نازدى قوڭىر داۋسىم جەتسىن وزىڭە
ول ءبىر پولونسكييدىڭ، مايكوۆ پەن ءاپۋحتيننىڭ ولەڭدەرى، پۋشكيننىڭ قاراپايىم اۋەزدى جىرلارى كوبىرەك ايتىلاتىن شاق ەدى، وسى رومانستىڭ ءسوزىن شىعارعان پۋشكين ەكەنىن ليەۆيتان ءتىپتى بىلمەۋشى ەدى.
ول كۇندە كەشقۇرىم دۋال سىرتىنان ايەل ءانىن تىڭدايدى، ءسويتىپ "ماحاببات زارى" جايلى تاعى ءبىر رومانس جادىندا ساقتالىپ قالادى.
ول قايعىلى ءاندى شىرقاي سالعان ايەلدى كورگىسى كەلەدى. قىزدارمەن بىرگە كروكەت ويناپ، ايعاي ساپ، اعاش دوپتى سوققاندا سوناۋ تەمىر جول جيەگىنەن ءبىر-اق شىعاراتىن گيمنازيستتەردى كورگىسى كەلەدى. ول بالكوندا وتىرىپ، تازا ستاقاننان شاي ىشكىسى كەلەدى. قاسىقپەن ليمون ەزىپ، سول قاسىقتان ساعىزداي سوزىلىپ سارى ورىك شىرىنىنىڭ اققانىنا بەي-جاي قاراپ وتىرعىسى كەلەدى. ول ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەۋگە، جادىراپ كۇلۋگە قۇشتار، جاسىرىنباق ويناپ، ءتۇن جارىمعا دەيىن ولەڭ ايتۋعا قۇشتار، اياعىن ارشىنداپ باسىپ، سەنزۋرا تىيىم سالعان "ءتورت كۇپ" دەگەن اڭگىمەنى جازعان جازۋشى گارشين تۋرالى گيمنازيستەردىڭ اسەرلى ءسوزىن ەستۋگە قۇشتار. ول ون سالعان ايەلدىڭ كوزىنە بايىپتاپ قاراعىسى كەلەدى - ءان شىرقاعان ادامنىڭ كوزى جۇمۋلى تۇرسا دا، ءبىر مۇڭلى سەزىمگە تولى بولادى عوي.
ءبىراق، ليەۆيتان كەمباعال كەدەي، ءتىپتى ونى قايىرشى دەسە دە بولعانداي ەدى. توركوز پەدجاگى ابدەن توزعان. جانە وزىنە كىشىرەيىپ تە قالعان-دى. ونىڭ مايلى بوياۋعا باتتاسقان قولى قۇتاننىڭ سيراعىنداي بولىپ، جەڭىنەن سورايىپ شىعىپ تۇرادى. ليەۆيتان الا جازداي جالاڭ اياق جۇرەدى. وسى سيقىمەن ول كوڭىلىن كىربىڭ شالماعان ساياجايلىقتارعا قالاي كورىنسىن!
سونىمەن ليەۆيتان وزىنەن-وزى قورىنىپ، بوي تاسالاپ ءجۇردى. قايىققا وتىرىپ، ساياجاي ماڭىنداعى قاراسۋعا وسكەن نۋ قامىسقا ءسىڭىپ كەتەدى دە، ەتيۋدتەر جازادى — قايىقتا وعان ەشكىم بوگەت بولمايتىن.
ورمانعا نەمەسە جازىق دالاعا بارىپ. ەتيۋد جازۋ قاتەرلىرەك. مۇندا توسىننان قايىڭ ساياسىندا البوۆتىڭ كىتابىن وقىپ جاتقان ءسانقوي بيكەشتەردىڭ الاباجاق قولشاتىرلارىنىڭ ۇستىنەن شىعاسىڭ، بولماسا، بالالاردى شۇپىرلەتە ەرتىپ الىپ، مەكيەن تاۋىقتاي قىت-قىتتاپ جۇرگەن گۋۆەرنانتكامەن كەزدەسىپ قالاسىڭ. ال، كەدەيلىككە مۇرنىن شۇيىرۋگە كەلگەندە گۋۆەرنانتكالار الدىنا جان سالمايدى.
ليەۆيتان ساياجايلىقتاردان جاسىرىنىپ، تۇندە ون سالاتىن ايەلدى اڭساپ، ەتيۋدتەر جازىپ ءجۇرىپ جاتتى. "ءوز ءۇيى — ورمان توسەگىندە"، سۋرەت پەن مۇسىندەۋ ۋچيليششەسىندە ساۆراسوۆتىڭ ءالى كوروداي داڭقتى سۋرەتشى بولاسىڭ دەگەنiن، ال ەڭ جاقىن دوس-جاراندارى — اعايىندى كوروۆيندەر مەن نيكولاي چەحوۆتىڭ ونىڭ سۋرەتتەرىن كورگەن سايىپ، شىنايى ورىس پەيزاجىنىڭ تاماشا سۇلۋلىعى جايلى ءوزارا ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتاتىنىن ول ۇمىتىپ تا كەتتى. جىرتىلعان جەڭى مەن تەسىلگەن ۇلتانىنان قورىنىپ جۇرگەندە بولاشاق كورو بولام دەگەن ارمانى عايىپ بولادى. سول جازدا ليەۆيتان دالادا كوپ سۋرەت سالدى. ساۆراسوۆ تا سولاي دەگەن. وتكەن كوكتەمدە ءبىر كۇنى مياسنيسكايا كوشەسىندەگى شەبەرحاناعا ماس بولىپ كەلگەن ساۆراسوۆ الدەكىمگە اشۋلانىپ، شاڭ-توزاڭ باسقان تەرەزەنى سىندىرام دەپ قولىن جارالاپ العان.
نەنى جازىپ جاتىرسىڭدار! — دەپ ايقاي سالدى ول جىلامسىراپ، كىر-كىر بەت ورامالىمەن قولىنىڭ قانىن ءسۇرتىپ جاتىپ، — تەمەكى ءتۇتىنىن بە! كۇل-قوقىستى ما؟ بىلجىراعان باتپاقتاردى ما؟
سىنعان تەرەزەدەن اشىق اسپاندا ماڭىپ بارا جاتقان اقشا بۇلت كورىنىپ تۇر، كۇمىس كۇمبەزدەرگە كۇن شاعىلىسىپ، مىڭ قۇبىلادى، شەشەك توككەن باقباق ۇپەلەكتەرى بۇرقىراي ۇشادى - سو كەزدە كۇللى ماسكەۋ اۋلالارىن باقباق باسىپ كەتكەن ەدى.
— كۇن شۇعىلاسىن حولستقا تۇسىرىڭدەر، تۇگە، — دەيدى ساۆراسوۆ اۋلىككەندە، ەسىكتەن كارى كۇزەتشى — "جىن سوققان" كەلىپ، جاقتىرماي قاراپ تۇرعان. — اۋىزدارىڭ اڭقيىپ ءجۇرىپ، كوكتەم شۋاعىن كورمەيسىڭدەر! قار ەرىپ، جىلعا-جىلعانى قۋالاپ، سىلدىراي اعىپ كەتتى، سەندەردىڭ حولستارىنا مەن سونى نەگە كورمەيمىن؟ جوكە اعاشى جاپىراعىن جامىراتتى، جاڭبىردىڭ مولدىرلىگى سونداي، اسپاننان سۋ ەمەس، تاپ ءبىر كۇمىس جاۋعانداي — وسىناۋ عاجاپ قۇبىلىستار قايدا سەندەردىڭ حولستارىڭدا؟ ۇيات، ماسقارا!
وسى ءبىر قاتتى سوزدەن كەيىن-اق، ليەۆيتان دالادا جۇمىس ىستەي باستاعان. اۋەلگى كەزدە جاڭا بوياۋلارعا كوزى ۇيرەنۋى قيىن بولدى. تەمەكى ءتۇتىنى باسقان بولمەلەردە اشىق تا ايقىن كورىنەتىن سۋرەت دالاعا شىققاندا ءبىر ءتۇرلى سەمىپ، كۇڭگىرت تارتادى ەكەن.
ليەۆيتان ءوز سۋرەتتەرىن ءاربىر تال ءشوپ پەن دىرىلدەگەن جاپىراقتى، مايا-مايا پىشەندى ايالاپ، قورشاپ تۇراتىن ءمولدىر اۋانى كوزبەن كورىپ، كوڭىلمەن سەزەتىندەي ەتىپ سالۋعا تىرىستى. توڭىرەكتىڭ ءبارى ءبىر كوگىلدىر مۇنارعا بوگىپ، ماۋجىراپ تۇرعانداي. ليەۆيتان وسى ءبىر مۇناردى اۋا دەيدى. ءبىراق ول ءبىز بىلەتىن اۋا ەمەس ەدى. ءبىز اۋامەن تىنىستايمىز، ونىڭ ءيىسىن، ىستىق-سۋىعىن سەزەمىز. ال ليەۆيتان بولسا. ونى شەتسىز-شەكسىز ءمولدىر تۇڭعيىق دۇنيە عىپ بەينەلەيدى، وسى ءبىر ءمولدىر مۇنار ونىڭ سۋرەتتەرىنە جىبەك سامالداي مايدا، عاجايىپ ءبىر سۇلۋلىق بەرگەندەي ەدى.
جاز ءوتتى. بەيتانىس ايەلدىڭ ءانى دە سيرەك ەستىلەتىن بولدى. ءبىر كۇنى ىمىرتتا ليەۆيتان ءوز ءۇيىنىڭ قاقپاسى الدىنان جاس ايەلدى جولىقتىردى. ونىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارى قارا شىلتەر استىنان اعارىپ كورىنەدى. كويلەگىنىڭ جەڭى قارا شىلتەرمەن كومكەرىلگەن ەكەن. اسپاندى تۇبىتتەي ۇشپا بۇلت جايلاعان. جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. ءۇي ىرگەسىندەگى باۋدان اشقىلتىم گۇل ءيىسى كەلەدى. تەمىر جول بويىندا شامدار جاعىلدى.
بەيتانىس ايەل قاقپا الدىندا، كىشكەنتاي قولشاتىرىن اشا الماي، اۋرە بولىپ جاتىر ەكەن. اقىرىندا، اشىلدى-اۋ، ايتەۋىر، سو زامات جاڭبىر جىبەك قولشاتىردىڭ توبەسىن تىرس-تىرس شەرتە جونەلدى. ايەل جايىمەن ستانسياعا قاراي جۇرە بەردى. ليەۆيتان ايەل ءجۇزىن كورە المادى — ونى شاتىر تاسالاپ قالعان ەدى. ليەۆيتاننىڭ ءجۇزىن ول دا كورە المادى، تەك ونىڭ كۇس باسقان اياعىنا عانا كوزى ءتۇستى. ليەۆيتانعا تيمەسىن دەپ ول قولشاتىرىن كوتەرىڭكىرەپ ۇستادى. الاگەۋىم بەيۋاقتا جىگىت اعاراڭداعان ايەل ءجۇزىن عانا بايقادى. ول بۇعان ءارى تانىس، ءارى سۇلۋ بولىپ كورىندى.
ليەۆيتان كۇركەسىنە كەلىپ، جاتىپ قالدى. شىراعدان پىشىرلاپ جانادى، جاڭبىر تىسىرلاپ، جاۋىپ تۇر، ستانسيا جاقتان ماستاردىڭ بارقىراعان داۋسى كەلەدى. مىنە، وسى ساتتەن باستاپ، انا مەيىرىمىن، اپا مەيىرىمىن، ايەل ماحابباتىن اڭساعان ءبىر مۇڭلى سەزىم ليەۆيتاننىڭ جۇرەگىنە ۇرلانا كىردى دە، ءومىرىنىڭ اقىرعى ساعاتتارىنا دەيىن ۇيالاپ قالدى.
سول جىلى كۇزدە ليەۆيتان "سوكولنيكيدەگى كۇز كۇنى" دەگەن سۋرەت سالدى. بۇل كوڭىلسىز كۇز بەينەسىن سالعان ءبىرىنشى كارتيناسى ەدى، سول كەزدەگى ورىس ءومىرى سياقتى، ليەۆيتاننىڭ ءوز ءومىرى سياقتى، مۇڭلى كۇز حولستان جۇمساق سامالداي ەسىپ، كورەرمەندەر كوڭىلىن ەلجىرەتىپ جىبەرەتىن.
سوكولنيكي باۋىنداعى جولمەن، اتكوپىر بولىپ ساۋدىراي تۇسكەن جاپىراقتى كەشىپ، قارا كيىنگەن جاس ايەل كەلەدى. داۋسى ليەۆيتاننىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويعان باياعى بەيتانىس ايەل. "نازدى قوڭىر داۋسىم جەتسىن وزىڭە..." ول مەڭىرەۋ، كۇزگى توعايدىڭ ىشىندە جاپادان-جالعىز، وسى ءبىر جالعىزدىق ونى قالىڭ ويعا شومعان مۇڭلى جان ەتىپ كورسەتەدى.
"سوكولنيكيدەگى كۇز كۇنى" — ليەۆيتاننىڭ كىسى كورىنەتىن جالعىز پەيزاجى، ال سول ادامنىڭ ءوزىن سالعان دا نيكولاي چەحوۆ ەدى. وسىدان كەيىن سۋرەتشىنىڭ كارتينالارىنان كىسى قاراسى كورىنگەن ەمەس. ادام ورنىن ورماندار مەن ەگىندىكتەر، تۇمان تۇتقان جايىلما سۋ مەن رەسەيدىڭ جاداۋ-جۇدەۋ ۇيلەرى باستى، سو ءبىر زاماندا ادام اتاۋلى قانداي جالعىز، ءۇنسىز دە ءتىلسىز بولسا، ۇيلەر دە سونداي جەتىم، مەڭىرەۋ، مىلقاۋ ەدى-اۋ.
سۋرەت پەن مۇسىندەۋ ۋچيليششەسىندەگى وقۋ مەرزىمى دە ءبىتتى. ليەۆيتان ەڭ سوڭعى ديپلوم جۇمىسىندا بۇلتتى كۇندى، ەگىستى، ورىلعان ەگىن شومەلەلەرىن بەينەلەدى.
ساۆراسوۆ سۋرەتتى كوزىمەن ءبىر شولىپ شىقتى دا، ونىڭ سىرتىنا بورمەن: "ۇلكەن كۇمىس مەدال" دەپ جازدى.
ۋچيليششە وقىتۋشىلارى ساۆراسوۆتان يمەنەتىن. ۇنەمى ماساڭ جۇرەتىن، شالدۋار مىنەزدى ساۆراسوۆ شاكىرتتەرىمەن تەڭ ادامداي سويلەسەتىن، ال اراققا سىلقيا تويىپ العان كەزدەرى جۇرتتىڭ ءبارىن جوققا شىعاراتىن، ابىروي-اتاققا يە بولعان سۋرەتشىلەردىڭ كوبى قارا ءدۇرسىن قاراعىمدار عوي دەپ وزەۋرەيتىن، حولستى ءمولدىر اۋا، شالقار كەڭىستىك جايلاسىن دەپ شارت قوياتىن.
ساۆراسوۆتان الا الماعان ءوشىن وقىتۋشىلار ونىڭ سۇيىكتى شاكىرتى ليەۆيتاننان الاتىن. ونىڭ ۇستىنە دارىندى ەۆرەي بالاسىنىڭ كەيبىر مۇعالىمدەردىڭ شامىنا تيەتىنى بار. ولاردىڭ ويىنشا، ەۆرەي ورىس پەيزاجىنا جولاماۋعا ءتيىس، بۇل بايىرعى ورىس سۋرەتشىلەرىنىڭ مەنشىگى بولماق كەرەك. ليەۆيتاننىڭ كارتيناسى مەدال الۋعا لايىقسىز دەپ تابىلدى. ول سۋرەتشى اتاعىن دا الا المادى، وعان تەك كوركەم جازۋ ءمۇعالىمىنىڭ ديپلومى عانا بەرىلدى.
ءوز زامانىنىڭ ەڭ نازىك سىرشىل سۋرەتشىلەرىنىڭ ءبىرى، چەحوۆتىڭ كەلەشەك دوسى، ورىس تابيعاتىنىڭ ەڭ تۇڭعىش، ارلى جىرشىلارىنىڭ ءبىرى وسى ءبىر دايەكسىز ديپلوممەن ومىرگە قادام باسىپ ەدى.
ليەۆيتان جاز بويى مەكەن ەتكەن ماكسيموۆكا دەريەۆنياسىنداعى لاشىقتىڭ ماڭدايشاسىنا اعايىندى چەحوۆتار: "ساۋداگەر يسااك ليەۆيتاننىڭ الىس-بەرىس كاسساسى" دەگەن جارناما ءىلىپ قويدى.
سۋرەتشىنىڭ قاننەن-قاپەرسىز ەركىن ءومىر سۇرسەم دەگەن ارمانى اقىرىندا جۇزەگە استى. ليەۆيتان سۋرەتشى نيكولاي چەحوۆپەن دوستاسىپ كەتتى، چەحوۆتاردىڭ ۇي-ىشىمەن ارالاسىپ، ءۇش جىل ۇدايى جازدا سولارمەن كورشىلەس تۇردى. ول كەزدە چەحوۆتار جىل سايىن جاز بويى جاڭا يەرۋساليم تۇبىندەگى بابكينو اۋىلىندا بولاتىن.
چەحوۆتار وتباسى شەتتەرىنەن دارىندى، جۇرگەن جەرى توي-دۋمان، ازىلكەش جاندار ەدى. ءازىل-قالجىڭ ەرتەلى-كەش ءبىر تولاستامايتىن. ءاربىر بولماشى وقيعا، ماسەلەنكي، بالىق اۋلاۋعا بارعانى دا، ورمانعا ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە شىققانى دا كوڭىلدى ءبىر كورىنىسكە اينالىپ كەتەتىن.
ەرتەڭگىلىك ۇستەل باسىنا شاي ىشۋگە وتىرعاننان-اق قيسىنسىز قىزىق اڭگىمەلەر، تاپقىر دا ۇتىمدى سوزدەر، ويىن-كۇلكى باستالاتىن دا، ول كۇن باتىپ، ەل ورىنعا وتىرعانعا دەيىن ءبىر باسىلمايتىن. بىرەۋدىڭ ورىنسىز قىلىعىن، كۇلكىلى ءسوزىن ءبارى تابان استىڭدا قاعىپ الىپ، تاۋسىلماس قالجىڭعا، ويىن-كۇلكىگە اينالدىراتىن.
جۇرتتىڭ بارىنەن دە كوبىرەك تىلگە تيەك بولاتىن ليەۆيتان. ونىڭ، كىسىنىڭ ىشەك-سىلەسى قاتاتىن نەبىر قيسىنسىز ىستەرىنە ايىپ تاعىلاتىن، اقىرىندا، ءبىر كۇنى ونى سوتقا تارتتى. پروكۋرور بولىپ بويانىپ العان انتون چەحوۆ ايىپتاۋ ءسوز سويلەدى. ونى تىڭداعاندار ءىشىن باسىپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلدى. نيكولاي چەحوۆ اڭگۇدىك كۋانى بەينەلەدى. ول ءوز سوزىنە ءوزى قايشى كەلىپ، شاتاسا بەردى، جوقتى-باردان ۇركىپ، قوركاقسوقتاي بەردى. چەحوۆتىڭ "قاسكۇنەم" دەگەن اڭگىمەسىندەگى الگى قارماققا سالداۋىر جاسايمىن دەپ تەمىر جولدىڭ گايكاسىن بۇراپ الاتىن مۇجىق بار عوي، تاپ سودان اينىماي قالدى. قورعاۋشى الەكساندر چەحوۆ تاقپاق ايتقان اكتەردەي-اق لەپىرمە ءسوزدى گويىتىپ وتە شىقتى.
ليەۆيتان، اسىرەسە، ارابتاردان اينىمايتىن سۇلۋ جۇزىنە بولا، تالاي رەت تالقىعا ءتۇستى. چەحوۆ حاتتارىندا ليەۆيتاننىن سۇلۋلىعىن سان رەت ءسوز ەتكەن. "مەن ساعان ليەۆيتان سياقتى سۇلۋ بولىپ كەلەرمىن" دەپ جازدى ول "ول ليەۆيتان سياقتى سەرى ەدى".
ءبىراق، ليەۆيتان ەسىمى كوركەم جىگىتتىڭ بەينەسىندەي بولىپ قانا قويعان جوق، ول ورىس تابيعاتىنىڭ وزگەشە سۇلۋلىعىنىڭ دا بەينەسىنە اينالدى. چەحوۆ "ليەۆيتانداۋ" دەگەن ءسوز شىعارىپ، ونى تاپقىرلىقپەن قولدانىپ ءجۇردى.
"بۇل جەردىڭ تابيعاتى ءسىزدىڭ جاقپەن سالىستىرعاندا، الدەقايدا ليەۆيتانداۋ ما، قالاي" دەپ جازدى ءبىر حاتىڭدا. ءتىپتى ليەۆيتاننىڭ سۋرەتتەرىنىڭ ءوزى سارالانىپ، سۇرىپتالدى — ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى باسقالارىنا قاراعاندا، ليەۆيتانداۋ بولىپ شىقتى.
اۋەلگى كەزدە بۇل ءازىل بولىپ كورىنگەنىمەن، جۇرە كەلە وسى ءبىر ويناقى ءسوزدىڭ ماعىنالى ءسوز ەكەنى ايقىندالدى — ول ورتالىق رەسەي تابيعاتىنىڭ جان سۇيسىنەر جاقسى قاسيەتىن بىلدىرەدى ەكەن، وسى وزگەشە قاسيەتتى سو كەزدەگى سۋرەتشىلەر ىشىندە تەك ليەۆيتان عانا پولوتناعا شەبەر تۇسىرە بىلگەن. بابكينوداعى ءۇيدىڭ جانىنداعى شالعىندا كەيدە ءبىر قىزىق وقيعالار بولادى. اقشام كەزىندە باداۋيشە كيىنگەن ليەۆيتان كارى ەسەككە ءمىنىپ، وسى شالعىنعا كەلەدى. ەسەگىنەن ءتۇسىپ، جۇرەسىنەن وتىرىپ الىپ، شىعىسقا قاراپ ايات وقيدى. ول قولىن جايىپ، داۋسىن حيراعاتتاپ، مەككە جاققا قاراپ، باسىن ءساجداعا قويىپ، جىعىلىپ جاتادى. بۇل مۇسىلمانشا ناماز قايىرعانى.
قولىندا كونە بەرداڭقاسى بار چەحوۆ بۇتا اراسىندا بۇعىپ وتىرادى، مىلتىق قاعازبەن، شۇبەرەكپەن وقتالعان. ول ليەۆيتاندى كوزدەپ تۇرىپ، شۇرىپپەنى باسىپ قالادى. شالعىن ۇستىندە ءتۇتىن بۇرك ەتە تۇسكەندە، وزەندەگى كولباقا بىتكەن باقىلداي جونەلەدى. ليەۆيتان جان داۋسى شىعىپ، مۇرتتاي ۇشادى. ونى زەمبىلگە سالىپ، قولىنا ەسكى ۇيىق كيگىزىپ، باۋدى اينالدىرا كوتەرىپ جۇرەدى. چەحوۆتاردان قۇرالعان حور داۋىس قىلىپ، ويىنا كەلگەن بالە-ماتەردىڭ ءبارىن ايتادى. ليەۆيتان كۇلكىسى كەلىپ، سەلكىلدەپ جاتادى دا، ءبىرازدان سوڭ شىداماي، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ۇيگە قاراي تۇرا قاشادى.
تاڭ سىز بەرە، ليەۆيتان انتون پاۆلوۆيچپەن بىرگە يسترا وزەنىنەن بالىق اۋلاۋعا كەتەدى. قارماق سالۋعا توعايلى جارقاباقتى، لالەك گ ۇلى شەشەك اتقان جانە جىلى سۋىندا قىزىلاياق باتپاقشىلار قاپتاپ جۇرەتىن شۇڭەيتتەردى تاڭداپ الادى. ليەۆيتان كۇبىرلەپ تيۋچيەۆتىڭ ولەڭدەرىن وقيدى. چەحوۆ كوزىن الارتىپ، جايىمەن كەيي باستايدى — كەيىمەگەندە ءقايتسىن، قارماعىن قاپقان بالىق كىسى داۋسىنان شوشىپ كەتەدى ەمەس پە.
ليەۆيتاننىڭ سالتىكوۆكاداعى ارمان ەتكەن كروكەت ويىنى اۋىل باعىنداعى توعاي ۇستىندە قالقىعان بىلەزىك اي، كەشكى شاي ۇستىندەگى ايتىس-تارتىس، جاس ايەلدەردىڭ بيازى كۇلكىسى، ۇيالشاقتىعى، ماداق سوزدەرى، سۇيكىمدى قىلىقتارى، توعاي ۇستىندە دىرىلدەگەن جۇلدىزدار، بەيمەزگىل شاقىرعان قۇس داۋسى، تۇنگى دالانى وياتقان اربا سىقىرى، دارىندى دوستاردىڭ ارالاس-قۇرالاس جۇرگەنى، اتاق-داڭقتىڭ ءاۋىل-ۇي قونعانى، ءون بويىن، جان سارايىن جايلاعان ءبىر سەرگەكتىك — ءبار-بارى جۇزەگە استى.
جاز كۇنىندەي جايدارى ومىردە ساۋىق-سايران سالىپ جۇرسە دە ءوزى كوپ ەڭبەكتەنەدى. ونىڭ لاشىعىنىڭ — بۇرىنعى تاۋىق قورانىڭ دۋالدارى ەدەننەن توبەسىنە دەيىن ىلىنگەن ەتيۋدتەردەن كورىنبەيدى. سىرتتاي قاراعان كوزگە مۇندا ەشبىر جاڭالىق جوق سياقتى: مۇعار توبەلەردەن اسىپ بارىپ، جوعالاتىن باياعى ءبىر تانىس جولدار، شوق-شوق ورماندار، الىس كوكجيەك، دەريەۆنيا اسپانىنداعى جارىق اي، جازىق دالادا شارۋا شاركەيىمەن تاپتالعان سۇرلەۋلەر، الا بۇلت، اقىرىن اققان وزەن.
حولستاردان باياعى تانىس دۇنيە كورىنەدى، ءبىراق وسىلاردىڭ بارىندە ايتۋعا ادامنىڭ ولاق ءتىلى جەتە بەرمەيتىن ءبىر وزگەشە قاسيەت بار. ليەۆيتاننىڭ كارتينالارىن كورگەندە سوناۋ الىس زاماندا ءوتىپ كەتكەن، ءبىراق سونشالىق قىزىقتى بالالىق شاق ەسكە تۇسكەندەي جۇرەك ەلجىرەپ سالا بەرەدى.
ليەۆيتان مۇڭلى پەيزاجدىڭ سۋرەتشىسى بولدى. ادامنىڭ قايعىلى شاعىندا پەيزاج دا قايعىلى بولادى. ورىس ادەبيەتى مەن ورىستىڭ كوركەم سۋرەتى عاسىرلار بويى سۇرعىلت اسپاندى، جاداۋ دالانى، جاپىرايعان ۇيلەردى جىر ەتتى. "رەسەي، سورلى رەسەي، سەنىڭ جۇدەۋ ۇيلەرىڭ، سەنىڭ زارلى اندەرىڭ تۇڭعىش ماحابباتىمنىڭ كوز جاسىنداي قاستەردى".
ۇرپاقتى-ۇرپاق قۋالاپ، ۋاقىت وتە بەردى، ال، ادام تابيعاتقا اشتىقتان قاراۋىتقان بۇلدىر كوزىن قاداي بەردى. تابيعات وعان ءوزىنىڭ اششى تاعدىرى سياقتى، ءبىر جاپىراق قاتقان قارا نان سياقتى، اششى بولىپ كورىندى. اش ادامعا قوڭىرجاي ۇيەكتىڭ كوگىلدىر اسپانى دا تۇنجىر كورىنەدى ەمەس پە.
ءسويتىپ سارى اۋرۋداي جايىلىپ، سارى ۋايىم جايلاعان عوي دۇنيەنى. ول تابيعاتتى بار تاماشاسىنان — قۇبىلمالى نۇر-شۇعىلاسىنان، اجار-كوركىنەن، ويناقى مىنەزىنەن ايىرىپ، تاس كەرەڭگە اينالدىرعان. رەسەيدىڭ الۋان سىرلى ۇياڭ تابيعاتى جۇزدەگەن جىلدار بويى جالا-پالەنىڭ كەسىرىنەن بۇلىڭعىر دا دىمقىل بولىپ ەسەپتەلگەن. سۋرەتشىلەر مەن جازۋشىلار نە ايتىپ، نە قويعانىن بايىپتاماي، وعان جالانى جابا بەرگەن.
ليەۆيتان بار قۇقىعىنان، بولاشاعىنان جۇرداي بولعان گەتتونىڭ، باتىس ولكەنىڭ — شاعىن قالالار ەلىنىڭ، قۇرت اۋرۋلى قول ونەرشىلەر، قارا سيناگوگتار، تارشىلىق توراپ جايلاعان جارلى-جاقىباي ەلىنىڭ پەرزەنتى ەدى.
ليەۆيتاندى ءومىر بويى قۇقىقسىزدىق وكشەلەپ قۋدى دا ءجۇردى. بۇتكىل رەسەيگە داڭقى جايىلعان سۋرەتشى بولسا دا، 1892 جىلى ونى ماسكەۋدەن ەكىنشى رەت ايداپ شىقتى. دوستارى جەر اۋدارۋ تۋرالى جارلىقتىڭ كۇشىن جويعىزعانعا دەيىن، ول ۆلاديمير گۋبەرنياسىندا جاسىرىنىپ ءجۇردى.
تۋعان حالقىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ تاريحى قۋانىش دەگەندى بىلمەسە، ليەۆيتان دا قۋانىش دەگەندى بىلمەدى. ول بابكينودا ەركىن ويناپ-كۇلدى، قىزدار مەن بوياۋلارعا قۇمارتتى: ءبىراق مەن ەلدەن الاستالعان ءبىر ءعارىپپىن عوي، ءجابىر-جاپا شەگىپ، قورلانعان ءناسىلدىڭ سور ماڭداي ۇلىمىن عوي دەگەن وي كوڭىلىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا شەمەن بولىپ قاتادى دا جاتادى.
كەيدە وسى ءبىر وي ليەۆيتاندى بيلەپ الادى. سول كەزدە ءبىر كەسەلدى دەرتكە شالدىعادى ول. ءوز جۇمىسىنا كوڭىلى تولماۋدان، ۇشقىر قيالى باياعىدا، كەسىپ-پىشىپ قويعان نارسەنى، قولى-كوزى قاجەتتى بوياۋىن تاۋىپ، كەمەلىنە كەلتىرە المايدى دەگەن ويدان الگى كەسەلى كۇشەيە تۇسەدى.
مۇنداي كەزدە ليەۆيتان ەلدەن بەزىپ كەتەدى. جۇرت وعان جاۋ سياقتانىپ كورىنەدى. ول اشۋشاڭ، ىزاقور، دورەكى بولىپ كەتەدى. جىنى قايناپ، كارتينالارىنداعى بوياۋدى قىرىپ تاستايدى، جۇرت كوزىنەن جاسىرىنادى، ۆەستا دەگەن ءيتىن ەرتىپ، اڭعا شىعادى، ءبىراق اڭ اۋلامايدى، بەت الدى قۇلا ءدۇز ورمان كەزىپ جۇرگەنى. وسىنداي قيىن كۇندەردە تابيعات قانا ونى تۋعان باۋىرىنداي ماپەلەيدى — ول سۋرەتشىنى ۋاتادى، انانىڭ ايالى الاقانىنداي، جۇمساق جەلىمەن ماڭدايىنان سيپايدى. تۇندە دالا مۇلگىپ، ماۋجىراپ جاتادى، مۇنداي تۇندەرى ليەۆيتان ادامداردىڭ اڭگۇدىك اقىماقتىعى مەن اۋەسقويلىعىنان ادا-جۇدا ارىلىپ، سەيىلىپ، سەرپىلىپ قالادى.
وسىنداي ۇستامالى كەسەلگە دۋشار بولعان كەزدە ليەۆيتان ەكى رەت ءوزىن-وزى اتادى، ءبىراق امان قالادى. ەكەۋىندە دە ونى قۇتقارعان چەحوۆ بولاتىن.
كەسەلدەن ايىعىپ، ليەۆيتان قايىرا ەل قاتارىنا قوسىلادى، سۋرەت سالادى، بىرەۋدى سۇيەدى، بىرەۋگە سەنەدى، ايتەۋىر، الگى كەسەل قايتا ۇستاعانعا دەيىن، جۇرتپەن جاقسىلى-جاماندى قارىم-قاتىناس جاساپ ءجۇرىپ جاتادى.
چەحوۆ ليەۆيتاننىڭ وسى ءبىر مۇڭ-شەرىن جىندانۋدىڭ باسى دەپ ەسەپتەيدى. ءبىراق بۇل، بالكىم، وزىنە دە، وزگەگە دە قاتال تالاپ قوياتىن اقىلدى جاننىڭ ايىقپاس دەرتى شىعار، كىم بىلگەن.
جازعانىنىڭ ءبارى وعان دارمەنسىزدىڭ دالباساسى بولىپ كورىنەدى. پولوتنوعا تۇسكەن بوياۋدىڭ تاساسىنان ول باسقا، ودان دا گورى اشىق، ودان دا گورى قانىق بوياۋ كورەدى. قىركۇيەك اۋاسىنداي ءمولدىر، سارى الا جاپىراقتار ساۋدىراپ ءتۇسىپ جاتقان كەزدەگى توعاي سياقتى، سالتاناتتى رەسەي پەيزاجىن ول فابريكادا جاسالعان كينوۆارمەن، كوبالتپەن، كادمييمەن ەمەس، سونشالىق جارقىن دا ايقىن بوياۋمەن سالعىسى كەلەدى.
ءبىراق ونىڭ قۇسا بولعان كوڭىلى جۇمىسقا دا قولبايلاۋ. ليەۆيتان ۇزاق ۋاقىت اشىق، نۇرلى سۋرەتتەر سالا الماي-اق قويدى. حولستارى مۇنارلانىپ، كۇڭگىرت تارتادى دا تۇرادى، بوياۋلارىنىڭ قاباعى ءبىر اشىلمايدى. ول سولاردى ءبىر جادىراتىپ، كۇلدىرە الماي-اق كەتتى.
1886 جىلى ليەۆيتان تۇڭعىش رەت ماسكەۋدەن وڭتۇستىككە، قىرىمعا كەتەدى.
ماسكەۋدە ول قىستاي وپەرا تەاترى ويىندارىنىڭ دەكوراسياسىن جاسادى، بۇل جۇمىستىڭ وعان كوپ پايداسى ءتيدى. ول بوياۋلار سىرىنا قانىعا ءتۇستى. سۋرەت سالعاندا دا ەركىن كوسىلەدى. شىن شەبەرگە ءتان قاسيەتتىڭ كەيبىر بەلگىلەرى كورىنە باستادى — ول ماتەريالدى قالاۋىنشا، باتىل "ولشەپ-پىشەتىن" بولدى. كوكەيكەستى ويى مەن وبرازدارىن ايقىن بەينەلەگىسى كەلگەن ادامعا مۇنداي قاسيەت قاجەت-اق. جازۋشى ءسوز سارالاپ، بايقاعانىن-كورگەنىن سۇرىپتاعاندا، ءمۇسىنشى ساز بەن ءمارمار تاستى قولىنا العاندا، سۋرەتشى بوياۋلار مەن سىزىقتارعا كەلگەندە، باتىل بولماسا بولمايدى.
ليەۆيتاننىڭ وڭتۇستىكتەن تاپقان ەڭ ۇلكەن ولجاسى — اشىق، جارقىن بوياۋ. قىرىمدا وتكەن كۇندەر وعان جارقىراپ اتقان تاڭداي، ماڭگى سونبەس كۇندەي كورىندى، تاڭ اتار شاقتا ءتۇنى بويى تامىلجىپ تۇنىپ قالعان اۋا تاۋلى القاپتارداعى شالقار قول سياقتى ءموپ-مولدىر بوپ جالتىراپ جاتادى، سوندا جاپىراقتارى اۋناپ تۇسكەن شىق-مونشاق قيادان كوزگە تۇسەدى، جارتاستى جاعاعا قاراپ، ءبىرىن-بىرى قۋالاپ كەلە جاتقان اقجال تولقىندار كوپىرشىپ، وتاۋ-وتاۋ بولىپ، ونداعان شاقىرىمنان كورىنەدى.
كۇنگەي ولكەنىڭ شەتسىز-شەكسىز دالاسى مەن اۋاسى بوياۋلاردىڭ "سىر-جىرلارىن" اشا تۇسكەندەي.
بوياۋدىڭ ءامىرشىسى كۇن ەكەنىنە ليەۆيتاننىڭ كوزى وسى وڭتۇستىكتە عانا ايقىن جەتتى. كۇن شۇعىلاسىندا عاجايىپ سۋرەتشىلىك شابىت بار، ال، كۇللى ورىس تابيعاتىنىڭ سۇرقايلاۋ بولسا دا، كوز قۋانتاتىن سەبەبى، ول دا سول كۇن نۇرىنىڭ ءدال ءوزى، ءبىراق مۇندا ول دىمقىل اۋا مەن تورعىن بۇلت شاتىرىنان جەرگە جۇمسارىپ، كومەسكىلەنىپ جەتەدى.
كۇن مەن قارا بوياۋدىڭ باسى پىسپەيدى. قارا ءتۇس — بوياۋ ەمەس، ول بوياۋدىڭ ساداعاسى. وسىنى سەزگەن ليەۆيتان، قىرىمعا بارىپ قايتقان سوڭ، ءوز حولستارىنان كۇڭگىرت ءتۇستى قۋالاپ-اق باقتى. ءبىراق، بۇل كوبىنە قولىنان كەلە بەرمەدى دە.
ءسويتىپ سۋرەتشىنىڭ دە تالاي جىلعا سوزىلعان جارىق جولىنداعى كۇرەسى باستالدى.
سول كەزدە فرانسيادا ءارلىنىڭ ءجۇزىم باۋلارىن ساپ-سارى التىنمەن بوياپ كەتەتىن الاۋلاعان كۇن شۇعىلاسىن پولوتنوعا قايتسەم جاقسى كورسەتەم دەپ، ۆان-گوگ بەينەت كەشىپ جۇرگەن. سو شامادا مونە رەيم شىركەۋىندە شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسىن زەرتتەپ ءجۇردى. ول ءنان شىركەۋدىڭ الىستان كوگىلدىر مۇنارعا مالىنىپ، جەپ-جەڭىل بوپ قالقىپ تۇراتىنىنا قايران قالادى. سوندا شىركەۋ تاستان ەمەس، ءموپ-مولدىر اۋادان جاسالعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. كوڭىل كۇدىگىن سەيىلتۋ ءۇشىن، وعان تاقاپ كەلىپ، تاس قابىرعانى قولمەن سيپاپ كورمەك كەرەك.
ليەۆيتان جۇمىس ىستەگەندە ءالى يمەنشەك. ال، فرانسۋزدار ەركىن، باتىل قيمىلدايدى. جەكە باس بوستاندىعى، ەجەلگى مادەني ءداستۇر، اقىلدى جولداس-جورالار ورتاسى ولارعا زور دەمەۋ ەدى. ليەۆيتان بولسا، مۇنىڭ بارىنەن دە قۇرالاقان. ول قارا باستىڭ بوستاندىعى دەگەندى بىلگەن دە، سەزگەن دە ەمەس. بوستاندىقتى ول تەك وي ارمانىنان عانا كورەدى، سو زاماندارى رەسەيدىڭ مەڭىرەۋ دە مىلقاۋ تىرلىگىنە زىعىردانى قايناپ جۇرگەن كىسىنىڭ ارمان دەگەن نە تەڭى. سول سياقتى اقىلدى، جاناشىر جولداس-جورالار ورتاسى دەگەننەن دە ماقرۇم.
وڭتۇستىككە بارىپ قايتقالى بەرى ليەۆيتاننىڭ ۇيرەنشىكتى كەسەلىنە شاڭقان دا شىڭىلتىر بوياۋلار جونىندەگى ويلار، ادام تىرلىگىنىڭ ءاربىر كوڭىلسىز كۇنىن شادىمان-شاتىققا اينالدىراتىن نۇرلى كۇندەر جايىنداعى ويلار كەلىپ قوسىلىپ، جانىن جەگىدەي جەيدى.
ماسكەۋ كۇنى تۇنجىر. ليەۆيتان تۆەر كوشەسىندەگى "انگليا" مەيمانحاناسىندا تۇرىپ جاتتى. قاس قارايا الەمدى سۇرعىلت سۋىق تۇمان باسادى، قىستىڭ قىسقا كۇنىندە ول سەيىلىپ تە ۇلگىرمەيدى. نومىردە جەر ماي شامى جىپىلىقتايدى. سىعىرايعان شام جارىعى دىمقىل سىزدى كۇڭگىرت كۇن ساۋلەسىنە قوسىلىپ، ادامداردىڭ ءجۇزىن، سالىنا باستاعان سۋرەتتەردى الاباجاق ەتىپ كورسەتەدى.
از ۋاقىتقا بولسا دا، جوقشىلىق قايتا كەلىپ قوڭسى قوندى. ول بولمەنىڭ اقىسىن ءۇي يەسى ايەلگە اقشامەن ەمەس، ەتيۋدتەرىمەن تولەيتىن بولدى.
ءۇي يەسى ايەل پەنسنەسىن كيىپ، ەڭ ءبىر ءوتىمدىسىن تاڭداپ الۋ ءۇشىن، "كارتينالاردى" قاراي باستاعاندا، ليەۆيتان ۇيالىپ، جەرگە كىرىپ كەتە جازدايدى. ءبىر عاجابى ايەلدىڭ كۇڭكىلى گازەت سىنشىلارىنىڭ جازعاندارىمەن ۇندەسىپ جاتادى.
— ليەۆيتان مىرزا، — دەيدى ءۇي يەسى ايەل، — ءسىز مىنا كوكوراي شالعىنعا ءبىر اسىل تۇقىمدى سيىردى نەگە سالىپ قويمايسىز، ال مىنا ارشا اعاشىنىڭ تۇبىنە ەكى عاشىقتى وتىرعىزىپ قويساڭىز قايتەدى؟ مۇنىڭ ءوزى كورەر كوزگە دە جاقسى بولار ەدى-اۋ.
سايىپ كەلگەندە، سىنشىلاردىڭ دا ايتاتىنى وسى. ولار ليەۆيتان پەيزاجدارىن ءۇيىر-ۇيىر قاز-ۇيرەكتەردى، جىلقىلاردى، قويشىلار مەن ايەلدەردىڭ بەينەسىن سالىپ، جانداندىرىپ قويسا دەيدى.
سىنشىلار قاز-ۇيرەكتەردى سال دەسە، ليەۆيتان ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر، ءبىر كەزدە ونىڭ پولوتنولارىندا رەسەيدى نۇر-شۇعىلاسىنا بولەيتىن، ءسويتىپ ءاربىر قايىڭدى ءىنجۋ-مارجانداي قۇلپىرتىپ، قۇبىلتىپ جىبەرەتىن قۇدىرەتتى جارىق كۇن جايىن ويلايدى.
قىرىمنان كەيىن ليەۆيتان ومىرىنەن ۇزاق تياناقتى ورىن تەپكەن ەدىل ەدى.
سۋرەتشىنىڭ ەدىلگە بارعان العاشقى ساپارى ءساتسىز بولدى. سىلپىلداپ جاڭبىر جاۋىپ، وزەن-سۋ لايلانىپ كەتتى. جەل ازىناپ، داريا سۋىن ساپىردى. تىنىمسىز سىبىرلەگەن جاۋىننان ەدىل جاعاسىنداعى ليەۆيتان جاتقان جاپىرايما ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن جاس سورعالادى، الىس ايماق تۇماندانىپ، توڭىرەكتەگى دۇنيەنىڭ ءوڭى سۇرلانىپ، قۋقىل تارتتى.
ليەۆيتان دىمقىل سىزدان، ەدىل جاعالاۋىنىڭ جىلپىلداق ساز بالشىعىنان جاپان تۇزگە شىعىپ، ەركىن سۋرەت سالا الماي، كوپ قاپالاندى.
ونىڭ كوزىنەن ۇيقى قاشتى. شىمىلدىق ىشىندە جاتقان كەمپىر قورىلعا باسادى، ليەۆيتان ونىڭ ۇيقىسىنا قىزىعادى، وسىنداي كوڭىل كۇيىن ول چەحوۆقا جازدى دا. جاڭبىر ءۇي شاتىرىن تىنىمسىز توپەلەيدى، ليەۆيتان جارتى ساعات سايىن شىرپى جاعىپ، ساعاتىنا قارايدى.
ىزعارلى جەل جايلاعان، قۇلازىعان مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ الىس ءبىر قويناۋ-قولتىعىندا تاڭ شاپاعى اداسىپ جۇرگەندەي. ليەۆيتاندى ۇرەي قامايدى. وعان ءتۇن اپتالارعا سوزىلىپ، تاۋسىلماستاي سەزىلەدى، ول وسى ءبىر لاس دەريەۆنياعا جەر اۋىپ كەلىپ، سۋلى قايىڭ بۇتاقتارىنىڭ بورەنەدەن قيىلعان ءۇي قابىرعالارىن سابالاعان داۋسىن ءومىر بويى تىڭداۋعا جازعانداي بولىپ كورىنەدى.
كەيدە ول تۇندە ەسىك الدىنا شىعادى، سوندا بۇتاقتار ونى بەت-جۇزىنەن، قولىنان شاپاتتاي باستايدى. ليەۆيتان ىزاعا بۋلىعىپ، شىلىم شەگەدى، شەگەدى دە لاقتىرىپ تاستاي سالادى — اششى تەمەكى ءتۇتىنى تاماعىن تىرنايدى.
ەدىل ايدىنىنان كەمە دوڭعالاعىنىڭ تىنىمسىز تارسىلى ەستىلەدى — سارى شامدارىن جىپىلىقتاتىپ، بۋكسير ساسىق بارجالاردى جوعارىعا، رىبينسكىگە قاراي سۇيرەپ بارادى.
ۇلى داريا ليەۆيتانعا جاھاننامنىڭ جان تۇبىنە اپاراتىن داربازاداي ەلەستەيدى. تاڭ اتسا دا كوڭىل شىركىن سەلت ەتپەيدى. تەرىستىك-باتىس بەتتەن قاپتاي شىققان قارا بۇلتتار بۋداق-بۋداق بولىپ، جاڭبىردى ەتەگى دالاقتاپ، جوڭكىپ ءوتىپ جاتادى. قيسىق تەرەزەلەردەن جىلانداي ىسقىرىپ، سالقىن جەل كىرەدى، ودان قول جاۋراپ، قىزارىپ كەتەدى. بوياۋ سالىنعان جاشىكتەن تاراقاندار تىم-تىراقاي قاشىپ جاتادى.
ليەۆيتان بولعان ىسكە بەرىك، كونبىس جان ەمەس-تى. كوڭىلىندەگى كورىكتى ويى جۇزەگە اسپايتىنىن كورگەندە جانىن قويارعا جەر تاپپادى. ول كۇن شۋاعىن تىلەپ ەدى — كۇن كورىنبەي قويدى؛ ليەۆيتاننىڭ جىنى ۇستاپ، اۋەلگى كەزدە جاۋىن-شاشىندى كۇنگە ءتان سۇرعىلت، بوز ءتۇستىڭ عاجايىپ ەرەكشەلىگىن اڭداماي ءجۇردى.
اقىرىندا، اشۋشاڭ-تىرىسقاق مىنەزىن سۋرەتشى مىنەزى جەڭدى-اۋ، ايتەۋىر. ول جاۋىن-شاشىنعا تاماشالاي قاراپ، ءوزىنىڭ "جاۋىننان سوڭ"، "ماڭگى تىنىشتىق قۇشاعىندا" سياقتى، ايگىلى "جاڭبىرلى سۋرەتتەرىن" سالدى.
"جاۋىننان سوڭ" اتتى سۋرەتىن ليەۆيتان ءتورت ساعاتتا سالدى. تۇنجىراعان قارا بۇلت پەن اق ەدىلدىڭ بوزعىلت سۋى ۇيلەسە ۇندەسىپ، جۇمساق ءبىر جارىق توگىپ تۇر. ونىڭ ءبىر ساتتە عايىپ بولۋى ىقتيمال. ليەۆيتاننىڭ اسىعاتىنى دا سودان.
ليەۆيتان سۋرەتتەرىن اسپاي-ساسپاي، بايىپتاپ قاراۋ كەرەك. ولار جارقىراپ كوزدىڭ جاۋىن المايدى. چەحوۆتىڭ اڭگىمەلەرى سياقتى، جۇپىنى دا جۇپ-جۇمىر كەلەدى، بايىپتان قاراعان سايىن، الىس قىستاۋلاردىڭ تانىس وزەندەرى مەن اۋىل جولدارىنىڭ ماۋجىراعان تىنىشتىعى كوزىڭە جىلى ۇشىراپ، كوڭىلدى قۋانتادى.
"جاۋىننان سوڭ" اتتى سۋرەتتە ەدىل ماڭىنداعى قالانىڭ جاڭبىرلى كەشىنىڭ وزگەشە سۇلۋلىعى بەينەلەنگەن. وندا شالشىق سۋلار جىلتىرايدى. الا بۇلتتار كولبەي ۇشقان تۇتىندەي بوپ، ەدىلدەن ءارى قاراي ماڭىپ بارادى. كەمە مۇرجالارىنان شىققان بۋ سۋ ۇستىنە شوگىپ جاتىر. جاعالاۋداعى بارجالار دىمقىل سىزدان قارايىپ كەتكەن.
جاز ايىنىڭ وسىنداي ءبىر بەيۋاقىت ىمىرت شاعىندا قۇرعاق سەنەككە، ەدەنى جاعا عانا جۋىلىپ، شامى جاڭا عانا جاعىلعان، ال اشىق تەرەزە سىرتىڭدا جاڭبىر شۋلاپ، يەسىز قالعان باقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن الاسا ۇيگە كىرگەنگە نە جەتسىن. وسىندايدا ەسكى رويال ءۇنىن تىڭداعانعا نە جەتسىن. ونىڭ بوساڭ ىشەكتەرى گيتاراداي كۇمبىرلەيدى. رويال قاسىندا، كەسپەك ىشىندە قالقيىپ قارا فيكۋس تۇرادى. گيمنازيست قىز كرەسلودا تىزەسىن بۇگىپ، تۋرگەنيەۆتى وقىپ وتىرادى. كارى مىسىق قۇلاعى ەلەڭدەپ، بولمەلەردى كەزىپ جۇرەدى، اس ۇيدەن ىدىس-اياقتىڭ دىبىسى شىقپاس پا ەكەن دەپ تىڭ تىڭدايدى.
كوشەدەن كەندىر ءيىسى كەلەدى. ەرتەڭ — جارمەڭكە، سول سەبەپتى دە شىركەۋ الاڭىنا بارىپ، اربالار توعىسىپ جاتىر. كەمە وزەنمەن تومەن ىلديلاپ، اۋەنىڭ جارتىسىن جاپقان سوناۋ ءبىر قارا بۇلتتى قۋالاپ بارادى. گيمنازيست قىز كەمە سوڭىنان قارايدى، ونىڭ كوزى ءبىر ءتۇرلى كىرەۋكەلەنىپ، ۇلكەيىپ كەتەدى. كەمە تومەنگى جاقتاعى تەاترى، كىتاپتى، قىزىق تىرلىكتى قالاعا قاراي تارتىپ بارادى.
قالا تونىرەگىندە ۇيپا-تۇيپا بولعان قارا بيداي ەگىستىگى كۇندىز-تۇنى جاۋىنعا مالشىنىپ تۇر.
"ماڭگى تىنىشتىق قۇشاعىندا" كارتيناسىندا جاۋىن-شاشىندى كۇن كوركى بۇدان دا كەرەمەت شەبەرلىكپەن بەينەلەنگەن. بۇل سۋرەت تۆەر گۋبەرنياسىنداعى ۋدومليا كولىنىڭ جاعاسىندا سالىنعان ەدى.
قاتتى جەلدىڭ ىعىنا قاراي مايىسىپ، قاراۋىتقان قايىڭدار مەن سول قايىڭ اراسىنداعى ەسكى اعاش شىركەۋ تۇرعان قىرقا باسىنان شالعاي وزەننىڭ ءبىر شىعاناعى، مۇنار كۇننەن كۇڭگىرت تارتقان شالعىن، بۇلىڭعىر بۇلت باسقان اسپان كورىنەدى. قورعاسىنداي اۋىر بۇلتتار سۋىق جاڭبىرىن ساۋلاتىپ، جەر ۇستىنە تۇنجىراي ءتونىپ تۇر. كولبەي جاۋعان جاڭبىر پەردەسى كەڭ جازىقتى جاۋىپ تاستاعان.
ليەۆيتانعا دەيىنگى سۋرەتشىلەردىڭ بىردە-بىرى ورىستىڭ سۇرقاي كۇنىنىڭ شالعاي شەتىن تاپ وسىنداي مۇڭلى قالپىندا، كەمەلىنە كەلتىرە بەينەلەپ كورگەن ەمەس. ونىڭ وسى ءبىر سالتاناتتى ماڭعاز كەيپى وزگەشە ءبىر قۇدىرەت كۇشىندەي سەزىلەدى.
ەدىلگە جاساعان ەكىنشى ساپارى بىرىنشىدەن گورى ساتتىرەك بولدى. ليەۆيتان بۇ جولى جالعىز ەمەس، سۋرەتشى ايەل كۋۆشيننيكوۆامەن بىرگە اتتانعان. ليەۆيتاندى جانىنداي جاقسى كورگەن وسى ءبىر اڭقاۋ ايەل چەحوۆتىڭ "ۇشقالاق" دەگەن اڭگىمەسىندە سۋرەتتەلەدى. وسى اڭگىمەگە بولا ليەۆيتان چەحوۆپەن قاتتى ارازداستى. دوستىق پىشاق كەسكەندەي ءۇزىلدى دە، تاتۋلاسۋ اسا قيىنعا ءتۇستى. ءومىرىنىڭ اقتىق ساعاتتارىنا دەيىن ليەۆيتان چەحوۆتىڭ بۇل قىلىعىن كەشىرگەن جوق.
ليەۆيتان كۋۆشيننيكوۆامەن بىرگە ريازانعا دەيىن كەلىپ، سو جەردەن كەمەگە وتىرىپ، وكا بويىمەن چۋلكوۆو قىستاعىنان بارىپ، ءبىر-اق تۇسپەك ەدى. وسى قىستاقتا ول قالماقشى بولعان.
قۇمداۋىت قىرقانىڭ ار جاعىنداعى كەڭ جازىقتا كۇن ۇياسىنا ەڭكەيىپ بارادى. بالالار شۋلاسىپ، كۇن شاپاعىنا بويالعان قىزىل كەپتەرلەردى قۋالاپ ءجۇر. كوكوراي شالعىن جاعادا وتتار الاۋلايدى، بالشىقتى كولدەن اۋپىلدەك ۋىلدەيدى.
وكا داڭقىن اسىرعان بار سۇلۋلىق — "مۋروم قۇمىنىڭ كەڭ جازىعىمەن، جارقىن جاعانى جاناي، قۇلپىرا قۇبىلىپ، كەر مارالداي كەرىلىپ، ماناۋراي اعاتىن، شالعىن-شابىندىقتى، نۋ-توعايلى وزەننىڭ" تاڭعاجايىپ تاماشا كوركى چۋلكوۆومەن كەلىپ توعىسقانداي ەدى.
جالقاۋ وكانىڭ عاجايىپ كوركىن يازىكوۆتىڭ وسىناۋ سوزدەرىنەن ارتىق بەينەلەگەن ەشكىم بولعان ەمەس.
چۋلكوۆو ايلاعىندا ليەۆيتانعا ءبىر كوزى اعىپ تۇسكەن مىرتىق شال كەزىكتى. ول ليەۆيتاننىڭ تۇكتى پيدجاگىنىڭ جەڭىنەن جۇلقىلاپ، ماتانى تۇرپىدەي قولىمەن ۋقالاپ كوردى.
— اتا، سىزگە نە كەرەك؟ — دەدى ليەۆيتان.
— شۇعا ما، — دەدى شال ىقىلىق قاعىپ. — شۇعانى كورەيىن دەگەنىم ەدى. ايەلدىڭ شاشى سياقتى سۋسىلداۋىن. قۇداي-اي، كەشىرە گور، مىنا بىرەۋىڭ كىم، ايەلىڭ بە؟ — شال كۋۆشيننيكوۆانى مەگزەدى. ونىڭ كوزى قانتالاپ كەتتى.
— ايەلىم، — دەدى ليەۆيتان.
— Coلاي دە، — شال تىستەنىپ جىلىستاي بەردى، — نە ىستەپ جۇرگەندەرىڭدى شايتان بىلمەسە، ادام بىلمەس، نەعىپ ساندالىپ جۇرسىڭدەر.
— بۇل كەزدەسۋدەن ەشبىر جاقسىلىق كۇتۋگە بولمايتىن ەدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭنەن ليەۆيتان مەن كۋۆشيننيكوۆا توبە باسىنا شىعىپ، بوياۋ سالىنعان جاشىكتەرىن اشا بەرگەننەن-اق، دەريەۆنيادا ءبىر دۇربەلەڭ باستالدى دا كەتتى. قاتىڭدار سۋماڭداسىپ، ۇيدەن-ۇيگە جۇگىردى. شاشتارىنا ءشوپ-شالام جابىسىپ قالعان، بەلدەرىن شارت بۋىنىپ العان مۇجىقتار جاۋار كۇندەي تۇنەرىسىپ، ءدوڭ باسىنا جينالىستى، سوسىن الىسىراق وتىرىسىپ، ءۇن-تۇنسىز سۋرەتشىلەرگە قاراي باستادى.
Ticءى ءتۇسىپ قالعان قىزىل يەك قاتىن ءبىر بۇيىردەن تاياۋ كەلىپ، ليەۆيتانعا قاراپ، كوپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە شايان شاعىپ العانداي:
— سۋسە حريستە، قۇداي-اي، ساقتاي گور، نە ىستەپ وتىرسىڭ، ءدىنسىز؟ — دەپ باج ەتە ءتۇستى.
مۇجىقتار دۋ ەتتى، ليەۆيتان قانى قاشىپ، سازارىپ وتىر، ءبىراق ءوزىن-وزى تەجەپ، اڭگىمەنى ازىلگە اينالدىرعىسى كەلدى.
— قاراما، كەمپىرىم، كوزىڭ شىعار، — دەدى ليەۆيتان قاتىنعا.
— ۋ-ۋ-ۋ، ۇياتسىز، — دەدى ايەل شاڭقىلداپ، ەتەگىمەن مۇرنىن ءبىر ءسۇرتىپ، مۇجىقتارعا بەتتەدى. جەل ايداعان قاڭباقتاي، چۋلكوۆوعا قاڭعىپ كەلىپ، وسىنداعى شىركەۋدى پانالاپ قالعان ءبىر سۋدى كوز ديۋانا باردى، سول مۇجىقتار اراسىندا تاياعىنا سۇيەنىپ، قالشىلداپ ازەر تۇرعان.
— انت اتقاندار! — دەدى ول شارىلداپ. — نە ىستەپ جاتقانىنا ءتىرى جان تۇسىنبەيدى. جاساعان جاراتقان شابىندىقتىڭ سۇلباسىن سالىپ جاتىر. ورتەنەمىز ءالى، اق سيراق بوپ مۇجىقتار، ايتپادى دەمە، ءبىر بالەگە ۇرىنامىز!
— جينادىڭدار، تۇگە! — دەدى جالعىز كوز شال باجىلداپ. — قاتىندارمەن بىرىگىپ، سۋرەت سالاتىن جەر بۇل ەمەس. جينالىڭدار، تۇگە!
بوياۋلاردى جيناپ، تايىپ تۇرۋعا تۋرا كەلدى.
ليەۆيتان مەن كۋۆشيننيكوۆا سول كۇنى دەريەۆنيادان كەتىپ قالدى. ولار ايلاققا قاراي كەلە جاتقاندا شىركەۋ الدىنا جينالعان حالىق ءجون-جوسىقسىز شۋلاسىپ جاتتى، ولاردىڭ اراسىنان ماناعى ديۋانانىڭ :
انت اتقاندار. دىننەن بەزگەندەر. قاتىن جالاڭ باس ءجۇردى دەگەن نە سۇمدىق! — دەگەن شاڭقىلى ەستىلەدى.
كۋۆشيننيكوۆا قالپاق تا كيمەيتىن، ورامال دا تارتپايتىن.
ليەۆيتان وكامەن تومەن قاراي ءجۇرىپ، نيجنييعا دەيىن كەلدى دە، سودان رىبينسكىگە دەيىن باراتىن كەمەگە وتىردى. ۇزاق كۇنگە كۋۆشيننيكوۆا ەكەۋى پالۋبادان شىقپاي، جاعالاۋعا قارايدى — ەتيۋد جازاتىن قولايلى جەر ىزدەيدى.
ءبىراق ونداي جەر تابىلمادى، ليەۆيتاننىڭ قاباعى سالىنىپ، شارشاپ-شالدىققانىن ايتا بەرەدى.
كوڭىلسىز دە كورىكسىز جاعا باياۋ جىلجىپ قالىپ جاتىر، كورىكتى اۋىلدارىمەن دە، مۇلگىپ، تامىلجىپ تۇراتىن شىعاناقتارىمەن دە كوز تارتپايدى.
اقىرىندا پلەسكە كەلگەندە ليەۆيتان پالۋبادا تۇرىپ، قاراعاي بورەنەلەرىنەن قيىلعان كىشكەنتاي ەسكى شىركەۋدى كوردى. بارقىن اسپان اياسىندا ول قارايىپ كورىنەدى، ونىڭ ۇستىندە جاڭا تۋعان جالعىز جۇلدىز جىلتىراپ، جىمىڭ قاعىپ تۇر.
وسى ءبىر شىركەۋدەن، ماۋجىراعان ىمىرتتان، ايلاقتا ءسۇت ساتىپ جۇرگەن قاتىڭداردىڭ سىڭعىرلاعان ۇنىنەن ليەۆيتانعا جانعا جايلى ءبىر راقات سامال ەسكەندەي كورىندى، ول پلەستە قالۋعا ۇيعاردى.
وسى ساتتەن ونىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر جارقىن شاعى باستالدى.
شاعىن قالادان ءدابىر-دۇبىر داۋىس، تارس-تۇرس ءجۇرىس ەستىلمەيدى. تامىلجىعان تىنىشتىقتى كۇڭگىرلەگەن قوڭىراۋ، سيىردىڭ موڭىرەگەنى، ال ءتۇندى كۇزەتشىلەر دارىلداعىنىڭ داۋسى عانا بۇزادى. ويلى-قىرلى كوشەلەردە قالاقاي گۇلدەپ، الابۇتا باسىپ كەتكەن. ءۇي-ۇيدىڭ تەرەزەسى الدىندا، شىلتەر پەردە تاساسىندا جوكە گ ۇلى كەپتىرىلىپ قويىلعان.
شۋاعى مول اشىق، قۇرعاق كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ورىس جازى كۇزگە سالىم سارعايىپ، تولىسىپ پىسەدى عوي. تامىز ايىندا الما باۋلارى قىزعىلت رەڭدەنىپ، ەگىستىك سارعايىپ، قۋقىل تارتادى، ال كەشقۇرىم ەدىل ۇستىندە وركەش-وركەش اقشا بۇلت شوعىرلانىپ، ورتتەي الاۋلاپ تۇرادى.
ليەۆيتان كەسىرلى كەسەلىنەن دە ايىقتى. ونى ەسكە الۋدىڭ ءوزى ۇيات.
ءاربىر كۇن كۇتپەگەن قىزىقتار تارتادى — بىردە كوزىنىڭ مۇكىسى بار كەمپىر ليەۆيتاندى تىلەنشى دەپ ويلاپ قالىپ، سىر جاشىگىنىڭ ۇستىنە مۇجىك تەڭگە تاستاپ كەتسە، بىردە ءبىرىن-بىرى تۇرتپەكتەپ يتەرمەلەپ: ءبىزدىڭ سۋرەتىمىزدى سال، ءبىزدى سال دەپ بالالار كەلەدى، سوسىن جامىراي كۇلىسىپ، جاپا-تارماعاي تۇرا كەپ قاشادى، ال ەندى بىردە كورشىدەگى ءدىندار كەلىنشەك جاسىرىنىپ كەلىپ، اۋەزدى ۇنىمەن ءوزىنىڭ باقىتى قارا بايعۇس ەكەنىن ايتىپ، شاعىنا باستايدى. ليەۆيتان ونى
وستروۆسكييدىڭ "نايزاعايىنداعى" كاتەرينا دەپ اتاپ كەتتى. ول كۋۆشيننيكوۆامەن بىرىگىپ، كاتەرينانىڭ پلەستەن، جەكسۇرىن وتباسىنان قاشىپ قۇتىلۋىنا كومەكتەسپەكشى بولدى. قاشۋدىڭ ءجون-جوباسى قالا سىرتىڭداعى توعايدا تالقىلاندى، ال ليەۆيتان بولسا، توعاي شەتىندە كۇدىكتى بىردەڭە كورسە، جايىمەن ىسقىرىپ، ايەلدەردى ەسكەرتىپ وتىردى. كاتەرينا، اقىرىندا قاشىپ قۇتىلدى دا.
پلەسكە كەلگەنگە دەيىن ليەۆيتان ورىس تابيعاتىن عانا جاقسى كورەتىن، ال، وسىناۋ ۇلكەن ەلدى جايلايتىن حالىقتى بىلمەيتىن. ونىڭ بىلەتىنى كىم دەسەڭ، ۋچيليششەنىڭ دوكىر كۇزەتشىسى "جىن سوققان"، شاراپحانالاردىڭ داياشىلارى، توسەك-ورىندى قوناقجايلارداعى كەڭكەلەس كۇتۋشىلەر، چۋلكوۆونىڭ تاعى مۇجىقتارى. ول قاسكوي قاستىقتى، كىر-قوقىستى، توپاس ءتوزىمدى، وزىنە — ەۆرەيگە دەگەن قورلىق-زورلىقتى كوپ كورگەن ەدى.
پلەستە بولعانعا دەيىن ول حالىقتىڭ مەيىرىمدىلىگىنە، ونىڭ اقىل-پاراساتىنا، كوپ دۇنيەنى تۇسىنەتىنىنە شاك كەلتىرەتىن. پلەستەن كەيىن ليەۆيتان رەسەيدىڭ تابيعاتىنا عانا ەمەس، جاڭا ءبىر اۋىر كۇيزەلىستىڭ الدىندا ما، الدە ءبىر ۇلى ازاتتىقتىڭ الدىندا ما، ايتەۋىر ءبىر قۇبىلىستىڭ الدىندا دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنىپ قالعانداي بولىپ كورىنەتىن، ونىڭ ءجابىر-جاپا شەككەن تالانتتى حالقىنا دا جاقىندىعىن سەزدى.
ەدىلگە شىققان ەكىنشى ساپارىندا ليەۆيتان كوپتەگەن سوم سۋرەتتەر سالدى. ونىڭ وسى سۋرەتتەرى جايىندا چەحوۆ وعان: "سەنىڭ كارتينالارىڭ كۇلىمسىرەي باستادى" دەگەن كورىنەدى.
ليەۆيتاننىڭ "ەدىل جايلى" ەڭبەكتەرىندە — "التىن پلەس"، "سامال جەل"، "كەشكى قوڭىراۋلار" سياقتى سۋرەتتەرىندە تۇڭعىش رەت جارىق پەن نۇر-شۇعىلا پايدا بولدى.
جاپىراق توسەلگەن ورمان الاڭدارى، تۋعان جەردىڭ شاعىرماق كۇنىمەن مۇنارلانىپ، جەلسىز كۇنگى تۇنىق سۋداي جارقىراپ، تىزىلە قايتقان قۇس انىندەي تامىلجىپ تۇراتىن، مۇڭ-سىرعا تولى كورىكتى جەرلەرى ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزدىڭ جادىمىزدا بالا كۇننەن ساقتاۋلى.
ۇلعايعان شاعىندا وسى ەستە قالعان ەسكى جايتتار بولماشى ءبىر سەبەپتەن — ماسەلەنكي، ۆاگون تەرەزەسىنەن جالت ەتىپ، ءبىر كورىنىپ جوعالعان تابيعات سۋرەتىنىڭ وزىنەن — ايدان انىق بولىپ كوز الدىنا كەپ تۇرا قالادى، ءسويتىپ، سەنى ءوزىن تۇسىنە بەرمەيتىن ءبىر باقىت پەن قۋانىشقا بولەيدى، سونداي ساتتە دۇنيەنىڭ ءبارىن — قالانى، كۇندەلىكتى تىرلىك تىربانىسىن، ۇيرەنىسكەن تامىر-تانىستارىڭدى تالاق ەتىپ، الىس ءبىر تۇكپىرگە، بەلگىسىز كولدەر جاعاسىنا، جىنىس توعايلارداعى بىلتە سۇرلەۋلەرگە تارتىپ كەتكىڭ كەلەدى، ونداي جەرلەردە، مەيلى، پاروۆوز داۋسى بولسىن، الدە، بۇرگەن بۇتاسىنىڭ اراسىندا ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن قۇستىڭ شىرىلى بولسىن، ايتەۋىر، كەز كەلگەن دىبىس، تay شىڭدارىنداعى سياقتى، جاڭعىرىپ، ساڭقىلداپ ايقىن ەستىلەدى عوي.
ليەۆيتاننىڭ "ەدىل" مەن "كۇز" كورىنىستەرىنە ارنالعان كارتينالارىنان ءوزىن ءبىر كەزدە كورىپ، كوڭىلىنە ۇيالاپ قالعان جەرلەرمەن قايىرا كەزدەسكەندەي بولاسىڭ.
ليەۆيتان ومىرىندە قىزىق وقيعالار از بولعان. ول كەپ ساياحات جاساماعان. ول ورتالىق رەسەيدى عانا جاقسى كورگەن. جات جەرلەرگە ساپار شەگۋدى ەسىل ۋاقىتتى قور قىلۋ دەپ ۇققان. شەتەلدەرگە بارعان كەزىن دە ول وسىلاي دەپ ەسەپتەگەن.
ول فينليانديادا، فرانسيادا، شۆەيساريا مەن يتاليادا بولدى.
فينليانديانىڭ گرانيت تاستارى، تۇنىق سۋلى وزەندەرى، ىزعارلى اسپانى مەن تۇنجىر تەڭىزى كىسىنى جابىقتىرىپ جىبەرەدى. "تاعى دا كوڭىلىم قاراڭعى، — دەپ جازادى ليەۆيتان چەحوۆقا فينليانديادان. — مۇندا ءتىپتى تابيعات تا جوق".
شۆەيساريادا ول الپىگە قايران قالدى، ءبىراق بۇل تاۋلاردىڭ ءتۇرى ليەۆيتانعا الاباجاق بوياۋمەن باتتاستىرا بويالعان قاعاز ماكەتتەر سياقتى بولىپ كورىندى.
يتاليادا وعان كۇڭگىرت ءتۇستى كولشىكتەردەن اۋا كۇمىستەي جىلتىراپ، قۇبىلىپ تۇراتىن ۆەنەسيا عانا ۇنادى.
پاريجدەن ليەۆيتان مونەنىڭ سۋرەتتەرىن كوردى، ءبىراق ونىڭ بىردە-بىرى ەسىندە قالمادى. ول يمپرەسسيونيستەر سۋرەتىنىڭ ءقادىرىن تەك ولەر الدىندا عانا ءبىلدى، ءوزىنىڭ ولاردان بۇرىنىراق ءومىر كەشكەن ورىس ارىپتەسى ەكەنىن ءتۇسىندى، ءتۇسىندى دە ولاردىڭ ەسىمىن ىرزالىقپەن ەسىنە الدى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ليەۆيتان كوبىنە-كوپ ۆىشنيي ۆولوچەك ماڭىنداعى ۋدومليا كالىنىڭ جاعاسىندا ءومىر كەشتى. سول جەردە، پومەششيك پانافيندەردىڭ وتباسىندا، ول تاعى دا پەندەشىلىكتىڭ شىرماۋ-شاتاعىنا ءتۇسىپ، ءوزىن-وزى اتتى، ءبىراق جۇرت ونى اجالدان قۇتقارىپ قالدى...
كارىلىك جاقىنداعاسىن كوڭىلى كۇزدى قالايتىن بولدى.
راس، ليەۆيتان بىرنەشە تاڭعاجايىپ كوكتەم سۋرەتتەرىن سالدى، ءبىراق مۇنىڭ ءبارى دەرلىك كۇز تارىزدەس كوكتەم ەدى.
"تاسقىن سۋدا" جايىلما سۋ باسىپ قالعان توعاي قارا قاتقاق كۇز كۇنىندەگىدەي جالاڭاش سيديىپ تۇر، اعاش بۇرشىك جاراردا كوگىلجىم تارتار ەدى، ونىسى دا بايقالمايدى. "ەرتە كوكتەم" اتتى سۋرەتىندە ناۋرىز قارى كەتە قويماعان جار استىڭداعى شۇڭەيىتتە قاراسۋ اقپاي تۇنىپ قالعان، تەك "مارت" كارتيناسىندا عانا ەرىپ جاتقان وپپا قار ۇستىندەگى كوكتەمنىڭ زەڭگىر اسپانى، مايدا شۋاقتى كۇنى، تاقتاي ءۇيدىڭ باسقىشىنان تامشىلاعان ءموپ-مولدىر قار سۋى مەيلىنشە ايقىن بەينەلەنگەن.
ورىس اقىندارى مەن جازۋشىلارىنىڭ، سۋرەتشىلەرىنىڭ ەڭ اۋەزدى، نازىك سىرلى ولەڭدەرى، كىتاپتارى مەن سۋرەتتەرى قوڭىر كۇزگە ارنالعان.
پۋشكين مەن تيۋچيەۆ سياقتى جانە باسقا كوپتەگەن اقىندار سياقتى، ليەۆيتان دا كۇزدى جىلدىڭ جالت ەتىپ ءبىر كورىنىپ، قاس قاققانشا جوق بولاتىن، ەڭ ءبىر جاقسى مەزگىلى دەپ ەسەپتەيتىن دە، ونى ساعىنا كۇتەتىن.
كۇز ورمان-توعايدىڭ، ساي-سالانىڭ، كۇللى تابيعاتتىڭ قانىق، قويۋ بوياۋىن وڭدىرىپ، جاۋىن-شاشىنىمەن ونىڭ جاسىل ءتۇسىن جۋادى. ورمان ءىشى ازىناپ كەتەدى. جازدىڭ بارقىن بوياۋى ءتۇسىن بەرىپ، سارعىش، سۇرعىلت، بوزعىلت رەڭ تابادى. جەردىڭ ءوڭى عانا وزگەرمەيدى، ءبىراق اۋاسى وزگەرىپ، بۇرىنعىدان تازارىپ، سالقىنداي تۇسەدى، ال سوناۋ كوز ۇشىنداعى كوكجيەك جازداعىدان دا الىستاي تۇسكەندەي. ادەبيەت پەن سۋرەت ونەرىنىڭ اسقان شەبەرلەرىنىڭ جاس كەزدەگى جارقىن بوياۋلارى مەن سۇلۋ سوزدەرى، ەگدە تارتقان شاعىندا تاپ وسىنداي سارالانىپ، سۇرىپتالىپ، سالماقتانا تۇسپەك.
ليەۆيتان سۋرەتتەرىندەگى كۇز كوركى الۋان-الۋان. ول پولوتنوعا تۇسىرگەن كۇز كۇندەرىن تۇگەل ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ەتيۋدتەرىن ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە، ليەۆيتان بىزگە ءجۇز قارالى كۇز سۋرەتىن قالدىردى.
بۇل سۋرەتتەردە: جاۋىن-شاشىننان قارايىپ كەتكەن مايالار، ۇياڭ يىرىمدەرىندە سارعىش جاپىراقتى ۇيىرگەن وزەكتەر، جاپىراعىن جەل جۇلا قويماعان قايىڭدار، جۇقا-شىتىرلاق مۇز تارىزدەس اسپان، قىرقىلعان ورمان ۇستىندەگى قارا جاڭبىر سياقتى، بالا كۇنىڭنەن تانىس دۇنيەلەر بەينەلەنگەن. ءبىراق وسىناۋ پەيزاجداردا بەينەلەنگەن دۇنيەنىڭ بارىندە ۋاقىتى جەتىپ، كۇنى وتكەننىڭ مۇڭى — سۋدىراي تۇسكەن جاپىراقتىڭ، شىرىگەن شەپتىڭ، ىزعارلى سۋىق تۇسەردە ىزىڭداعان ارانىڭ، جەردى جايىمەن شىم-شىمداپ جىلىتاتىن قىس الدىنداعى شاعىرماق، جاسىق كۇننىڭ مۇنى عاجايىپ شەبەرلىكپەن بەرىلگەن.
جىل وتكەن سايىن ليەۆيتاننىڭ جۇرەك اۋرۋى ەلەۋسىز اسقىنا بەردى، ءبىراق سول كەسەل كۇشەيىپ كەپ تۇڭعىش رەت الىپ-سوققانعا دەيىن، ونى سۋرەتشىنىڭ ءوزى دە، دوس-جاراندارى دا بىلگەن جوق.
ليەۆيتان اۋرۋىنان ەمدەلمەدى. ول دارىگەرگە بارۋدان تايسالدى، قالعان ءومىرىڭ قىسقا دەپ ايتا ما دەپ قورىقتى. ارينە، دارىگەرلەر وعان تابيعات اياسىندا كوپ جۇرۋگە رۇقسات ەتپەس ەدى، ال، بۇل وعان ولىممەن پارا-پار بولار ەدى.
ليەۆيتان جاس كۇندەگىسىنەن بەتەر جابىعىپ، سارى ۋايىمعا سالىندى. ءجيى-جيى ورمان كەزىپ كەتەتىن بولدى، قايتىس بولاتىن جىلدىڭ جازىندا ول زۆەنيگورود ماڭىندا تۇرادى، سوندا جۇرت ونىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، ەگىلىپ جىلاپ جۇرگەنىن تالاي كورەدى. ەشكىم دە، ەشتەڭە دە — دارىگەرلەر دە، جايباراقات ءومىر دە، جانىنداي جاقسى كورەتىن تابيعات تا ءتونىپ كەلگەن اجالعا ارا تۇرا المايتىنىنا ونىڭ كوزى جەتەدى.
1899 جىلدىڭ قىسىندا دارىگەرلەر ليەۆيتاندى يالتاعا جىبەرەدى.
ول كەزدە چەحوۆ يالتادا تۇراتىن. ەسكى دوستاردىڭ ەكەۋى دە قارتايعان، بۇرىنعىداي ەمەس ءبىر-بىرىن جاتسىنىپ قالعان ەدى. ليەۆيتان تاياققا سۇيەنىپ، ەنتىگىپ ازەر جۇرەدى. كەز-كەلگەن كىسىگە ۇزاماي ۇزىلەتىنىن ايتادى. اجال دەسە زارە-قۇتى قالمايدى، ونىسىن ءوزى جاسىرمايدى دا. جۇرەگى كۇنى-تۇنى سىزداپ اۋىرادى.
چەحوۆ ماسكەۋدى، سولتۇستىكتى اڭسايدى. چەحوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي، تەڭىزدىڭ "ۇلكەندىگى" سونشا، ول شالقىپ دۇنيەنى تارىلتىپ جىبەرگەندەي بولادى. مۇلگىگەن يالتادا قىستىڭ كۇنى تەڭىزدەن باسقا دۇنيەدە ەشتەڭە قالماعانداي كورىنەدى. سوناۋ شالعاي شەتتە، حاركوۆتىڭ، كۋرسك مەن ورەلدىڭ ار جاعىندا قار بار، اق تۇتەك بوران اراسىنان كەدەي اۋىلداردىڭ سوقىر شامدارى سىعىرايادى، ول بەكلەردىڭ كيپاريستەرىنەن دە، تەڭىز جاعالاۋىنىڭ جۇپار اۋاسىنان دا، جانعا جاقىن، كوزگە ىستىق. وسى اۋادان كىسىنىڭ باسى اۋىرادى. سونداي شاقتا دۇنيەنىڭ ءبارى — ورمان-توعايلار، پەحوركا، ۆەرتۋشينكا سياقتى وزەنشەلەر، قۇلازىپ جاتقان كەشكى دالادا كۇڭگىرت اي ساۋلەسىنە شومىلىپ، جۇرت ءبىرجولا ۇمىتىپ كەتكەندەي جەتىمسىرەپ تۇراتىن پىشەن مايالارى دا كوزگە وتتاي باسىلادى.
اۋرۋ ليەۆيتان چەحوۆتان ءبىر پاراق قاتتى قاعاز سۇراپ الىپ، جارتى ساعات ىشىندە وعان مايلى بوياۋمەن مايا-مايا پىشەنى بار كەشكى دالانىڭ سۋرەتىن سالدى. چەحوۆ بۇل ەتيۋدتى جازۋ ۇستەلىنىڭ تۇسىنا، پەش ۇستىنە ءىلىپ قويدى، جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە وعان ءجيى-جيى قارايدى ەكەن.
يالتا قىسى قۇرعاق، كۇن شۋاقتى بولدى، تەڭىز جاقتان جىلى جەل سوعىپ تۇردى. ءبىر كۇنى ليەۆيتاننىڭ ەسىنە قىرىمعا كەلگەن العاشقى ساپارى ءتۇستى، ونىڭ تاعى دا تاۋعا بارعىسى كەلدى. اي-پەتري شىڭىنىڭ باسىندا تۇرىپ، الابۇلت باسقان شەكسىز اسپاندى تۋرا اياعىنىڭ استىنان كورگەن سول ءبىر ساپار ونىڭ ەسىنەن شىقپاي قويعان. توبەدەن شاقىرايىپ كۇن ءتونىپ تۇر، تاۋ باسىنان قاراعاندا ول جەرگە الدەقايدا جاقىن كورىنەدى ەكەن دە، نۇر شۇعىلاسى نايزاداي شانشىلىپ، تىك تۇسەدى ەكەن. بۇلت بۇركەگەن اسپان تومەندە، شىڭىراۋ قويناۋلارىندا بىقسىپ، بۋداقتاپ، قاراعاي توعايلارىن كۇنگەيلەپ، ليەۆيتان تۇرعان جەرگە قاراي ورمەلەپ كەلەدى.
اسپان تومەننەن جوعارى قاراپ جىلجىپ كەلەدى، تاۋلى جەردىڭ قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىعى سياقتى، بۇل قۇبىلىس تا ليەۆيتاننىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. وسى ءبىر تىلسىم تىنىشتىقتى سۋسىپ تۇسكەن تاس قيىرشىقتىڭ تىسىرى عانا بۇزادى. باۋرايدان ىلديعا سىرعىعان كۇم قۋ تىكەنەكتەردى تەربەيدى.
ليەۆيتاننىڭ تاۋعا بارعىسى كەلدى، تانىستارىنان اي-پەتريگە اپارىڭدار دەپ ءوتىنىپ ەدى، ءبىراق وعان رۇقسات بولمادى — بيىك تاۋدىڭ سەلدىر اۋاسى وعان اجال بوپ جابىسار ەدى.
يالتا شيپا بولمادى. ليەۆيتان ماسكەۋگە قايتىپ كەپ، ترەحيەۆياتيتەلسك تىعىرىعىنداعى ۇيىنەن شىقپاي جاتىپ الدى.
ول 1900 جىلى 22 شىلدەدە قايتىس بولدى. بۇل — ماسكەۋ اسپانىنىڭ شىرقاۋ بيىگىنەن جىلتىراپ جۇلدىز كورىنەر شاق، اعاش جاپىراقتارى cap توزاڭ مەن سونەر كۇننىڭ شاپاعىنا مالىنار شاق — قىزىل ءىڭىردىڭ كەزى ەدى.
سو جىلى جاز كەشىگىپ شىققان-دى. شىلدەدە ءالى شەشەك اتىپ جاتقان سيرەن قاۋلاپ ءوسىپ ءۇي ماڭىن قاپتاپ كەتكەن. جاپىراق ءيىسى، سيرەن مەن مايلى بوياۋ ءيىسى ليەۆيتان قايتىس بولعان شەبەرحانا ىشىنەن اڭقىپ تۇردى، وسى ءيىس ورىس تابيعاتىنىڭ كۇللى مۇڭ-شەرىن پولوتنوعا تۇسىرگەن سۋرەتشى سوڭىنان ءومىر بويى وكشەلەپ قالماپ ەدى، وسىناۋ تابيعات تا، ادام سياقتى، باسقا ءبىر قۋانىشتى كۇندەردى كۇتكەندەي ەدى.
كۇتكەن كۇن ليەۆيتان قايتىس بولعاننان كەيىن ۇزاماي-اق كەلدى، ونىڭ شاكىرتتەرى ۇستازى كورمەگەن نارسەنى كوردى: تابيعاتىنا دەيىن جاڭعىرعان جاڭا ەلدى كوردى، ويتكەنى ادام وزگەرسە، تابيعات تا وزگەرەدى عوي؛ ولار ءبىزدىڭ جومارت كۇنىمىزدى، بايتاق دالامىزدىڭ عاجايىپ كوركىن، اشىق اسپان كوگىن، ليەۆيتانعا بەيتانىس مەرەيلى بوياۋلاردىڭ جارقىلىن كوردى.
ليەۆيتاننىڭ مۇنى كورمەگەن سەبەبى. ادام ازات تا قۋانىشتى بولسا، تابيعات تا قۋانىشتى بولادى عوي.
ليەۆيتاننىڭ ەمىن-ەركىن كۇلگىسى كەلگەن ەدى، ءبىراق ول ءوزى تۇگىل سۋرەتتەرىن دە جىميتىپ، كۇلگىزە المادى.
ول مەيلىنشە ادال ەدى، سول سەبەپتى دە حالىق قاسىرەتىن كورمەي تۇرا المادى. ول ءاپايتوس الىپ ەلدىڭ، قايىرشى ەلدىڭ جىرشىسى، ونىڭ تابيعاتىنىڭ جىرشىسى بولدى. ول وسى تابيعاتقا قاسىرەت شەككەن حالىقتىڭ كوزىمەن قارادى — ونىڭ كوركەمدىك كۇشى دە وسىندا، ونىڭ عاجايىپ قۇدىرەتىنىڭ كىلتى دە وسىندا.
1931 جىل
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
الماتى قالاسى №176 بوبەكجاي-بالاباقشاسىنىڭ تاربيەلەنۋشىسى شاياحمەت گاۋحار جەتەكشىسى: سىزدىكوۆا لاۋلا سوۆەتبەكوۆنا
