InfoHub Logo

ساباق تاقىرىبى: تابيعي سۇرىپتالۋ - ەۆوليۋسيانىڭ قوزعاۋشى جانە باعىتتاۋشى كۇشى.
ساباق ءتۇرى: ارالاس
ساباق ماقساتى:
بىلىمدىلىك: تابيعي سۇرىپتالۋ تۇرلەرىمەن تانىسا وتىرىپ، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرىن مىسالدار جانە وزىندىك جۇمىستار ارقىلى مەڭگەرۋىنە، جۇمىستاردى ورىنداپ العان بىلىمدەرىن ءوز بەتىمەن قولدانا الۋىنا جاعداي تۋعىزۋ؛
تاربيەلىك: ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋگە، شىعارماشىلىق ىزدەنىمپازدىققا، تابيعاتتاعى پروسەستەردى ەسكەرۋگە تاپسىرمالار بەرۋ ارقىلى تاربيەلەۋ؛
دامىتۋشىلىق: دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى بىرتىندەپ ورىنداۋىنا جاعداي جاساۋ ارقىلى قابىلەتىنە بايلانىستى جەكە قۇزىرلىلىعىن دامىتۋ.

ءى كەزەڭ:
«كوپىر» تاپسىرمالارى
(وقۋشىلار ۇيدە ورىنداپ، بۇگىنگى ساباققا دايىندالىپ كەلەدى) سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر.
1. قولدان سۇرىپتاۋدىڭ چ. دارۆين انىقتاعان تۇرلەرى؟
جاۋابى: ادىستەمەلىك جانە ساناسىز
2. ءحىح عاسىردا انگليادا كەڭ قولدانعان قولدان سۇرىپتاۋ ءادىسى؟
جاۋابى: ءحىح عاسىردا قولدانىلعان ادىستەمەلىك سۇرىپتاۋ.
3. وڭتۇستىك امەريكا، اۆستريا حالىقتارى قولداناتىن سۇرىپتاۋ ءتۇرى؟
جاۋابى: ساناسىز سۇرىپتاۋ.
4. قولدان سۇرىپتاۋدىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى نەدە؟
جاۋابى: جاڭا ىرىكتەمەلەر، قولتۇقىم، شتامم الىنادى.

ءىى كەزەڭ: جاڭا تاقىرىپ بويىنشا تاپسىرمالار
تەورياسى: «ءبىلۋ»
(كىم؟ نە؟ نەنى؟ قاشان؟ قانداي؟ قالاي؟ نە ىستەدى؟) تاپسىرمانى ورىنداڭدار.
1. ءتىرى ورگانيزمدەرگە ءتان قاسيەت نە؟
جاۋابى: بارلىق ورگانيزمدەرگە ءتان قاسيەت – تۇقىم قۋالايتىن وزگەرگىشتىك، سوندىقتان ورگانيزمنىڭ كەز كەلگەن جۇبى ارتىنا ۇرپاق قالدىرادى.
2. ورگانيزمدەر اراسىندا ءوز تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قانداي پروسەسس جۇرەدى؟
جاۋابى: تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تابيعاتتا ۇزدىكسىز تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس جۇرەدى.
3. تابيعي سۇرىپتالۋ دەگەنىمىز نە؟
جاۋابى: بەلگىلى ءبىر ورتادا ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگىن ساقتاپ بەيىمدەلۋى.
4. چ. دارۆين تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قانشا ءتۇرىن انىقتادى؟
جاۋابى: 1. ءتۇرارالىق كۇرەس، 2. تۇرىشىلىك كۇرەس، 3. سىرتقى ورتا جاعدايلارىنا قارسى كۇرەس.
5. جىرتقىش پەن جەمتىگىنىڭ ءوزارا قاتىناسى نەنى بىلدىرەدى؟
جاۋابى: ءتۇرارالىق كۇرەستى بىلدىرەدى.

تەورياسى:
«ءتۇسىنۋ»
(نەگە؟
نەلىكتەن؟ سەبەبى؟ نە ءۇشىن؟) ويلانىپ جاۋاپ بەر!
مىسالى، بەكىرە بالىعى 50 جىل تىرشىلىك ەتەدى، جىل سايىن اربىرەۋى 3 - 6 ملن ۋىلدىرىق شاشادى. ءۇي شىبىنى 5 كۇندە 20 مىڭ جۇمىرتقا سالادى. وسىنداي قارقىندى دامۋمەن كوبەيمەۋ سەبەبى نەلىكتەن؟
جاۋابى: مۇنداي قارقىندى دامۋ، تەك قولايلى جاعداي بولعاندا عانا ءونىپ - ءوسىپ تىرشىلىگىن ساقتاپ قالادى. تۇرلەر نەعۇرلىم كوپ قىرىلسا، سوعۇرلىم قارقىندى داميدى. بۇل تابيعي سۇرىپتالۋ ناتيجەسى.

تەورياسى: «تالداۋ»
(قورىتىندى شىعارۋعا باعىتتالعان: مازمۇندى جۇيەلە، انىقتاما بەر، كەستە، سىزبا تولتىر، ءسوزجۇمباق، رەبۋس شەش سياقتى ت. ب. سوزدەر تاپسىرما شارتىندا بولۋ كەرەك ) سالىستىرۋ
قولدان سۇرىپتاۋ مەن تابيعي سالىستىرۋدى سالىستىر.
قولدان سۇرىپتاۋ
تابيعي سۇرىپتالۋ

تەورياسى:
«جيناقتاۋ»
(قورىتىندى شىعار، انىقتاما بەر. مازمۇندى جۇيەلە، كەستە، سىزبا، ت. ب. تۇرىندە)
سىزبا قۇراستىر.
مىنا سىزبانى مىسالدارمەن اياقتا.

پراكتيكاسى:
«قولدانۋ»
(قاراپايىم تاپسىرمالار)
سايكەسىن تاپ.
مىنا باسەكەلەستىك مىسالدارىن تاپ.
1. ورمەلەگىش ليانالار
2. ارامسوياۋ مەن قالاقاي ----------------- پارازيتتىك
3. قاسقىر مەن تۇلكى
4. اعاش پەن راففلەزيا
5. ارىستان مەن جولبارىس
6. مادەني وسىمدىك پەن ءارامشوپ ----------- جىرتقىشتىق
7. شانشار مەن وسىمدىك ءبيتى

پراكتيكاسى:
«باعا بەرۋ»
(سەن قالاي ويلايسىڭ؟ نە ىستەر ەدىڭ؟) سەن قالاي ويلايسىڭ؟
باسەكەلەستىك كۇرەس نەدەن بولادى، سەن قالاي ويلايسىڭ؟
جاۋابى: تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ورگانيزمدەر اراسىندا تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس جۇرەدى. تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس – قورشاعان ورتا مەن ورگانيزم اراسىنداعى كۇردەلى قارىم - قاتىناس جيىنتىعى.
ءىىى كەزەڭ: دەڭگەيلىك تاپسىرمالاردى ورىنداپ، بالل جيناۋ
ءى دەڭگەي (5 بالل)
تەورياسى:
«ءبىلۋ»
(كىم؟ نە؟ قاشان؟ قانداي؟ قالاي؟ نە ىستەدى؟)
تەست
1. چ. دارۆين تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قانشا ءتۇرىن انىقتادى؟
ا) 1، ءا) 2، ب) 3، ۆ) 4.

2. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن گۇل قايدا، قاي جىلى تابىلدى؟
ا) 1916ج. ازيا،
ءا) 1918ج. ەۋروپا،
ب) 1919ج. امەريكا،
ۆ) 1917ج. گەرمانيا.

3. چ. دارۆين وسىمدىك پەن جانۋاردىڭ جابايى تۇرلەرىندە باسىم بولاتىن نەنى كورسەتتى؟
ا) ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىك
ءا) ايقىن وزگەرگىشتىك
ب) تابيعي سۇرىپتالۋ
ۆ) ءتۇر ارالىق كۇرەس

پراكتيكاسى:
«قولدانۋ»
(قاراپايىم تاپسىرما)

سايكەسىن تاپ.
تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس ءبىر ءتۇر مەن ەكىنشى ءتۇر اراسىنداعى كۇرەس.

ءتۇرارالىق كۇرەس بەلگىلى ءبىر ورتاعا ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىگىن ساقتاپ بەيىمدەلۋى.
قورشاعان ورتا مەن ورگانيزم اراسىنداعى كۇردەلى قارىم –
قاتىناستىڭ جيىنتىعى.
تابيعي سۇرىپتالۋ
ءىى دەڭگەي: (5 بالل + 4 بالل = 9 بالل)
تەورياسى:
«ءتۇسىنۋ»
(نەلىكتەن؟ سەبەبى؟ نە ءۇشىن؟ نەگە؟) سەبەبىن تاپ.
نەعۇرلىم تۇرلەر كوپ قىرىلسا، سوعۇرلىم قارقىندى داميدى. وسىنىڭ سەبەبى؟
جاۋابى: سەبەبى قارقىندى دامۋ ءتۇردى ساقتاپ قالۋدىڭ «قۇرالى». بارلىق ورگانيزمدەر ۇرپاق قالدىرۋعا تىرىسادى، سوندىقتان قارقىندى تۇردە كوبەيە باستايدى.
تەورياسى:
«تالداۋ»
(سالىستىر، ايىرماشىلىعى نەدە؟ ۇقساستىعى نەدە؟
تاقىرىپتىڭ باستى يدەياسىن جاز)

تاپسىرمانى ورىندا.
ءتۇرارالىق كۇرەستىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
جىرتقىشتىق جاعدايداعى باسەكەلەستىك
پارازيتتىك جاعدايداعى باسەكەلەستىك

پراكتيكاسى:
«قولدانۋ»
(2 - كەزەڭ قاراپايىم تاپسىرمالارىنىڭ وزگەرتىلگەن جاعدايداعى نۇسقالارى ورىندالادى)
سۋرەتتىك تاپسىرما
مىنا سۋرەتتە تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ قانداي ءتۇرى بەرىلگەن؟

جاۋابى: تۇرىشىلىك كۇرەس. جارىق، قورەك ءۇشىن باسەكەلەس بەينەلەنگەن.

تەورياسى:
«جيناقتاۋ»
(قورىتىندى شىعارۋعا باعىتتالعان: مازمۇندى جۇيەلە، انىقتاما بەر، كەستە، سىزبا قۇرا.
ءىىى دەڭگەي:(9بالل+3بالل=12بالل)
تىرەك - سىزبا قۇراستىر.

پراكتيكاسى:
«باعا بەرۋ»
(سەن قالاي ويلايسىڭ؟ نە ىستەر ەدىڭ؟) ءوز ويىڭ.
مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن
باس ۇرىپ قارا جەرگە سۇلاعانىن
جاپىراعى سارعايىپ، ولىمسىرەپ،
بايعۇستىڭ كىم تىڭدايدى جىلاعانىن؟
(ۆ. ا. كرىلوۆ اۋدارماسىنان)