تالانتتى جانە دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىس
«بالانى وقىتۋدىڭ ماقساتى - ونى ءارى قاراي ءمۇعالىمنىڭ كومەگىنسىز - اق دامۋعا قابىلەتتى ەتۋ»
(ەدگارد حابارد).
تالانتتى جانە دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىس.
بارلىق مۇعالىمدەر بالالارعا ءبىلىم بەرۋدە بارىنشا جوعارى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قولايلى ورتا جاساۋعا تىرىسادى. دارىندى جانە تالانتتى قاتىستى بۇل ويلاۋدى، تالقىلاۋدى جانە مۇقيات جوسپارلاۋدى تالاپ ەتەتىن ەداۋىر كۇردەلى ماسەلە. ءارتۇرلى تەوريالار مەن ستراتەگيالار بالالاردى وقىتۋدىڭ مازمۇنىن انىقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى باعدارلاما شەڭبەرىندە قولدانىلادى.(مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق، 72 بەت).
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا مەملەكەتتىك ساياسات نەگىزىندە ەڭ العاش رەت «ءار بالانىڭ قابىلەتىنە قاراي ينتەللەكتۋالدىق دامۋى جەكە ادامنىڭ دارىندىلىعىن تانىتۋ» سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر ەنگىزىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. دارىندى بالالارعا ءبىلىم بەرۋدى ءار عىلىمنىڭ بۇگىنگى دارەجەسىنە سايكەس جۇرگىزۋ ءبىر جاعىنان قوعامعا تالانتتى ماماندار دايارلاۋدا ءتيىمدى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قوعامعا ەرەكشە دارىندى بالالاردىڭ تەك ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. جاس جەتكىنشەكتىڭ بويىنداعى تابيعات بەرگەن ەرەكشە قابىلەتتى، دارىندىلىقتى تاني ءبىلۋ، ونىڭ ودان ءارى دامۋىنا باعىت - باعدار بەرە ءبىلۋ ەرەكشە قيىن ءىس. الايدا ءار بالانىڭ جەكە قابىلەتىن انىقتاپ، ونى سول باعىتتا جەتەلەۋ - ۇستاز پارىزى. بالانى زامانىنا قاراي يكەمدەپ، ءوز زامانىنىڭ وزىق ونەگەسىن ونىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋ، ولاردى شىعارماشىلىق باعىتتا جان - جاقتى دامىتۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى.
دارىندىلىق ماسەلەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى كوپ بولعانىمەن، دارىندىلىقتىڭ ءمان - ماعىناسى جونىندە ولار ورتاق ءبىر پىكىرگە كەلە قويمادى. سوندىقتان دا، ءبىز بالانىڭ دارىندىلىعى دەپ، ونى ءوز قۇرداستارىمەن سالىستىرعاندا بىردەي جاعدايدا ءبىلىم يگەرۋ دەڭگەيىنىڭ شوعىرلىعىمەن اسا ەرەكشە بايقالاتىن شىعارماشىلىق قابىلەتىنىڭ بايقالۋى دەپ تۇسىنەمىز. دارىندىلىققا پەداگوگيكالىق ەنسيكلوپەديادا مىناداي انىقتاما بەرىلگەن: دارىندىلىق - بەلگىلى ءبىر ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى.
ۆ. كرۋتەسسكيي ءوزىنىڭ ماتەماتيكالىق قابىلەتتىلىكتىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندە: «ەگەر قابىلەتتىلىكتەر دەگەن ۇعىمدى جەكە پسيحيكالىق قاسيەتتەر دەپ تۇسىنسەك، وندا دارىندىلىق دەگەندى ادامنىڭ ەرەكشە قابىلەتىنىڭ جيىنتىعىنىڭ بىرلىگى دەۋگە بولادى»،- دەپ تۇجىرىمدادى.
دارىندىلىق ۇعىمىمەن قاتار شىعارماشىلىق، تالانت، دانىشپاندىق ۇعىمدارى دا بار. شىعارماشىلىق - ءوزىنىڭ جاڭاشىلدىعىمەن، وزگەشەلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءونىم الۋعا مۇمكىندىك جاسايتىن، جەكە تۇلعا بويىنداعى قابىلەتتىلىكتىڭ، ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتىڭ بولۋى.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم سالاسىنىڭ الدىندا جۇيەلى دايىندالىپ بەرگەن ءبىلىمدى، داعدىلارى مەڭگەرەتىن شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن، تىڭ جاڭالىقتار الاتىن، ءبىر تۋما ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ بۇل ارينە، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى ماسەلە ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ۆ. ۆ. داۆيدو «جەكە تۇلعا نەگىزىندە شىعارماشىلىق باستاۋ جادى: جەكە تۇلعانىڭ ماڭىزى جاسامپازدىققا مۇقتاجدىعىنا جانە قابىلەتتىگىنە بايلانىستى» دەپ ەسەپتەگەن. ب. ەلكوني شىعارماشىلىققا مىناداي انىقتاما بەرەدى: شىعارماشىلىق - بۇل ەرەكشە تۇرعىداعى جاسامپازدىق، جاڭادان جاسالىنعان نارسە، بۇرىنعى نارسەلەردىڭ مەحانيكالىق قايتالانۋى ەمەس، ءوزىنىڭ سوپىلىعىمەن، ءبىر تۋمالىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن بولسا، وندا بۇل نارسەنى تۋعىزاتىن شىعارماشىلىق اكت تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى.
دارىندى بالالاردى انىقتاۋ - بالانىڭ دامۋىن تاڭداۋمەن بايلانىستى ۇزاق پروسەسس. وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، دارىندى بالالاردى انىقتاۋدىڭ مىناداي ۇستانىمدارى تۇجىرىمدالدى: بالانىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن بەيىمدىلىگىنە بارىنشا سايكەس كەلەتىن قىزمەت اياسىندا بالانىڭ ءىس - ارەكەتىنە تالداۋ جۇرگىزۋ، دامىتۋشىلىق ىقپال ەتە وتىرىپ، بالانىڭ پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەرىن جويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ترەنينگتىك ادىستەردى پايدالانۋ، بالانىڭ دارىندىلىق بەلگىسىن ونىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ ناقتى دەڭگەيىندە عانا ەمەس، سونداي - اق ونىڭ بولاشاقتاعى دامۋ مۇمكىندىگىن دە ەسەپكە الا وتىرىپ باعالاۋ، جۇمىس ناتيجەسىن تالداۋ، باقىلاۋ، اڭگىمەلەۋ، مۇعالىمدەر مەن اتا - انالاردىڭ سيپاتتامالىق باعالارى، ءتۇرلى اقپارات الۋ كوزدەرىن پايدالانىپ، بالا قابىلەتتەرىن كەڭ كولەمدە قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بالانىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءىس - ارەكەتىن جان - جاقتى باعالاۋدىڭ كەشەندى سيپاتى.
دارىندى وقۋشىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى: ولاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستا ءوزىنىڭ قابىلەتىن ىسكە اسىرۋعا دايىندىعىن قالىپتاستىرۋ. ال ماقسات قاجەت وقۋ باعدارلاماسىن تەرەڭدەتىپ، وقىتۋ جانە وقۋشىنىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن دامىتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
دەگەنمەن، الىدە بولسا ءبىزدى ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن ىستەر جەتەرلىك. اتاپ ايتقاندا، ولاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ دارىندىلىعىن ايقىنداپ، بىلىمىنە، ويلاۋ قابىلەتىنە ساي، دەڭگەيىنە وقىتۋ، عىلىمي ىزدەنىس قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، ويتكەنى ءححى عاسىر بىلىمدىلەر عاسىرى. ەندەشە بىزگە وي - ءورىسى جوعارى دامىعان، زەردەلى، جان - جاقتى، پاراساتتى ۇرپاق كەرەك ەكەنىن ءبىر ساتتەن ەستەن شىعارماۋىمىز ءجون.
(ەدگارد حابارد).
تالانتتى جانە دارىندى وقۋشىلارمەن جۇمىس.
بارلىق مۇعالىمدەر بالالارعا ءبىلىم بەرۋدە بارىنشا جوعارى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قولايلى ورتا جاساۋعا تىرىسادى. دارىندى جانە تالانتتى قاتىستى بۇل ويلاۋدى، تالقىلاۋدى جانە مۇقيات جوسپارلاۋدى تالاپ ەتەتىن ەداۋىر كۇردەلى ماسەلە. ءارتۇرلى تەوريالار مەن ستراتەگيالار بالالاردى وقىتۋدىڭ مازمۇنىن انىقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى باعدارلاما شەڭبەرىندە قولدانىلادى.(مۇعالىمگە ارنالعان نۇسقاۋلىق، 72 بەت).
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا مەملەكەتتىك ساياسات نەگىزىندە ەڭ العاش رەت «ءار بالانىڭ قابىلەتىنە قاراي ينتەللەكتۋالدىق دامۋى جەكە ادامنىڭ دارىندىلىعىن تانىتۋ» سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر ەنگىزىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. دارىندى بالالارعا ءبىلىم بەرۋدى ءار عىلىمنىڭ بۇگىنگى دارەجەسىنە سايكەس جۇرگىزۋ ءبىر جاعىنان قوعامعا تالانتتى ماماندار دايارلاۋدا ءتيىمدى بولسا، ەكىنشى جاعىنان قوعامعا ەرەكشە دارىندى بالالاردىڭ تەك ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن قامتاماسىز ەتەدى. جاس جەتكىنشەكتىڭ بويىنداعى تابيعات بەرگەن ەرەكشە قابىلەتتى، دارىندىلىقتى تاني ءبىلۋ، ونىڭ ودان ءارى دامۋىنا باعىت - باعدار بەرە ءبىلۋ ەرەكشە قيىن ءىس. الايدا ءار بالانىڭ جەكە قابىلەتىن انىقتاپ، ونى سول باعىتتا جەتەلەۋ - ۇستاز پارىزى. بالانى زامانىنا قاراي يكەمدەپ، ءوز زامانىنىڭ وزىق ونەگەسىن ونىڭ ساناسىنا سىڭىرە ءبىلۋ، ولاردى شىعارماشىلىق باعىتتا جان - جاقتى دامىتۋ - بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى.
دارىندىلىق ماسەلەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى كوپ بولعانىمەن، دارىندىلىقتىڭ ءمان - ماعىناسى جونىندە ولار ورتاق ءبىر پىكىرگە كەلە قويمادى. سوندىقتان دا، ءبىز بالانىڭ دارىندىلىعى دەپ، ونى ءوز قۇرداستارىمەن سالىستىرعاندا بىردەي جاعدايدا ءبىلىم يگەرۋ دەڭگەيىنىڭ شوعىرلىعىمەن اسا ەرەكشە بايقالاتىن شىعارماشىلىق قابىلەتىنىڭ بايقالۋى دەپ تۇسىنەمىز. دارىندىلىققا پەداگوگيكالىق ەنسيكلوپەديادا مىناداي انىقتاما بەرىلگەن: دارىندىلىق - بەلگىلى ءبىر ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارى دەڭگەيى.
ۆ. كرۋتەسسكيي ءوزىنىڭ ماتەماتيكالىق قابىلەتتىلىكتىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەگەن ەڭبەگىندە: «ەگەر قابىلەتتىلىكتەر دەگەن ۇعىمدى جەكە پسيحيكالىق قاسيەتتەر دەپ تۇسىنسەك، وندا دارىندىلىق دەگەندى ادامنىڭ ەرەكشە قابىلەتىنىڭ جيىنتىعىنىڭ بىرلىگى دەۋگە بولادى»،- دەپ تۇجىرىمدادى.
دارىندىلىق ۇعىمىمەن قاتار شىعارماشىلىق، تالانت، دانىشپاندىق ۇعىمدارى دا بار. شىعارماشىلىق - ءوزىنىڭ جاڭاشىلدىعىمەن، وزگەشەلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءونىم الۋعا مۇمكىندىك جاسايتىن، جەكە تۇلعا بويىنداعى قابىلەتتىلىكتىڭ، ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتىڭ بولۋى.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم سالاسىنىڭ الدىندا جۇيەلى دايىندالىپ بەرگەن ءبىلىمدى، داعدىلارى مەڭگەرەتىن شىعارماشىلىق باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن، تىڭ جاڭالىقتار الاتىن، ءبىر تۋما ويلاۋ قابىلەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ بۇل ارينە، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى ماسەلە ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ۆ. ۆ. داۆيدو «جەكە تۇلعا نەگىزىندە شىعارماشىلىق باستاۋ جادى: جەكە تۇلعانىڭ ماڭىزى جاسامپازدىققا مۇقتاجدىعىنا جانە قابىلەتتىگىنە بايلانىستى» دەپ ەسەپتەگەن. ب. ەلكوني شىعارماشىلىققا مىناداي انىقتاما بەرەدى: شىعارماشىلىق - بۇل ەرەكشە تۇرعىداعى جاسامپازدىق، جاڭادان جاسالىنعان نارسە، بۇرىنعى نارسەلەردىڭ مەحانيكالىق قايتالانۋى ەمەس، ءوزىنىڭ سوپىلىعىمەن، ءبىر تۋمالىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن بولسا، وندا بۇل نارسەنى تۋعىزاتىن شىعارماشىلىق اكت تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى.
دارىندى بالالاردى انىقتاۋ - بالانىڭ دامۋىن تاڭداۋمەن بايلانىستى ۇزاق پروسەسس. وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە وتىرىپ، دارىندى بالالاردى انىقتاۋدىڭ مىناداي ۇستانىمدارى تۇجىرىمدالدى: بالانىڭ قىزىعۋشىلىعى مەن بەيىمدىلىگىنە بارىنشا سايكەس كەلەتىن قىزمەت اياسىندا بالانىڭ ءىس - ارەكەتىنە تالداۋ جۇرگىزۋ، دامىتۋشىلىق ىقپال ەتە وتىرىپ، بالانىڭ پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەرىن جويۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ترەنينگتىك ادىستەردى پايدالانۋ، بالانىڭ دارىندىلىق بەلگىسىن ونىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ ناقتى دەڭگەيىندە عانا ەمەس، سونداي - اق ونىڭ بولاشاقتاعى دامۋ مۇمكىندىگىن دە ەسەپكە الا وتىرىپ باعالاۋ، جۇمىس ناتيجەسىن تالداۋ، باقىلاۋ، اڭگىمەلەۋ، مۇعالىمدەر مەن اتا - انالاردىڭ سيپاتتامالىق باعالارى، ءتۇرلى اقپارات الۋ كوزدەرىن پايدالانىپ، بالا قابىلەتتەرىن كەڭ كولەمدە قامتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بالانىڭ مىنەز - قۇلقى مەن ءىس - ارەكەتىن جان - جاقتى باعالاۋدىڭ كەشەندى سيپاتى.
دارىندى وقۋشىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى: ولاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستا ءوزىنىڭ قابىلەتىن ىسكە اسىرۋعا دايىندىعىن قالىپتاستىرۋ. ال ماقسات قاجەت وقۋ باعدارلاماسىن تەرەڭدەتىپ، وقىتۋ جانە وقۋشىنىڭ تانىمدىق بەلسەندىلىگىن دامىتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
دەگەنمەن، الىدە بولسا ءبىزدى ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن ىستەر جەتەرلىك. اتاپ ايتقاندا، ولاردىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ، وقۋشىلاردىڭ دارىندىلىعىن ايقىنداپ، بىلىمىنە، ويلاۋ قابىلەتىنە ساي، دەڭگەيىنە وقىتۋ، عىلىمي ىزدەنىس قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، ويتكەنى ءححى عاسىر بىلىمدىلەر عاسىرى. ەندەشە بىزگە وي - ءورىسى جوعارى دامىعان، زەردەلى، جان - جاقتى، پاراساتتى ۇرپاق كەرەك ەكەنىن ءبىر ساتتەن ەستەن شىعارماۋىمىز ءجون.
You Might Also Like
-
ماقساتى: كۇز مەزگىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ايىرماشىلىقتارىن ءتۇسىندىرۋ. كۇزگى اۋا رايى قۇبىلىسىن باقىلاۋ.
