سۇيكىمى دۇنيەنىڭ سۇلۋلىقتا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۇيكىمى دۇنيەنىڭ سۇلۋلىقتا
ساباقتىڭ ماقساتى: ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءىس-قيمىلىنىڭ دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ مانگە يە ەكەندىگىن دالەلدەۋ، سول ارقىلى وقۋشىلاردىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سۇلۋ بولۋىنا ىقپال جاساۋ. ياعني وقۋشىلار بويىنداعى ەستەتيكالىق تاربيەنى قالىپتاستىرۋ.
بارىسى:
قۇرمەتتى بالالار! مەن بۇگىنگى ساباقتى ابايدىڭ مىنا تاماشا ولەڭدەرىنەن باستاعىم كەلىپ تۇر.
جۇرەكتەن قوزعايىن،
ادەپتەن وزبايىن.
ءوزى دە بىلمەي مە،
كوپ سويلەپ سوز بايىن.
تەرەڭدەپ قارايسىڭ،
تەلمىرىپ تۇرمايسىڭ.
بەيحابار جۇرگەنسىپ،
بەك قاتتى سىنايسىڭ.
كەڭ ماڭداي، قولاڭ شاش،
يا ءبىر كەز، يا ءبىر قۇلاش.
اق تاماق، قىزىل ءجۇز،
قاراعىم بەتىڭدى اش.
اباي سۇلۋدىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىن وسىلايشا جىر اۋەزىنە قوسادى. قاراساڭ شىنىمەن دە ادام تامساناتىنداي كوز الدىڭا ارۋ ەلەستەيدى.
ادامنىڭ قىلىعى، مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-قيمىلىنىڭ ءجونى ءارى ەتيكالىق، ءارى ەستەتيكالىق مانگە يە. سوندىقتان ولار ءبىر جاعىنان، اسەمدىك نە سۇرىقسىزدىق رەتىندە، ەكىنشى جاعىنان، جاقسى نە جامان دەپ باعالانۋى مۇمكىن. بۇل ەكەۋى ياعني سۇلۋلىق پەن ادامگەرشىلىك جەكە ادام ساناسى مەن قوعامدىق سانادا ەجەلدەن بەرى-اق ءبىر ءبۇتىن نارسە رەتىندە ءتۇسىنىلىپ كەلەدى. سويتسە دە ادامنىڭ اينالاداعى دۇنيەگە قاتىسىنا تابيعي ءتان ەستەتيكالىق سەزىمىنىڭ ايقىن مەجەلەنگەن وزىندىك سيپاتتارى بار.
سۇلۋلىق – ادام جانىن مارقايتاتىن، كوزىن قۋانتاتىن، تامسانتاتىن، ءتانتى ەتەتىن، سۇيىندىرەتىن كورىنىس، قيمىل-ارەكەت، ءپىشىن نەمەسە وي-قيالدىڭ جەمىسى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى قوعام مەن تابيعاتتىڭ ەرەكشە پەرزەنتى – ادام، سونىڭ سۇلۋلىعى.
ادام انادان سىرت بەينەسى، ءپىشىنى سۇلۋ بولىپ تۋىلۋى مۇمكىن، ال ىشكى جان سۇلۋلىعى ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقى، قىلىعى، ءىسى. باسقا ادامدارعا دەگەن بايلانىسى ارقىلى قالىپتاسادى. ادەتتە، ءبىز قىزدىڭ نەمەسە جىگىتتىڭ سۇلۋلىعى، كوركەمدىگى جايىندا ايتقاندا ونىڭ بويىنىڭ سىمباتتىلىعىنا، ءۇنىنىڭ نازدى، اۋەزدىلىگىنە، شىرايىنىڭ تازا، بالعىن، قالىڭ شاشىنىڭ تولقىنداي توگىلگەندىگىنە قاراپ باعا بەرەمىز. بۇل – ادامنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعى. ال، ادامداعى باستى سۇلۋلىق – ىشكى جان دۇنيەسى، مىنەزى، قالىپتاسقان ادەپتىلىگى.
ابايدىڭ دا ايتار ويى وسىمەن ۇلاسادى. «شۋ دەگەندە كورىنەر سۇلۋ ارتىق»، - دەپ ساقتاندىرا كەلە «ايەل جاقسى بولمايدى كوركىمەنەن، مىنەزىنە كوز جەتپەي باعا بەرمە» - دەيدى.
ادامنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعى ىشكى رۋحاني سۇلۋلىعىمەن سايكەس كەلسە ناعىز سۇلۋلىق سول بولماق.
ال ەندى وسى سۇلۋلىق جايىندا ايتىلعان حالىق سوزىنە ماقالىنا توقتالساق. (وقۋشىلار كەزەكپەن تۇرىپ ماقال ايتادى).
«سۇلۋ – سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ»، «ءسوزى رايلىنىڭ – ءجۇزى شىرايلى»، «جاماننىڭ ءسوزى – تۇيەدەن تۇسكەندەي»، «جىلتىراعاننىڭ ءبارى – التىن ەمەس»، «ادامنىڭ جىلتىراعان سىرتىنا ەمەس، سۇلۋ ىشىنە قىزىق».
كورىنىس.(وقۋشىلار رولىندە)
كوشەدە ءبىر بەيتانىس ادام كەلە جاتادى. وعان قارسى تاعى ءبىر ادام ۇشىراسادى دا: - ايتىپ جىبەرىڭىزشى ابىلاي حان كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولادى؟
كىسى (توقتايدى، كۇلىمسىرەيدى): - ە، ول جاپ-جاقىن. وسى بەتىڭىزبەن تۋرا جۇرىڭكىرەپ بارىپ، وڭعا بۇرىلىڭىز.
ەكىنشى كىسى: سىزگە كوپ راحمەت!
-وۋ ونىڭ نە قيىندىعى بار! (تاعى كۇلىمسىرەيدى).
مىنە، وسى ءبىر ساتتەن نەنى بايقادىڭدار، بالالار؟
وقۋشىلار جاۋابى: بۇل كورىنىستە كوپتەگەن ءماندى جايتتار بار. ءسىزدىڭ داۋىسىڭىزدى ەستىپ، قاسىڭىزدان ءوتىپ بارا جاتقان كىسى مويىن بۇرىپ، تۇرا قالدى دا، سىزگە سۇراقتى كوزبەن جىلى ۇشىراي قارادى. كىسىنىڭ كۇلىمسىرەپ جاۋاپ بەرگەنىنەن ەكىنشى كىسى دە جىلىلىق سەزىپ، ول ادامنىڭ جاقسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدى.
ءمۇعالىم: وتە دۇرىس. دەمەك، الگى ادامنىڭ بويىندا جاقسى ادامعا ءتان ىزگى قاسيەتتەردىڭ بار ەكەندىگىن، اداممەن قالاي سويلەسۋ كەرەكتىگىن بىلەتىن تاربيەلى جان ەكەنىن بايقادىڭدار.
ەستەتيكالىق كوركەمدىك پەن ەتيكالىق كوركەمدىك ەتەنە بايلانىسىپ، ادامنىڭ ادەپتىلىك مۇراتىن قۋاتتاپ تۇر.
ادەپتىلىك وسى تۇرعىدان ادام بالاسىنىڭ اسىل مۇراتى رەتىندە ۇلى شىعىس پوەزياسىندا قىزىقتى ءارى مول جىرلانادى. مىسالى الەمگە ايگىلى «ءلايلى - ءماجنۇن» عاشىقتىق داستانىندا ەكى عازيز جاستىڭ كىرشىكسىز ماحابباتى ادەپتىلىك پەن كوركەمدىكتىڭ بىتە قايناسقان بىرلىگى رەتىندە وتە اسەرلى بەينەلەنگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ادەپتى اسەمدىكتەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. وكىنىشكە وراي بۇگىنگى تاڭدا وسى جاعىنداعى تاربيەنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن، جالپى وتباسى مەن مەكتەپتە ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق تاربيەگە جەتە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن اقسايتىنىمىز انىق. ماسەلەن ادامنىڭ كيىم كيۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاربيە ەكەندىگىن اڭعارا بەرمەيمىز. كەيبىر ادامدار سۇلۋلىق دەپ ايتەۋىر ءساندى، قىمبات كيىم كيگەندى تۇسىنەتىندەي. كىسىنىڭ كيگەن كيىمى شاش قويىسى مەن تاراسى، ءتۇر-تۇسى ونىڭ قايتالانباس وزىندىك كەلبەتىن قالىپتاستىرادى. ايتپەسە، ادام جەكە دارالىق، وزىندىك كەلبەتىنەن ايىرىلىپ قالادى. كەيبىر قىزدار مەن ەر بالالار وسى جاعىن ەسكەرمەگەندىكتەن جۇرت كوزىنە الا بوتەن وعاش كورىنىپ نەمەسە كۇلكىگە ۇشىراپ جۇرگەندەرى دە جوق ەمەس.
اسىرە سانشىلدىك، اسىرە بويانىمپاز – سىلانىمپازدىق سياقتى، بويىن كۇتپەۋ، ولپى-سولپى كيىنۋ، ساقال-شاشىن، تىرناعىن ۋاقىتىمەن الىپ، تاز ۇستاماۋ، اياق كيىمىنىڭ باۋىن ۇقىپتاپ بايلاپ، مايلاپ، تازارتىپ كيمەۋ سياقتى ادەتتەر دە كوركەمدىك تاربيەدەگى كەمىستىكتەر بولاپ تابىلادى.
ماسەلەن ءال-فارابي بىلاي دەگەن ەكەن: «مۋزىكالىق اۋەندەر جاقسى مىنەز-قۇلىق ماشىقتارىن، ادامنىڭ قوعامدىق مۇراتتارىن قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى رول اتقارادى.... مۋزىكا مەن ءان ادامدا ەستەتيكالىق سەزىمدەردى تۋعىزۋ ارقىلى كىسىنىڭ ءوزىن-وزى تاربيەلەنۋىنە، بويداعى ناشار قاسيەتتەردەن ارىلۋىنا ىقپال ەتەدى» - دەسە قازاقتىڭ حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىش ۇلى: «دومبىرا – قازاقتىڭ قاسيەتتى دۇنيەسى. ونى تارتا الماساڭ دا، قادىرلەي ءبىل. سەبەبى بالانىڭ بويىنا حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ءسىڭىرۋ دومبىرادان باستالادى. دومبىرانىڭ سىرلى سازىنا اۋىزدانباعان بالا ۋىزىنا جارىماعان كوتەرەم قوزىداي بولادى. دومبىرانى قاستەرلەي بىلمەگەن قازاقتىڭ بالاسى تۋعان حالقىنىڭ جانىن بىلمەيدى. ال حالىقتىڭ جانىن تۇسىنبەۋ دەگەن – تامىرى شابىلعان اعاشپەن تەڭ. ونداي اعاش جاپىراق جايىپ، سايا دا بولمايدى، جەمىس تە بەرمەيدى.
مىنە، بالالار ۇلىلاردىڭ سىزدەرگە ايتار وسيەتى وسىنداي. ياعني مۋزىكالىق اۋەندەردىڭ ادام بويىنداعى ىزگى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرى ارىدەن ەكەن. ەندەشە، ءوز سىنىپتاستارىمىزدىڭ ورىنداۋىندا قۇرمانعازى اتامىزدىڭ «كوڭىل اشار» كۇيىن تىڭداساق.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءىس-قيمىلىنىڭ دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ مانگە يە ەكەندىگىن دالەلدەۋ، سول ارقىلى وقۋشىلاردىڭ جان دۇنيەسىنىڭ سۇلۋ بولۋىنا ىقپال جاساۋ. ياعني وقۋشىلار بويىنداعى ەستەتيكالىق تاربيەنى قالىپتاستىرۋ.
بارىسى:
قۇرمەتتى بالالار! مەن بۇگىنگى ساباقتى ابايدىڭ مىنا تاماشا ولەڭدەرىنەن باستاعىم كەلىپ تۇر.
جۇرەكتەن قوزعايىن،
ادەپتەن وزبايىن.
ءوزى دە بىلمەي مە،
كوپ سويلەپ سوز بايىن.
تەرەڭدەپ قارايسىڭ،
تەلمىرىپ تۇرمايسىڭ.
بەيحابار جۇرگەنسىپ،
بەك قاتتى سىنايسىڭ.
كەڭ ماڭداي، قولاڭ شاش،
يا ءبىر كەز، يا ءبىر قۇلاش.
اق تاماق، قىزىل ءجۇز،
قاراعىم بەتىڭدى اش.
اباي سۇلۋدىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىن وسىلايشا جىر اۋەزىنە قوسادى. قاراساڭ شىنىمەن دە ادام تامساناتىنداي كوز الدىڭا ارۋ ەلەستەيدى.
ادامنىڭ قىلىعى، مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-قيمىلىنىڭ ءجونى ءارى ەتيكالىق، ءارى ەستەتيكالىق مانگە يە. سوندىقتان ولار ءبىر جاعىنان، اسەمدىك نە سۇرىقسىزدىق رەتىندە، ەكىنشى جاعىنان، جاقسى نە جامان دەپ باعالانۋى مۇمكىن. بۇل ەكەۋى ياعني سۇلۋلىق پەن ادامگەرشىلىك جەكە ادام ساناسى مەن قوعامدىق سانادا ەجەلدەن بەرى-اق ءبىر ءبۇتىن نارسە رەتىندە ءتۇسىنىلىپ كەلەدى. سويتسە دە ادامنىڭ اينالاداعى دۇنيەگە قاتىسىنا تابيعي ءتان ەستەتيكالىق سەزىمىنىڭ ايقىن مەجەلەنگەن وزىندىك سيپاتتارى بار.
سۇلۋلىق – ادام جانىن مارقايتاتىن، كوزىن قۋانتاتىن، تامسانتاتىن، ءتانتى ەتەتىن، سۇيىندىرەتىن كورىنىس، قيمىل-ارەكەت، ءپىشىن نەمەسە وي-قيالدىڭ جەمىسى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى قوعام مەن تابيعاتتىڭ ەرەكشە پەرزەنتى – ادام، سونىڭ سۇلۋلىعى.
ادام انادان سىرت بەينەسى، ءپىشىنى سۇلۋ بولىپ تۋىلۋى مۇمكىن، ال ىشكى جان سۇلۋلىعى ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقى، قىلىعى، ءىسى. باسقا ادامدارعا دەگەن بايلانىسى ارقىلى قالىپتاسادى. ادەتتە، ءبىز قىزدىڭ نەمەسە جىگىتتىڭ سۇلۋلىعى، كوركەمدىگى جايىندا ايتقاندا ونىڭ بويىنىڭ سىمباتتىلىعىنا، ءۇنىنىڭ نازدى، اۋەزدىلىگىنە، شىرايىنىڭ تازا، بالعىن، قالىڭ شاشىنىڭ تولقىنداي توگىلگەندىگىنە قاراپ باعا بەرەمىز. بۇل – ادامنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعى. ال، ادامداعى باستى سۇلۋلىق – ىشكى جان دۇنيەسى، مىنەزى، قالىپتاسقان ادەپتىلىگى.
ابايدىڭ دا ايتار ويى وسىمەن ۇلاسادى. «شۋ دەگەندە كورىنەر سۇلۋ ارتىق»، - دەپ ساقتاندىرا كەلە «ايەل جاقسى بولمايدى كوركىمەنەن، مىنەزىنە كوز جەتپەي باعا بەرمە» - دەيدى.
ادامنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعى ىشكى رۋحاني سۇلۋلىعىمەن سايكەس كەلسە ناعىز سۇلۋلىق سول بولماق.
ال ەندى وسى سۇلۋلىق جايىندا ايتىلعان حالىق سوزىنە ماقالىنا توقتالساق. (وقۋشىلار كەزەكپەن تۇرىپ ماقال ايتادى).
«سۇلۋ – سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ»، «ءسوزى رايلىنىڭ – ءجۇزى شىرايلى»، «جاماننىڭ ءسوزى – تۇيەدەن تۇسكەندەي»، «جىلتىراعاننىڭ ءبارى – التىن ەمەس»، «ادامنىڭ جىلتىراعان سىرتىنا ەمەس، سۇلۋ ىشىنە قىزىق».
كورىنىس.(وقۋشىلار رولىندە)
كوشەدە ءبىر بەيتانىس ادام كەلە جاتادى. وعان قارسى تاعى ءبىر ادام ۇشىراسادى دا: - ايتىپ جىبەرىڭىزشى ابىلاي حان كوشەسىنە قالاي بارۋعا بولادى؟
كىسى (توقتايدى، كۇلىمسىرەيدى): - ە، ول جاپ-جاقىن. وسى بەتىڭىزبەن تۋرا جۇرىڭكىرەپ بارىپ، وڭعا بۇرىلىڭىز.
ەكىنشى كىسى: سىزگە كوپ راحمەت!
-وۋ ونىڭ نە قيىندىعى بار! (تاعى كۇلىمسىرەيدى).
مىنە، وسى ءبىر ساتتەن نەنى بايقادىڭدار، بالالار؟
وقۋشىلار جاۋابى: بۇل كورىنىستە كوپتەگەن ءماندى جايتتار بار. ءسىزدىڭ داۋىسىڭىزدى ەستىپ، قاسىڭىزدان ءوتىپ بارا جاتقان كىسى مويىن بۇرىپ، تۇرا قالدى دا، سىزگە سۇراقتى كوزبەن جىلى ۇشىراي قارادى. كىسىنىڭ كۇلىمسىرەپ جاۋاپ بەرگەنىنەن ەكىنشى كىسى دە جىلىلىق سەزىپ، ول ادامنىڭ جاقسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەندەي بولدى.
ءمۇعالىم: وتە دۇرىس. دەمەك، الگى ادامنىڭ بويىندا جاقسى ادامعا ءتان ىزگى قاسيەتتەردىڭ بار ەكەندىگىن، اداممەن قالاي سويلەسۋ كەرەكتىگىن بىلەتىن تاربيەلى جان ەكەنىن بايقادىڭدار.
ەستەتيكالىق كوركەمدىك پەن ەتيكالىق كوركەمدىك ەتەنە بايلانىسىپ، ادامنىڭ ادەپتىلىك مۇراتىن قۋاتتاپ تۇر.
ادەپتىلىك وسى تۇرعىدان ادام بالاسىنىڭ اسىل مۇراتى رەتىندە ۇلى شىعىس پوەزياسىندا قىزىقتى ءارى مول جىرلانادى. مىسالى الەمگە ايگىلى «ءلايلى - ءماجنۇن» عاشىقتىق داستانىندا ەكى عازيز جاستىڭ كىرشىكسىز ماحابباتى ادەپتىلىك پەن كوركەمدىكتىڭ بىتە قايناسقان بىرلىگى رەتىندە وتە اسەرلى بەينەلەنگەن. شىندىعىنا كەلگەندە ادەپتى اسەمدىكتەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. وكىنىشكە وراي بۇگىنگى تاڭدا وسى جاعىنداعى تاربيەنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن، جالپى وتباسى مەن مەكتەپتە ەستەتيكالىق جانە ەتيكالىق تاربيەگە جەتە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن اقسايتىنىمىز انىق. ماسەلەن ادامنىڭ كيىم كيۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاربيە ەكەندىگىن اڭعارا بەرمەيمىز. كەيبىر ادامدار سۇلۋلىق دەپ ايتەۋىر ءساندى، قىمبات كيىم كيگەندى تۇسىنەتىندەي. كىسىنىڭ كيگەن كيىمى شاش قويىسى مەن تاراسى، ءتۇر-تۇسى ونىڭ قايتالانباس وزىندىك كەلبەتىن قالىپتاستىرادى. ايتپەسە، ادام جەكە دارالىق، وزىندىك كەلبەتىنەن ايىرىلىپ قالادى. كەيبىر قىزدار مەن ەر بالالار وسى جاعىن ەسكەرمەگەندىكتەن جۇرت كوزىنە الا بوتەن وعاش كورىنىپ نەمەسە كۇلكىگە ۇشىراپ جۇرگەندەرى دە جوق ەمەس.
اسىرە سانشىلدىك، اسىرە بويانىمپاز – سىلانىمپازدىق سياقتى، بويىن كۇتپەۋ، ولپى-سولپى كيىنۋ، ساقال-شاشىن، تىرناعىن ۋاقىتىمەن الىپ، تاز ۇستاماۋ، اياق كيىمىنىڭ باۋىن ۇقىپتاپ بايلاپ، مايلاپ، تازارتىپ كيمەۋ سياقتى ادەتتەر دە كوركەمدىك تاربيەدەگى كەمىستىكتەر بولاپ تابىلادى.
ماسەلەن ءال-فارابي بىلاي دەگەن ەكەن: «مۋزىكالىق اۋەندەر جاقسى مىنەز-قۇلىق ماشىقتارىن، ادامنىڭ قوعامدىق مۇراتتارىن قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى رول اتقارادى.... مۋزىكا مەن ءان ادامدا ەستەتيكالىق سەزىمدەردى تۋعىزۋ ارقىلى كىسىنىڭ ءوزىن-وزى تاربيەلەنۋىنە، بويداعى ناشار قاسيەتتەردەن ارىلۋىنا ىقپال ەتەدى» - دەسە قازاقتىڭ حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىش ۇلى: «دومبىرا – قازاقتىڭ قاسيەتتى دۇنيەسى. ونى تارتا الماساڭ دا، قادىرلەي ءبىل. سەبەبى بالانىڭ بويىنا حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ءسىڭىرۋ دومبىرادان باستالادى. دومبىرانىڭ سىرلى سازىنا اۋىزدانباعان بالا ۋىزىنا جارىماعان كوتەرەم قوزىداي بولادى. دومبىرانى قاستەرلەي بىلمەگەن قازاقتىڭ بالاسى تۋعان حالقىنىڭ جانىن بىلمەيدى. ال حالىقتىڭ جانىن تۇسىنبەۋ دەگەن – تامىرى شابىلعان اعاشپەن تەڭ. ونداي اعاش جاپىراق جايىپ، سايا دا بولمايدى، جەمىس تە بەرمەيدى.
مىنە، بالالار ۇلىلاردىڭ سىزدەرگە ايتار وسيەتى وسىنداي. ياعني مۋزىكالىق اۋەندەردىڭ ادام بويىنداعى ىزگى قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرى ارىدەن ەكەن. ەندەشە، ءوز سىنىپتاستارىمىزدىڭ ورىنداۋىندا قۇرمانعازى اتامىزدىڭ «كوڭىل اشار» كۇيىن تىڭداساق.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «جاستاي بەرگەن تاربيە،جاس شىبىقتى يگەندەي»
