تابيعات الەمىنە قامقورلىق جاساۋ جانە كۇتىپ باپتاۋداعى بالانىڭ ءىس - ارەكەتى
تابيعات الەمىنە قامقورلىق جاساۋ جانە كۇتىپ باپتاۋداعى بالانىڭ ءىس - ارەكەتى
بىزدە تانىم ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بازالىق مازمۇنىندا ءۇش جاستاعى بالا ەرەسەكتەرگە ەلىكتەي وتىرىپ ويىن وبرازدارىن جاساي كەلە، بەلسەندى تۇردە قيمىلداپ، قورشاعان الەمىمەن تانىسادى. اينالىسىندا بولىپ جاتقان بارلىق وقيعالارعا نازار اۋدارىپ، ءمان بەرىپ، ەرەسەكتىڭ سوڭىنان سويلەمدەر مەن سوزدەر قايتالاپ وتىرادى. مىسالى: زاتتاردىڭ قاسيەتتەرىنە، تابيعاتقا، جان – جانۋارلار الەمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرۋ. مازمۇنى: زاتتاردىڭ تەمپەراتۋراسىن سەزىنە بىلۋگە: قار سۋىق، سالقىن، شاي ىستىق. سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراي جىل مەزگىلدەرىن اجىراتا بىلۋگە جانە اتاۋعا ۇيرەتۋ. زاتتارمەن ءىس - ارەكەتتەردى ورىنداۋ: قۋىرشاقتى كيىندىرۋ، ويىنشىقتاردى جيناستىرۋ، كيىمىن تازالاۋ، قورشاعان ورتاداعى تارتىپسىزدىكتى باقىلاۋ. كيىمدەردىڭ اتاۋىن اتاي ءبىلۋىن جەتىلدىرۋ. زاتتاردىڭ نە ءۇشىن، نەگە ارنالعاندىقتارىن ءتۇسىنۋ. ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاربيەلەپ وتىرعان بۇلدىرشىندەرىمىز - وتانىمىزدىڭ بولاشاق ازاماتتارى. سوندىقتان ولاردى ءوز تۋعان جەرىن سۇيۋگە، تۋعان ەل تابيعاتىن كۇتىپ، ونىڭ بايلىقتارىن ساقتاۋعا قورعاۋعا جانە باپتاۋعا تاربيەلەۋ مىندەتىمىز.
ءبىزدىڭ توپتا 20 بالا تاربيەلەنۋدە. بۇل توپتاعى بالالار ەكى جاسپەن ءۇش جاس ارالىعىندا. بىلتىرعى بوبەكتەر توبىنان كەلە جاتقان بالالار. بالاباقشادا بالالاردى قورشاعان ورتامەن جان – جاقتى تەرەڭ تانىستىرىپ وتىرۋ تەك ەكولوگيا وقۋ ءىس – ارەكەتىندە عانا ەمەس، ءتىل دامىتۋ وقۋ ءىس – ارەكەتىندە دە ءوز جالعاسىن تابۋى قاجەت. ول ءۇشىن بالالاردىڭ جاسىنا، تاربيەلەنەتىن توبىنا بايلانىستى. ساباقتىڭ تاقىرىپتارى بەلگىلى ءبىر جۇيە بويىنشا توپتاستىرامىز.
قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ ساباعىن بالالاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن ىستىق لەبىزدەرىن، ويلارىن، الاقاندارىنىڭ جىلۋىن، جىلى تىلەكتەرىن ءبىر – بىرىنە بەرۋ، ايتۋدان باستاۋعا بولادى. ماسەلەن:
سالەمەتسىز بە بالاقايلار!
قايىرلى تاڭ، بالالار!
بۇگىن كۇن قانداي تاماشا!
دەگەن جىلى سوزدەر بالا جۇرەگىنە اسەر ەتىپ كوڭىل - كۇيىن ءبىر سەرگىتىپ تاستايدى. ءبىزدىڭ توپتا قورشاعان ورتا وقۋ ءىس – ارەكەتى ەكى اپتادا ءبىر وتەدى. تابيعاتتى كۇتىپ باپتاۋ ەرتەڭگىلىك قابىلداۋدان باستالادى. ەرتەڭگىلىك بالالارمەن توپتاعى وسىمدىكتەردى كۇتىپ باپتاۋ تۋرالى جۇمىس جۇرگىزەمىز. بالالارعا گۇلدەردىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، سۋ قۇيىپ تۇرسا ونىڭ ادەمى بولىپ وسەتىنىن، ال كۇتىپ باپتاماسا ونىڭ سولىپ، ءولىپ قالاتىنىن اڭگىمەلەيمىز. كەيبىر بالالارعا مىسالى: ءازىم، ءالىم، سايا، مەيرامگۇلدەر قولدارىنا لەيكا بەرىپ گۇلدەرگە سۋ قۇيا ءبىلۋدى تاپسىرامىز. بالالار اۋلادا قۇستاردىڭ تىرشىلىگىن، جازدى كۇندەرى جەردەگى قۇرت - قۇمىرسقالاردى دا باقىلاپ ولارعا تيىسپەۋدى ۇنەمى ايتىپ وتىرامىز. مىسالى: اعاشتارداعى قۇرت – قۇمىرسقانى قۇستاردىڭ جەيتىنىن، ءسويتىپ اعاشتاردىڭ ادەمى بولىپ وسۋىنە جاعداي جاسايتىندىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرىلەدى. توپتا كەيبىر بالالار سۋدى اعىزىپ ويناعاندى ۇناتادى. كوزدى الا بەرە ولار سۋدى اعىزىپ، قول - باستارىن جۋىپ، ءبىر – بىرىنە شاشىپ تۇرعانى. ءوز بەتىنشە جۋىنا بىلگەن جاقسى ارينە. ءبىراق بالالارعا سۋدىڭ دا شەكتەۋلى ەكەندىگى، ول ءبىتىپ قالسا، سۋسىز قانداي جاعداي بولاتىندىعىن ايتىپ تۇسىندىرەمىز جانە ۇيدە دە، توپتا دا سۋدى لاستاماۋ، تازا سۋدى پايدالانۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ وتىرامىز.
اۋا تۋرالى بالالارعا تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىنى، ءبىراق ونىمەن ءبىزدىڭ، باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ دەم الاتىندىعىن ايتامىز. اۋا تازا بولماسا ءبىزدىڭ اۋىراتىنىمىزدى ايتىپ، ونى تازا ۇستاۋ ءۇشىن توپتىڭ، ءۇيدىڭ تازا بولۋى، توپتا ويىنشىقتارىن ويناپ بولعاسىن جيناۋ كەرەكتىگى، كەز – كەلگەن نارسەنى جەرگە تاستاپ ءۇيدى شاشپاۋ، كەز - كەلگەن نارسەنى جەردەن الماۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتىپ ەسكەرىپ وتىرامىز. اۋامەن دەم الاتىنىمىزدى، قانداي دەنە مۇشەلەرىمىزبەن دەم الا - الاتىنىمىزدى، مىسالى: اۋىزدى باسسا مۇرىنمەن، مۇرىندى باسسا اۋىزبەن دەم الاتىنىمىزدى تاجىريبە جاساۋ ارقىلى كورسەتەمىز. مۇنداي جاتتىعۋدى بالالار وتە قىزىعا ورىندايدى.
تابيعات الەمىنە قامقورلىق جاساۋ ماقساتىندا تانىم ءبىلىم سالاسى، قورشاعان ورتا بويىنشا:
1.«سۋدىڭ ماڭىزى»2. «قۇستار تىرشىلىگى». 3. « اعاشتار نەگە اشۋلاندى». 4. «ءۇي جانۋارلارى». 5.«جىل مەزگىلدەرى». تاقىرىپتارى دا ۇيىمداسقان ويىن ءىس – ارەكەتتەرى وتەدى.
ءبىز ۇنەمى اتا – انالارمەن قارىم - قاتىناستا بولىپ تۇرامىز. ۇيدە بوس ۋاقىتىندا بالاعا كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرامىز. ءار سالا بويىنشا كۇندەلىكتى بوس ۋاقىتىندا جاتتاعان تاقپاقتارىن مىسالى: «كۇشىگىم»، «مىسىعىم»، «ۇزىن مۇرتتى قۇمىرسقا» ت. س. س تاقپاقتاردى ۇيدە قايتالاتىپ، ەستەرىنە سالىپ وتىرۋلارىن ەسكەرتتىك. توپقا ءار - ءتۇرلى كىتاپشالاردى كومەك رەتىندە الىپ بەرۋلەرىن وتىندىك. بۇعان اتا - انالار كەلىسىم بەردى.
زاتتاردى قولدانۋ داعدىلارىن دامىتۋ. زاتتاردىڭ تاعايىندالۋىن تۇسىنۋگە قالىپتاستىرۋ. زاتتاردىڭ قۇرىلىسىمەن وزدەرىنە ءتان بەلگىلەرى ارقىلى ءبىلۋ جانە ەستە ساقتاۋعا ۇيرەتۋ: كيىم، ويىنشىقتار، ىدىستار، جانۋارلار، قۇستار. قورشاعان ورتاداعى قۇبىلىستار، زاتتار مەن نىسانداردى زەرتتەۋدە، ويىنشىقتاردى جۋۋ، جانە جيناۋمەن اينالىسقاندى بالانىڭ وزىندىك تىلەگىن قولداۋ قاجەت.
بىزدە تانىم ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بازالىق مازمۇنىندا ءۇش جاستاعى بالا ەرەسەكتەرگە ەلىكتەي وتىرىپ ويىن وبرازدارىن جاساي كەلە، بەلسەندى تۇردە قيمىلداپ، قورشاعان الەمىمەن تانىسادى. اينالىسىندا بولىپ جاتقان بارلىق وقيعالارعا نازار اۋدارىپ، ءمان بەرىپ، ەرەسەكتىڭ سوڭىنان سويلەمدەر مەن سوزدەر قايتالاپ وتىرادى. مىسالى: زاتتاردىڭ قاسيەتتەرىنە، تابيعاتقا، جان – جانۋارلار الەمىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرۋ. مازمۇنى: زاتتاردىڭ تەمپەراتۋراسىن سەزىنە بىلۋگە: قار سۋىق، سالقىن، شاي ىستىق. سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراي جىل مەزگىلدەرىن اجىراتا بىلۋگە جانە اتاۋعا ۇيرەتۋ. زاتتارمەن ءىس - ارەكەتتەردى ورىنداۋ: قۋىرشاقتى كيىندىرۋ، ويىنشىقتاردى جيناستىرۋ، كيىمىن تازالاۋ، قورشاعان ورتاداعى تارتىپسىزدىكتى باقىلاۋ. كيىمدەردىڭ اتاۋىن اتاي ءبىلۋىن جەتىلدىرۋ. زاتتاردىڭ نە ءۇشىن، نەگە ارنالعاندىقتارىن ءتۇسىنۋ. ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاربيەلەپ وتىرعان بۇلدىرشىندەرىمىز - وتانىمىزدىڭ بولاشاق ازاماتتارى. سوندىقتان ولاردى ءوز تۋعان جەرىن سۇيۋگە، تۋعان ەل تابيعاتىن كۇتىپ، ونىڭ بايلىقتارىن ساقتاۋعا قورعاۋعا جانە باپتاۋعا تاربيەلەۋ مىندەتىمىز.
ءبىزدىڭ توپتا 20 بالا تاربيەلەنۋدە. بۇل توپتاعى بالالار ەكى جاسپەن ءۇش جاس ارالىعىندا. بىلتىرعى بوبەكتەر توبىنان كەلە جاتقان بالالار. بالاباقشادا بالالاردى قورشاعان ورتامەن جان – جاقتى تەرەڭ تانىستىرىپ وتىرۋ تەك ەكولوگيا وقۋ ءىس – ارەكەتىندە عانا ەمەس، ءتىل دامىتۋ وقۋ ءىس – ارەكەتىندە دە ءوز جالعاسىن تابۋى قاجەت. ول ءۇشىن بالالاردىڭ جاسىنا، تاربيەلەنەتىن توبىنا بايلانىستى. ساباقتىڭ تاقىرىپتارى بەلگىلى ءبىر جۇيە بويىنشا توپتاستىرامىز.
قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ ساباعىن بالالاردىڭ ءبىر - بىرىنە دەگەن ىستىق لەبىزدەرىن، ويلارىن، الاقاندارىنىڭ جىلۋىن، جىلى تىلەكتەرىن ءبىر – بىرىنە بەرۋ، ايتۋدان باستاۋعا بولادى. ماسەلەن:
سالەمەتسىز بە بالاقايلار!
قايىرلى تاڭ، بالالار!
بۇگىن كۇن قانداي تاماشا!
دەگەن جىلى سوزدەر بالا جۇرەگىنە اسەر ەتىپ كوڭىل - كۇيىن ءبىر سەرگىتىپ تاستايدى. ءبىزدىڭ توپتا قورشاعان ورتا وقۋ ءىس – ارەكەتى ەكى اپتادا ءبىر وتەدى. تابيعاتتى كۇتىپ باپتاۋ ەرتەڭگىلىك قابىلداۋدان باستالادى. ەرتەڭگىلىك بالالارمەن توپتاعى وسىمدىكتەردى كۇتىپ باپتاۋ تۋرالى جۇمىس جۇرگىزەمىز. بالالارعا گۇلدەردىڭ شاڭىن ءسۇرتىپ، سۋ قۇيىپ تۇرسا ونىڭ ادەمى بولىپ وسەتىنىن، ال كۇتىپ باپتاماسا ونىڭ سولىپ، ءولىپ قالاتىنىن اڭگىمەلەيمىز. كەيبىر بالالارعا مىسالى: ءازىم، ءالىم، سايا، مەيرامگۇلدەر قولدارىنا لەيكا بەرىپ گۇلدەرگە سۋ قۇيا ءبىلۋدى تاپسىرامىز. بالالار اۋلادا قۇستاردىڭ تىرشىلىگىن، جازدى كۇندەرى جەردەگى قۇرت - قۇمىرسقالاردى دا باقىلاپ ولارعا تيىسپەۋدى ۇنەمى ايتىپ وتىرامىز. مىسالى: اعاشتارداعى قۇرت – قۇمىرسقانى قۇستاردىڭ جەيتىنىن، ءسويتىپ اعاشتاردىڭ ادەمى بولىپ وسۋىنە جاعداي جاسايتىندىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرىلەدى. توپتا كەيبىر بالالار سۋدى اعىزىپ ويناعاندى ۇناتادى. كوزدى الا بەرە ولار سۋدى اعىزىپ، قول - باستارىن جۋىپ، ءبىر – بىرىنە شاشىپ تۇرعانى. ءوز بەتىنشە جۋىنا بىلگەن جاقسى ارينە. ءبىراق بالالارعا سۋدىڭ دا شەكتەۋلى ەكەندىگى، ول ءبىتىپ قالسا، سۋسىز قانداي جاعداي بولاتىندىعىن ايتىپ تۇسىندىرەمىز جانە ۇيدە دە، توپتا دا سۋدى لاستاماۋ، تازا سۋدى پايدالانۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ وتىرامىز.
اۋا تۋرالى بالالارعا تۇسىنىك بەرە وتىرىپ، ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىنى، ءبىراق ونىمەن ءبىزدىڭ، باسقا دا تىرشىلىك يەلەرىنىڭ دەم الاتىندىعىن ايتامىز. اۋا تازا بولماسا ءبىزدىڭ اۋىراتىنىمىزدى ايتىپ، ونى تازا ۇستاۋ ءۇشىن توپتىڭ، ءۇيدىڭ تازا بولۋى، توپتا ويىنشىقتارىن ويناپ بولعاسىن جيناۋ كەرەكتىگى، كەز – كەلگەن نارسەنى جەرگە تاستاپ ءۇيدى شاشپاۋ، كەز - كەلگەن نارسەنى جەردەن الماۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتىپ ەسكەرىپ وتىرامىز. اۋامەن دەم الاتىنىمىزدى، قانداي دەنە مۇشەلەرىمىزبەن دەم الا - الاتىنىمىزدى، مىسالى: اۋىزدى باسسا مۇرىنمەن، مۇرىندى باسسا اۋىزبەن دەم الاتىنىمىزدى تاجىريبە جاساۋ ارقىلى كورسەتەمىز. مۇنداي جاتتىعۋدى بالالار وتە قىزىعا ورىندايدى.
تابيعات الەمىنە قامقورلىق جاساۋ ماقساتىندا تانىم ءبىلىم سالاسى، قورشاعان ورتا بويىنشا:
1.«سۋدىڭ ماڭىزى»2. «قۇستار تىرشىلىگى». 3. « اعاشتار نەگە اشۋلاندى». 4. «ءۇي جانۋارلارى». 5.«جىل مەزگىلدەرى». تاقىرىپتارى دا ۇيىمداسقان ويىن ءىس – ارەكەتتەرى وتەدى.
ءبىز ۇنەمى اتا – انالارمەن قارىم - قاتىناستا بولىپ تۇرامىز. ۇيدە بوس ۋاقىتىندا بالاعا كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرامىز. ءار سالا بويىنشا كۇندەلىكتى بوس ۋاقىتىندا جاتتاعان تاقپاقتارىن مىسالى: «كۇشىگىم»، «مىسىعىم»، «ۇزىن مۇرتتى قۇمىرسقا» ت. س. س تاقپاقتاردى ۇيدە قايتالاتىپ، ەستەرىنە سالىپ وتىرۋلارىن ەسكەرتتىك. توپقا ءار - ءتۇرلى كىتاپشالاردى كومەك رەتىندە الىپ بەرۋلەرىن وتىندىك. بۇعان اتا - انالار كەلىسىم بەردى.
زاتتاردى قولدانۋ داعدىلارىن دامىتۋ. زاتتاردىڭ تاعايىندالۋىن تۇسىنۋگە قالىپتاستىرۋ. زاتتاردىڭ قۇرىلىسىمەن وزدەرىنە ءتان بەلگىلەرى ارقىلى ءبىلۋ جانە ەستە ساقتاۋعا ۇيرەتۋ: كيىم، ويىنشىقتار، ىدىستار، جانۋارلار، قۇستار. قورشاعان ورتاداعى قۇبىلىستار، زاتتار مەن نىسانداردى زەرتتەۋدە، ويىنشىقتاردى جۋۋ، جانە جيناۋمەن اينالىسقاندى بالانىڭ وزىندىك تىلەگىن قولداۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تۇقىم قۋالاۋدىڭ حروموسومالىق تەورياسى.
