇنەۋ قورقىنىشتى دەۋشى ەدى. مانادان بەرگى جاعىلعان وت، اسىلعان قازان، جەلىنگەن ەت كادىمگى ءۇي ىشىندە وتىرعانداي ەتكەندىكتەن بە، الدە ءوز شەشەلەرىنىڭ زيراتى بولعاندىقتان با، دامەلى مەن زەينەپتى ۇرەي اسا بيلەي قويعان جوق. شاناداعى جىلى-جۇمساقتى استارىنا اكەپ سالدى.
— قاراقۇلاقتى قايتەمىز؟ — زەينەپ ءيتتى ىشكە تۇنەتەمىز بە دەگەندەي كۇدىكپەن سۇرادى.
— بالاسىنىڭ سۇيىكتى تازىسى عوي. يت اق تىلەۋلى بولادى دەيدى. انا ەسىكتىڭ جانىنا استىنا مىقتاپ ءشوپ سال، جىلى بولسىن. جاتقىز دا ۇستىنە جامان تون جابا سال. سارپ ەتپەسە بولدى عوي، — دەدى دامەلى.
— ۇيدە جۇرگەندە سارپ ەتەردە دالاعا شىعىپ كەتەتىن. نارعازى قالجىڭداپ، «ءبىزدىڭ قاراقۇلاق يتتەردىڭ ىشىندەگى تورە تۇقىمىنان» دەپ كۇلىپ وتىراتىن. زەينەپ الدە ءبىر اياۋلى ءسوزدى ەسكە تۇسىرگەندەي، ەلجىرەي ايتتى.
بۇلاردىڭ ءسوزىن ادامشا تۇسىنگەندەي وسى كەزدە قاراقۇلاق سىرتقا شىعىپ كەتتى. ونى كورگەن شىبىقجيرەن وقىرانىپ جىبەردى. زەينەپ كوزىنە جاس الدى. نارعازىسىنىڭ اتى مەن تازىسى قالاي بىر-بىرىنە ۇيرەنىسكەن.
شىبىقجيرەن ءوزى دالاعا شىققاندا دا وقىراندى. كەكىلىنەن، تاماعىنىڭ استىنان سيپادى. نارعازىنىڭ قولىنداي قايدان بولسىن. قاقاعان اياز بولسا دا، دالا سۇتتەن جارىق ەكەن. اينالاسىنىڭ ءبارى اپ-انىق كورىنىپ تۇر. اسپانداعى جۇلدىزدار دا كۇندەگىدەن كوپ، كۇندەگىدەن جارىق سەكىلدى. دالاعا كوپ شىقپاي، ۇيدە بۇيىعىپ قالعاندىكى مە، بۇگىنگى ءتۇن ەرەكشە سەكىلدى. ۇلكەن تەگەنەدەي بولىپ، جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان اي جارىقتى تىپتەن كۇشەيتتى. اۋەلى قاردىڭ جىلتىلداعانى دا كورىنەدى. مەڭىرەۋ زيرات باسىندا ەمەس، ءبىر ءسات ءوز ۇيىنەن شىققانداي بوپ كەتتى زەينەپكە.
دامەلى تاڭعا جەتەتىن قي قالاتتى.
— وتتى وشىرمەيىك. مازداپ جانىپ تۇرسىن.
ەكەۋى وت جانعانمەن تەرەزەسى اشىق، قارا كولەڭكە، سالقىن كۇمبەزدىڭ ىشىندە كيىمشەڭ كورپەگە ورانىپ جاتا كەتتى. اكە-شەشەلەرىنىڭ ءقابىرى وتتىڭ جارىعىمەن انىق كورىنەدى، دوڭكيىپ جاتىر. بىرت-بىرت شايناعان اتتاردىڭ ءشوپ جەسى انىق ەستىلىپ تۇر.
«جىلقى مالىنا ءشوپ شاق كەلمەيدى دەپ، قازەكەمنىڭ قىس بويى تەبىندىككە سالاتىنى بەكەر ەمەس ەكەن-اۋ، ءا» دەدى ىشىنەن دامەلى. ۇيقىسى كەلمەيتىندەي.
— جۇرت ۇيىنە قوندىرۋعا دا قورقىپ، قوينىڭا اكەپ تىقتى، اپا! — دەدى داۋىستاپ.
زەينەپ وزىنە ارنالعان ءسوز بە دەپ، بۇركەۋلى باسىن اشىپ ەدى، ءدۇلدۇل تاتەسى و دۇنيەدەگى اناسىمەن تىلدەسىپ جاتىر ەكەن. وسى ادامنىڭ قاسىندا بولعاندىعىنان با، زيرات ىشىندە جاتىرمىن-اۋ دەپ جۇرەگى اسا لۇپىلدەمەدى. بۇل تۇقىم شەتىنەن، ايەلى دەمەي، ەركەگى دەمەي، تىرەك بولۋعا جارالعان عوي. زەينەپ دامەلىنى مەدەۋ تۇتسا، دامەلى شەشەسىنىڭ ارۋاعىن مەدەۋ تۇتىپ ۇيقىعا بەت تۇزەدى. قورقاقتىعى نارعازىنىڭ بارلىعىنان ەكەن. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا زەينەپ ءتۇن بالاسى شىعۋعا بەتتەمەيتىن. ەندى، مىنە، مەڭىرەۋ زيراتتا تۇنەپ جاتىر. باسقا تۇسسە باسپاقشىل، قۇداي سالدى ما، ادام سالدى ما، كونبەسكە امال جوق.
دامەلى ىشىنەن دۇعا وقىدى. بايقاعانى، وت جاتى جىلى دا، ارت جاعى سالقىن. ءومىر دە سولاي عوي. وتىڭ مازداي جانسا جىلىناسىڭ، اياز قارىسا توڭاسىڭ. تابيعاتتىڭ ايازىنان ەمەس، ءومىردىڭ ايازىنان توڭىپ كەلىپ تىعىلعان اناسىنىڭ وسىناۋ كۇمبەزى مىناۋ مازداعان قيداي جىلۋ بەرەر مە ەكەن؟ بۇلاردىڭ جانى ءبىر جىلۋعا ىنتىق قوي. ەڭ بولماسا، تۇسىمە كىرىپ، ايان بەرشى، انا!
تالىپ بارىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتتى. الدىمەن كەبىنىن سۇيرەتىپ شىققانداي كورىنگەن اناسى ءبىر ۋاقىتتا كەڭ اق جىبەك كويلەگىمەن الدىنا كەلىپ تۇرا قالعانداي بولدى. كيمەشەكسىز، جالاڭ باس.
— ارپا ىشىندەگى ءبىر بيدايىم. ءۇش ۇلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىزىم، نەگە نالىدىڭ؟ مىناۋ اينالاڭا قاراشى، الشى اناۋ كوزىڭدەگى قارا اينەكتى.
دامەلى بايقامايدى ەكەن، ايناعا قاراسا، كوزىندە شىنىندا قارا اينەك، جۇلىپ الدى. بەرتىستەن باستاپ، وزدەرى باياعىدا جىلدا جازدا جايلايتىن ويجايلاۋعا دەيىن عاجاپ سالىنعان قالالار. سايالى باقتار قانشاما. كادىمگى ۇجماقتىڭ تورىندەگىدەي المالار توبەڭدە سالبىراپ تۇر.
— ءجۇر، ءجۇر، — دەپ شەشەسى جەتەكتەپ كەلەدى. دامەلى اينالشاقتاپ، توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارىن كورۋگە ىنتىق. «مىڭ ءبىر تۇندەگى» ەستىگەندەرى كوز الدىندا. ءبىر شاھاردان ءبىر شاھارعا وتكەندە ءارقايسىسىنىڭ ءوزى ءبىر الەم. ادامدار نەتكەن كوڭىلدى، ايەلدەردىڭ مالىنعان كيىمدەرى قىزىقتىرىپ كوزدىڭ جاۋىن الادى.
تاس توبەدە شانشىلعان كۇندە ءسال عانا داق بار. شىجعىرىپ ىسىپ تا تۇرعان جوق. قوڭىر سامال جانعا جايلى.
— بۇل جەردە كۇن باتپاي ىلعي وسىلاي تۇرادى، — دەدى شەشەسى قىزىنا. — سول سەبەپتى دە جەمىستەر ماۋەلى، ءتاتتى. سول سەبەپتى دە بۇل ماڭدا ەندى قىس بولمايدى.
باقتىڭ قاق ورتاسىنداعى ادەمى گۇلزار قاسىنا قويىلعان ورىندىققا ءجۇسىپ پەن ءباتيما كەلدى. دامەلىنىڭ بۇلار قوسىلعالى جاقىننان تۇڭعىش كورىپ تۇرعانى. ەكەۋى دە اق كيىنگەن. ءباتيما ءتىپتى سۇلۋلانىپ كەتىپتى. ءجۇسىپ ونى يىعىنان قۇشاقتاپ، وزىنە تارتادى. ءباتيما تابيعي بيازىلىعىنا باسىپ، كەت ءارىسى جوق بولسا دا، يمەنە باسىن الىپ قاشادى. قاستارىندا ەكى كىتاپ جاتىر. ءبىرى قارامەن، ءبىرى اقپەن تىستالىپتى. ءباتيما قاشقاقتاي بەرگەن سوڭ، ءجۇسىپ قولىنا قارامەن تىستالعان كىتاپتى الدى. بەتىن اشا بەرگەندە، ءباتيما ونى جاۋىپ جىبەردى. وقىتپايتىنداي يشارات ءبىلدىردى. سوسىن اقپەن تىستالعان كىتاپتى كۇيەۋىنىڭ قولىنا ۇستاتتى دا، بەتىن ءوزى اشىپ وتىردى.
دامەلى اناسىنىڭ بۇلاردى اينالىپ وتكىسى كەلەتىنىن بايقادى. ۇيالتپايىن دەگەنى شىعار. ال ءوزىنىڭ ولارمەن تىلدەسكىسى كەلىپ، ىندىنى قۇرىپ بارادى. ءبىراق اناسى مۇنى جەتەكتەپ اينالىپ ءوتتى.
— مىنا شاھارىڭىزدا تولعان ءوزىمىزدىڭ تانىستار عوي.
— سوسىن عوي سەنى ەرتىپ كەلگەنىم، — دەيدى شەشەسى.
— شودىردى تانىدىڭ با؟
ءوڭىنىڭ جاستىعى تۋرا چەركەش قورعانىسى كەزىندەگىدەي. استىنداعى اق بوز اتتىڭ ادەمىسىن-اي. باياعى ءجۇسىپ جەگىپ كەلگەن پار اق بوزدىڭ ءبىرى مە ەكەن؟ مىنا كۇننىڭ باتپايتىنىنان بولۋ كەرەك، مۇنداعىلاردىڭ كيگەندەرى ىلعي اپپاق. دامەلىنىڭ ءبىرىنشى كورىپ تۇرعانى، اق بىلعارىدان ەتىك تىگەدى ەكەن-اۋ. شودىردىڭ اق ەتىگى قىزىقتىرىپ جىبەردى، ايەل كيەر مە ەدى سونداي ەتىكتى. استىندا اق بوز، ۇستىندە جەڭىل اق كوستيۋم، اياعىندا اق ەتىك — نەتكەن ۇندەستىك. سايالى ب ا ق، اينالا اتىلعان سۋدىڭ اق تامشىلارى ءوز الدىنا بولەك كورىنىس.
— شودىر نارعازىسىز نەعىپ جالعىز؟
بۇل ەكەۋىن بولگىسى كەلمەيتىن كوڭىلى ەندى باۋىرىن ىزدەگەندەي.
— سابىر ەت، ءبارىن دە كورەسىڭ. ادەيى كەلدىڭ عوي، مەن ساعان ءبارىن كورسەتەم، — دەيدى اناسى. سوندا باياعىسىنشا وسىناۋ ءوڭىردى شودىر اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ءوزى ۇستاپ تۇر ما ەكەن؟! ءبارىن ورىن-ورنىنا قويىپ قويعان بولدى عوي.
— قارا انا سامۇرىققا!
اناسىنىڭ داۋسىنا سەلك ەتكەن دامەلى اسپانعا كوز سالدى. و، عاجاپ، قۇسقا ءمىنىپ ۇشۋعا بولادى ەكەن-اۋ. ۇشىپ كەلە جاتقان وزگە ەمەس، ءوز باۋىرى نارعازى. ەڭگەزەردەي نارعازىنى كوتەرگەن مىناۋ نەعىلعان الىپ قۇس. قاناتتارى كادىمگى سارى التىنمەن جالاتقانداي جالت-جۇلت ەتەدى. ودان جوعارى اەروپلانعا ۇقساعان، ءتىپتى ۇقسامايتىن دا، جەمگە تۇسەردە جەرگە قاراپ سورعالايتىن قىران سەكىلدى باسى ۇشكىر، جۇپ-جۇمىر اپپاق بىردەڭە. ودان باستارىن قىلتيتىپ وتىرعان جاڭگىر مەن جادىرا نارعازى مىنگەن سامۇرىقتى كوكتە جەتەكتەپ الا جونەلدى. نارعازى شەشەسى مەن اپكەسىنە قولىن بۇلعادى. ءسويتتى دە، اق شۇبەرەككە ورالعان ءبىر نارسەنى تاستاپ جىبەردى. شۇبەرەك اۋادا قالقىپ قالدى دا، ىشىنەن ءتورت بۇرىشتى حات ءتۇستى. حاتتى دامەلى تابان استىندا وقىتقىسى كەلدى. جان-جاعىنا قاراسا، نە اقىلجانى، نە قايشا، ءتىپتى كەڭەسجانى دا جوق.
— قاپ! — دەدى سانىن سوعىپ.
— كەيىن وقيسىڭ، - دەدى اناسى زىلدىرەك.
كوز قيمايتىن اسەم شاھاردىڭ شەتىنە شىققانداي بولعاندا تەڭىزدەي تولقىعان ەگىنگە تاپ بولدى. ۇشى-قيىرىنا كوز جەتەر ەمەس.
— مىنانى قوريمىن دەپ اينالىپ شىققانشا تورى بيە مەن مالىبايدىڭ سورى قاينايدى عوي، — دەيدى ىشىنەن دامەلى. — سونشا ەگىندى ءقايتىپ جيناپ الادى؟
— انە، مالىبايىن.
جالت قاراسا، ول تورى بيەدە ەمەس، كادىمگى اۋىلدا كورگەن، العاشقىدا ءبارى سوڭىنان ءبىر كۇن قالماعان كومباينعا ءمىنىپ وتىر. كومبايندى سۇيرەتكەن تراكتورى قايدا؟ تراكتورسىز ءوزى ءجۇرىپ كەلەدى. مالىبايدىڭ ەكى قۇلاعى ەكى ەزۋىندە. ارتىندا كادىمگى اسكەر قولىنداي ساپ تۇزەگەن تاپ سونداي كوپ كومبايندار. ەكىنشىسىنەن قوسپانبەتتى كوردى.
— قوسپانبەت، — دەپ تۇرا ۇمتىلعىسى كەلىپ ەدى، شەشەسى قولىنان تارتىپ قالدى.
— كومبايننىڭ استىنا تۇسەسىڭ.
و، توبا، مىنا كۇيىمەن مىنا القاپتى ءبىر-اق كۇندە جينايدى عوي. وسىنىڭ ءبارىن اناسى قولدان جاساعانداي دامەلى تاڭىرقاپ قالدى. مالىبايى قوقىرايىپ وزىنە قارامايدى، اۋەلى. «ۇيتە كەلەرسىڭ، سازايىڭدى بەرەرمىن» دەدى ءتىسىن قايراپ.
— اڭداردى كورگىڭ كەلە مە؟
— نەمەنە، ولاردى قوي قۇساتىپ ءبىر جەرگە جيىپ قويىپ پا ەدىڭىز؟ شەشەسى مىرس ەتىپ كۇلدى: — قور، قور الدىمەن.
— مىنانى «اندار اۋىلى» دەيدى. قىزىعى — بۇلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن كورۋ. جالپى، اڭ اتالعانمەن ولاردىڭ مىنەزى دە ادامداردىكىندەي ءارتۇرلى. جىرتقىشى دا بار، جىمىسقىسى دا بار. ەگەر بولەك-بولەك تورعا قويماسا، ءبىرىن-بىرى قۇرتىپ جىبەرەدى.
دامەلى قاتار-قاتار تورلاردى جاعالاپ كورىپ كەلەدى. Top ىشىندە تۇرعاندىكى مە، اڭ ءتاڭىرىسى ارىستان جۋاستاۋ ما دەپ قالدى. كوزىن جۇمىپ جاتىر، الدە سىرت كوزگە موماقانسي قالۋى ما؟ جەمتىگىن اتىلىپ بارىپ جارىپ سالعاندا كوزى وتتاي جاينايتىن شىعار. جولبارىس تەك ىرىلداي بەرەدى. ءتىسىنىڭ اقسيۋى مەن قاندى كوزى اياۋسىزدىعىن اڭعارتىپ، زارەڭدى الادى. جىرتقىشتىق بەينەسىن جاسىرىن تۇرعان جوق. ءتىرى ارىستاندى، ءتىرى جولبارىستى كورگەنى وسى. تۇستەرى نەتكەن سۋىق!
قاسقىردىڭ ءۇش ءتۇرىن قاتار قويىپتى. قورقاۋ قاسقىر، كادىمگى وزدەرىنە تانىس قويعا كوپ شاباتىن كوك سۇر قاسقىر، سوسىن ءشيبورى. ءبىر ءسات دالا قاسقىرى دامەلىنىڭ كوز الدىنا اۋىلىن قىرىپ كەتە جازداعان لەپىربايدى ەلەستەتتى. قاسقىردىڭ باسى، شاتىناعان كەزى لەپىربايدىڭ باسى مەن كوزىنە ۇقساپ كەتتى. ىرىلى دا ونىڭ اقىرعانى سەكىلدى سيىقسىز ەكەن. اقىلجانىن يىعىنا سالىپ الا قاشىپ، جەپ قويا جازداعان جوق پا. ال اناۋ قورقاۋ قاسقىردىڭ بۇكسەڭدەۋىن. پورىمى اناربايدان اۋمايدى. ول قۇلقىنى ءۇشىن ەش نارسەدەن تايىنبايدى. كوردەگى ولىكتى دە سۋىرىپ جەي بەرەدى. سول ءۇشىن دە قورقاۋ اتانعان. ءولى ادامعا وشتىگىنە قاراعاندا، قاسقىردىڭ ءبىر سۇيكىمسىزى بولۋ كەرەك. اشارشىلىق جىلى بۇلاردان توق حايۋان بولمادى. جولبارىس وزگە اڭنىڭ بارىنەن تارتىنباعاندا قورقاۋ قاسقىردىڭ ەتىن جەمەيتىن كورىنەدى. جىرتقىش بولسا دا، ولىكتى قورلاۋدى جاقتىرماعانى عوي. ادامنىڭ قورقاۋىنان ساقتاسىن. ءشيبورى وزدىگىنەن تاماق تاپقاننان گورى وزگەنىڭ قالدىرعان جەمتىگىنە اۋەس. «شيبورىدەي ۇيمەلەپ» دەگەن ءسوز سودان قالسا كەرەك. جەمتىكتىڭ ءيىسىن سونادايدان سەزىپ، جەتىپ كەلۋگە قابىلەتتى-اق. ۇشەۋ بولىپ قول قويىپ، جاپىرلاتا ۇستاتىپ جاتقان جالاقورلار قۇر شۋلاعان سول ءشيبورى تاقىلەتتى ەمەس پە. كىم بولسا ول بولسىن، جەمتىك بولسا جانى جايلانادى ولاردىڭ. اينالاسىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، سۇيرەتىلە ءجۇرۋىنىڭ وزىندە جيرەنىشتى كەيىپ بار. قاسقىر بولىپ شابا دا المايدى، وزدىگىنەن جەيتىن اسىن تابا دا المايدى. جىرتقىشتىڭ دارمەنسىزى. ءبىراق ارلاننىڭ العانىنا نەگىزىنەن قارىق بولاتىن وسىلار. بۇكشيىپ ءجۇرىپ ءبۇتىندى جەيدى. سويتسە-داعى، قۋعىنشى بۇلاردىڭ سوڭىنا ەمەس، ارلاننىڭ سوڭىنا تۇسەدى. قور بولعان «ءبورى» دەگەن اتاق-اي.
— مىناۋ ادەمى شاھارلاردىڭ قاسىنا «اڭدار اۋىلىن» قوڭسى قوندىرعانىڭىز قالاي؟ بوسانىپ كەتىپ، بىرەۋ-مىرەۋدى جازىم قىلسا قايتەسىز؟
— بوسانبايدى، ولار مىقتاپ تورعا سالىندى. ءبىراق جاقسى ءومىردىڭ ماستىعىمەن پەندەلەر جامانشىلىقتى ۇمىتىپ كەتپەسىن دەپ ادەيى وسىلاي ەتىلگەن.
— كوردىڭ بە، كوردىڭ بە، — دەدى اناسى دامەلىگە. — اناۋ كوك سۇر قاسقىر توردان قۇلاق شەكەسىن كورسەتىپ تۇر. ياعني ءبىر ارام وي كەلدى دەگەن ءسوز. شاپقىسى كەلەدى. ءبىراق شاھارلار نەگىزىنەن ءقاۋىپسىز. ءارى كۇن باتپايتىن بولعان سوڭ، جىرتقىشتار وز-وزىنەن بۇعۋلى عوي. ءتۇن جامىلعان پالەلەرگە بۇل دا قۇرساۋ. سول جامىلعىشىن، ءبارىن جاسىراتىن ءتۇندى ءتۇرىپ قۇدايىم دۇرىس ىستەدى ەمەس پە.
دامەلى اسپانعا قارادى. الىستاعى اپپاق كۇن قادالعان كۇيى ءالى تۇر. ءبىر قوڭىر سامال جاندى جەلپىپ، كوڭىلدى شالقىتتى. ماۋجىراپ تۇرىپ قاپتى. قاراسا، قاسىندا اناسى جوق.
— اپا، اپا، — دەپ ايعاي سالدى. ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ ويانىپ كەتتى. زەينەپ تە اتىپ تۇردى.
— ۋھ، - دەدى دامەلى كوزىن ۋقالاپ. — اپامدى كوردىم. ايان بەردى. كۇندىز ايتام، تۇندە ءتۇس جورىمايدى. ايقايعا ويانعان قاراقۇلاق تا باسىن كوتەرىپ، سەلتيىپ وتىر. سىرتتا ەكى اتتىڭ ءشوپتى بىرت-بىرت شايناعانى ءالى ەستىلىپ تۇر. شىبىقجيرەن ءۇن شىققان سوڭ وقىرانىپ قالدى. قي مازداعان كۇيى جانىپ جاتىر، سونبەپتى. وت جاتى جىلى، سىرت جاتى سالقىن. ءوز تۇسىنە ءوزى ءماز بولىپ دامەلى قايتا كوزىن جۇمدى. مىناۋ جامان ءتۇس ەمەس. مۇمكىن، اناسىنىڭ تاعى دا ارالاتار جەرى بار شىعار. ماناتى ادەمى كورىنىستەر تۇنشىققان كوڭىلدى ءبىر جادىراتىپ كەتتى-اۋ...
9
اقىلجان دا ۇيرەنشىكتى تاسىلمەن ۇستالدى. اۋدانعا بارعان ءبىر جينالىستان قايتقان جوق. بۇل كۇندە ارتىنان ءجۇرىپ ەشكىمدى الىپ قالۋعا بولمايتىنىن بىلگەن قايشا جاڭگىر مەن جادىرانى ەرتىپ باستۇماعا كوشىپ كەلدى. مالىبايدىڭ اينالدىرعان ءۇش بولمەلى ۇيىنە ءسويتىپ ءتورت سەميا تىعىلدى. قايشا مۇعالىمدىكتەن شىعارىلدى. ەندىگى قاراعاندارى قارتايۋعا بەت بۇرعان مالىباي مەن ونىڭ قورا-قوپسىسىنداعى ازىن-اۋلاق مال.
— مىنا كولحوز ەڭ بولماسا قارا جۇمىس بەرسە، — دەدى قايشا. دامەلى بالاسىنىڭ ۇستالعانىنا جىلاعان جوق. ءجۇسىپتىڭ، نارعازىنىڭ، شودىردىڭ قامالۋى مۇنىڭ جۇيكە تامىرىن قاتايتقان ءتارىزدى. قايعىنى جەڭۋگە دە قايرات كەرەك. اياپ جۇرگەنى مالىباي. ول كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. بەس كۇن ورنىنان تۇرماي جاتىپ الدى. اينالىپ كەتەيىن، ونىڭ ورنىن جوقتاتپاعان جاڭگىر مەن جادىرا. اۋىل ومىرىنە كادىمگىدەي ۇيرەنگەن. ءشوپ سالۋ، وتىن سۋىرۋ، مالدىڭ استىن قۇرعاتۋ، ۋاقىتىندا سۋارۋ، قار ەرىتۋ وسىلاردىڭ موينىندا. اقىلجاننىڭ ۇستالعانىنا وزدەرىن ايىپتى سانايتىن سەكىلدى. سول جاققا نەسىنە باردى، نەسىنە وسىناۋ جانداردى بىلعادى؟ بالالاردى وسى ويلاردىڭ جاسىتىپ جۇرگەنىن سەزگەن دامەلى:
— سەندەردىڭ تۇك تە كىنالارىڭ جوق، ۋاقىت سولاي، — دەپ جۇباتتى. ەسەيىپ قالعان جاڭگىر وسىناۋ ادامنىڭ بويىنداعى قايراتقا تاڭ قالادى. ال بۇل جاققا كەلگەلى دە اندا-ساندا بوي كورسەتىپ قالاتىن ەركەلىك جادىرامەن ءبىرجولا قوشتاسقانداي. ءسوز ايتقىزباي لىپىپ تۇرادى. اناسى ايان بەرگەندە بۇلار ءبىر سورعالاعان تەمىر قىرانعا ءمىنىپ جۇرگەن جوق پا ەدى. ۇشقاندارى جامان با تۇستە؟ الدە اپام، سەنىڭ دە ارۋاعىن الجاسايىن دەدى مە؟ دامەلى ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. اناسىنىڭ ارۋاعىنا ءتيىسىپ نەسى بار.
جولدا كەلە جاتىپ جورىعاندا زەينەپ:
— بولاشاق جاڭگىر مەن جادىرانىكى بولادى ەكەن. ولاردىڭ كوككە ورلەپ ۇشىپ جۇرگەنى، مىنگەندەرىنىڭ ءبىز تانىمايتىن بىردەڭە بولعانى جاقسى عوي. الدا نە بولارىن، بۇگىنگى اەروپلاننىڭ ەرتەڭ قالاي وزگەرەرىن ءبىز قايدان بىلەيىك. ءبىراق ءتۇسىڭىزدىڭ ەڭ كەرەمەت جەرى سامۇرىققا مىنگەن نارعازىنى بۇلاردىڭ جەتەكتەي جونەلگەنى. نارىمنىڭ عۇمىر بويعى ابىرويى سامۇرىق ەمەي نەمەنە. ەگەر جاڭگىر مەن جادىرا ونى كوككە سۇيرەپ جۇرسە، ءتۇبى ءبىر جاقسىلىق بولادى ەكەن.
زيراتقا تۇنەپ شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىندە بۇلاردىڭ قيالىنا قانات ءبىتىپ، ساقىلداعان اياز دا جۇمسارعان سەكىلدى، جۇرىستەرى ءونىمدى بولىپ ەدى. ءتۇنى بويى شوپكە تويىپ العان شىبىقجيرەن مەن شابداردىڭ جۇرىستەرى دە بولەك كورىندى. «تۇرىكمەن تۇسىمەن باي» دەمەكشى، ءسويتىپ كەلگەندە اسپان تاعى قارس ايىرىلدى. ءبىر جەتىگە جەتەر-جەتپەستە اقىلجاننىڭ ۇستالعانىن ەستىدى. قايشا قان جىلاپ كوشىپ كەلدى. جاقسى ءتۇستىڭ دە جۇرەك جالعاعان ءلاززاتى ۇزاققا بارمادى.
قايشا مەن زەينەپ ءبىرجولا ءىس تىگۋگە كوشتى. زەينەپتىڭ بويىنان قايشا سارقىلماس ونەردىڭ قاينارىن كورگەندەي. نارعازىنىڭ ءوزى كورگەن كيىمدەرىندەگى ساندىلىك وسى قولدىڭ تابى ەكەن عوي. سونى ۇيرەنىپ قالعىسى كەلدى. عۇمىر بويى سەرىك قىلعان زەينەپتىڭ «زينگەر» تىگىن ءماشيناسى بۇل ۇيدە دامىلسىز زىرىلداي باستادى. زەينەپ كەلگەلى «مامالاپ» قاسىنان شىقپايتىن كەڭەسجان.
— بار اپاڭا، شەشەڭە. جەتتى ەندى مەنىڭ سەنى اسىراپ-ساقتاعانىم، — دەدى ءبىر كۇنى دامەلى قالجىڭداپ. سودان بەرى كەڭەسجان زەينەپتىڭ قوينىندا جاتادى. وقۋعا دا ەرتەمەن كيىندىرىپ، تاماقتاندىرىپ شىعارىپ سالاتىن سول شەشەسى. كىشكەنتاي جۇرەگىنىڭ وسى ءبىر ۇلكەن ارەكەتى زەينەپكە تاۋداي مەدەۋ بولعانىن ول سەزە دە قويعان جوق شىعار-اۋ. ءبىراق جالعىزسىراتقىسى كەلمەگەنى ايدان انىق.
بىردە امانگۇلدى جىلاتىپ قويعاندا، دامەلى:
— ەي، زەينەپ، انا بالاڭدى تىي، نارعازىنىڭ ۇلى بولماق تۇرعاي، قۇدايدىڭ ۇلى بولسا دا جازاسىن بەرەمىن، — دەدى.
وسى ءبىر قالجىڭنىڭ وزىنەن قايشا عاجايىپ جاراستىقتى كوردى.
زەينەپتىڭ كۇلىپ قانا قوياتىن جايلى مىنەزى وزىنە ۇنايدى. ونەرىمەن قوسا قۇداي قانداي باي مىنەز بەرگەن. تاعدىردىڭ وسىنداي ادامدى ەڭ الدىمەن پەرزەنتتەن قىسۋى، سوسىن نارعازىداي ازاماتىنان ايىرۋى قانداي ادىلەتسىزدىك. وسى ويلار كەلگەندە ءوزىنىڭ دە بويى شىم ەتە قالادى. بۇل دا ءالى قۇرساق كوتەرگەن جوق قوي. ەنەسى:
— اقىلجان مەن كەڭەسجاندى مەن دە بارىپ-بارىپ كوتەرگەنمىن، — دەپ جۇباتاتىن. — ەندى نە دەپ جۇباتار ەكەن. كوزىنىڭ اتى مەن قاراسىنداي اقىلجانى دا قاماۋدا. ءولى كەلە مە، ءتىرى كەلە مە. ءوزىنىڭ بالا كوتەرمەي جۇرگەنىن انا جىلعى اشارشىلىقتان قاتتى قورىققانىنان كورەدى. ياعني قۇدايدىڭ ءىسى ەمەس، بۇل — ادامنىڭ ءىسى. ال زەينەپ اپاسىنىكى نەدەن بولدى ەكەن؟
ەكەۋى ىسكە قاتار وتىرا قالعاندا وسى ويلار قايشانىڭ كەڭەسجانعا تىككەن ارتى جىرتىق بەشپەتى مەن بالاعى جىرىق شالبارى بولدى. اسكەردىڭ شوشاق قالپاعىن ءپىشىپ، ونىڭ ماڭدايىنا قىزىل شۇبەرەكپەن بەس بۇرىش جاسادى. بىرەۋ-مىرەۋ الىپ كەتپەسىن دەدى مە، الدە بالاسىنىڭ بولەك بەلگىسى بولسىن دەدى مە، استىنا «نارعازينوۆ» دەگەن جازۋ ءتۇسىردى. بۇعان ۇساق بالالار تۇرعاي، جاڭگىر مەن جادىرانىڭ ءوزى قىزىقتى.
— توزىپ قالادى، پاپام كەلگەن سوڭ كيەم، ساندىققا سالىپ قوي، — دەدى كەڭەسجان ءبىر كۇنى. زەينەپ تە، قايشا دا ءۇنسىز كوزدەرىن سىعىمدادى.
دامەلى بۇرىن اۋىلداعى كەمەرلەردى جيناپ، وزگەگە كۇنى ءتۇسۋشى ەدى. ەندى زەينەپ پەن قايشانىڭ ارقاسىندا جۇرتتىڭ كۇنى بۇلارعا تۇسەتىن بولدى. «شەشەننىڭ ءسوزى ورتاق، شەبەردىڭ قولى ورتاق» دەپ بىردەڭەلەرىن تاستاپ كەتەدى. نەگىزگى شەبەر — زەينەپ، قايشا — كومەكشى. ەكەۋى دە ەشكىمنىڭ بەتىن قايىرعىسى كەلمەيدى. ەڭ الدىمەن ءتورت ساي ەتىپ مالىبايعا كەرەمەت ءبىر تۇلكى تىماق تىكتى. سىرتىن قارا باتسايىمەن تىستادى. قىزىل، قارا. ەكەۋىنىڭ ۇندەسۋى تىم ادەمى. قايشانىڭ تىماق تىگۋى ءبىرىنشى رەت. زەينەپ ءوزى باسشىلىق ەتتى. «قولىڭا قاراپ وتىرمىز عوي، وسىنىڭ كوڭىلىن تابايىق دەدى مە ەكەن. تاعدىر تابىستىرعان ەكى بەيباق! جاقسى نيەتتەرىڭ بە، جالباقتاعاندىقتارىڭ با؟» دەدى ىشىنەن دامەلى. سۇلىق جاتىپ قالعان مالىبايدى توسەكتەن كوتەرگەن دە وسى تىماق.
— تۇر، كوتەر باسىڭدى. مىنانى ولشەپ كورەيىكشى، — دەيدى شەبەرلەر.
— نەنى؟ قايداعى شەبەر؟
— زەينەپ پەن قايشا شە؟ وزدەرى كەلۋگە ۇيالىپ تۇر.
مالىباي باسىن كوتەرىپ، تىماققا سۇلەسوق قارادى. زەينەپ پەن دامەلى كيگىزىپ، اينالاسىن كوكتەپ كوردى. ۇيرەنىپ قالعان قول ەمەس پە، سايلارى ءدال شىقتى.
— اكە، ءوزىڭىز كورىڭىزشى، — دەپ قايشا الدىنا اينا اكەلدى.
ءتورت ساي تىماق، ەكى جاعى سۋالىپ، كوزى شۇڭىرەيىپ ساقال-مۇرتى عانا قالعان مالىبايدى وزگەرتىپ جىبەردى.
— مىنا كۇيىڭمەن جەزدەڭە قارمىستىڭ تاعى ءبىر قىزىن ايتتىرىپ جۇرەرسىڭ، — دەدى دامەلى زەينەپكە قالجىڭداپ.
— قاي شەكەڭ قىزىپ قالجىڭدايسىڭ وسى سەن، — دەدى مالىباي. عۇمىر بويى دامەلىگە ەكى قاتتى ءسوز ايتسا، مىناۋ — سونىڭ ءبىرى.
— نەگە قالجىڭدامايمىن، ءوز كۇيەۋىم قاسىمدا.
— سەنىڭ قاسىندا بولماي-اق، اقىلجان مەن نارعازىنىڭ بوز قاسقاسى بوپ نەگە كەتپەدىم؟ نەگە ولاردىڭ ارتىندا قالدىم؟
— جوق سۇمدىقتى شىعارما، — دەدى دامەلى زىلدەنە. — كىمنىڭ كىمگە توپىراق سالارىن ءالى قۇداي بىلەدى.
— راس-اۋ، جەزدە. ءسىز ەندى قايراتىڭىزعا ءمىنىڭىز. اناداعى تاتەمنىڭ جاقسى تۇسىنەن مەن ۇمىتكەرمىن. قولىمىزدان كەبىن كيدىرگەن جوقپىز عوي، — دەدى زەينەپ.
مالىباي سەلت ەتتى. اقىلجان ۇستالدى دەگەننەن دۇنيەنىڭ ءبارىن مانسۇق ەتكەن-دى. مىناۋ ءۇي-جاي، قورا-قوپسى، مال — ءبارى وعان بوس، قۇر اۋرە سەكىلدى كورىندى. ولاردىڭ قىزىعى اقىلجاننىڭ بارىندا، الىستا جۇرسە دە، سونىڭ اماندىعىندا ەكەن. ءومىر جولى ەسىنە ءتۇستى. كەلمەسكە كەتكىر ەسكى زاماننىڭ ەزگىسىمەن وتىز جاسقا كەلگەندە ارەڭ ۇيلەندى. وندا دا العانى جەتپىسكە تاقاپ ولگەن اعاسىنىڭ ايەلى، مىناۋ دامەلى. ون جەتى جاسار قىزدى الجۋعا از-اق قالعان شالعا قوسىپ، قازاق، سەنىڭ دە قۇداي سۇيەر قىلىعىڭ جوق-اۋ. اعاسى بيمەندىنىڭ مالى بولعاننان نە پايدا، بۇعان قالىڭ مال جيناۋعا كومەكتەسپەك تۇرعاي، ءوزى جارىماي، اقىرى ارعى بەت كەتتى. وسىناۋ قارمىس اۋىلىنا يەك ارتقالى كوزى اشىلدى. اقىلجان تۋعالى بۇل ومىرگە قايتا كەلگەندەي بولدى. پەرزەنت ءسۇيۋدىڭ قۇدىرەتىنە نە جەتسىن. بەرگەنىڭنەن جازباعىر، اللا تاعالا، جامان ۇل سىيلامادىڭ، ماڭدايىم جەتى قارىس ەكەن دەپ جۇرەتىن. ەس بىلگەلى جاڭا زاماننىڭ تۇندىگىن كوتەرىپ، بوساعاسىن بەرىك ەتۋگە اتسالىستى. ايانعان جوق، ازابىن دا كوردى، اشارشىلىقتان دا ءوتتى. بالاسى ورتان قولداي اۋىلناي بولدى. اجى اۋىلىنىڭ ارقا سۇيەرى اتاندى. وسىنىڭ ءبارى مەنى سەمىرتتى. ونىمنان كۇن، سولىمنان اي تۋدى دەپ ءجۇردىم. مالىبايدىڭ اقىلجانى دەگەندە توبەم كوككە ءسال-اق تيمەۋشى ەدى. ارتىنان باقىتىنا مىناۋ كۇشىكتەر ەردى. مەنەن باي كىم بار ەدى. ا، قۇداي، وسىنىڭ الدىندا ال، وسىدان توپىراق بۇيىرتسىن دەپ جۇرمەپ پە ەدىم. اشارشىلىقتىڭ الدىندا جاڭا ۇيىمداسقان كولحوز مالىن امان الدىرىپ قالعاندا، مىناۋ ەگىن قورىعىش بوپ تىنىم تاپپاي جۇرگەندە دە قۋات بەرەتىن سول اقىلجانىمنىڭ بارلىعى ەمەس پە. سونىڭ اتىنا كىر كەلمەسىن دەپ تىرلىك ەتەتىنمىن. سونىڭ اتىن اتاپ ۇيىقتاپ، سول ءۇشىن قۇدايعا كۇنىنە ءجۇز جالبارىنىپ جۇمىس ىستەيتىنمىن. ەتەۋسىز مالىبايدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن سول ۇلىم ەمەس پە. كوز ءتيدى-اۋ، كوز ءتيدى. ماڭدايىما جازباسى بار، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا مالىباي، مالدان باسقادا شارۋاسى جوق مالىباي بولىپ نەگە جۇرە بەرمەدىم؟ باسە، مۇنداي بالانى مەنىڭ ماڭدايىما قايدان جازسىن. نە بولدى ەندى؟ تىرشىلىك توقتاپ، اسپان جەرگە تۇسكەندەي بولدى-اۋ مەن ءۇشىن.
نەتكەن جولىڭ قاتتى ەدى دەپ كەلىنىن دە جازعىرعىسى كەلدى، ءبىراق ونى دا ايادى. بۇل دا بىرەۋدىڭ ۇكىدەي بالاسى، قۇدايدان تىلەدى دەيسىڭ بە؟ تيىسەرگە قارا تاپپاي، كەيدە وسىناۋ قورا جايدى ورتەپ، مالدى تۇگەل قىرىپ سالعىسى كەلەدى. كىمگە كەرەك ول؟ ەشكىمگە بىلدىرمەي قورانىڭ تۇبىنە بارىپ، اسىلىپ ءولۋدى دە ويلادى. بۇل تىرلىكتە نە ءمان قالدى؟
قۇدايىم-اۋ، نەعىلعان جاۋلىق، ءوزىن الپەشتەپ، قولىن دارەجەگە جەتكىزىپ وتىرعان وكىمەتكە ادام جاۋلىق ويلاي ما ەكەن؟ قاستاندىق قارا نيەت دەگەننىڭ قانىندا تامشىسى دا جوق قوي. قايدان ول جاۋ بولادى؟ سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن ۋىزداي ون سەگىز جاسىندا تۇرمەگە ءبىر ءتۇستى. قوش، ايتەۋىر، ادىلەتتىك جەڭدى. وسى بالانىڭ ارقاسىندا اجى اۋىلىندا وشان ەتكەن ءبىر بوتەن نيەت بولعان جوق. وكىمەتتەن جارىلقاسىن دەدى. باسىن قۇرباندىققا تىگىپ ءجۇرىپ، «قاراۋىل توبەدە» اشارشىلىققا قارسى كۇرەسكەنى اناۋ. ءۇش اۋىلدا كولحوزداسۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. ناعاشىسىنىڭ بەدەلى، شەشەسىنىڭ بەدەلى، ايتەۋىر، جۇرت سوڭىنان ەردى. وقيمىن دەپ تالپىنىپ ەدى، وقىتپاعان وزدەرى. تورىندە ءستاليننىڭ سۋرەتى. قاي جەرى جاۋ مۇنىڭ؟ جۇرەگىن جارىپ كورسە دە، قانى سوۆەت وكىمەتى دەپ اتاتىن شىعار. ءبارىمىز دە سولايمىز عوي. راس، ءجۇسىپ ۇستالعان كەزدە «بۇل — ادىلەتسىزدىك» دەپتى. ادىلەتسىزدىكتى نەگە ادىلەتسىزدىك دەمەسكە؟ شودىردى دا تۋعان ناعاشىسىنان كەم كورمەگەنى راس. ونىڭ جاساعان جاقسىلىعىن قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟ تەگى ورىس دەمەسەڭ، اتا زاماننان ارالاسىپ كەلە جاتقان جاندارمىز. جاقسىلارعا جاناسقانى، جاقسىلاردى جاقسى كورگەنى ءۇشىن ادام جاۋ بولا ما ەكەن؟ جۇمىسى دا قۇرسىن، دارەجەسىنەن دە اۋلاق، بالامنىڭ شىبىن جانىن قالدىرسا ەكەن. مىناۋ «اتىلدى، اتىلدى» دەگەن حابارلار قانداي سۋىق. سۇرىقسىز، جاۋاپسىز، تەكسەرىپ، تەرگەمەي، اقيقاتىنا كوز جەتكىزبەي قىرا بەرە مە؟ مال ەكەش مالدى باۋىزداردا دا الدىمەن «ءپىسمىلدا» دەيدى عوي.
بۇل كۇندى نەندەي كۇنام ءۇشىن كورسەتتىڭ؟ ناماز ۇستاپ، قۇران وقىماعانىم ءۇشىن بە؟ وندا كۇن-تۇن دەمەي ۇيرەنەيىن. بەس ۋاق ەمەس، ون ۋاق ناماز وقيىن. سۇزەگەن مولدانىڭ قارعىسى ءتيدى مە ەكەن؟ اشارشىلىق جىلى جانىن امان الىپ قالدى عوي. باتاسىن بەردى ەمەس پە. نە جازدىق، ادامعا بولماسا، قۇدايدىڭ الدىندا جازىقتى ەمەس سياقتى ەدىك. ادامنىڭ الدىندا نە جازىعىمىز بار؟ ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كورگەن ەمەسپىز. وكىمەت الدىندا، ادام الدىندا، قۇداي الدىندا اقپىز. سوندا نە ءۇشىن؟
قياپاستانىپ جاتىپ كەشە دامەلىگە دە تيىسكەن.
— سەنىڭ الگى چەركەش قورعانىسىنىڭ مىقتىسىمىن دەيتىنىڭ قايدا؟ جالعىزدى اراشالاپ قالۋعا جاراماعان ول مىقتىلىعىڭ كىمگە كەرەك.
— مەن تۇرعاي، وسى وڭىرگە سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان ءجۇسىپ پەن شودىردى قاماعاندار كىمدى ايايدى دەيسىڭ. كوپكە كەلگەن ءبىر زاۋال عوي بۇل. اقىرىن كۇتەيىك، اقىرى قايىرلى بولسىن.
دامەلىنىڭ وسى سوزىنەن كەيىن مالىبايدىڭ كوڭىلىن سەرگىتكەن مىناۋ تىماق. كادىمگىدەي كيگىسى كەلەدى. و، توبا-اي، ادام، قىزىقسىن-اۋ. اسىلعالى، ورتەگەلى، ءبارىن قۇرتقالى جاتقانىڭ قايدا. ەندى ءساندى كيىمگە كادىمگىدەي ەلەڭدەيسىڭ. مىناۋ جىك-جاپار بولىپ جۇرگەن ايەلدەر قۇرلى جىگەرىڭ بولماعانى ما؟ ولار دا ءومىر سۇرگىسى كەلەدى عوي، ەندەشە، مەن نەگە ءولۋىم كەرەك؟ قانشا دەگەنمەن باقىر باستى ەركەك ەمەسپىن بە. ولار مەنى قارا تۇتقاندا، مەن ولاردى نەگە باعالامايمىن. تىرلىكتىڭ ءوز زاڭى بار-اۋ. ادام قانشا ءبىر قاپاس قۇزعا قۇلاسا دا، كەۋدەسىندە جانى بولسا، ءسال سىزات بەرگەن جارىققا ۇمتىلادى ەكەن. مۇمكىن، مەنىڭ جارىعىمنىڭ ءبارى سونبەگەن شىعار. اقىلجانىم امان قالىپ، باياعى بازار كۇنىم قايتا ورالار. ول كۇنگە جەتۋگە نەگە ۇمىتتەنبەسكە! ءۇمىت ولمەي، ادام ولمەك ەمەس. ەندەشە، بۇل جاتىستىڭ نە ءجونى بار.
بىلتىرعى سىمعا ءىلىنىپ قالعانىم سەكىلدى، دامەلىنىڭ مازاعىنا تاعى ۇشىرايمىن. قۇداي وڭداپ، جاقسى كۇن قايتا كەلسە، بۇل جاتىسىمدى ول نەشە ساققا جۇگىرتىپ، مىقتاپ بەتىمە باسار. بالالارىنىڭ الدىندا ارتيست بولىپ، ءوز قىلىعىممەن ءوزىمدى ۇيالتار. دامەلىنىڭ ول قولىنان كەلەدى. وسى ويلار «تۇر، مالىباي، تۇر» دەپ تۇرتپەكتەدى. بەس كۇن بويى ءدام سىزباعانى دا ءوزىن السىرەتىپ تاستاپتى.
تۇلكى تىماق، سىرت كوزگە بولسا دا دامەلىنىڭ سىر بەرمەي، قايراتتانىپ جۇرگەنى مۇنى توسەكتەن كوتەردى.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ميتىڭ تىرلىك قايتا جالعاستى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءباتيمادان حات كەلسىن. ول حات بۇل اۋلەتتى ءدۇر سىلكىندىردى. قىسقا عانا جازىلىپتى. «بوساندىم. الماتىعا بارىپ اقتاۋ قاعازىمدى الام. تاعى ءبىر شارۋا بار. امان-ەسەن جولىعىسۋعا جازسىن». جاڭگىر مەن جادىرا ءتىپتى وزگەرىپ كەتتى. دامەلى «كوزى اشىق ءجۇسىپ ءبىر ساڭلاۋىن تاپقان شىعار، شيەلەنىسكەن ءجىپتىڭ باسى ودان باستاپ تارقاتىلسا، بارىنە دە ءبىر جاقسىلىق بولار. جۇسىپكە جۇمسارماي، ءباتيمانى بوساتپايدى عوي» دەپ ويلادى.
جاڭگىر شەشەسىن الماتىدان قارسى الۋعا الاسۇردى. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي، جىبەرمەسى جىبەرمەي جاتتى. وسى ۇيدە كوك تيىن اقشا جوق. قايشا جالاقىلى جۇمىستان كەتكەلى قاشان. ولاردىڭ تىككەن كيىمدەرىنە جۇرتتىڭ سىيلايتىنى زاتتاي دۇنيە. بىرەۋ ءبىر جىلىك ەتىن، ءبىر شايقاما قايماعىن، مىقتاعانى ءبىر قويدىڭ ءجۇنىن بەرەدى. كوبىنەسە «ءتاڭىر جارىلقاسىنعا» تىگىپ ءجۇر. العان اقىلارى ەل جۇرەگىنە ورناعان سۇيكىمدەرى عانا. ءتىپتى انتون بازارىنا بارىپ، شاي الاتىن تيىننىڭ قالماعانىنا دا ءبىراز بولدى. نە ىستەۋى كەرەك؟
دامەلىنىڭ ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ تاپقانى قوڭى ءتۇزۋ ءتورت بويداق قويدىڭ ەكەۋىن ساتتىرۋ. مىناۋ سارىوزەك شاقتا الىپ قالۋشىلار تابىلار. ون سەگىز شاقىرىم جەردەگى انتونوۆكاعا ونى اپارۋدىڭ ءوزى ءبىر كۇش. اپارعان سوڭ، وتسە جاقسى. تىپىرلاعان جاڭگىرگە بۇلاردىڭ اقشا اياپ وتىرعانداي كورىنۋى مۇمكىن. بالالاردىڭ ءوزىن جىبەرسە، ۇقساتا ما، جوق پا؟ قارىز سۇرايىن دەسە، جالاقى تاۋىپ وتىرعان ادامى جوق اۋلەتتىڭ قايتارار-قايتارماسىنا كۇماندانىپ بەرمەۋى مۇمكىن. كەيبىرەۋى بۇلارمەن اقشا قاتىناستا بولۋعا قورقار دا. باسقارمانىڭ وزىنە بارۋعا بىلتىرعى دولى ايەلىمەن ۇرىسقان سوڭ، اياعىنا جىعىلعانداي بولىپ كورىنە مە دەپ نامىستاندى. قىسقاسى، ءبىر جاعى نامىس، ءبىر جاعى مۇقتاجدىق، ءبىر جاتى بالانىڭ الىپ ۇشقان كوڭىلى - ءۇش جاقتاپ قىسپاققا الدى. اقىرعى شەشىم جاڭگىردى ەرتىپ، ەكى قويدى جەتەكتەپ، الداعى جەكسەنبىدە بازارعا بارۋ بولدى.
سىلپىلداپ ەرىگەن قار. ءبىرى اتتى، ءبىرى جاياۋ ەكى ادام ەكى قويمەن الىسىپ جولعا شىقتى. جاڭگىر قويلاردىڭ موينىنا بايلانعان ارقاندى بەلىنە سالىپ سۇيرەيدى. دامەلى اتپەن ارتىنان ايدايدى. ەكى قۇنان قوي بىرەسە ارى، بىرەسە بەرى تارتىپ، اپ-ساتتە جاڭگىردىڭ قان سورپاسىن شىعاردى. الىسا-الىسا ارەڭدەپ اۋىل سىرتىنداعى دوڭنەن استى. اۋىل كورىنبەگەن سوڭ جۇرەر دەگەن ءۇمىت تە اقتالمادى. قويلار تەك كەيىن عانا تارتىنشاقتايدى. دامەلى جاڭگىردى اياپ كەتتى. ءوزى ءتۇسىپ، ونى شابدارعا مىنگىزدى. قويلار مۇنىڭ ۇلكەندىگىن دە سىيلاي قويعان جوق. مالدىڭ اتى مال ەمەس پە. مىنا كۇيىمەن بازار تارقاعان سوڭ ءبارى بوسقا قايتىپ جۇرە مە؟ جاڭگىر ات ۇستىندە كوپ وتىرا المادى. ەركەك باسىمەن ءوزى اتتا، ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ جاياۋ قويمەن الىسقانىنا ارلاندى. تۇسە قالىپ، دامەلىنى قايتا اتقا مىنگىزدى.
قويشى، ەكەۋى يتشىلەپ تۇسكە تامان بازارعا ارەڭ جەتتى-اۋ. انتونوۆكانىڭ قاراسىن كورگەن سوڭ قويلار جۇرەيىن دەدى. بازارشىلاردىڭ الدى كەتە باستاعان ەكەن. ەلتىرى تىماقتى ءبىر موسقالداۋ ادام كەلىپ ەكى قويعا قىرىق سوم بەردى. دامەلى تاعى ون سوم قوسۋدى سۇرادى. وسىندا اكەلگەن ازابىنىڭ ءوزى نە تۇرادى. جاڭگىردىڭ مال بازارىن تۇڭعىش كورۋى. ادامدار قانداي قاتال. سونشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ وسىرگەن مالعا ءتىپتى سۋ تەگىن ارزان بەرەدى. ونىڭ ءشوبى، ونىڭ باعىپ-كۇتۋى نە تۇرادى. امال نە، بازاردىڭ ءوز زاڭى بار.
— سەن تۇرا تۇر، مەن ارالاپ كەلەيىن، — دەدى دامەلى.
بىر-ەكەۋ كەلىپ جاڭگىردى تاعى دا قىرىقتىڭ توڭىرەگىندە اينالدىردى. قايتىپ كەلگەن دامەلى:
— بىزدىكىنەن قوڭدى قوي جوق ەكەن. كوكتەم عوي. تىرىسىپ كورەيىك، — دەدى.
الگى ەلتىرى تىماقتى قايتا سوقتى. بەس سوم قوستى. دامەلى كونگەن جوق. ءبىر جاعىنان بازار تارقاۋعا اينالىپ، قىلپىلداپ بارادى. ماناعىداي ازاپپەن قايتا الىپ قايتىپ جۇرە مە؟ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى.
— قىرىق بەس سوم ساعان الماتىعا بارىپ قايتۋعا جەتەدى عوي؟ جاڭگىر ءدۇلدۇل تاتەسىن اياپ كەتتى. ەسىل-دەرتى وسى بالالاردى شەشەسىنە امان-ەسەن تابىس ەتۋ ەكەنى ايدان ايقىن كورىنىپ تۇر. الگى ەلتىرى تىماقتى قايتا اينالىپ كەلگەندە:
— سەن دە ءدىنىڭ قاتتى قاسارىسقان نەمە ەكەنسىڭ. بولسىن سول قىرىق بەسىڭ. ءما، ال، — دەدى. ول دا مالسىز قايتقىسى كەلمەي جۇرگەن بولۋ كەرەك، اقشاسىن ساناي باستادى.
ول قويلاردىڭ جونىن باسىپ تاعى كوردى.
— قۇنان قوي. مىناداي سارىوزەك شاقتا مۇنان سەمىز مال تابا المايسىڭ. جەمدە تۇرعان، — دەدى دامەلى.
شىنىندا، وسى ءتورت قويعا مالىباي بولەك جەم بەرگىزەتىن. ويى قوڭىن تومەندەتپەۋ. جاڭگىر ءوز قولىمەن كەيىنگى كەزدەرى تالاي جەم بەرگەن. ءىشى ءبىرتۇرلى ۋداي اشىپ كەتتى. باققان مالى اقشاعا اينالىپ، بىرەۋدىڭ قولىندا بارا جاتتى. قويدىڭ بىرەۋى «ءما» دەپ ماڭىرادى. «شىنىمەن قيدىڭدار ما» دەگەندەي. باۋىزداردا: — سەندە جازىق جوق، بىزدە ازىق جوق، — دەۋشى ەدى. دامەلى اقشانى قالتاسىنا سالىپ:
— سەندە جازىق جوق، بىزدە اقشا جوق، — دەدى.
جاڭگىر كادىمگىدەي قىنجىلىپ تۇر. بايقايدى، وزىنە شارۋا مىنەزى بىتە باستايىن دەگەن. مالساقتىق مالدى قيماۋمەن قوڭسىلاس.
دامەلىنىڭ ەسىنە اقىلجانى ءتۇسىپ كەتتى. كەم العان بەس سومى سونىڭ جولىنا ساداعا. بالاڭ بوساندى دەسە، ەكى قويدى ول بوسقا بەرۋگە دە بار ەدى. ونداي كۇن قايدا! قىرىقتىڭ ۇستىندەگى بەسەۋىنە شاي الىپ كەتسە...
— اق قۇيرىق شاي، اق قۇيرىق شاي، — دەپ جانىنان جىبىرلاپ ءوتىپ جۇرگەن ايەلدەن ايىرىلىپ قالدى. جان-جاعىنا قارادى. بازار تارقادى دەدى مە، اۋدەم جەردە كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. سوڭىنان جاڭگىردى جۇگىرتتى.
جاڭگىر جەتىپ كەلگەندە، الگى ايەل باج ەتە قالدى. جاڭگىردىڭ ءوزى دە شوشىپ كەتتى.
— بىزگە شاي كەرەك.
— شايىم جوق، ءبىتتى، ساتىپ جىبەردىم. — مىناۋ زىڭگىتتەي جىگىتتەن تارتىپ الا ما دەپ، قورقىپ تۇرسا كەرەك. وسى كەزدە دامەلى كەلدى.
— قورىقپا، بۇل — مەنىڭ بالام. جاڭا سەن جىلتىڭداپ ءوزىڭ ۇسىنىپ جۇرگەندە بىزدە اقشا جوق بولاتىن. ادال مالىمىزدى ساتىپ، جاڭا عانا تيىندى بولدىق. ماعان ەكى شەرىك شاي تاۋىپ بەر.
— شەرىگىن بەس سومنان الساڭ، تاۋىپ بەرەيىن.
جاڭگىردىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. سوندا بىلدەي ەكى قوي سەگىز شەرىك شاي عانا بولعانى ما؟
— سەن ءويتىپ «ءيتتىڭ بوعى ءدارى بولسا، دارياعا تىشادىنىڭ» كەرىن كەلتىرمە. ادامنىڭ بالاسىمىز عوي. بىزدەن دە سەنىڭ ءبىر كەرەگىن تابىلار، — دەدى دامەلى.
— مەن بۇگىن استىققا ايىرباستاسام با دەپ كەلىپ ەدىم. ەشكىم بازارعا استىق اكەلمەپتى، — دەدى الگى ايەل مۇڭايىپ.
— ساعان كەرەگى استىق پا؟ مەن ساعان ءبىر ۇرا استىق بەرەيىن. مىنا باستۇماعا كەل. كىم اكەلەدى استىقتى، سۋ تەگىن ارزان مۇندا. وتكەن كۇزدە جۇرت استىقتىڭ استىندا قالىپ ەدى، كىم الادى بازاردا ونى؟ اكەلگەن ەڭبەگىنە تۇرمايدى.
الگى ايەل «ءبىر ۇرا» دەگەنگە ءجىبي باستادى.
— وندا بەس سومعا ەكى شەرىگىن بەرەيىن. اۋىلىڭىزعا بارعاندا سوزىڭىزدە تۇرىڭىز.
— وعان تيتتەي كۇمانىڭ بولماسىن. مالىبايدىڭ ءۇيى قايدا دەسەڭ ءبارى بىلەدى.
تاڭنىڭ الاڭ-ەلەڭىنەن ازاپقا سالعان ەكى قوي ءوتىپ، ەكى شەرىك شاي قولعا ءتۇسىپ، بۇلار وزدەرىنشە ولجالى قايتتى.
ەكى اياعى سالبىراپ، ارتىنا مىنگەسىپ العان جاڭگىرگە:
— جالپى، دۇرىس بولدى-اۋ، جاقسىعا جورىپ كەلە جاتىرمىن. ويىمداعىمىزدىڭ ءبارى ورىندالدى، — دەدى دامەلى.
— ءدۇلدۇل تاتە، مەن باسقانى ويلاپ كەلە جاتىرمىن. شارۋا ەڭبەگىندە تۇك قۇن جوق ەكەن. سونشاما ازاپتانىپ وسىرگەن مال، استىق قانداي ارزان. ەسىل ەڭبەك.
— مەن قويدىڭ وتكەنىنە قۋانىپ كەلەمىن. ماناعىداي ازاپتانىپ قايتا الىپ قايتساق نە بولدى؟
— مىنە، مىنە، تاپ وسى قيىندىقتى مىقتاپ پايدالاناتىندار بار. ەگەر ارتىق مالدى، ارتىق استىقتى مەملەكەت تاراپىنان قابىلداۋدى دۇرىستاپ ۇيىمداستىرسا، شارۋاعا كەرەك شاي-قانت، كيىم-كەشەكتى اۋىلعا اكەپ ساتسا، ەكى جاققا دا پايدالى بولار ەدى.
— ويبۋ، قاراعىم-اي، ونداي كۇن قايدا؟ بىرەۋدىڭ ارتىن سالماقتاپ، تاۋەلدى بولىپ جۇرگەنىمىز. اناۋ اۋىلداعى كىشكەنتاي دۇكەندە بىلجىراعان «جاستىق» كامپيتتەن باسقا ەشتەڭە ساتپايدى. وزدەرىڭ اقىلجاندارعا كەتكەندە كەزدەمە ءتۇسىپ، وسى اۋىل قىرىلىپ قالا جازدادى. مالىبايدى شاپتاپ دۇكەنگە الىپ بارىپ ەم، كەۋدەسى قىسىلىپ ولۋگە از-اق قالدى. بىرەۋلەر اۋەلى كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ۇستىمەن جورعالاپ دۇكەنگە باسا-كوكتەپ كىردى. ىشىندە سوقتالداي جىگىتتەر بار. كورمەيسىڭ بە، قۇداي ودان دا ايىردى. اۋدان جاقىن، قايشا كۇنىم سودان الىپ ۇزبەي جىبەرىپ تۇراتىن. قانت-شاي تۇرعاي، قىزىل قۇلاق اقشانىڭ وزىنە زار بولىپ قالدىق. ەكى قولىڭ تاس بايلاۋلى. سول اقشا قولىندا تۇرعان سوڭ عوي، اناۋ كوكساۋ دۇكەنشى بۇل كۇندە ەشكىمگە قارامايدى. ءتىپتى كەكىرەيىپ كەتكەن. ازىن-اۋلاق تۇسكەن دۇنيەنى الدىمەن باسقارمانىڭ قارا شۇبار قاتىنىنا، وسىنداعى اۋىلنايعا كورسەتەدى ەكەن. ولار جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، وزدەرى ءبولىپ الادى دا، قالعانىن عانا ساتتىرادى. قۇرسىن، اقشا بولسا، انتونىمنىڭ بازارىنان جارىلقاسىن. سول اقشا قۇرعىرى قولعا تۇسپەي تۇر عوي. بۇگىنگى ازاپتى ساپارىمىزدىڭ توركىنى دە سول اقشادا جاتقان جوق پا.
جاڭگىر ۇندەمەدى. «بار دۇنيەنى قولدان جوق قىلۋ قانداي جامان. مال بار، استىق بار، اقشا جوق. سونىڭ اۋىرلىعىن الدىمەن شارۋا تارتادى... بۇل قيىندىقتىڭ تۇيىعىنان شىعاراتىن تەك قانا وقۋ. اكە اتىنا كىر كەلتىرمەۋدىڭ جولى دا وقۋدا عانا». اۋىلدىڭ ساباعى اششى بولسا دا، وسىنداي ويلارعا جەتەكتەدى. وسىناۋ قاراپايىم جانداردىڭ ەرتەڭگى كۇنىن كىم ويلاۋعا ءتيىس. جانا تەبىندەپ كەلە جاتقان ينتەلليگەنسيانى كىم تولىقتىرادى؟ وقۋ جونىندە كومەسكى تارتا باستاعان كوڭىلىن مىناۋ بازار كوسەپ-كوسەپ، ار جاعىنداعى وتتى مازداتقانداي بولدى. ءوزى ءبىرتۇرلى قۋانىپ كەتتى. جاقسى ويلاردىڭ جىلۋى جانىنا دەم بەرگەندەي. اياعى سالبىراپ، اتقا مىنگەسىپ كەلە جاتقانمەن، قيال شىركىن بولاشاق باعىن ارالاتتى. ول مىناۋ سىلقىلداق قاردى دا، تايعاناقتاپ ارەڭ كەلە جاتقان شابداردى دا، كۇنى بويعى ازاپتى دا ۇمىتتىردى.
— سول الگى كوكساۋ دۇكەنشى، قۇتىرعانى سونشا، ەندى اۋىلدىڭ كەلىنشەكتەرىن اينالدىراتىن بوپتى، — دەدى دامەلى. جاڭگىر قالىڭ قىزىقتى ويىنان سەلت ەتتى. — ەكى-ۇش مەتر بۇلدى، شايدى تىعىپ قويادى ەكەن دە، كەلىنشەكتەر كەلگەندە ونى يتكە تاستاعان سۇيەكتەي جىلتىڭداتىپ، قىلجاقتايتىن كورىنەدى. كوكساۋ دەپ وتان قىزدار شىقپاي قويعان بولاتىن. ەندى كوردىڭ بە، قۇتىرعانىن. شىنىمدى ايتسام، سول دۇكەنگە قايشانى جىبەرگىم كەلمەيدى. ارسىز نەمە جارالاۋى مۇمكىن.
— قايشا تاتە ونى اكەسىنە تانىتار، — دەدى جاڭگىر.
— كورمەيسىڭ بە، بىلدەي ءمۇعالىم، ورىسشاسى دا جاپ-جاقسى، جۇمىسسىز وتىر، ال كوكساۋلار كوكيىپ، بىلگەنىن ىستەگىسى كەلەدى، — دەدى دامەلى. — انەۋكۇنى وسى اقشادان قىسىلعانىمدى سەزىپ، اڭقاۋ بالام «دۇكەنشىدەن بارىپ قارىزعا سۇراپ كەلسەم قايتەدى» دەدى-اۋ. جىبەرمەي قويدىم. كوكساۋعا جالىنعانشا، كورگە كىرىپ ولەيىن.
— كوكساۋ بولسا ونى تەگى ماگازينگە جولاتۋعا بولمايدى عوي. جۇرتتىڭ ءبارىن اۋرۋ قىلادى. انا كەڭەسجانعا ول دۇكەننەن كامپيت ساتىپ جەمە دەۋ كەرەك.
— وعان كىم قاراپ جاتىر. كوكساۋ تۇرعاي، كۇلمەرەز بولسا دا، وعان جۇرت بارماي تۇرا المايدى. جالعىز دۇكەن.
— جوق، دۇرىس ەمەس. مەن مۇنى جوعارىعا جازىپ جىبەرەم.
— قوي، سوسىن بۇكىل اۋىل بوپ سوڭىمىزعا ءتۇسىپ جۇرەر. ونسىز دا قۇيرىعىمىزعا شوق بايلاۋلى. ءتاڭىردىڭ ءبىر جازعانىن كوردىك.
مىناۋ بازارعا كەلمەس بۇرىن مۇنىڭ جول اقشاسى ءۇشىن ءدۇلدۇل تاتەسى قانشا جان ازابىنا تۇسكەن. قايراتىنا بولايىن، شەشەسى ءباتيما «ءدۇلدۇل تاتەلەرىڭە جەت» دەگەندە، ونىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتتەردى بىلگەن ەكەن عوي.
بۇلار كەلە جاتقان توبەگە شىعىپ بىرەۋ تەسىلە قارايدى. ول، ارينە، مالىباي. جەتەكتەپ كەلە جاتقان قويدىڭ جوقتىعىنا قۋاندى. ساتقان ەكەن عوي. باۋىرساق، شەلپەكتى ءپىسىرىپ، ەتتى اسىپ، قايشا ەنەسىنىڭ كەلۋىنە ەرەكشە ازىرلەندى. اڭشى مەن بازارشىنىڭ جولى ءارقيلى بولادى. بىردە ولجالى، بىردە قانجىعاسى بوس. قويدى ساتقاندارى ءبارىن قۋانتتى.
— تەپەر تى پوەدەش ۆ الما-اتۋ، — دەدى جادىرا.
— ۇلكەن كوپىردەن وتكەندەي، كەۋدەسىنە تىعىلعان قۇسانى شىعارا ايتتى.
مالىبايدىڭ سوڭعى كەزدە ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعا بەرەتىنىن دامەلى ءجيى بايقايتىن. سورلى، بالاسى كەلە جاتىر ما دەپ ويلاي ما ەكەن؟ كوبىنەسە اۋدان جاققا قارايدى. كەيدە ءتىپتى مىناۋ قارا سۋىقتا ىمىرت تۇسكەنشە تۇرىپ قالادى. سوسىن جوتەلىپ، اۋىرادى. بازارشىلار ۇيگە جايعاسقاننان كەيىن دە مالىباي كورىنبەدى. جادىرانى جىبەرىپ شاقىرتتىرىپ الدى. ءالى ءۇيدىڭ توبەسىندە تۇر ەكەن.
شاي ۇستىندە بازارعا بارعاندارىن دامەلى ازاپ كورگەندەي ەمەس، تەاتر كورگەندەي جىر عىپ ايتتى. ونىڭ سۋرەتتەۋىندە جاڭگىردىڭ قويمەن الىسقانى سيرك ءارتيسىنىڭ ويىنىنداي بولىپ شىقتى. ەڭ قىزىق جەرى — شاي ساتقان ايەلدىڭ قورىققانى بولدى. سول بازاردا بەتىنە تۇز جاعىپ لاعىپ جۇرەتىن ءبىر ناقۇرىس بولاتىن. اتى — قۇرىم. ول ىرجالاڭداپ، انانىڭ بىردەڭەسىن، الىپ قاشىپ جۇرەتىن. سول كەلىپ قالدى دەپ قورىقسا كەرەك، الگى ايەل بازاردى باسىنا كوتەرىپ ايعاي سالدى. جاڭگىردىڭ زارەسى ۇشقانى سونشا، الگى جەردە ول شاي الماق تۇرعاي، ءوزىنىڭ قىرىق سومىن بەرۋگە دايىن تۇردى.
ءۇيدىڭ ءىشى دۋ كۇلدى. اسىرەسە، كەڭەسجان مەن امانگۇل ءماز بولدى. ولارعا قارادى دا دامەلى:
— مىنا اعالارىڭ قوي كونبەي قويعان سوڭ ەكەۋىن ەكى قولتىعىنا قىسىپ الىپ ءجۇرىپ بەردى دەيسىڭ، — دەدى. بۇعان، ارينە، ۇلكەندەر سەنە قويعان جوق. ءبىراق امانگۇل:
— وي، وي، قانداي كۇشتى جاڭگىر كوكەم، — دەدى.
جاڭگىردىڭ تاڭ قالعانى — ءدۇلدۇل تاتەسىنىڭ ازاپتى ساپارىن جەپ-جەڭىل ەتىپ، ويىنعا، قالجىڭعا اينالدىرعانى. وزدەرى كورگەن قيىندىعىن وزگەلەردىڭ جۇرەگىنە تۇسىرگەندە نە پايدا. بۇل دا ءوزى بايقاماعان ءبىر قىر. اۋىرلىقتى وزگەدەن قاشىقتاتىپ، جۇكتى ءوز موينىنا الۋ. ەرلەردەن تابىلمايدى مۇنداي مىنەز. قارا اسپاندى جاۋدىرىپ، كورگەندەرىن بولعان كۇيىندە سۋرەتتەسە، ەڭ بولماسا ءبىر كۇن بۇل ءۇيدى مۇڭ باسادى. ءجۇسىپ بولسا، نارعازى بولسا، اقىلجان بولسا، بۇل بولار ما ەدى دەگەن جارانىڭ اۋزى اشىلادى. سونشاما قيىندىقپەن كەلگەن اقشامەن جاڭگىردىڭ الماتىعا بارعىسى كەلمەي قالۋى دا مۇمكىن. جۇرتتىڭ بارىنە سور بولعان سول اقشانى قايتەم دەۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارىن بىلدىرمەي، جۋىپ-شايىپ ءدۇلدۇل تاتەسى ءۇيدىڭ ءىشىن جايما-شۋاق ەتتى دە جىبەردى.
وسى كوڭىل كۇيمەن جاڭگىر دە الماتىعا جول تارتتى.
10
ءباتيمانىڭ ەڭسەسى اعايىن-تۋعانىن كورگەننەن كەيىن عانا كوتەرىلەيىن دەدى. الىپ-ۇشىپ كەلگەن كوڭىلى الماتىدا سۋداي باسىلعان-دى. نكۆد وندا ءۇش-اق كۇن تۇرۋعا رۇقسات ەتتى. بۇرىنعى تۇرعان ۇيلەرىن كورىپ اعىل-تەگىل جىلادى. ءوز ۇيلەرىنە تانىمايتىن بىرەۋ كىرىپتى. ەكى-ۇش كورشىسىنىڭ ەسىگىن اشىپ ەدى، كىرپىدەي جيىرىلدى. شىنىندا، بۇل جەردە قالۋعا بولمايدى ەكەن. قورقىنىش، ۇرەي ادامگەرشىلىك، اياۋشىلىق دەگەننىڭ ءبارىن ىعىستىرىپ جىبەرگەن سەكىلدى.
جاڭگىر العاشقىدا شەشەسىن تانىماي قالدى. قاپ-قارا قويۋ شاشى مىناۋ ەكى جىلدىڭ ىشىندە كوك بۋرىلدانىپ كەتىپتى. بوتەن ءۇي، شەرلەرىن شىعارىپ جىلاي دا المادى. ءبىرىن-بىرى قىسىپ ۇزاق تۇردى دا، ءبىر ساعاتقا جەتپەي، ءبىرىن-بىرى جەتەكتەپ شىعىپ كەتتى. قالانىڭ ءبىر اسحاناسىنان تاماق ءىشتى. جاڭگىرى «ءتۇفا، ءتۇفا» كوز تيمەسىن، الپامساداي جىگىت بولعان. ويلىلىعى ما، مۇڭدىلىعى ما، سويلەگەن ءسوزىنىڭ ءبارى سالماقتى.
— ماما، ءدۇلدۇل تاتەمە كەتەيىك. مەن كۇزدە قايتسەم دە، وقۋعا كەلەم. بالاسى بۇل ءسوزدى نىق ايتتى. العاشقىدا نارعازى مەن اقىلجاننىڭ ۇستالعانىن شەشەسىنەن جاسىرعىسى كەلدى. ءبىراق قانشا جاسىرا الادى. اناسى «سولاي بولۋى تابيعي» دەگەندەي قارسى الدى. بۇل حابارعا اھىلاپ-ۇھىلەمەدى. دامەلىنىڭ ونسىز دا اۋىر جۇگىنە ەندى بارىپ بۇل قوسىلادى. باسقا نە ىستەيدى؟ بارار جەرى، باسار تاۋى قالماعان. لاگەردەن بوسانعانمەن، اينالاسى تۇپ-تۇگەل مىناۋ الماتىنىڭ ءور كوشەسى دە تۇرمە سياقتى كورىندى. ايىرماشىلىعى ايداپ جۇرگەن ميليسيونەر جوق. قاسىندا، ايتەۋىر، ۇلى جاڭگىر بار. ونىڭ دا مۇندا كەلگەنى شەشەسىمەن كەزىككەنى نكۆد-عا ايدان انىق.
ءتورتىنشى كۇنى بالاسىمەن «لەپسى ستانسياسى قايداسىڭ» دەپ تارتىپ وتىردى. ماي ايىنىڭ حوش ءيىستى كوركىن مىناۋ كەڭ دالاعا شىققان سوڭ بارىپ سەزىندى. ساقىلداپ ءجۇرىپ كەلە جاتقان پوەزدىڭ اشىق تەرەزەسىنەن دالانىڭ ءيىسى دە، ءشوپتىڭ ءيىسى دە كوڭىلدى قىتىقتايدى. اينالا كوكپەڭبەك، ويدىم-ويدىم قىزعالداقتىڭ قىپ-قىزىل ارالدارى كەزدەسەدى. تۇسكيىزدىڭ تۇرىندەي نەبىر ادەمى جەرلەر بار. ادامدار وزگەرگەنمەن، ءوڭىرى وزگەرمەپتى. ءوزىنىڭ اسەم جازىن، حوش ءيىسىن، دارحان دالاسىن سول كۇيىندە ساقتاعان سياقتى. تۋعان جەر قانداي ىستىقسىڭ. ءباتيما قىزىعا ۇزاق قارادى.
ءوزى جۇسىپپەن قاشقان سوناۋ جىلدارى قاي جولمەن كەلگەنى ەسىڭدە جوق. ايتەۋىر، اتپەن بەس كۇن جۇرگەن. وندا مىنا تەمىرجول ۇشتى-كۇيلى جوق. «تۇركسىب» قۇرىلىسى كەيىن شىقتى، ول كەرەمەت شۋلى بولدى. سونىڭ قامى دەپ ءجۇسىپ بۇل جولدىڭ بويىنا تالاي كومانديروۆكاعا بارىپ كەلگەن. ءار ساپارىندا قۇرىلىستىڭ قارقىنىنا، ادامداردىڭ اسقان ەرلىگىنە تاڭ قالاتىن. «اينابۇلاق» ستانسياسىندا جولدىڭ ەكى جاقتان كەلىپ ءتۇيىسۋ سالتاناتىنا قاتىسقان-دى. تۇركسىب قۇرىلىسى جونىندەگى وچەرك، ولەڭ، پوەمالاردىڭ ءبارىن جىبەرمەي وقىپ ءجۇردى.
— شىن سەرپىلىستى، ءسوسياليزمنىڭ مۇنداعى جۇرەك سوعىسىن ەشكىم جەتكىزە الىپ جاتقان جوق. ول ولەڭدى، وچەركتى قۇرىلىسقا تىكەلەي قاتىسىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءوزى جازسا عوي، — جۋرناليست، جازۋشىلاردىڭ قۇر سىرتتان تامسانۋ، تابيعاتىنا ەنىپ، ادامداردىڭ بويىنداعى، ساناداعى وزگەرىستەردى تەرەڭ كورسەتە الماي ءجۇر، — دەپ وتىراتىن. بىردە ءباتيماعا:
— تۇركسىب سەنىڭ توركىنىڭە بارار جولدى قىسقارتادى. لەپسى دەگەن ستانسيادان ءتۇسىرىپ، انتونوۆكا ارقىلى لىپ ەتە قالامىز. پالەنباي جىلدان كەيىن ارەڭ كەلگەن قىزدارىن قالاي قارسى الار ەكەن، كورەمىز، - دەيتىن قالجىڭداپ.
امال نە، بۇل جول ارقىلى جۇسىپپەن بىرگە كەلۋگە قۇداي جازبادى. ءبىراق زىمىراعان مىناۋ پوەزدىڭ ءاربىر تىقىلى «بۇل جولدا سەنىڭ كۇيەۋىڭنىڭ كوپ ەڭبەگى بار» دەپ سىبىرلايتىنداي. ونىڭ بۇل وڭىردە ەڭبەگى سىڭبەگەن جەر بار ما؟ ءاربىر بۇتا ءجۇسىپتى بىلەمىز دەپ تۇرعان جوق پا. وسى ارادان ەكىنشى رەت ءوتۋى، كارلاگ-قا ايدالىپ بارا جاتقاندا دا وسى سىبىرلاردى ەستىگەندەي بولىپ ەدى. ءبىراق وندا تۇتقىنداۋلى قيال الىسقا شالىقتاپ جىبەرە قويعان جوق-تى. الدا نە كۇتىپ تۇر، كوبىنەسە ويلاعانى سول بولدى. بۇل جولى قانشا دەگەنمەن توركىنىنە كەلە جاتىر، قاسىندا ەرجەتكەن ۇلى جاڭگىر. ادام بولدى دەگەن وسى دا، ىزدەپ كەلۋگە، قارسى الۋعا جارادى. وسى جاي ءباتيمانىڭ قيالىنىڭ دا كىسەنىن اشقانداي. جاس كەزىندە كەرەتىن ويدىم-ويدىم كيىز ءۇيلى اۋىلدار ەمەس، ورنىقتى بالشىقتان سالىنعان ۇيلەر. كيىز ءۇيلى اۋىلداردى بۇگىن كورسەڭ، ەرتەڭ تابا الماي قالۋشى ەدىڭ، كوشىپ كەتەتىن. ەندى مەكتەپ پە، كەڭسە مە، مەنمۇندالاپ ءوp اۋىلدا ەكى-ۇش ەڭسەلى ۇيلەر تۇر. اداستىرماي تاپتىراتىن بەلگىلەر. ءجۇسىپتىڭ جان ۇشىرىپ ناسيحاتتاعان «وتىرىقشىلدىعى» وسى. اناۋ قاپ-قارا، جولاق-جولاق بولىپ جاتقان جاڭا جىرتىلعان ەگىستىك جەر بولسا كەرەك. تىرباڭداعان تراكتورلار كورىنەدى. اۋىل شەتىندەگى ۇزىننان-ۇزاق قورالاردىڭ توڭىرەگىندە مال ءجۇر.
فەرما دەگەنى سول شىعار تەگى. بۇل ومىرگە دە جۇرت ۇيرەنىپ بولدى. كولحوزداسۋ اياقتالعالى قاشان.
كوكەم-اۋ، وتارباسىن جۇيتكىتىپ، تراكتورىن دارىلداتىپ، مەكتەبىن سالىپ، ساۋاتىن اشىپ، كولحوزىن قۇرىپ، مىناۋ بۇگىنگى ءومىردىڭ بار جاڭا بەلگىسى جولىندا كۇرەسكەندەر نەگە «جاۋ» بولادى؟ قانداي جاۋلىق بار مۇندا؟ الماتىنىڭ ءوزى دە بۇلار العاش قوسىلعانداعىدان الدەقايدا وزگەردى. ەندى سودان پانا تابا الماي كەلە جاتقان كۇيلەرى مىناۋ.
— لەپسىمەن ەكى ورتاعا ماشينا جۇرە مە؟ — دەدى ءباتيما ۇلىنا.
— وتە سيرەك، ماما. جول-جونەكەي كولىككە كەزدەسپەسەك. وسىندا كەلەردە مەن ءۇش كۇن سونداي كولىك توستىم.
— ەل عوي، ءبىر قيسىنى بولار، — دەدى شەشەسى جۇباتىپ. كوز كوگەرىپ كۇتۋگە ۇيرەندىك قوي.
ءباتيمانىڭ بوساۋىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن باستۇماداعىلاردىڭ كوڭىلى سۋداي باسىلدى. دامەلىگە جاس جاعىنان ءباتيما ءوزىن قۋىپ جەتىپ قالعانداي كورىندى. شاش كوك بۋرىلدانىپ، بەتتە ءاجىم كوبەيگەن. كوزىنىڭ نۇرى دا تايايىن دەپتى. نارعازى اكەلگەن سۋرەتتەگى ءباتيما مەن مىنا ءباتيمانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.
قانشا كۇن ايتسا دا، اڭگىمەسى تاۋسىلار ەمەس. لاگەردەگى جاعدايدى، وندا وتىرعان نەشە ۇلتتىڭ وكىلىن، ولاردىڭ قايسارلىعىن، زيالىلىعىن، دارىندىلىعىن بۇلاردىڭ كوز الدىنا كەلتىردى. ىشتەرىندەگى ەڭ سورلىسى ءوزى بولعانىن ايتتى. ايتپەسە قوي باقپاس ەدى عوي.
— ءوزىڭدى قالاي بوساتتى؟ — دەدى دامەلى ءۇشىنشى كۇنى.
— ونىڭ ۇلكەن سىرى بار. تۇرمەگە تۇسكەننەن باستاپ مەندە تالما اۋرۋى پايدا بولدى. كارلاگ-قا كەتىپ بارا جاتقان جولدا دا بىرنەشە مارتە قىسىلدىم. باعىما ارامىزدا ءبىر دارىگەر قازاق ايەل بولدى. ول دا — ءبىر دوكەيدىڭ جۇبايى. لاگەردە جۇرگەندە دە كوزىنەن تاسا قىلمادى.
اقىرى «بۇل قويانشىق، لاگەردە ۇستاۋعا بولمايدى» دەپ قاعاز جازىپتى. سول قاعازدىڭ ارقاسى مەنىڭ ودان كەتكەنىم. ءبىراق كەتەرىمدە قۇلاعىما سىبىرلاپ: «سەن شىنىمەن سولاي ەكەن دەپ قالما، سەنىكى نەرۆىدەن، مەن وتىرىك دياگنوز قويدىم»، — دەدى.
— نەرۆى دەگەن نە؟ دياگنوزى قالاي؟
— نەرۆى دەگەن جۇيكە تامىرىنىڭ جۇقارعانى. دياگنوز — اۋرۋدىڭ اتى. تازا اۋادا بولساڭ، ەلگە بارىپ ەت جەپ، قىمىز ىشسەڭ، قۇلان تازا جازىلاسىڭ دەدى. مىنە، سول ادامنىڭ شاراپاتى ءتيىپ ورتالارىندا وتىرمىن.
— قۇداي تىلەۋىن بەرسىن. ەر ايەل ەكەن. ءبىلىپ قويسا عوي ول سورلىنى ونان ءارى سورلاتادى، — دەدى مالىباي.
— ونىڭىز راس، كەنجە اعا. ءبىراق ول ماعان عانا ەمەس، تالايعا سونداي جاقسىلىق جاساپ ءجۇر. دارىگەرگە قۇدايداي سەنەدى.
— ادامدى تۇتقىنداعانمەن، ادامگەرشىلىكتى تۇتقىنداۋعا بولمايدى ەكەن-اۋ، ءا؟ — دەدى دامەلى. — جۇيكە تامىردىڭ جۇقارعانى جازىلادى دەشى. ءبارىمىزدىڭ دە شەكەمىز قىزىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟
— ءبىراق مەن اڭدۋلىمىن. ساياسي ايىبىم الىنعان جوق. نكۆد اۋىق-اۋىق تەكسەرىپ تۇرادى. سوندىقتان «قويانشىق» دەپ لاقاپ تاراتا بەرىڭدەر.
— دا نۋ، ماما، — دەدى جادىرا. — كاكوي پوزور!
— ارينە، قورلىعى قورلىق. نە امال بار؟ قاسىندا بولعانىم جاقسى ما، جوق تاعى دا تۇرمەدە وتىرعانىم جاقسى ما؟
— كونەچنو، قاسىمدا بولعانىڭ.
— ەندەشە، قۇداي سالعان سوڭ، كونۋگە تۋرا كەلەدى. وعان جاسىما، بالام.
دامەلى قاتتى كۇرسىنىپ جىبەردى. زەينەپ پەن قايشا جىلاپ وتىر ەكەن.
مالىباي دا تۇنجىراپ كەتىپتى.
— جۇرەگىمە تالما پايدا بولعانى راس. الماتىنىڭ اۋاسى جاقپادى ما، بىر-ەكى رەت ناشار سەزىندىم. قايتا ارقادا سەرگەك ءجۇردىم. كىندىك كەسكەن جەردىڭ كيەسى مەنى وسىلايشا قۋىپ، قاستارىڭا اكەلدى. اكە باتاسىن الماي قاشقان قىز جازاسىن السىن دەگەن شىعار.
— ايتپاقشى، - دەدى ءباتيما ويىنا وقىس بىردەڭە تۇسكەندەي قۋانا. — قوسپانبەت كوكەمنىڭ قاسىنان كەلگەن ءبىر ادامعا جولىقتىم.
— نە دەيدى.
ءۇيدىڭ ءىشى تۇگەل ءباتيمانىڭ اۋزىنا ءتوندى.
— قاشىق بولعاندا قاشىقتا ەكەن. ءبىراق جاقسى تۇرادى دەيدى. حاباروۆسكى دەگەن جەر. ول — اناۋ ءسىبىردىڭ ءبىر تۇكپىرى.
— و، سۇمدىق-اي، ءتىرى ەكەن-اۋ، بايعۇس. بالا-شاعاسى بار ما ەكەن؟
— اشارشىلىق قۋىپ تىققان ءۇش قازاق سەمياسى بارمىز دەپتى. مال باعاتىن كورىنەدى. ەكى بالاسى ورىسشا وقىپ، حات تانىعان. ايەلى جۇمىس ىستەمەيدى. قاستارىندا ساياسي تۇتقىنداردىڭ لاگەرى ورنىعىپتى. اتاش دايىندايدى. تۇتقىنداردى وتە اۋىر جۇمىسقا سالعان. سودان الگى بىزگە كەلگەن ادامعا اتاش قۇلاپ، بەلى زاقىمدانىپتى. لاگەر بولعان سوڭ مۇندا قازاقتار بار ما ەكەن دەپ، قوسپانبەت كەلسە كەرەك. وحراندار ونى اۋرۋحاناعا جىبەرىپتى. سودان ەكەۋى تانىسىپ كەتكەن. الگى ادام جازىلىپ شىققانشا قىمىزىن، ەتىن ۇزبەپتى. بيە بايلايمىن دەپتى. مەنىڭ امان قالعانىما ءبىرىنشى سەبەپ قۇداي، سوسىن سول قوسپانبەت دەپ اۋزىنان تاستامايدى الگى ادام.
— ەل جاققا قايتپايسىڭ با دەپ سۇرايدى عوي. «نەم بار، اعام ارعى بەت اسىپ كەتكەن، مەنى دە وزدەرىڭ سەكىلدى كوزىمدى باقىرايتىپ قاماپ قويادى عوي»، — دەپتى. «اشارشىلىقتىڭ تىرناعىنان ارەڭ قۇتىلدىم، ەندى نكۆد-نىڭ تىرناعىنا ءتۇسىپ نەم بار. مىنا جەر جايلى. ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا جوق. مالىن باعىپ بەرسەم بولدى ەمەس پە. ءۇش قازاق ءۇيى ءبىر ەل سەكىلدىمىز. تۋىس بوپ كەتتىك. ولار اناۋ كەرەكۋ جاقتان كەلگەن. ءبىراق تۋعان جەر ىستىق قوي، قاتتى ساعىنامىز. ساعىنعانمەن امال نە، مىنا جاعدايدا قارماققا الدىمەن ءبىز ىلىنەمىز عوي» دەپتى. الگى ادام مەنى كەزدەستىرگەنىن، قوسپانبەتتىڭ ءبىر حابارىن بەرگەنىنە قاتتى قۋاندى. ءوزى ەندى كارلاگ-تا وتىر.
— قۇدايىم-اي، نارعازىنى ەڭ بولماسا سول جەرگە اپارعان جوق پا ەكەن، — دەدى زەينەپ. — قوسپانبەتتى كورسە، ەس قوي.
— ونداي لاگەر ول جاقتا تولىپ جاتىر. ءسىبىر تولعان ساياسي تۇتقىن، ارالارىندا ءولىم كوپ دەيدى. بىرەۋلەر ازاپقا شىداي الماي، بىرەۋلەر ىندەتكە شالدىعىپ دەگەندەي. ەندى بىرەۋلەردى ءتىپتى قولما-قول جوق قىلىپ جىبەرەتىن كورىنەدى.
— ءباتيما، كوكەم! ساياسي ايىپ، ساياسي تۇتقىن دەي بەرەسىڭ، ول نە ءوزى، — دەدى مالىباي.
— كەنجە اتا، ول — وكىمەتكە قارسى دەگەن ءسوز.
— سوندا اقىلجان دا قارسى ما؟
— و، توبا، جاۋ جاساۋ وڭاي ەكەن-اۋ، ءا. — اڭگىمەنىڭ ار جاعىن تىڭداي الماي مالىباي ۇيدەن شىعىپ كەتتى. قالتاسىنا قولىن سالىپ، ورامال العانىن كوردى وتىرعاندار. ءسوز جوق، جىلاپ بارادى. ەركەكتىڭ كادىمگى ءۇنسىز، اۋىر جىلاسى.
مىنا تۇرىمەن اتاسى ۇزاققا بارماس. قايشا قايراتقا ءمىندى. وسى وتىرعانداردىڭ ىشىندە كوزى اشىعى ءوزى. تۇكپىردەگى ءبىر اۋىلدا تىعىلىپ وتىرا بەرە مە؟ سىبىرگە نەگە تارتپاسقا. كارتادان تانىس قوي ول. مۇمكىن، اقىلجاندى دا سوندا جىبەرگەن شىعار. ەسىنە دەكابريستەردىڭ ايەلدەرى ءتۇستى. جەر ءتۇبى بولسا دا ماحابباتى ءۇشىن ولار نە قيىندىققا كونبەدى، ايەلى كۇيەۋلەرىنىڭ سوڭىنان كەتكەن جوق پا! شىن بەرىلگەن جار دەپ سولاردى ايتۋ كەرەك. ەتەكتەن تارتىپ وتىرعان بالام جوق، مەن نەدەن قورقاقتايمىن. قايدا بارسام، قورقىتتىڭ كورى. ەڭ بولماسا اقىلجاننىڭ توبەسىن كورىپ نەمەسە توبەمدى كورسەتىپ ولەيىن. وعان كۇنىم ءۇشىن شىققانداي بولمايىن. ادال ماحابباتىمنىڭ جەتەگىنە ەردىم.
سول كۇننەن باستاپ، قايشا دالاقتاي شۇبار قاعازعا قارايدى دا وتىرادى. ول — سسرو-نىڭ كارتاسى. اۋدان ورتالىعىنان ساتىپ العان اتلاسى جانە بار، ونداعى «سيبير» دەگەن بەتتى جانە قارايدى. ءبىر كۇنى قاسىنا جاڭگىردى شاقىرىپ الدى.
— مىنا جەرلەر عوي پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياسي تۇتقىنداردى ۇستاعان جەرى. ال بىزدىكىن قاي جەردە ۇستاۋى مۇمكىن؟
— سەن اۋدانعا بارمايسىڭ با؟ نكۆد-دان ەڭ بولماسا جىبەرگەن جەرىن بىلمەيسىڭ بە؟
— ولار ماعان ايتا قويا ما؟
— ولاردىڭ دا ىشىندە ادامدارى بار شىعار. اتتەڭ، پاپام اتىلماعاندا، جەردىڭ تۇبىندە بولسا دا بارار ەدىم.
جاڭگىردىڭ بۇل ءسوزى قايشاعا قاتتى قامشى بولدى. ارينە، تۇتقىن ادامدى، ونىڭ ىشىندە ساياسي تۇتقىندى ىزدەۋ قيامەتتىڭ قيىنى. ءبىراق ادام ولىمگە دە باسىن تىگەدى عوي. «قاراجات قايدا، قاراجات!» دەپ بىرەۋ تۋ سىرتىنان ايعاي سالعانداي بولدى. جاڭگىردىڭ الماتىعا بارىپ كەلۋىنىڭ ءوزى قانشاما قيىندىققا سوقتى. شابدار ات وسىلاردىڭ مەنشىگى عوي، سونى ساتقاننان باسقا نە قالدى؟ ءوزىنىڭ ەلتىرى ىشىگى، اقىلجاننىڭ قاسقىر ىشىگى بار. مۇنداي كيىم ءقازىر قات. انتوننىڭ بازارىنا ءبىر بارعاندا بايقاعانى بار. اقىلجاندى تابا العانداي كۇن بولسا، سول جەردە بىرەۋدىڭ كىرىن جۋىپ بەرسە دە، جۇمىسقا تۇرادى.
— قاراعىم-اۋ، مىنا شۇبار قاعازىڭا ۇڭىلە بەرۋدى شىعاردىڭ، ءمۇعالىم ەمەسسىڭ، مۇنىڭ نە؟ — دەدى ءبىر كۇنى دامەلى.
— اپا، اقىلجاندى ىزدەسەم دەپ ءجۇرمىن. ءباتيما تاتەمنىڭ اڭگىمەسى ۇلكەن قوزعاۋ بولدى. مىناۋ سول جول كورسەتەر كارتا.
ەنەسىنە قاراجات جايىنداعى ويلارىن دا ايتتى.
ەكى ورتادا ەندى سەنەن ايىرىلىپ جۇرمەسەك؟
دامەلى ويلانىپ قالدى. كەلىنىنىڭ مىناۋ ويىندا ءبىر تاۋەكەل بار-اۋ ءوزى. «تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ». نارعازى مەن اقىلجاننان ءوزىنىڭ نە جانى ارتىق؟ بالالارعا، مالىبايعا ەندى زەينەپ، ءباتيما باس-كوز بولار. ءبىر جىلعا قوياننىڭ تەرىسى دە شىدايدى دەمەكشى، ءبىر جازعا بۇلار دا شىدار. ورىسشا بىلەتىن قايشاسىن قاسىنا السا. ايتپەسە قۇسا بولىپ ولەتىن ءتۇرى بار. شىبىقجيرەندى دە ساتۋ كەرەك، ادىرا قالسىن. نارعازىدان اۋليە مە! ەكى قارا ءبىر ساپارعا قاراجات بولۋعا جاراسا، ولاردى كورىپ قايتاتىن كۇن تۋسا، ءبارى ساداقا، ساداقا!
قايشا اۋدانعا بىرنەشە رەت بارىپ ءجۇرىپ، ءبىر ساڭىلاۋ تاپقانداي. سۇمدىق-اي، ادامدار قالاي وزگەرىپ كەتەدى، ءا. نكۆد-نىڭ باستىعى، رايكومنىڭ سەكرەتارى جەتىنشى اۋىلعا كەلىپ-كەتىپ ءجۇرىپ، ۇيىندە بىرنەشە رەت قوناق بولعان، اراعىن ءىشىپ، اسىن جەگەن ەدى. ەكەۋى دە قايشا كەلگەندە كىرپىدەي جيىرىلىستى. ارتىنان ءسال جىبىگەندەي بولىپ، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي:
— قايشا، الدە قالاي بىرەۋ سۇراي قالسا، سەن ۇيىڭدە قوناق بولعانىمىزدى ەشكىمگە ايتپا! — دەدى.
وز-وزىنەن كولەڭكەسىنەن قورقىپ وتىرعان بىرەۋلەر. باياعى ۇمبەت اعاي بولسا، بۇلاي ەتپەس پە ەدى. ول باتىل كىسى ەدى عوي. قايشاعا باتىلدار قۇرىپ، قورقاقتار جايلاپ كەتكەن سەكىلدى كورىندى. بىردە ۇيىنە قىزىپ وتىرىپ رايكوم حاتشىسىنىڭ:
— رايكومنىڭ حاتشىلارى تۇرعاندا، اۋىلنايلار وسىنداي ادەمى كەلىنشەكتەردى قايدان تاۋىپ الادى؟ ايەلىمىز ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەي جۇرگەندە، قايدا وقىتقانسىڭ؟ — دەگەنى بار.
— ەسى دۇرىس قىزدار حاتشىلىعىنا ەمەس، قاسيەتىنە قاراپ شىعادى كۇيەۋگە. حاتشىلىق بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق. ال ادامدىق - قاشان دا سەنىمدى سەرىك.
اقىلجان كەيىننەن «سەن سول ءسوزدى تاۋىپ ايتتىڭ، ءبىراق قاتتى ايتتىڭ» دەپ بەتىنە سالىق ەتتى. سول حاتشى بۇگىن اق قۇيرىق تورعايداي قىلپ-قىلپ ەتەدى. ەسىكتى جاۋىپ قويىپ:
— اقىلجان تەرگەۋدىڭ قىسىمىمەن ۇيلەرىندە قوناقتا بولعانىمىزدى ايتىپ قويمادى ما ەكەن؟ — دەپ بىرنەشە سۇرادى. — وندا ءبارىمىز دە قۇرىدىق.
— ۇرەيلەنبەڭىز. مالىبايدىڭ تۇقىمىنىڭ اۋزى قارا قۇلىپ. ونداي ارەكەت قورقاقتاردان شىعادى. اقىلجان قورقاق بولسا، مىنا ماعان، تاركىلەنگەن بايدىڭ قىزىنا ۇيلەنەر مە ەدى؟ ءسىز بولساڭىز عوي كوش جەردەن ات-تونىڭىزدى الا قاشار ەدىڭىز. انا نكۆد-ىڭىزعا ايتىڭىزشى، ەڭ بولماسا جىبەرگەن جاعىن ءبىلىپ بەرسىن.
— ونداي نۇسقاۋ بەرۋگە قاقىمىز جوق. بۇل كۇندە نكۆد-دان كۇشتى ەشكىم بولماي تۇر.
رايكوم بوق باسىندا قالدى ما دەپ ايتا جازداپ، ارەڭ توقتادى.
— سوندا نە، سىزدەر ولاردىڭ الدىندا دارمەنسىز بولدىڭىزدار ما؟
— ۋاقىت، ۋاقىت، قايتەسىڭ. ونىڭ ۇستىنە، اقىلجاننىڭ دا اسا ءقاۋىپتى جاۋ ەسبەرگەنوۆپەن تۋىستىق قاتىسى بار دەيدى عوي.
— ەسبەرگەنوۆتىڭ الدىندا ءبارىڭىز دە قۇرداي جورعالايتىن ەدىڭىزدەر. جولداس ەسبەرگەنوۆ بىلاي دەدى دەپ، ونىڭ شەشەندىگىنە تاڭ قالىپ وتىراتىنسىزدار. قانشاما سيتاتا كەلتىرۋشى ەدىڭىزدەر. مىنا ءسىز ستاليننەن گورى ەسبەرتەنوۆتى كوپ اۋزىڭىزعا الاتىنسىز.
— نە دەيدى، قايشاجان، مىنا ءسوزىڭدى ەشكىم ەستىمەسىن. قالجىڭنىڭ دا ءجونى بار عوي.
— ەندەشە، انا نكۆد-عا نۇسقاۋ بەرىڭىز، ەڭ بولماسا كەتكەن باعىتىن ايتسىن. ايتپەسە تۇگەل جازىپ، جوعارىعا جىبەرەم.
— سويلەسىپ كورەيىن، سويلەسىپ كورەيىن. سەن ءويتىپ قاتتى كەتپە! اۋداندىق نكۆد-نىڭ باستىعى دا سىزداپ، ەكى كەلگەندە بۇرىن كورمەگەن ادامداي قارسى الدى. ۇشىنشىدە قايشانىڭ ويىنا قۋلىق ءتۇستى. ايەل ەمەسپىن بە، بار ءمازىرىن كيىپ، جۇتىپ قويعانداي بولىپ ءبىر كەلسە قايتەدى. نكۆد كادىمگىدەي نازار اۋدارىپ قالدى. جوتكىرىنىپ، جىبىگەن كەيىپ تانىتتى.
— بىزگە ايتۋعا بولمايدى. ءبىراق بۇرىننان تانىسپىز دەگەندەي... «الماقتىڭ دا سالماعى بار» دەگەندەي...
— جىگىت ادام كۇمىلجىمەي باتىل ايتپاي ما! كومەيىڭىزدە نە تۇر؟
— كومەيدە نە تۇرۋشى ەدى. ءوزىڭىز سەكىلدى ادەمى كەلىنشەكتى كورگەندە ەر ادامدا شىدام بولا ما؟ ونىڭ ۇستىنە، وقىعانسىز.
— مەنىڭ ايەلدىگىم بە، الدە وقىعاندىعىم با ءسىزدى قىزىقتىرىپ تۇرعان؟
— ەكەۋى دە!
— ءسىزدىڭ تىلەگىڭىزدى ءبىز قابىل الساق، ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدى ءسىز قابىل الار ما ەدىڭىز.
— البەتتە، ول نە دەگەنىڭىز. ءقازىر ايتۋعا بولادى.
اۋىر سەيفتىڭ اۋزىنا ەكى كىلتتى سالىپ، تاعى بىردەڭەنى بۇراپ، ونىڭ ەسىگىن اشتى. ارجاعىنا تاعى ءبىر كىلت سالدى دا، قالىڭ پاپكانى الىپ شىقتى.
— سوڭعى دەرەك بويىنشا ماگادان وبلىسىنىڭ بلاگوگۋششەنسك دەگەن جەرىنە جىبەرىلگەن. ءبىراق مۇنى ءسىز مەنەن ەستىگەن جوقسىز. ءسىز مەنى، مەن ءسىزدى كورگەن جوقپىن.
— كورمەك تۇرعاي، كوڭىلدەس بولعالى تۇرعان جوقسىز با؟
— ول قۇدايدان دا، ادامنان دا قۇپيا بولسىن.
نكۆد باستىعى قايشاعا جاقىنداپ، يىعىنا قولىن سالدى. وزىنە تارتىپ، سۇيمەككە ىڭعايلاندى.
— تاپاداي تال تۇستە، كەڭسەڭىزدە مۇنىڭىز قالاي؟ كەش جەتپەي مە؟ تەرەزەدەن بىرەۋ كورىپ تۇرسا قايتەسىز؟
— ءبىزدى ەشكىم بايقامايدى. ءبارىن باقىلايتىن ءوزىمىز. قايشا قۇشاعىنان سىتىلىپ شىقتى دا:
— ءقازىر ايعاي سالامىن، — دەپ قاتۋلاندى.
نكۆد سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي اڭ-تاڭ قالدى. جاڭا عانا قۇشاعىنا قۇلاعالى تۇرعان كەلىنشەك شىنىمەن ءدوڭ شەگە مە؟ نازى شىعار. ىرجالاقتاعان كۇيى تاعى جاقىنداي بەرىپ ەدى:
— ءسىز قاقپانعا ءتۇستىڭىز. وسىنىڭ ءبارىن جازىپ جىبەرەم. ورىسشامنىڭ دا، قازاقشامنىڭ دا بار ەكەنىن بىلەسىز عوي.
الگىندە عانا كۇشىگىندەي قورازدانعان «باتىردىڭ» زارە-قۇتى قالمادى.
— مەنىكى قالجىڭ، قالجىڭ. قايتەر ەكەن دەپ ەدىم. اقىلجاندى تانيمىز عوي. الدەنەشە قولىڭىزدان ءدام تاتقانبىز.
— تانىعانىڭىزدىڭ ءتۇرى وسى بولسا...
قايشا ەسىكتى تارس ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى. سىرتتا اعىل-تەگىل بولىپ جىلاسىن. ەكى ءسوز ءۇشىن سايقالدىققا سالدىم-اۋ. قانداي جيىركەنىشتى. ۇستالعان ازاماتتاردىڭ ءوزى سەكىلدى جۇبايلارىنىڭ ءبارىنىڭ دە كورگەن كۇنى وسى ما ەكەن. مىنالار ەش نارسەدەن تايىنباس. «ءبارىن ءبىز باقىلايمىز» دەپ تۇر عوي. جوق، ەڭ بولماسا جاستىعىمىزدى الا جاتايىن. جازىپ جىبەرەيىن مۇنى. ادامىمىزعا تيىسكەنمەن، ارىمىزعا تيىسپەسىن.
اۋداندىق پوچتاعا كەلدى. جىلاپ وتىرىپ ءبارىن جازدى. ورىسشا جازدى. كونۆەرتكە ءتورت بۇكتەپ سالدى. قايدا جىبەرسە ەكەن، رايكومعا ما؟ تۇك تە شىقپايدى. قالتىلداپ ءوزى قورقىپ وتىرعاندا، نە ىستەي الادى؟ وبكومعا؟ جوق نە دە بولسا رەسپۋبليكاعا جىبەرەيىن.
پاراسات جاعىنان مىنالار اقىلجانعا استار بولا المايدى عوي. وتىرعان كرەسلونىڭ قۋاتى كەتكەن كۇنى ۇرگەن قۋىقتاي بۇرىسەتىن شىعار. اقىلجان ۇستالعاندا، بۇكىل جەتىنشى اۋىلدىڭ قابىرعاسى قانداي قايىستى. تۇندەلەتىپ، ۇرلانىپ كەلىپ، ءبارى جۇباتۋ ايتتى. قارتتار:
— بەس ۋاق نامازىمىزدا بولىسىمىزدىڭ تىلەۋىن تىلەيمىز، — دەدى.
— ەل بولىپ، ەس جيىپ قالىپ ەدىك. ول كەلگەلى سالىق تا بۇرىنعىداي توپەمە بولعان جوق. قانت-شايعا دا قارق ەتتى. ارتىق مالىمىزدى وكىمەتكە ءوزى الدىرىپ، اقشاسىن ءوز كەڭسەسىنەن تولەتتىردى. الدىنا بارساق، بەتىمىز قايتقان ەمەس، بار تىلەگىمىز ورىندالادى. وزگە اۋىلدان ۇستى-ۇستىنە جۇرت ۇستالىپ جاتقاندا، بۇل اۋىلدان ەشكىمدى بەرمەدى عوي، كۇنىم. ازامات ەدى. ءبارىنىڭ تولەۋى بولىپ ءوزى كەتتى-اۋ. قايشانىڭ ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن سوزدەرى بۇل.
— كەتپەشى، قاراعىم. سەندەي ءمۇعالىمدى بىزگە كىم بەرەدى، — دەدى ءبىرازى. - قۇداي ەكەۋىڭدى قوسقان-اق ەدى. تىل-كوزگە ۇشىرادىڭدار-اۋ.
باستۇماعا كەلگەننەن كەيىن كورشى اۋداننىڭ «قاراۋىل توبەسىنەن» ۇرلانىپ بولسا دا ادامدار اعىلىپ جاتتى.
— «اشارشىلىقتان الدىمەن قۇداي، سوسىن اقىلجان ءبىزدى الىپ قالعان. ونىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتقاندى قۇداي ۇمىتار». اللانىڭ الدىندا قارىز بولماسىن دەپ، ءبىرى قويىن، ءبىرى تورپاعىن ۇسىندى. ءبىر شال اۋەلى كەڭەسجانعا تاي اتاپ كەتتى. كىشكەنە قىزمەتتە ءجۇرىپ-اق وسىنشا سىي قۇرمەتكە جەتكىزگەن نەسى ونىڭ؟ ارينە، پاراساتى. ال مىنالار ۇلكەن قىزمەتتە ءجۇرىپ-اق كومۋسىز قالارى حاق. تاۋبە!
ءبىر جاعى، حالىقتىڭ وسىنداي كەڭ كوڭىلى، ءبىر جاعى، مىناداي قىسپاق، زۇلىمدىق. ارامدىقتىڭ بەزبەنى باسىپ بارا جاتقانداي ما، قالاي ءوزى؟ ءبىر ارامزاعا بولسا دا كەم بولسىن. حاتتى قايشا پوچتانىڭ جاشىگىنە سالدى دا جىبەردى. بىرەۋگە جاماندىق ويلاپ كورمەگەن باسى جان ازابىنا ءتۇستى. نەگە ءويتتىم؟ زالىمداردىڭ تاسىلىمەن نەسىنە ارەكەت جاسادىم. تازا قولىمدى، تازا جۇرەگىمدى بىلعاپ العان جوقپىن با؟ جوق، ول مەنىڭ ارىما، نامىسىما ءتيدى ەمەس پە. ارانسىزدار سازايىن تارتۋى كەرەك. ۇيات قوي دەۋشىلەردىڭ كەڭدىگىن قاشانعى پايدالانا بەرمەكشى. ارى ءۇشىن كۇرەسۋ ۇيات پا ەكەن؟ ءوز تاسىلدەرىمەن وزدەرىن مەن دە تاۋبەگە كەلتىرەيىن. ۋدى ۋمەن قايتارماسا بولمايدى.
ءبىر اپتادان كەيىن نكۆد ورنىنان الىنىپتى دەگەن حابار ەستىلدى. ءبىراق بۇل تىكەننىڭ جانعا باتقان ءبىر شوڭايناسى عانا. ساباعىن بۇكىل تامىرىمەن سۋىرماعان سوڭ، ول بالالاي بەرەدى، قادالا بەرەدى. تامىرىمەن سۋىرۋ قايشانىڭ قولىنان قايدان كەلسىن. ەندىگى كەلەتىنى — ايلامەن ارەڭ دەپ ءبىلىپ العان جەرىنەن اقىلجاندى كورىپ قايتسا، بارلىعىنا، تىرلىگىنە كوزى جەتسە. ادال ماحابباتتىڭ الدىنداعى كوپ پارىزدىڭ ءبىرىن ءسويتىپ وتەسە. سودان كەيىن ويىنا كەلگەنى — اقىلجاننىڭ ادالدىعىن، پاكتىگىن ايتىپ نەگە جازا بەرمەيدى؟ جوعارىعا جەتە بەرسىن. زەينەپ پەن ءباتيمادان مۇنىڭ ارتىقشىلىعى وسىنىسى، ورىسشا بىلەتىنى ەمەس پە؟ ول قاراڭ قالعىردىڭ قىزىعىن ەندى قاشان كورمەكشى.
اكەسى جارىقتىق قىزدى ورىسشا وقۋعا بەرۋدى قولعا العاندا، وسىنداي اجەتىنە جاراتسىن دەگەن شىعار. قايشا بالدان ءتاتتى ءسابي كۇندەرىن ەسىنە ءتۇسىردى. قىستا، ءۇيدىڭ قاسىندا ايدىن جاساتتىرۋشى ەدى. كەشكە قاراي ساقىلداعان ايازدا جىلى كيىندىرىپ، سول ايدىندا پار اتقا جەگىلگەن كوشيەۆكامەن بالالارىنا سەرۋەن جاساتتىراتىن. تابانىندا ەمشەك تاعالارى بار قىزىل اتتار مۇز ۇستىندە كىرش-كىرش cap جەلىسكە سالعاندا، قاسقىر ىشىكتىڭ جىلۋىمەن ارتى بيىك جەڭىل شانادا وتىرىپ راحاتقا باتاتىن. بۇگىن سالعان سۋرەتتەي كوز الدىندا وتىرعىزعان اعاشتار اراسىنداعى ءۇش-تورت كوك اعاش ۇيدەن كەشكە قاراي بۋداق-بۋداق ءتۇتىن شىعىپ جاتاتىن. ونىڭ ءبىرى وسى اينالاداعىلاردىڭ بالالارى وقيتىن مەكتەپ بولۋشى ەدى.
سول ءبىلىمدى جەرىنە جەتكىزە المادى-اۋ. وقىعىسى كەلىپ ەدى، اكەسىنىڭ باي بولعانى، تاركىلەنگەنى الدىنان شىقتى. كەدەيدىڭ بالاسى دەپ ەتەگىنەن ۇستاپ ەدى، اقىلجاننىڭ جاعدايى مىناۋ. جاڭا قوسىلعان شاعىمىزدا اشارشىلىق كەلىپ، ارانىن اشتى. باقىتىم بايلانا بەردى-اۋ، تەگى. ءوزى ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى. كۇپىرلىك بولار، ولاي دەمەيىنشى، اقىلجانداي ازاماتتى تاپقانىمنىڭ ءوزى باقىت ەمەس پە! سول باقىتىمدى، ەندەشە، نەگە ىزدەمەيمىن؟ ورىسشا ءبىلىمىم وزىمە نەگە قىزمەت ەتپەيدى؟ بارعان جەرىمدە مۇمكىن ساباق تا بەرە الارمىن. وڭدا مۇنداعىلارداي شاش ال دەسە باس الىپ تۇرعاندار جوق شىعار. كوردىڭ بە، بىرەۋ ۇستالدى دەپ، تۇقىم-تۇياعىمەن قاماپ جاتقانىن. ەسبەرگەنوۆكە جاناما عانا قاتىسى بار عوي بۇلاردىڭ. ول كىم، ءبىز كىم؟ ول —اسقار تاۋ، ءبىز — ونىڭ ەتەگىندەگى قيىرشىقتاس قانا. ول، مەنىڭشە، جالانىڭ قۇربانى. ءبىز — قوساق اراسىنداعى شىبىن. قىزا-قىزا مەنى دە ۇستاپ اكەتىپ جۇرمەسىن. انە، ءباتيما بارىپ كەلدى عوي. الگى اۋدانداعى نكۆد ورنىندا امان قالعاندا ارىمدى تاپتاپ، ءوزىمدى دە تۇرمەدەن ءبىر-اق شىعاراتىن ەدى. بىردەن جوعارىعا جىبەرگەنىم قانداي دۇرىس بولدى. ءبىراق قارعانىڭ كوزىن قارعا شۇقىماس دەگەن بار عوي. ودان اقىلدى، كىسىلىگى بار بىرەۋ كەلسە جارادى، تاعى سونداي مىناۋ ناۋقاننىڭ كوبىگىنە سەمىرگەن بىرەۋ بولسا، تىنىشتىق بەرە قويماس. امانىمدا اقىلجاننىڭ سوڭىنان بارايىن.
ەكى قارانىڭ، ەكى ىشىكتىڭ قارجىسى قالتاعا ءتۇستى. ەنەسىمەن ەكەۋى ەكى اي دايىندالدى. الدى جاز. سىبىردە سۋىق ءتۇسىپ كەتپەي تۇرىپ، باراتىن جەرلەرىنە بارىپ العانى دۇرىس. العاشقىدا ءۇي-ىشىنىڭ ءبارى قورقىپ ەدى، اقىلجاننان ءولىپ-تالىپ، تۇرعان جەرىن دايەكتەگەن قىسقا حات كەلدى. ەندى كەشىگۋ ار الدىنداعى قىلمىستاي كورىندى قايشاعا. ەنەسىنىڭ سەنەتىنى — قايشانىڭ ساۋاتى، قايشانىڭ سەنەتىنى — ەنەسىنىڭ ورلىگى. ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، الىس ساپارعا شىقتى. ۇيدەگىلەر بۇلار ۇشەۋىن دە جەتەكتەپ كەلەتىندەي ۇمىتتە قالدى. مالىباي ستانسياعا دەيىن ءوزى شىعارىپ سالدى. ۇيدەن اتتاناردا كەڭەسجان قايشانىڭ قولىنا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى. اشىپ وقىپ ەدى، ولەڭ.
«امان كەلسە كوكەم،
ارمانىما جەتەم.
امان كەلسە پاپام،
قاسىنا ءوزىم جاتام».
«پاپام» دەپ وتىرعانى ناعاشىسى نارعازى.
— اقىلىڭنان اينالدىم. بەرەم كوكەڭە، جەتكىزەم ءوزىم، — دەدى قايشا. كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. — تاتەلەرىڭە كومەكتەس، ءداۋ جىگىت بولدىڭ عوي. — ون جاستاعى قاينىسىنىڭ ەسەيىپ قالعانىن دا مىناۋ الاساپىراندا بايقاماپتى. امانگۇل دە بيىل وقۋعا باردى.
11
تاس ءتۇيىن ەكى ايەل ۇزاق جولعا شىقتى. ەكەۋى دە بۇرىن مۇنداي ساپاردا بولماعان. دامەلىنىڭ پوەزد دەگەنگە ءومىرى ءمىنىپ وتىرعانى وسى.
قايشا اقىلجان ەكەۋى وقۋدى تاستاپ ەلگە قايتقاندا العاش مىنگەن. سىقاپ العان ەكى قاپ جۇكتەرى بار. نەگىزىنەن، جەنت، قوزىنىڭ قۇمالاعىنداي ەتىپ پىسىرگەن باۋىرساق، اقتاعان قۇرعاق تارى. ايتەۋىر، ۇزاق جولعا شىدامدى دەگەن قازاق تاماعىنىڭ ءبارى بار. قىستاي ۇن اراسىندا ساقتاعان قوس سۇر قازى. اللا جازىپ تابا قالسا، ەل ءدامى دەپ بىر-ەكى اسىپ بەرۋگە جارار ەدى.
ءباتيما كەلگەلى ەكى بالاسىمەن ءبىر اي بالشىق ايداپ كىرپىش قۇيدى. ويلارى — بولەك شىعۋ. مالىبايعا قاشانعى ماسىل بولادى؟ ول دالباسالارىنا دامەلى ىشتەي رازى. الماتىعا تۇرعىزبايتىن بولسا، ءبىر جەرگە باسپانا سالۋى كەرەك قوي. شىركىن، مىنا اعاشتاردان وعان ماتكە، ۋىق قيار ما ەدى. قوسپانبەتتىڭ بۇل جاقتان جان راحاتىن تاۋىپ جۇرگەنى بەكەر ەمەس ەكەن عوي. ءشوپ قانداي شۇيگىن. ءبىراق قايشانىڭ ايتۋىندا، قىسى تىم ۇزاق سياقتى. ارى بارا تىپتەن ۇزاراتىن كورىنەدى. جاز كورمەيتىن حالىق تا بار دەيدى. وندا استىق جوق دەسەڭشى. ول جاعى قيىن ەكەن. استىقسىز كۇن بار ما؟ نەگە يت جەككەن دەپ اتالاتىنىن دا قايشا ءتۇسىندىردى. قالىڭ قاردا بۇل جاقتا نەگىزگى كولىك - يت پەن بۇعى.
— يت پەن بۇعى! - دەدى تاڭدانىپ دامەلى. - كادىمگى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن ءيتتى شاناعا جەگە مە؟
— ءيا، ولارىڭ قالىڭ قاردا اتتان كەم جۇرمەيدى، — دەيدى قايشا ءوزى كۇندە كورىپ جۇرگەندەي.
— ەستىمەگەن ەلدە كوپ. و توبا، قۇدايىم-اۋ، نە تۇرلىگە ادام بەيىمدەلە بەرەدى ەكەن-اۋ.
مۇنداي اڭگىمەنى ەستىگەندە، مىناۋ قالىڭ ورمانعا ريزا بولىپ كەلە جاتقان كوڭىلى ايرانداي بۇزىلادى. نارعازى مەن اقىلجانى يت جەگىپ، يرەك قامشىلانىپ جۇرگەندەي بوپ كەتتى. انارباي اۋىلنايدىڭ قيت ەتسە، «يت جەككەنگە ايداتايىن با» دەپ اكىرەڭدەيتىنى وسى ەكەن عوي. مىناۋ مامىرا جاز سۇپ-سۋىق كورىنىپ كەتتى. پوەزداردىڭ تيەگەنى كوبىنە اعاش، كومىر. «وسىنشاما دۇنيەنى قايدا اپارا جاتىر» دەپ تە ويلايدى. ۇشان-تەڭىز نەتكەن بايتاق ەل. ءسىبىرىنىڭ ءوزى وسىنداي. مىنا ورماننان ءبىر اداسسا ءبىتتى عوي وندا. اقىلجانى اداسىپ، ايعايلاپ جۇرگەن سياقتى بولدى. داۋسى قۇلاعىنا انىق كەلگەندەي. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كۇن وتكەن سايىن ۇرەي كوبەيە باستادى. العاشقى كۇندەرى الىپ ۇشقان جۇرەك الدە نەدەن قورقادى. پوەزدان تۇسىسىمەن بۇلاردى بىرەۋ توناپ كەتسە قايتەدى؟ وزگە كولىك بولماي، يت جەككەن شانانى جالداي ما؟ ول اپارار جەرىنە اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى عوي.
سىبىردەن وتكەن سوڭ كەمەگە مىنەتىندەرىن قايشا ەنەسىنە ايتقان جوق-تى. ونىڭ قيامەتىنەن ءوزى دە قورقادى. ءبىراق ءبىر كۇش ەرىكسىز سۇيرەپ كەلەدى. كەلىنى بەيتانىس ورىستارمەن پوەزد ىشىندە كوپ سويلەسەتىندى شىعاردى.
دامەلى تىلدەرىنە تۇسىنبەيدى. سويتسە، قايشا ءجون سۇراۋمەن كەلەدى ەكەن عوي. تاپ وزىندەي كۇيەۋلەرىن ىزدەۋگە شىققان ەكى ايەلمەن تانىستى. ءبىراق ولار پريمورە ولكەسىنە بارا جاتىر ەكەن. شىنىن ايتقاندا، قايشاعا تەك قازاقتار كوپ ۇستالىپ جاتقانداي كورىنۋشى ەدى، ولاي بولماي شىقتى. الگى ەكى ايەلدىڭ ءبىرى — لەنينگرادتان، ءبىرى — موسكۆادان. وسى پوەزد تولعان جولاۋشى ايداۋداعى تۋىستارىنىڭ، جارلارىنىڭ سوڭىنان بارا جاتقانداي بوپ كەتتى قايشاعا.
ءبىر كۇنى دامەلى ولاردى شايعا شاقىرتتى.
— باستارىنا كۇن تۇسكەن ءبىز سەكىلدى سورلىلار ەكەن عوي. «ايلاس قاتىن - مۇنداس». ءدام تاتسىن.
ولار جەنتكە، ىرىمشىك، قۇرتقا تاڭ قالدى. ۇزاق جولعا قانداي شىدامدى دەدى. الگى ايەلدەر العاشقىدا الماي، ازار دا بەزەر بولدى. اقىرى «ۇلكەن كىسى وكپەلەيدى» دەگەن سوڭ، راقمەتتەرىن ايتىپ الدى.
ول ەكەۋىنەن اجىراسقاندا كوڭىلدەرى كادىمگىدەي قوڭىلتاقسىپ قالدى. بىرەۋى ءتىپتى «اپا» دەپ ءۇيىرىلىپ تۇراتىن. قايشانىڭ ۇيرەتىپ قويعانى عوي.
پوەزدىڭ كوپ كۇنگى تارسىلداق ءجۇرىسى، اينالاداعى ءبىرىڭعاي كورىنىس ەندى دامەلىنى جالىقتىرا باستادى. كۇندىزدىڭ وزىندە ول قايتا-قايتا ۇيىقتاي بەردى.
مىناۋ — انادا بالجان شەشەسىنىڭ باسىندا كوز الدىنا كەلگەن كورىنىستەر. شەشەسى تاعى دا ءوزىن جەتەكتەپ ءجۇر. جۇماق قالانى ارالاپ كەتتى. ءجۇسىپ پەن ءباتيمانىڭ عالامات جاراستىعى، سامۇرىققا مىنگەن نارعازى، جاڭگىر مەن جادىرانىڭ قۇيىلما قۇسى، ەندى ول نارعازىنى سۇيرەپ، ارتىنان وت توگىپ اسپانعا تىك كوتەرىلىپ بارادى. مالىبايى ەگىن مۇحيتىندا تاعى ەركىن ءجۇزىپ ءجۇر. ساۋلەلى، تىم شۋاقتى. ادەمى ءبىر باقتىڭ اراسىندا، حالىق تىم كوپ جينالعان ءساندى الاڭدا اقىلجان مەن قايشا ءبىرىن-بىرى اتپەن قۋىپ ءجۇر. اقىلجاننىڭ استىندا — قۇدايتورى، قايشانىڭ مىنگەنى - شىبىقجيرەن. قىز قۋۋ جارىسىنا تۇسكەن ەكەن دەيدى. قۇدايتورىنى شىبىقجيرەن تاقىمداپ قويمايدى. ويپىر-اۋ، قۇدايتورىعا نە بولعان؟ اقىلجان ادەيى باسىن تەجەپ ءجۇر مە؟ قايشا قامشىسىن ءۇيىرىپ، ءتونىپ كەلگەندە:
— مىنا شىركىن شىنىمەن ۇرماق پا، — دەيدى دامەلى.
جوق، ول اقىلجاندى توپ الدىندا ات ۇستىندە باس سالىپ ءسۇيدى. ەكەۋى قاتارلاسىپ زىمىراپ بارادى.
بۇل تاماشانى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ قاراپ تۇرعاندا اناسى كەلىپ:
— ءجۇر بەرى، — دەدى. — «اڭدار اۋىلىنا» بارامىز. جاقسىلاپ كورىپ ال!
وتىرىك كوزىن جۇمعان ماڭعاز ارىستانى قاتتى شابالانىپ تۇر ەكەن. مۇنداي كەزدە قامىس كۇلتەلى قۇيرىعى جەردى سابالاي بەرە مە، قالاي؟ مىنا اشۋمەن تەمىر توردى بىت-شىت ەتىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. كۇڭىرەنتە گۇرىلدەگەن كەزدەگى ازۋ تىستەرىنىڭ قورقىنىشتىسى-اي. قانجارداي سوياۋ-سوياۋ. اقىرعان كەزدە ىشىندە كۇن كۇركىرەپ كەتكەندەي، ار جاعىنان قورقىنىشتى ءۇن كەلەدى. ول ءۇن بىرەسە، ايداھاردى، بىرەسە تاپتاپ جىبەرە جازدايتىن ءزارلى داۋىلدى، تەڭىزدىڭ دۇلەي شۋىلىن ەلەستەتەدى. شابالانعاندا ارىستانعا تۋرا قاراۋ قيىن. بۇل نەلىكتەن قاتۋلاندى ەكەن، جىنىنا تيگەن كىم؟ تىنىشتانسىن دەپ كۇتۋشى تور سىرتىنان لاقتىرعان ەتتى ارس ەتىپ قاعىپ الادى دا، سىلق ەتكىزەدى. مىنا كۇيىمەن دۇنيەنى تۇگەل جالماۋدان تايىنباس. قانداي سايكەسسىزدىك. جۇماق قالانىڭ قاسىندا «اڭدار اۋىلى». ارىستاننىڭ اقىرعان داۋىسى مالىنعان باقتى اندا-ساندا ءدىر-دىر ەتكىزگەندەي. الدە اناۋ جاڭگىر مەن جادىرانىڭ قۇيىلما قۇسىنىڭ دۇرىلىنەن شوشىپ تۇر ما ەكەن؟ اناسى قورىقپايدى، باتىل ءجۇرىپ كەلەدى، ال دامەلىنىڭ جۇرەگى زۋ-زۋ ەتەدى. بوسانىپ كەتسە، قۇرتتى عوي ءبارىن. اتىلىپ كەلىپ ۇرىنعاندا تەمىر توردى سالدىر-كۇلدىر ەتكىزگەنىنىڭ ءوزى كەرەمەت ۇرەي. ارىستاننىڭ داۋسىن ەستىگەن باسقا اڭدار جىم-جىرت بولعان-اۋ تەگى. ءۇنىنىڭ ءوزى مۇنشاما ۇرەيلى، ال بوسانىپ كەتسە شە؟
شابالانىپ تۇرعان كەزدە كۇلتەلى قۇيرىعى جۋان توردىڭ اراسىنان سىرتقا شىقتى دا، توردىڭ ءبىر شارباعىنا ورالىپ قالدى. قۇيرىعىنان بىرەۋ ۇستادى ما دەپ اشۋلانا اقىرعان اڭ ءتاڭىرىسى ەكىنشى جاققا اتىلعاندا، جەلكەسىنەن باستاپ تەرىسى سىدىرىلىپ قويا بەردى. قارسى جاققا قايتا اتىلدى، سىدىرىلعان تەرى مولايا ءتۇستى. اشۋلى اڭ ارى-بەرى جۇلقىنام دەپ، اپ-ساتتە ءوز تەرىسىن ءوزى تىرىدەي سىدىردى دا سالدى. قىپ-قىزىل جالاڭاش ەتى قانتالاپ كورىنىپ تۇر. ەڭ سوڭعى تەرىسى سىپىرىلعاندا ۇلكەن باسى سىلق ەتە ءتۇسىپ، ەكى كوزى تارس جۇمىلدى دا قالدى. جاڭا عانا قۇتىرىنىپ تۇرعان ارىستان، ءسويتىپ، ءوز اشۋىنىڭ ءوزى قۇربانى بولدى.
وسى كەزدە دامەلىنىڭ كوزى شەتكى تورداعى كوك سۇر قاسقىرعا ءتۇستى. ونىڭ تۇمسىعى كورىنبەيدى. قۇلاق شەكەسىن توردىڭ اراسىنان سىرتقا شىعارعىسى كەلگەندەي.
— اپا، اپا، — دەدى وسى كەزدە قايشا، ءبىرتۇرلى تىجىرىنىپ جاتقان ەنەسىن وياتىپ.
كوزىن اشىپ العان دامەلى:
— ويپىرما-اي، ادام كۇندىز دە باستىرىلادى ەكەن عوي، — دەدى. ءسال ەسىن جيناعانداي بولدى دا:
— قايشاجان، ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! ۇلكەن ءبىر جاقسىلىق بولادى ەكەن. ءبارىمىزدىڭ زارە-قۇتىمىزدى العان ارىستان ءوز تەرىسىن ءوزى سىپىردى. ءوز قۇيرىعىنا ءوزى شىرماتىلىپ ءولدى. تاعى دا كۇندى، اپپاق كۇندى كوردىم. قاسىمدا اپام ءجۇر، اپام!
قايشا ابدىراعان ەنەسىن قۇشاقتاي الدى.
پوەزد جۇيتكىپ بارا جاتتى. بەتالىسى شىعىس، كۇن شىعىس جاق. اياۋلىسىن ساعىنىپ، ارمانىن قۋعان جاردىڭ، باۋىرى مەن بالاسى ءۇشىن ەش نارسەدەن تايىنباس انانىڭ قيالدارى وسىناۋ جۇيتكىگەن پويىزدان دا جۇيرىك كورىندى.
You Might Also Like
-
«قالدىرعان ءىزىڭ ماڭگىلىك...» «شىن اسىلدى توت باسپايدى»-حالىق ماتەلى. بوستاندىق وجبب مەكتەبىندە باستاۋىش سىنىپتار ءمۇعالىمى بولعان مارقۇم اپايىم التىناي اباشقىزىنا ارنايمىن. ....
-
نۇرسۇلتان ءاجىمۇراتوۆ — IT تەحنولوگ. AR جانە VR تەحنولوگياسىن قولدانىپ، وتاندىق ونىمدەر جاسايتىن Sana Academy ورتالىعىنىڭ باسشىسى. كەنتاۋ قالاسىنداعى №3 ايماقتىق دارىندى بالالارعا ارنالعان ارن...
