تاربيە – ءبىلىم باستاۋى
اقتوبە وبلىسى، العا اۋدانى،
№3 العا قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ
ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
تۋرەبەكوۆا جاڭىلسىن بارسايەۆنا
تاربيە – ءبىلىم باستاۋى
قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى – بولاشاق ۇرپاقتى جان – جاقتى جەتىلدىرەتىن، باسەكەگە توتەپ بەرۋگە قابىلەتتى، ساپالى ادام ەتىپ تاربيەلەيتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەكەنى ءسوزسىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا وقىتۋ ادىستەرىن، تەحنولوگيالارىن تاڭداۋدا كوپ نۇسقالىق قاعيداسى بەكىتىلگەن، بۇل ءبىلىم مۇعالىمدەرگە وزىنە ىڭعايلى نۇسقانى قولدانۋعا، پەداگوگيكالىق ءۇردىستى كەز كەلگەن ۇلگىمەن، ءتىپتى اۆتورلىق ۇلگىمەن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى 12 جىلدىق مەكتەپتىڭ ماقساتى: جەدەل دامىپ كەلە جاتقان ورتادا ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى، ءوزىن-وزى دامىتۋعا، ءوز ويىن ەركىن ايتا بىلۋگە، ءوز قالاۋلارى مەن قوعام تالابىنا ساي، ءوزىن كورسەتە بىلەتىن جوعارى ءبىلىمدى، ۇلتتىق ءتىلدى، تاريحتى جەتىك مەڭگەرگەن، وتاندىق جانە الەمدىك مادەنيەتى بويىندا قالىپتاستىرعان، باسەكەگە قابىلەتتى، شىعارماشىلىعى دامىعان جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ بولىپ وتىر.
وسى ماقساتتان تومەندەگى مىندەتتەر تۋىندايدى: تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ ىس-ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ؛ قۇزىرەتتىكتەردى قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ؛ وقۋشى جەكە تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسۋ، ونىڭ ىشكى مۇمكىنشىلىگى، بەيىمدىلىگى، ماقسات - مۇددەلەرى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىنىڭ بايقالۋى مەن قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساۋ. بۇل ماقسات-مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تاربيە جۇيەسى تۇلعانى الەۋمەتتەندىرۋ يدەيالارىن ىسكە اسىرا وتىرىپ، وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن: جەكە تۇلعالىق قاسيەتتەرگە باعىتتالعان وقىتۋدى، زەرتتەۋ، جوبالاۋ ادىستەرىن، دەنساۋلىق ساقتاۋشى ءادىسىن قولدانا وتىرىپ تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋى قاجەت.
12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى تاربيە بەرۋدىڭ ەرەكشەلىگى – تەك ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە عانا شەكتەلىپ قويماي، جالپى ادامزاتتىق جانە وركەنيەتتى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن، مادەنيەتىن ت. ب. ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن يگەرۋ ارقىلى تۇلعانىڭ جان-جاقتىلىعىن تاربيەلەۋ.
قازىرگى جاعدايلاردا ادامنىڭ ۇزاق تا ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ومىرگە تاربيەسىز ارالاسۋى وتە قيىن. تەك تاربيە عانا جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنىڭ الەۋمەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىراتىن، ونىڭ بەيىمدىلىگى مەن قابىلەتتىلىگىن جەتىلدىرەتىن شەشۋشى كۇش. ۆ. گ. بەلينسكيي؛ «تاربيە – ۇلى ءىس، تاربيە ارقىلى ادام تاعدىرى شەشىلەدى» دەگەن بولاتىن. تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىمىز تاربيەدەن عانا رۋحاني بايلىق الىپ، تاربيە ارقىلى عانا ادام بولىپ قالىپتاسادى.
وقۋ مەن تاربيە ەگىز، ولاردى ءبىر – بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ۇلى دانامىز ءال – فارابي «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەسە، ال ۆ. بەلينسكيي «بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلۋى كەرەك، تاربيەنىڭ ارقاسىندا بولاشاق ادامزات تاعدىرىنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى شەشىلەدى» دەپ ايتقان بولاتىن. بۇگىنگى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تالاپ ەتكەن قوعامدا جاس ۇرپاقتى سول قوعام مۇددەسىنە ساي، ونىڭ مۇڭ – مۇقتاجىن وتەرلىك، ەلىن، جەرىن، حالقىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايتىن ۇلتجاندى، وتانشىل ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ كوزدەلىنەدى. سوندىقتان ۇستازدار قاۋىمىنىڭ ماقساتى: بۇگىنگى ۇرپاق – ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن – قازىرگى قوعام مۇراتىنا ساي جان – جاقتى جاراسىمدى تۇلعا ەتىپ ءوسىرۋ.
كۇن ساۋلەسى وسىمدىك تىرشىلىگىنە قانداي قاجەت بولسا، تاربيە تۇلعانىڭ دۇرىس ءوسىپ جەتىلۋىنە سونشالىقتى قاجەت. ۇرپاعىمىزعا دۇرىس تاربيە بەرە الساق، ونىڭ جان دۇنيەسى دە دۇرىس قالىپتاسىپ جەتىلەدى، ياعني بويىنا جاقسى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ وسەدى. بۇل قاسيەتتەردىڭ ءبارى ادامنىڭ بويىندا بالا كەزىنەن باستاپ تۇراقتى قالىپتاسپاق. بالانىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇشتارلىعىنىڭ ويانۋى جاقسى مەن جاماندى اجىراتا ءبىلۋى ءوزىن قورشاعان ورتاسىنا، مۇعالىمىنە، اتا – اناسىنا، قۇربى – قۇرداستارىنا، ولاردىڭ ءىس – ارەكەتتەرىنە جانە دە باسقا دا قاسيەتتەرىنە بايلانىستى. بالا تاربيەسى - وتە كۇردەلى پروسەسس.
ونىڭ كۇردەلىگى بەسىكتەن باستاۋ الىپ، ۇنەمى ۋاقىتپەن، بالا كوڭىل – كۇيىمەن، جەكە قابىلەتىمەن، يكەمدىلىگىمەن، تىزگىندى ۇنەمى قاداعالاۋ قاجەتتىگىمەن ۇعىندىرىلادى. تاربيە نەگىزىنەن بالانىڭ بال داۋرەنىنەن باستاپ ازامات بولعانىنا دەيىن ءتانى مەن جانىنا بىرنەشە ارنامەن قۇيىلادى: وتباسى، مەكتەپ، قورشاعان ورتا، جۇمىس ورنى.
«ءتارتىپتىڭ ەڭ تاماشا مەكتەبى – وتباسى»، «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى حالقىمىز. ءيا، ۇرپاقتىڭ تاربيەسى - قوعامنىڭ بولاشاعى جانە وعان اسا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ - ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ بورىشى. «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»، - دەپ م. اۋەزوۆ ءدال ايتقان. بالا تاربيەسىنىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسۋى ونى قورشاعان ورتاعا، اسىرەسە وتباسى مەن ۇستازدار قاۋىمىنىڭ پاراساتتىلىعىنا بايلانىستى. مەملەكەتىمىزدە قازىرگى تاڭدا ساپالى ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، بولاشاق جاستاردى رۋحاني – ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ دە زور قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
تاربيە جۇمىسى - پەداگوگتاردىڭ ناقتى مىندەتى، ياعني شاكىرت تۇلعاسىن سومداۋ ماسەلەسىن سانالى تۇردە شەشۋگە باعىتتالعان ۇيلەسىمدى ءىس - ارەكەتى.
تاربيە جانە تاربيە جۇمىستارى ءار بالانى قايتالانباس تۇلعا رەتىندە قاراپ، ونىڭ وزگەشە قاسيەتتەرىن دامىتۋى قاجەت. ءاربىر بالا - تۇلعا، وزىنشە ءبىر الەم، ال ءار پەداگوگتىڭ مىندەتى ءار تۇلعانى كورە ءبىلۋ، جۇرەكتەرىنە جول تابۋ. ۆ. ا. سۋحوملينسكيي: «الەمدە ادام تۇلعاسىنان كۇردەلى، ودان باي ەشنارسە جوق»، - دەپ جازعان. بۇگىنگى كۇندە بارلىق ۇستازداردىڭ الدىنداعى ماقسات - ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا بەلسەندى، شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەتكە قابىلەتتى، ەركىن تۇلعا تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.
تاربيە ماسەلەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى اتا - انالار مەن قوعامدىق ورتانىڭ تاربيە ىسىنەن شەت قالماي بەلسەنە ارالاسۋىنا، ادام تاربيەلەۋدەگى جاۋاپكەرشىلىكتى بىرلەسە كوتەرىپ، جۇمىلا ىستەۋگە تىكەلەي بايلانىستى. ول جونىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىندا «اتا - انالار بالالاردىڭ ءومىرى مەن وقۋى ءۇشىن ولاردىڭ دەنساۋلىقتارىن، رۋحاني ءارى دەنە قۋاتىنىڭ ءقاۋىپسىز دامۋىن، ادامگەرشىلىگى جاعىنان دۇرىس قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى» دەلىنگەن.
سىنىپ اتا - انالارىمەن بالا تاربيەسىندە اتا - انانىڭ الاتىن ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، وقۋ - تاربيە ۇردىسىندەگى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اتا - انالاردىڭ بەلسەندىلىگىن كوتەرۋ جانە ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا وتىرىپ، وتباسى مەن مەكتەپ اراسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتۋ ماقساتىندا « بالانىڭ باس ۇستازى – اتا - انا» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىلدى. وتىرىستا اتا - انالار: وتباسىنداعى بوس ۋاقىتتى قالاي پايدالاناسىزدار، بالاڭىزدىڭ دوسى كىم، ونىڭ قانداي ءىس - ارەكەتىن، قىلىقتارىن بىلەسىز، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋدە اتا - انا ءرولى بار ما، كەز - كەلگەن ءىسىڭىزدى تاستاي سالىپ، بالامەن اينالىسا الاسىز با، بالاڭىزدىڭ قانداي پاندەرگە بەيىمدىلىگىن بايقادىڭىز، ءسىزدى ەرەكشە تولعاندىراتىن قانداي جاعدايلار سۇراقتارى توڭىرەگىندە پىكىر الىستى.
حالىقتىڭ بولاشاعى - ۇرپاعى، ۇرپاقتىڭ تاربيەسى – ۇستازدا. ۇستازدىڭ مۇراتى - جەتىلگەن، تولىققاندى ازامات تاربيەلەۋ. ال تولىققاندى ازامات قالىپتاسۋ ءۇشىن – اقىل - وي تاربيەسى، يماندىلىق، ەڭبەك، ەستەتيكالىق، تىلدىك قاتىناس، دەنە تاربيەسى، سونىمەن قاتار ەكولوگيالىق، ەكونوميكالىق، جىنىستىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرىلۋى ءتيىس.
وقۋشى جاستاردىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتىپ، وي - سەزىمىنە اسەر ەتۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، تاربيەشى ۇستازدىڭ ساياسي ساۋاتتى، جان – جاقتى ەنسيكلوپەديالىق مول ءبىلىمى بولۋى شارت، ەكىنشىدەن، تالىمگەر ۇستاز ءوز بويىنداعى ءبىلىمدى وقۋشى جۇرەگىنە ەركىن ۇيالاتا الارلىقتاي ادىسكەرلىك شەبەرلىگى قاجەت، ۇشىنشىدەن، ءمۇعالىم وقۋ – تاربيە ءۇردىسىن جۇرگىزۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ پسيحولوگيالىق وي - ءورىسىنىڭ ءوسۋ، دامۋ دارەجەسىن باقىلاي بىلەتىندەي سەزىمتال پسيحولوگ بولۋى كەرەك.
ياعني ا. ن. تولستوي ايتقانداي «ءمۇعالىم ءون بويىنا ءوز ىسىنە، شاكىرتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جيناقتاسا عانا ول ناعىز ۇستاز».
ءبىلىم مەن تاربيەنى ساباق بارىسىندا ۇشتاستىرىپ، بىرلىكتە وقىتۋ - ءاربىر ۇستازدىڭ باستى شارتى بولسا، سىنىپ جەتەكشىلەرى تەك ساباقتا عانا ەمەس، ساباقتان تىس ۋاقىتتا دا ىزدەنە ءجۇرىپ، وقۋشىلاردىڭ بويىنا تاربيەنىڭ ەڭ ىزگىسىن، ەڭ اسىلىن سىڭىرە ءبىلۋى كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا جاس ۇرپاقتىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىزگىلىك، عىلىميلىق، جۇيەلىلىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن ۇزدىكسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ، ونىڭ تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىن سارالاۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
ك. د. ۋشينسكيي – بالانى تابيعاتپەن جاستاي تانىستىرا دامىتۋ، ونىڭ وزىندىك لوگيكالىق ويىن، ءسوز قورىنىڭ، ساناسىنىڭ جەتىلۋىنە اسەرى مول ەكەنىن كورسەتكەن. ال تابيعاتپەن تانىستىرۋ – بالالاردىڭ تانىمىن دامىتۋدىڭ باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى. مۇندا بالالاردىڭ قورشاعان ورتا جونىندەگى ۇعىم تۇسىنىكتەرىن بايىتاتىن جالپى جانە ناقتى عىلىمي مالىمەتتەر الۋىنىڭ ماڭىزى زور. تابيعاتپەن تانىستىرۋ بارىسىندا «تابيعات – بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ التىن ۇياسى، تال بەسىگى، ءوسىپ - ونەر مەكەنى» ەكەندىگى جونىندە ناقتى تۇسىنىكتەر بەرىلەدى.
تابيعاتتاعى ادەمىلىكتى سەزىنىپ، قابىلداۋ داعدىسى وزىنەن - ءوزى كەلە قويمايدى، ونى دامىتۋ، جاعىمدى ءىس - ارەكەت تۇرىنە اينالدىرۋ اتا - انالاردىڭ جانە تاربيەشى - ۇستازداردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. دەمەك، ولاردى ءوز بەتىنشە ارەكەت جاساۋىن باقىلاۋ، ونىڭ مازمۇنىن تالداۋ بالالاردىڭ جەكە باسى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ەكولوگيالىق تاربيەلىلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سىنىپتا وقۋشىلارعا تابيعات ۇعىمىنىڭ ءمانىن اشىپ، ءتۇسىندىرۋ، تابيعاتتى ايالاپ، سۇيۋگە تاربيەلەۋ، وعان ۇنەمى قامقورلىق جاساۋدى ناسيحاتتاۋ، جەرگە دەگەن مەيىرىمى مەن ىقىلاسىن وياتۋ، ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ، ەلىنىڭ بايلىعى مەن اسەم تابيعاتىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ ماقساتىندا «تابيعات – تىرشىلىك يەسى» اتتى اشىق تاربيە ساعاتى وتكىزىلدى. سۋسىلداپ اققان سۋدىڭ، سايراعان قۇستىڭ، شۋىلداعان ورماننىڭ دىبىستارى وقۋشىلاردىڭ تابيعات سۇلۋلىعىن سەزىنۋىنە اسەر ەتتى.
ەلىمىزدىڭ دامۋ باعىتىن بەكىتكەن «قازاقستان – 2030» باعدارلاماسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەرمەن تەڭ دارەجەدە ەكەندىگى باسا كورسەتىلگەن. سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۇلعانىڭ دامۋى مەن تاربيەسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارا كەلە، قالىپتى ءومىر سالتىنىڭ باستى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ويشىل عالىم گيپپوكراتتىڭ ايتۋىنشا «ادامعا ومىرىندە ءبىر - اق رەت بەرىلىپ، ءومىر بويىندا شىعىندالاتىنى بۇل – دەنساۋلىق.» بۇل باعىتتا مەكتەبىمىزدە كۇندەلىكتى ساباق باستالار الدىندا ەرتەڭگىلىك دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن جاساۋ ادەتكە اينالعان.
بالا دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ بىرنەشە پسيحو - فيزيولوگيالىق داعدارىس كەزەڭدەرىنەن وتەدى. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ سىنىپ وقۋشىلارى باستاۋىش مەكتەپتەن ورتا بۋىنعا وتكەن شاعى، ياعني «5 - سىنىپقا بەيىمدەلۋ» كەزەڭى. بۇل كەزەڭدە بالادا داعدارىس كەزەڭى بايقالادى. 5 - سىنىپتا جاڭا تانىس ەمەس پاندەر ەنىپ، وقۋ جۇكتەمەسى كوبەيەدى، كۇندەلىكتى جوسپارى اۋىسادى، كەيبىر وقۋشىلاردا فيزيولوگيالىق وزگەرىستەر دە بايقالىپ جاتادى.
بۇل كەزەڭدە پسيحولوگيالىق جاعىنان – اگرەسسيا، سەنىمسىزدىك، ءوز ورتاسىن مويىنداماۋ، وشپەندىلىك، قارىم – قاتىناستا ەنجارلىق تانىتۋ، ەموسيونالدى قىزبالىق، مازاسىزدانۋ، بەيمازالىق، جالعان سويلەۋ، ۇشقالاقتىق بايقالادى. ءبىرى وتپەلى كەزەڭدى ۇزاق ۋاقىت بويى وتكەرسە، ءبىرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اراسىندا كوزگە تۇسەدى. بۇل كەزەڭدە وقۋشىلارعا مەكتەپ پسيحولوگىنىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت. ولارمەن پسيحولوگيالىق ترەنينگتەر وتكىزىلىپ، ءتۇرلى ساۋالنامالار الىندى. تاربيە كۇردەلى، كوپ ولشەمدى، كوپ قىرلى پروسەسس. تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدا سىنىپ جەتەكشىسى ءوزىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ ينيسياتيۆاسىنا سۇيەنۋ، بارلىق بالانىڭ دەڭگەيىن، قىزىعۋ باعىتتارىن، ءارقايسىسىنىڭ دارا دامۋىن، جەكە تۇلعالىق قالىپتاسۋ جولىن جانە شىعارماشىلىقپەن جاڭا فورمامەن تۇرلەندىرىپ وتكىزۋى قاجەت.
قورىتا كەلە. بالا تاربيەسى كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەت ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. بالانىڭ ومىرگە بەيىمدەۋدە مەكتەپ، ۇستاز جانە اتا – انانىڭ ورنى بولەك. ءتالىم – تاربيەلىك جاراسىمدىلىق مەكتەپ پەن اتا – انا، الەۋمەتتىك ورتا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا عانا ۇيلەسىمدىلىك تابادى. قاي حالىق بولسىن ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، بولاشاعىنا ۇنەمى الاڭداۋشىلىقپەن قاراعان. ۇرپاق تاربيەسى كەلەشەك قوعام مۇراگەرلەرىن تاربيەلەۋ ءىسى. سوندىقتان اتا – انالار مەن ۇستازدار قاۋىمى ءۇشىن جاس ۇرپاق تاربيەلەپ، ونى قوعام مۇددەسىنە جاراتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. وسى ماسەلەگە اتا – انالار مەن ۇستازدار قاۋىمى بولىپ بىرگە اتسالىسساق، الار اسۋىمىزدىڭ بيىك بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ۇستازدار قاۋىمى، ساپالى ءبىلىم بەرە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاق جاستارىن ۇلاعاتتىلىققا تاربيەلەيىك!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسى
2. «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالى،
3. قويانبايەۆ ج. سەميا جانە بالالار مەن جەتكىنشەكتەر تاربيەسى. – الماتى:
راۋان، 1990.
№3 العا قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ
ماتەماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
تۋرەبەكوۆا جاڭىلسىن بارسايەۆنا
تاربيە – ءبىلىم باستاۋى
قازاقستاندا قازىرگى ۋاقىتتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى – بولاشاق ۇرپاقتى جان – جاقتى جەتىلدىرەتىن، باسەكەگە توتەپ بەرۋگە قابىلەتتى، ساپالى ادام ەتىپ تاربيەلەيتىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەكەنى ءسوزسىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا وقىتۋ ادىستەرىن، تەحنولوگيالارىن تاڭداۋدا كوپ نۇسقالىق قاعيداسى بەكىتىلگەن، بۇل ءبىلىم مۇعالىمدەرگە وزىنە ىڭعايلى نۇسقانى قولدانۋعا، پەداگوگيكالىق ءۇردىستى كەز كەلگەن ۇلگىمەن، ءتىپتى اۆتورلىق ۇلگىمەن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
جالپى 12 جىلدىق مەكتەپتىڭ ماقساتى: جەدەل دامىپ كەلە جاتقان ورتادا ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى، ءوزىن-وزى دامىتۋعا، ءوز ويىن ەركىن ايتا بىلۋگە، ءوز قالاۋلارى مەن قوعام تالابىنا ساي، ءوزىن كورسەتە بىلەتىن جوعارى ءبىلىمدى، ۇلتتىق ءتىلدى، تاريحتى جەتىك مەڭگەرگەن، وتاندىق جانە الەمدىك مادەنيەتى بويىندا قالىپتاستىرعان، باسەكەگە قابىلەتتى، شىعارماشىلىعى دامىعان جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ بولىپ وتىر.
وسى ماقساتتان تومەندەگى مىندەتتەر تۋىندايدى: تاربيەلەۋ جانە دامىتۋ ىس-ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ؛ قۇزىرەتتىكتەردى قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ؛ وقۋشى جەكە تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسۋ، ونىڭ ىشكى مۇمكىنشىلىگى، بەيىمدىلىگى، ماقسات - مۇددەلەرى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىنىڭ بايقالۋى مەن قالىپتاسۋىنا جاعداي جاساۋ. بۇل ماقسات-مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تاربيە جۇيەسى تۇلعانى الەۋمەتتەندىرۋ يدەيالارىن ىسكە اسىرا وتىرىپ، وقىتۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن: جەكە تۇلعالىق قاسيەتتەرگە باعىتتالعان وقىتۋدى، زەرتتەۋ، جوبالاۋ ادىستەرىن، دەنساۋلىق ساقتاۋشى ءادىسىن قولدانا وتىرىپ تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋى قاجەت.
12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى تاربيە بەرۋدىڭ ەرەكشەلىگى – تەك ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە عانا شەكتەلىپ قويماي، جالپى ادامزاتتىق جانە وركەنيەتتى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وزىق جەتىستىكتەرىن، مادەنيەتىن ت. ب. ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن يگەرۋ ارقىلى تۇلعانىڭ جان-جاقتىلىعىن تاربيەلەۋ.
قازىرگى جاعدايلاردا ادامنىڭ ۇزاق تا ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ومىرگە تاربيەسىز ارالاسۋى وتە قيىن. تەك تاربيە عانا جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنىڭ الەۋمەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىراتىن، ونىڭ بەيىمدىلىگى مەن قابىلەتتىلىگىن جەتىلدىرەتىن شەشۋشى كۇش. ۆ. گ. بەلينسكيي؛ «تاربيە – ۇلى ءىس، تاربيە ارقىلى ادام تاعدىرى شەشىلەدى» دەگەن بولاتىن. تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعىمىز تاربيەدەن عانا رۋحاني بايلىق الىپ، تاربيە ارقىلى عانا ادام بولىپ قالىپتاسادى.
وقۋ مەن تاربيە ەگىز، ولاردى ءبىر – بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ۇلى دانامىز ءال – فارابي «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەسە، ال ۆ. بەلينسكيي «بالا تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرىلۋى كەرەك، تاربيەنىڭ ارقاسىندا بولاشاق ادامزات تاعدىرىنىڭ نەگىزگى ماسەلەسى شەشىلەدى» دەپ ايتقان بولاتىن. بۇگىنگى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى تالاپ ەتكەن قوعامدا جاس ۇرپاقتى سول قوعام مۇددەسىنە ساي، ونىڭ مۇڭ – مۇقتاجىن وتەرلىك، ەلىن، جەرىن، حالقىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايتىن ۇلتجاندى، وتانشىل ازامات ەتىپ تاربيەلەۋ كوزدەلىنەدى. سوندىقتان ۇستازدار قاۋىمىنىڭ ماقساتى: بۇگىنگى ۇرپاق – ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن – قازىرگى قوعام مۇراتىنا ساي جان – جاقتى جاراسىمدى تۇلعا ەتىپ ءوسىرۋ.
كۇن ساۋلەسى وسىمدىك تىرشىلىگىنە قانداي قاجەت بولسا، تاربيە تۇلعانىڭ دۇرىس ءوسىپ جەتىلۋىنە سونشالىقتى قاجەت. ۇرپاعىمىزعا دۇرىس تاربيە بەرە الساق، ونىڭ جان دۇنيەسى دە دۇرىس قالىپتاسىپ جەتىلەدى، ياعني بويىنا جاقسى قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ وسەدى. بۇل قاسيەتتەردىڭ ءبارى ادامنىڭ بويىندا بالا كەزىنەن باستاپ تۇراقتى قالىپتاسپاق. بالانىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇشتارلىعىنىڭ ويانۋى جاقسى مەن جاماندى اجىراتا ءبىلۋى ءوزىن قورشاعان ورتاسىنا، مۇعالىمىنە، اتا – اناسىنا، قۇربى – قۇرداستارىنا، ولاردىڭ ءىس – ارەكەتتەرىنە جانە دە باسقا دا قاسيەتتەرىنە بايلانىستى. بالا تاربيەسى - وتە كۇردەلى پروسەسس.
ونىڭ كۇردەلىگى بەسىكتەن باستاۋ الىپ، ۇنەمى ۋاقىتپەن، بالا كوڭىل – كۇيىمەن، جەكە قابىلەتىمەن، يكەمدىلىگىمەن، تىزگىندى ۇنەمى قاداعالاۋ قاجەتتىگىمەن ۇعىندىرىلادى. تاربيە نەگىزىنەن بالانىڭ بال داۋرەنىنەن باستاپ ازامات بولعانىنا دەيىن ءتانى مەن جانىنا بىرنەشە ارنامەن قۇيىلادى: وتباسى، مەكتەپ، قورشاعان ورتا، جۇمىس ورنى.
«ءتارتىپتىڭ ەڭ تاماشا مەكتەبى – وتباسى»، «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى حالقىمىز. ءيا، ۇرپاقتىڭ تاربيەسى - قوعامنىڭ بولاشاعى جانە وعان اسا زور جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ - ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ بورىشى. «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە»، - دەپ م. اۋەزوۆ ءدال ايتقان. بالا تاربيەسىنىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسۋى ونى قورشاعان ورتاعا، اسىرەسە وتباسى مەن ۇستازدار قاۋىمىنىڭ پاراساتتىلىعىنا بايلانىستى. مەملەكەتىمىزدە قازىرگى تاڭدا ساپالى ءبىلىم بەرۋمەن قاتار، بولاشاق جاستاردى رۋحاني – ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدىڭ دە زور قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
تاربيە جۇمىسى - پەداگوگتاردىڭ ناقتى مىندەتى، ياعني شاكىرت تۇلعاسىن سومداۋ ماسەلەسىن سانالى تۇردە شەشۋگە باعىتتالعان ۇيلەسىمدى ءىس - ارەكەتى.
تاربيە جانە تاربيە جۇمىستارى ءار بالانى قايتالانباس تۇلعا رەتىندە قاراپ، ونىڭ وزگەشە قاسيەتتەرىن دامىتۋى قاجەت. ءاربىر بالا - تۇلعا، وزىنشە ءبىر الەم، ال ءار پەداگوگتىڭ مىندەتى ءار تۇلعانى كورە ءبىلۋ، جۇرەكتەرىنە جول تابۋ. ۆ. ا. سۋحوملينسكيي: «الەمدە ادام تۇلعاسىنان كۇردەلى، ودان باي ەشنارسە جوق»، - دەپ جازعان. بۇگىنگى كۇندە بارلىق ۇستازداردىڭ الدىنداعى ماقسات - ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا بەلسەندى، شىعارماشىلىق ءىس - ارەكەتكە قابىلەتتى، ەركىن تۇلعا تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى.
تاربيە ماسەلەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى اتا - انالار مەن قوعامدىق ورتانىڭ تاربيە ىسىنەن شەت قالماي بەلسەنە ارالاسۋىنا، ادام تاربيەلەۋدەگى جاۋاپكەرشىلىكتى بىرلەسە كوتەرىپ، جۇمىلا ىستەۋگە تىكەلەي بايلانىستى. ول جونىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىندا «اتا - انالار بالالاردىڭ ءومىرى مەن وقۋى ءۇشىن ولاردىڭ دەنساۋلىقتارىن، رۋحاني ءارى دەنە قۋاتىنىڭ ءقاۋىپسىز دامۋىن، ادامگەرشىلىگى جاعىنان دۇرىس قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى» دەلىنگەن.
سىنىپ اتا - انالارىمەن بالا تاربيەسىندە اتا - انانىڭ الاتىن ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، وقۋ - تاربيە ۇردىسىندەگى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اتا - انالاردىڭ بەلسەندىلىگىن كوتەرۋ جانە ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا وتىرىپ، وتباسى مەن مەكتەپ اراسىنداعى بايلانىستى كۇشەيتۋ ماقساتىندا « بالانىڭ باس ۇستازى – اتا - انا» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىلدى. وتىرىستا اتا - انالار: وتباسىنداعى بوس ۋاقىتتى قالاي پايدالاناسىزدار، بالاڭىزدىڭ دوسى كىم، ونىڭ قانداي ءىس - ارەكەتىن، قىلىقتارىن بىلەسىز، ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋدە اتا - انا ءرولى بار ما، كەز - كەلگەن ءىسىڭىزدى تاستاي سالىپ، بالامەن اينالىسا الاسىز با، بالاڭىزدىڭ قانداي پاندەرگە بەيىمدىلىگىن بايقادىڭىز، ءسىزدى ەرەكشە تولعاندىراتىن قانداي جاعدايلار سۇراقتارى توڭىرەگىندە پىكىر الىستى.
حالىقتىڭ بولاشاعى - ۇرپاعى، ۇرپاقتىڭ تاربيەسى – ۇستازدا. ۇستازدىڭ مۇراتى - جەتىلگەن، تولىققاندى ازامات تاربيەلەۋ. ال تولىققاندى ازامات قالىپتاسۋ ءۇشىن – اقىل - وي تاربيەسى، يماندىلىق، ەڭبەك، ەستەتيكالىق، تىلدىك قاتىناس، دەنە تاربيەسى، سونىمەن قاتار ەكولوگيالىق، ەكونوميكالىق، جىنىستىق، پاتريوتتىق تاربيە بەرىلۋى ءتيىس.
وقۋشى جاستاردىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتىپ، وي - سەزىمىنە اسەر ەتۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، تاربيەشى ۇستازدىڭ ساياسي ساۋاتتى، جان – جاقتى ەنسيكلوپەديالىق مول ءبىلىمى بولۋى شارت، ەكىنشىدەن، تالىمگەر ۇستاز ءوز بويىنداعى ءبىلىمدى وقۋشى جۇرەگىنە ەركىن ۇيالاتا الارلىقتاي ادىسكەرلىك شەبەرلىگى قاجەت، ۇشىنشىدەن، ءمۇعالىم وقۋ – تاربيە ءۇردىسىن جۇرگىزۋ كەزىندە وقۋشىنىڭ پسيحولوگيالىق وي - ءورىسىنىڭ ءوسۋ، دامۋ دارەجەسىن باقىلاي بىلەتىندەي سەزىمتال پسيحولوگ بولۋى كەرەك.
ياعني ا. ن. تولستوي ايتقانداي «ءمۇعالىم ءون بويىنا ءوز ىسىنە، شاكىرتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جيناقتاسا عانا ول ناعىز ۇستاز».
ءبىلىم مەن تاربيەنى ساباق بارىسىندا ۇشتاستىرىپ، بىرلىكتە وقىتۋ - ءاربىر ۇستازدىڭ باستى شارتى بولسا، سىنىپ جەتەكشىلەرى تەك ساباقتا عانا ەمەس، ساباقتان تىس ۋاقىتتا دا ىزدەنە ءجۇرىپ، وقۋشىلاردىڭ بويىنا تاربيەنىڭ ەڭ ىزگىسىن، ەڭ اسىلىن سىڭىرە ءبىلۋى كەرەك. قازىرگى ۋاقىتتا جاس ۇرپاقتىڭ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا ىزگىلىك، عىلىميلىق، جۇيەلىلىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن ۇزدىكسىز ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋ، ونىڭ تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىن سارالاۋ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
ك. د. ۋشينسكيي – بالانى تابيعاتپەن جاستاي تانىستىرا دامىتۋ، ونىڭ وزىندىك لوگيكالىق ويىن، ءسوز قورىنىڭ، ساناسىنىڭ جەتىلۋىنە اسەرى مول ەكەنىن كورسەتكەن. ال تابيعاتپەن تانىستىرۋ – بالالاردىڭ تانىمىن دامىتۋدىڭ باستى قۇرالداردىڭ ءبىرى. مۇندا بالالاردىڭ قورشاعان ورتا جونىندەگى ۇعىم تۇسىنىكتەرىن بايىتاتىن جالپى جانە ناقتى عىلىمي مالىمەتتەر الۋىنىڭ ماڭىزى زور. تابيعاتپەن تانىستىرۋ بارىسىندا «تابيعات – بۇكىل تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ التىن ۇياسى، تال بەسىگى، ءوسىپ - ونەر مەكەنى» ەكەندىگى جونىندە ناقتى تۇسىنىكتەر بەرىلەدى.
تابيعاتتاعى ادەمىلىكتى سەزىنىپ، قابىلداۋ داعدىسى وزىنەن - ءوزى كەلە قويمايدى، ونى دامىتۋ، جاعىمدى ءىس - ارەكەت تۇرىنە اينالدىرۋ اتا - انالاردىڭ جانە تاربيەشى - ۇستازداردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. دەمەك، ولاردى ءوز بەتىنشە ارەكەت جاساۋىن باقىلاۋ، ونىڭ مازمۇنىن تالداۋ بالالاردىڭ جەكە باسى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ەكولوگيالىق تاربيەلىلىگىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سىنىپتا وقۋشىلارعا تابيعات ۇعىمىنىڭ ءمانىن اشىپ، ءتۇسىندىرۋ، تابيعاتتى ايالاپ، سۇيۋگە تاربيەلەۋ، وعان ۇنەمى قامقورلىق جاساۋدى ناسيحاتتاۋ، جەرگە دەگەن مەيىرىمى مەن ىقىلاسىن وياتۋ، ەكولوگيالىق ءبىلىم بەرۋ، ەلىنىڭ بايلىعى مەن اسەم تابيعاتىن قورعاي بىلۋگە ۇيرەتۋ ماقساتىندا «تابيعات – تىرشىلىك يەسى» اتتى اشىق تاربيە ساعاتى وتكىزىلدى. سۋسىلداپ اققان سۋدىڭ، سايراعان قۇستىڭ، شۋىلداعان ورماننىڭ دىبىستارى وقۋشىلاردىڭ تابيعات سۇلۋلىعىن سەزىنۋىنە اسەر ەتتى.
ەلىمىزدىڭ دامۋ باعىتىن بەكىتكەن «قازاقستان – 2030» باعدارلاماسىندا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋ مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەرمەن تەڭ دارەجەدە ەكەندىگى باسا كورسەتىلگەن. سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۇلعانىڭ دامۋى مەن تاربيەسىندە ماڭىزدى ءرول اتقارا كەلە، قالىپتى ءومىر سالتىنىڭ باستى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ويشىل عالىم گيپپوكراتتىڭ ايتۋىنشا «ادامعا ومىرىندە ءبىر - اق رەت بەرىلىپ، ءومىر بويىندا شىعىندالاتىنى بۇل – دەنساۋلىق.» بۇل باعىتتا مەكتەبىمىزدە كۇندەلىكتى ساباق باستالار الدىندا ەرتەڭگىلىك دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن جاساۋ ادەتكە اينالعان.
بالا دۇنيەگە كەلگەن كۇننەن باستاپ بىرنەشە پسيحو - فيزيولوگيالىق داعدارىس كەزەڭدەرىنەن وتەدى. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ سىنىپ وقۋشىلارى باستاۋىش مەكتەپتەن ورتا بۋىنعا وتكەن شاعى، ياعني «5 - سىنىپقا بەيىمدەلۋ» كەزەڭى. بۇل كەزەڭدە بالادا داعدارىس كەزەڭى بايقالادى. 5 - سىنىپتا جاڭا تانىس ەمەس پاندەر ەنىپ، وقۋ جۇكتەمەسى كوبەيەدى، كۇندەلىكتى جوسپارى اۋىسادى، كەيبىر وقۋشىلاردا فيزيولوگيالىق وزگەرىستەر دە بايقالىپ جاتادى.
بۇل كەزەڭدە پسيحولوگيالىق جاعىنان – اگرەسسيا، سەنىمسىزدىك، ءوز ورتاسىن مويىنداماۋ، وشپەندىلىك، قارىم – قاتىناستا ەنجارلىق تانىتۋ، ەموسيونالدى قىزبالىق، مازاسىزدانۋ، بەيمازالىق، جالعان سويلەۋ، ۇشقالاقتىق بايقالادى. ءبىرى وتپەلى كەزەڭدى ۇزاق ۋاقىت بويى وتكەرسە، ءبىرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت اراسىندا كوزگە تۇسەدى. بۇل كەزەڭدە وقۋشىلارعا مەكتەپ پسيحولوگىنىڭ كومەگى اۋاداي قاجەت. ولارمەن پسيحولوگيالىق ترەنينگتەر وتكىزىلىپ، ءتۇرلى ساۋالنامالار الىندى. تاربيە كۇردەلى، كوپ ولشەمدى، كوپ قىرلى پروسەسس. تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋدا سىنىپ جەتەكشىسى ءوزىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ ينيسياتيۆاسىنا سۇيەنۋ، بارلىق بالانىڭ دەڭگەيىن، قىزىعۋ باعىتتارىن، ءارقايسىسىنىڭ دارا دامۋىن، جەكە تۇلعالىق قالىپتاسۋ جولىن جانە شىعارماشىلىقپەن جاڭا فورمامەن تۇرلەندىرىپ وتكىزۋى قاجەت.
قورىتا كەلە. بالا تاربيەسى كۇردەلى دە جاۋاپتى مىندەت ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. بالانىڭ ومىرگە بەيىمدەۋدە مەكتەپ، ۇستاز جانە اتا – انانىڭ ورنى بولەك. ءتالىم – تاربيەلىك جاراسىمدىلىق مەكتەپ پەن اتا – انا، الەۋمەتتىك ورتا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا عانا ۇيلەسىمدىلىك تابادى. قاي حالىق بولسىن ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ، بولاشاعىنا ۇنەمى الاڭداۋشىلىقپەن قاراعان. ۇرپاق تاربيەسى كەلەشەك قوعام مۇراگەرلەرىن تاربيەلەۋ ءىسى. سوندىقتان اتا – انالار مەن ۇستازدار قاۋىمى ءۇشىن جاس ۇرپاق تاربيەلەپ، ونى قوعام مۇددەسىنە جاراتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. وسى ماسەلەگە اتا – انالار مەن ۇستازدار قاۋىمى بولىپ بىرگە اتسالىسساق، الار اسۋىمىزدىڭ بيىك بولارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ۇستازدار قاۋىمى، ساپالى ءبىلىم بەرە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاق جاستارىن ۇلاعاتتىلىققا تاربيەلەيىك!
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. «قازاقستان – 2030» ستراتەگياسى
2. «قازاقستان مەكتەبى» جۋرنالى،
3. قويانبايەۆ ج. سەميا جانە بالالار مەن جەتكىنشەكتەر تاربيەسى. – الماتى:
راۋان، 1990.
You Might Also Like
