بالاقايلار
بالالاردىڭ پاپاسى مەن ماماسى، ناديا اپايلارى ۇيدە جوق. ولار انا ءبىر جاتاعان قوڭىر ات جەگىپ جۇرەتىن قارت وفيسەردىڭ ۇيىنە بالا شوقىندىرۋ تويىنا كەتكەن. سولاردىڭ كەلۋىن كۇتىپ، گريشا، انيا، الەشا، سونيا جانە اسپازشى ايەلدىڭ ۇلى اندرەي ءبارى اسحاناداعى تاماق ىشەتىن ۇستەلدە لوتو ويناپ وتىر. دۇرىسىن ايتقاندا، ولاردىڭ ۇيىقتايتىن كەزى بولعان، ءبىراق مامالارىنان شوقىندىرعان بالانىڭ قانداي ەكەنىن، قوناقاسىعا نە بەرگەنىن بىلمەي جاتسا، ۇيقىلارى كەلەر مە، ءسىرا؟ اسپالى شامنىڭ جارىعى تۇسكەن ۇستەلدىڭ ءۇستى جىپىرلاعان كوپ تاڭبالى ساندار، اينالا جاڭعاقتىڭ قابىعى، نەشە ءتۇرلى قاعاز قيقىمدارى، شىنى سىنىقتارى جايراپ جاتىر. ءاربىر ويىنشىنىڭ الدىندا ەكى-ەكىدەن كارتا جانە تاڭبالى سانداردى جاباتىن ۋىس-ۋىس شىنى جارىقشاقتارى. ۇستەلدىڭ ورتا تۇسىندا ءبىر تيىندىق بەس باقىر سالىنعان تاباقشا اعاراڭدايدى. ونىڭ قاسىندا شالا جەلىنگەن المانىڭ قالدىعى، قايشى جانە جاڭعاقتىڭ قابىعىن سالۋعا قويعان تاعى ءبىر تاباقشا تۇر. بالالار اقشاعا ويناپ وتىر. تىگىس - ءبىر تيىننان. ويىننىڭ شارتى: ەگەر كىمدە-كىم قاراۋ ويناسا، دەرەۋ ويىننان شىعارىلادى. اسحانادا ويىنشىلاردان بوتەن ادام جوق. كۇتۋشى ايەل اگافيا يۆانوۆنا تومەندە - اس ۇيدە، اسپازشىعا كيىم ءپىشۋدى ۇيرەتىپ وتىر دا، بالالاردىڭ اعاسى، بەسىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى ۆاسيا قوناق ۇيدە ديۆان ۇستىندە زەرىگىپ جاتىر.
بالالار ويىنعا قىزىپ العان. ەڭ ۇلكەن قۇمارلىق گريشانىڭ وڭىنەن كورىنەدى. بۇل شاشىن تاپ-تاقىر قىلىپ العان، ەكى بەتى توپ-تومپاق، ەرىندەرى زاڭگىنىڭ ەرنىندەي قاپ - قالىڭ، تىعىرشىقتاي توعىز جاسار بالا. ءوزى ءقازىر دايىندىق كلاسىندا وقيدى، سوندىقتان بالالاردىڭ ىشىندەگى ۇلكەنى جانە اقىلدىسى سانالادى. ول تەك اقشا ءۇشىن عانا ويناپ وتىر. ەگەر مىنا تاباقشانىڭ ىشىندە ءبىر تيىندىق باقىرلار جاتپاسا، ول باياعىدا-اق ۇيىقتاپ قالار ەدى. قوڭىر كوزدەرى تىنىمسىز ويناقشىپ، ويىنشىلاردىڭ كارتاسىن تىنتەدى. ۇتا الماي قالام با دەگەن قورقىنىش پەن قىزعانىش جانە تاقىر باسىنىڭ ءىشى تولعان پايداكۇنەمدىك ەسەپتەر وعان تىنىم دا تاپتىراتىن، ويىنعا دا زەر سالىپ ويلاندىراتىن ەمەس. جانتالاسىپ، وز-وزىنەن قوپاڭ-قوپاڭ ەتەدى. ۇتسا - اق بولدى، جالما-جان اقشاعا تارپا باس سالادى دا، دەرەۋ قالتاسىنا تىعادى. ونىڭ ۇلكەن قارىنداسى يەگى ءسۇپ-سۇيىر، جالت-جۇلت ەتكەن كوزىنەن اقىلدىڭ ۇشقىنى شاشىراعان سەگىز جاسار انيا دا بىرەۋ - مىرەۋ ۇتىپ كەتە مە دەپ قورقادى. بىرەسە قىزارىپ، بىرەسە سۇرلانىپ، ويىنشىلاردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر. وعان تيىننىڭ كەرەگى دە جوق. ويىننىڭ ءساتتى - ءساتسىز بولۋى ونىڭ نامىسىنا تيەتىن ماسەلە. ەكىنشى قارىنداسى - التى جاسار قىز، كىشكەنتاي بۇيرا باس، بەتىنىڭ اجارى - ەڭ دەنى ساۋ بالالاردا، ەڭ قىمبات قۋىرشاقتاردا جانە اسەم ساۋىتتاردىڭ سىرتىنداعى سۋرەتتە عانا بولاتىن اجارلى سونيا لوتونى تەك ويىننىڭ قىزىعى ءۇشىن عانا ويناپ وتىر. ءسابي ءجۇزى البىراپ بال-بۇل جانادى. كىم ۇتسا دا وعان ءبارىبىر، بارىنە بىردەي ساقىلداپ كۇلىپ، الاقانىن شاپالاقتايدى. دومالانعان الەشا پىسىلداپ، مۇرنىن قايتا-كايتا تارتىپ، كارتاعا كوزىن تەسىرەيتە قارايدى. ونىڭ ويىندا تابىس تا جوق، نامىس تا جوق. ەشكىم ۇستەل باسىنان قۋىپ جىبەرمەسە، ەشكىم توسەككە اپارىپ جاتقىزباسا بولدى - سوعان دا راقمەت. سىرتىنان قاراساڭ موپ - موماقان، ال ىشىندە ۇيدەي پالە جاتىر. ول وتىرعاندا لوتوعا بولا وتىرعان جوق، ويىن ۇستىندە بولماي قويمايتىن شاتاققا بولا وتىر. بىرەۋدى - بىرەۋ سالىپ قالسا، نە بولماسا بىرەۋدى - بىرەۋ بالاعاتتاسا - وعان سودان ارتىق راقات جوق. باعانا - اق ءبىر جەرلەرگە جۇگىرىپ بارىپ كەلۋى كەرەك ەدى، ءبىراق ءوزى جوقتا شىنىلارى مەن باقىرلارىن بىرەۋ الىپ قويا ما دەپ قورىققاننان ۇستەل باسىنان تىرپ ەتپەي وتىر. ءوزى تەك ءبىردىڭ تاياقتارى مەن نولگە بىتەتىن سانداردى عانا تانيتىن بولعاندىقتان، ول ءۇشىن سانداردى انيا جابادى. بەسىنشى ويىنشى، اسپازشى ايەلدىڭ بالاسى، ۇستىندە شىت كويلەگى، كەۋدەسىندە كىشكەنتاي جەز كرەسى بار، بەت-اۋزى قارا - قوجالاق، دىمكاس بالا اندرەي ءبىر ورنىنان قىبىر ەتپەي تۇرەگەپ تۇرىپ، ساندارعا قيالدانا قارايدى. ءوزىنىڭ ۇتىسىنا دا، باسقالاردىڭ تابىسىنا دا ول ءتىپتى سەلقوس، سەبەبى ونىڭ بار زەيىنى ويىننىڭ اريفمەتيكاسىنا، ونىڭ ونشا قيىن ەمەس فيلوسوفياسىنا اۋىپ كەتكەن: بۇل دۇنيەدە قانشاما ءتۇرلى ساندار بار جانە وزدەرى بىر-بىرىمەن قالاي شاتاسىپ كەتپەيدى ەكەن دەسەڭشى!
سونيا مەن الەشادان باسقالارىنىڭ ءبارى ساندى كەزەكپەن داۋىستاپ ايتادى. سانداردى ءالسىن-السىن قايتالاي بەرگەندىكتەن، ويىننىڭ تاجىريبەسى كوپتەگەن اتاۋلار مەن كۇلكىلى اتتاردى تۋعىزعان. مىسالى، ويىنشىلار جەتىنى كوسەۋ دەپ، ون ءبىردى — قوس تاياق، جەتپىس جەتىنى — جەتپىستىڭ جەتىبايى، توقساندى — باباي دەپ اتايدى، ت. ت. ويىن قىزىپ جاتىر.
— وتىز ەكى! — دەپ داۋىستايدى گريشا، اكەسىنىڭ بوركىنەن كىشكەنتاي سارى دومالاقتاردى بىر-بىرلەپ شىعارىپ جاتىپ. — ون جەتى! كوسەۋ! جيىرما سەگىز - ەشكىڭ سەمىز!
انيا اندرەيدىڭ جيىرما سەگىزدى اڭعارماي قالعانىن كورىپ وتىر. جايشىلىقتا بولسا ول دەرەۋ ايتىپ جىبەرەر ەدى، ال ءقازىر تاباقشا تۇبىندە جالعىز تيىن باقىرمەن بىرگە ونىڭ ءوز باعى بايلانىستى بولىپ وتىرعاندا، ول ايتپاق تۇگىل، قايتا ىشىنەن شوق-شوق دەپ ماساتتانىپ وتىر.
— جيىرما ءۇش! — دەيدى گريشا ءالى دە شىڭگىرلەپ. — جەتپىستىڭ جەتىبايى! توعىز!
— تاراقان، تاراقان! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى سونيا، ۇستەلدىڭ ۇستىندە جورعالاپ بارا جاتقان تاراقاندى كوردى.
— تيمە وعان، — دەيدى الەشا گۇرىلدەپ. — مۇمكىن، جۇمىرتقالارى بار شىعار...
سونيا جورعالاپ بارا جاتقان تاراقانعا كوزىمەن ىلەسە قاراپ وتىرىپ، ويعا قالدى: ياپىر-اي، مۇنىڭ جۇمىرتقالارى قانداي تيتىمدەي بولادى ەكەن!
— قىرىق ءۇش! بىرەۋ! — دەپ گريشا ءالى ايعايلاپ وتىر، انيانىڭ كاتەرناسى ەكەۋ بولىپ قالدى-اۋ دەپ ىشىنەن قىپىلداي باستادى. — التاۋ!
— پارتيا! مەندە پارتيا! — دەپ ايعايلادى سونيا، كوزىن ويناقشىتا قىلىمسىپ، ءوزى ساقىلداي كۇلىپ.
ويىنشىلاردىڭ بەتتەرى سوپايىپ، كوزدەرى باجىرايىپ كەتتى.
— تەكسەرۋ كەرەك! — دەيدى گريشا، سونياعا ىزالى كوزبەن باجىرايا قاراپ.
بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى جانە ەڭ اقىلدىسى ءوزىممىن دەپ ەسەپتەيتىن گريشا بيلىگىن جۇرگىزىپ وتىر. ول نە ايتسا، وزگەلەر سونى ىستەيدى. سوندىقتان ءبارى جابىلىپ، سونيانى ەگجەي-تەگجەيلەپ تەكسەرىستى، ءبىراق ويىنشىلارعا قاس قىلعانداي، ول قاراۋلىق جاساماعان ەكەن. كەلەسى پارتيا باستالدى.
— وي، كەشە مەن ءبىر قىزىق كوردىم! — دەيدى انيا، وزىنەن-وزى وتىرىپ.
— فيليپپ فيليپپين كوزىن اينالدىرىپ ەدى، ەكى كوزى ءبىر ءتۇرلى قىپ-قىزىل بوپ، شايتاننىڭ كوزىندەي ادامنىڭ زارەسىن الادى ەكەن.
— مەن دە كوردىم، — دەيدى گريشا، — سەگىز! ال ءبىزدىڭ ءبىر وقۋشى قۇلاعىن قيمىلداتا الادى. جيىرما جەتى!
اندرەي گريشاعا قاراپ، ويلانىپ قالدى:
— مەن دە قيمىلداتا الامىن قۇلاعىمدى.
— ال، كانە، قيمىلداتشى!
اندرەي كوزىن جىپىلىقتاتادى، ەرنىن جىبىرلاتادى، ساۋساقتارىن ەربەڭدەتەدى، سوندا وعان ءوزىنىڭ قۇلاقتارى دا قوزعالىپ تۇرعانداي كورىنەدى. ءبارى دۋ كۇلەدى.
— سول فيليپپ فيليپپىچ ءوزى ءبىر ناشار ادام، — دەپ كۇرسىندى سونيا. — كەشە ول ءبىز جاتاتىن بالالار بولمەسىنە كىرىپ كەلدى، مەن جەلەڭ كويلەكپەن وتىرعام... ءتىپتى، ىڭعايسىزدانىپ قالدىم!
— پارتيا! — دەپ گريشا كەنەت ايعايلاپ جىبەردى دە، تاباقشاداعى اقشاعا جارماستى — مەندە پارتيا! تەكسەرىڭدەر، كەرەك دەسەڭدەر!
اسپازشى ايەلدىڭ بالاسى كوزىن ءموليتىپ سۇپ-سۇر بولىپ كەتىپتى.
— ەندەشە، مەن ويىننان شىقتىم، — دەپ كۇبىرلەيدى ول
— نەگە؟
— سەبەبى... سەبەبى مەندە ەندى اقشا جوق.
— اقشاسىز ويناۋعا بولمايدى! — دەيدى گريشا.
اندرەي بىردەڭە تابىلار ما ەكەن دەگەندەي قالتاسىن تاعى ءبىر رەت اقتارىپ شىقتى. ناننىڭ قوقىمى مەن كەمىرىلگەن كىشكەنتاي قارىنداشتىڭ تۇقىلىنان بوتەن ەشتەڭە تابا الماي، اۋزىن قيسايتا، قاتتى قينالىپ، كوزىن جىپىلىقتاتا باستادى. قارا دا تۇر، ءقازىر جىلاپ جىبەرەدى...
— مەن سەن ءۇشىن تىگەيىن، — دەيدى سونيا، ونىڭ قينالعان كەسكىنىنە شىداي الماي، — ءبىراق بايقا، ارتىنان قايتارىپ بەرەرسىڭ.
اقشا تىگىلىپ، ويىن ءارى قاراي سوزىلا بەرەدى.
— بىرەۋ قوڭىراۋ قاعادى بىلەم، - دەدى انيا كوزىن باجىرايتىپ.
بالالار ويىندى توقتاتىپ، اۋىزدارىن اڭىرايتىپ، قاپ - قاراڭعى تەرەزەگە قارايدى. قاراڭعى تۇنەكتىڭ ار جاعىندا قالت-قالت ەتكەن شامنىڭ ساۋلەسى كورىنەدى.
— قۇلاعىڭ ەلەگىزگەن عوي.
— تۇندە تەك مولادا عانا قوڭىراۋ قاعىلادى... - دەيدى اندرەي.
— ال وندا نەگە ويتەدى؟
— شىركەۋگە قاراقشىلار تۇسپەسىن دەپ، قوڭىراۋ داۋسىنان ولار قورقادى عوي.
— قاراقشىلار شىركەۋگە نەگە تۇسەدى ەكەن؟ — دەپ سۇرايدى سونيا.
— نەگە ەكەنى بەلگىلى ەمەس پە: كۇزەتشىلەردى ولتىرەدى دە! بالالار ءبىر ءسات تىم-تىرىس وتىردى. بىر-بىرىنە قاراسىپ، ءدىر-دىر ەتىپ وتىردى دا، قايتادان ويىنعا كىرىستى. بۇل جولى اندرەي ۇتتى.
─ ول قاراۋلىق جاسادى، — دەپ الەشا باس قوق - اياق جوق گۇج ەتە قالدى.
─ وتىرىك ايتاسىڭ، مەن قاراۋلىق جاساعام جوق! اندرەي ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ، اۋزىن قيسايتىپ وتىردى دا،
الەشانى باستان سالىپ كەپ قالدى! الەشا كوزىن اقشيتا ىزالانىپ، ورنىنان اتىپ تۇرەگەلدى دە، ۇستەلدىڭ ۇستىنە ءبىر تىزەرلەپ تۇرىپ الىپ، اندرەيدى جاقتان تارتىپ جىبەردى! ەكەۋى ءبىرىن-بىرى تاعى بىر-بىردەن تومپەشتەپ الدى دا، سونسوڭ ەكەۋى دە ەڭىرەپ قويا بەردى. مۇنداي سۇمدىققا توزە المايتىن سونيا قوسا جىلادى، ءسويتىپ اسحانانىڭ ءىشى ازان-قازان بولدى. ءبىراق سونىمەن ويىن ءبىتتى دەپ ويلاپ قالماڭىزدار. ارادا بەس مينۋت وتپەي جاتىپ-اق، بالالار قايتادان سىقىلىقتاپ كۇلىسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتتى. بەتتەرى سالتاق-سالتاق بولىپ جىلاعاندارى ءبىلىنىپ تۇر، ءبىراق ودان كۇلكىگە كەلەتىن كەدەرگى جوق سياقتى. الەشا ءتىپتى ريزا: شاتاق شىقتى عوي!
اسحاناعا بەسىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسى ۆاسيا كىرەدى. ۇيقىدان بەت-اۋزى ءىسىنىپ كەتكەن، ءوزى مەڭزەڭ.
"مىناۋ ماسقارا عوي! - دەپ ويلادى ول، گريشانىڭ قالتاسىن سيپاپ، ىشىندەگى باقىرلارىن سىلدىراتىپ وتىرعانىن كورىپ، — بالالارعا اقشا تىگۋگە بولا ما ەكەن. ءتىپتى، بۇلارعا قۇمار ويىن ويناتۋعا بولا ما ەكەن؟ تاماشا - اق پەداگوگيكا، ءتىپتى ايتارى جوق. ماسقارا!".
ءبىراق بالالاردىڭ راقاتتانىپ ويىنعا بەرىلگەندەرى سونداي، ءتىپتى مۇنىڭ ءوزىنىڭ دە سولارعا قوسىلا كەتىپ، ءوز باعىن سىناپ كورگىسى كەلدى.
— توقتاڭدار، مەن دە وينايمىن، — دەيدى ول
— ءبىر تيىن تىك!
— ءقازىر، — دەپ ول قالتاسىن اقتارا باستادى. — مەندە ءبىر تيىندىق جوق ەكەن، مىنەكي ءبىر سومىم بار. مەن ءبىر سوم تىگەمىن.
— جوق، جوق، جوق.... ءبىر تيىن تىك!
— اقىماقسىڭدار سەندەر. ءبىر سومدىق ءبىر تيىننان قىمبات ەمەس پە، — دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر گيمنازيست. — كىم ۇتسا سول ماعان ارتىعىن قايىرىپ بەرەدى.
— جوق، ول بولمايدى! سەن كەت!
بەسىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى دە، قىزمەتشى ايەلدەن ۇساق اقشا الماق بوپ، اس ۇيگە كەتتى. اس ۇيدە ءبىر تيىندىق باقىر جوق بولىپ شىقتى.
— ولاي بولسا سەن ماعان مايدالاپ بەر، — دەپ ول اس ۇيدەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن گريشاعا جابىستى. — مايدالاعانىڭ ءۇشىن، مەن ساعان اقىسىن تولەيىن. نەمەنە، مايدالاعىڭ كەلمەي مە؟ ەندەشە، ءبىر سومعا ون تيىن سات.
گريشا ۆاسياعا كوزىنىڭ استىمەن كۇدىكتەنە قارايدى، ءبىر قۋلىق جاساپ تۇرعان جوق پا، الداپ كەتپەي مە دەپ سەنە الماي وتىر.
— كەرەگى جوق، — دەيدى ول، قالتاسىن باسىپ تۇرىپ.
ۆاسيا ىزالانا باستادى، ويىنشىلاردى مەڭىرەۋسىڭدەر، مالتەكباسسىڭدار دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالدى.
— ۆاسيا، سەن ءۇشىن مەن-اق تىگەيىن، — دەيدى سونيا. — وتىر!
گيمنازيست ويىنعا وتىرىپ، الدىنا ەكى كارتا قويدى. انيا داۋىستاپ ايتا باستادى.
— ءبىر تيىنىمدى ءتۇسىرىپ الدىم! — دەدى ءبىر كەزدە گريشا دەگبىرسىزدەنىپ — توقتاڭدار!
شامدى تومەن ءتۇسىرىپ، جاپىرلاسىپ ءبىر تيىن باقىردى ىزدەپ، ءبارى ۇستەلدىڭ استىنا كىردى. قولدارىمەن ەدەندى سيپالاپ، قارايىپ جاتقان تۇكىرىكتى، جاڭعاقتىڭ قابىقتارىن ۇستاپ قالىپ، باستارىمەن ءتۇيىسىپ قالىپ، ءبىر تيىندىق باقىردى تابا الماي، اينالا شارلاپ شىقتى. سالدەن كەيىن قايتادان ىزدەي باستادى، ءبىر كەزدە ۆاسيا گريشانىڭ قولىنداعى شامدى جۇلىپ الىپ، ورنىنا قايتادان ءىلىپ قويدى، سونسوڭ وزگە بالالار دا ىزدەۋدى توقتاتتى. گريشا عانا قاراڭعىدا ءالى ىزدەپ جاتىر.
مىنە، اقىرىندا، ءبىر تيىندىق باقىر تابىلدى. ويىنشىلار ۇستەلگە وتىرىپ، ويىندى قايتادان جالعاستىرماق بولدى.
— سونيا ۇيىقتاپ قالادى! — دەيدى الەشا. سونيا بۇيرا باسىن قولىنىڭ ۇستىنە سالىپ، تىپ-تىنىش، الاڭسىز، ءتاتتى ۇيقىعا شومىپتى، ءقازىر عانا ەمەس، بۇدان كەمىندە ءبىر ساعات بۇرىن ۇيىقتاعان ءتارىزدى. باسقا بالالار ءبىر تيىندى ىزدەپ جۇرگەندە، ول ابايسىز ۇيىقتاپ كەتسە كەرەك.
— ءجۇر، مامامنىڭ توسەگىنە جات! — دەيدى انيا، ونى اسحانادان جەتەلەپ اكەتىپ بارا جاتىپ، — جۇرە عوي!
سونيانى ءبارى جاپىرلاپ، تۇگەل ەرتىپ كەتتى، ءسويتىپ اينالاسى بەس مينۋت وتكەندە، مامالارىنىڭ توسەگى قىزىق ءبىر كورىنىسكە اينالىپ ەدى. الدىمەن ۇيىقتاعان سونيا، قاسىندا قورىلداپ الەشا جاتىر. ولاردىڭ اياقتارىنا باسىن سالىپ گريشا مەن انيا جايعاسقان. سولارمەن بىرگە ارالارىنا اسپازشى ايەلدىڭ ۇلى اندرەي دە قىستىرىلىپتى. قاستارىندا شاشىلىپ قارا باقىرلار جاتىر، كەلەسى ويىنعا دەيىن ەندى ولاردىڭ ەشكىمگە دە كەرەگى جوق. جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭدار!
اۋدارعان ج. ىسماعۇلوۆ
You Might Also Like
-
نيكولايەۆسك تەمىر جول ۆوكزالىندا ەكى دوس كەزدەسە كەتتى: ءبىرى جۋان، ءبىرى جىڭىشكە. جۋان جاڭا عانا ۆوكزالدان تاماقتانىپ شىققان ەدى، سوندىقتان ونىڭ ماي تيگەن ەرىندەرى پىسكەن شيەدەي جىلتىراپ تۇرعان. ودان...
-
زامانىندا تولكوۆىي دەپ اتانعان سەمەن قارت پەن اتىن ەشكىم دە بىلمەيتىن جاس تاتار جىگىتى جاعادا، وتتىڭ باسىندا وتىر، قالعان ءۇش قايىقشى ءۇي ىشىندە. جاسى الپىستارعا كەلگەن، ارىق، تىستەرى تۇسكەن، جاۋىرىن...
