InfoHub Logo

تاسىمالداناتىن (جىلجىمالى، ميگراسيالاناتىن) گەنەتيكالىق ەلەمەنتتەر — بۇل ءبىر گەنوم بويىندا نەمەسە ءبىر گەنومنان ەكىنشى گەنومقا ءوتۋ قابىلەتىنە يە دنق مولەكۋلاسىنىڭ بولىكتەرى. پروكاريوتتاردا تاسىمالداناتىن گەنەتيكالىق ەلەمەنتتەر دنق مولەكۋلاسىنىڭ بولىكتەرىنىڭ ەكى تيپىمەن سيپاتتالادى — ينسەرسيوندى تىزبەكتەر (IS) جانە ترانسپوزوندار (تپ).

دنق ينسەرسيالىق تىزبەگى 768-5000 ازوتتىق جۇپ نەگىزدەردەن تۇرادى. مۇنداي تىزبەكتەر پلازميدتەردە، فاگتاردا، باكتەريالىق حروموسومالاردا ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن، ولاردى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر باكتەريالاردىڭ قۇرىلىمدىق بولشەكتەرى دەپ سانايدى. ينسەرسيالىق تىزبەكتەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار (IS1، IS2، IS4، IS5، IS 102 ت.ب.) ولار جوعارى جيىلىكپەن ورىن اۋىستىرىپ وتىرادى جانە ولاردىڭ كوشىپ قونۋى گەنەتيكالىق رەكومبيناسيا نەگىزىندە جۇرەدى.

ترانسپوزونداردىڭ قۇرىلىسى ينسەرسيالىق تىزبەكتەرگە قاراعاندا الدەقايدا كۇردەلى. قاراپايىم تۇردە ايتساق، دنق قانداي دا ءبىر بولىگىنىڭ ورتاسىن قۇرايتىن تۇراقتىلىق گەنى نەمەسە گەندەرى ترانسپوزون دەپ اتالادى، ال ەكى شەتى سول گەننىڭ قوزعالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ينسەرسيالىق تىزبەكتەر بولىپ حابىلادى. ترانسپوزونداردىڭ كولەمى — 2000-20500 ازوتتىق نەگىز جۇپتارىنان تۇرادى. ترانسپوزوندارعا قايتالانىپ كەلەتىن ينۆەرتتى تىزبەكتەر ءتان بولادى.

پروكاريوت كلەتكالارىنداعى ترانسپوزوندالعان بولىكتەر مىنا باعىتتا جىلجيدى: حروموسوما - پلازميد - باسقا پلازميد - حروموسوما. ترانسپوزونداردىڭ جىلجۋىن ارنايى رەپليكاسيالىق پروسەسس قامتاماسىز ەتەدى. اتالعان پروسەسس ەكستراحروموسومالىق قۇرىلىمداردىڭ گەنەراسياسىمەن بايلانىستى ەمەس. تەجىريبەلىك جاعدايدا كەز كەلگەن ترانسپوزوندى كەز كەلگەن پلازميدكە ەنگىزۋگە بولادى.

ترانسپوزوندالاتىن ەلەمەنتتەرگە ۇقساس گەنەتيكالىق بولىكتەر ەۋكاريوتتاردا دا كەزدەسەدى، ولار دنق قايتالانىپ كەلەتىن تىزبەكتەرى ەرتۇرلى تۇرىندە بولادى. سونداي بولىكتەردىڭ كەيبىرى گەنومعا ريەۆەرسيۆتى ترانسكريپسيانىڭ ءونىمىن (رنك كوشىرمەلەرىن) قايتا ەنگىزۋ (رەينسەرسيالاۋ) ناتيجەسىندە ترانسپوزوندالادى. ونداي بولشەكتەر رەتروەلەمەنتتەر دەپ اتالادى. باسقا بولىكتەر كەرىسىنشە، دنق كوشىرمەلەرى ارقىلى تىكەلەي ترانسپوزوندالادى.

رەتروەلەمەنتتەردىڭ ەرتەدەن بەلگىلىسى — قىسقا تەرمينالدى سوڭدارى بار رەتروترانسپوزوندار بولىپ تابىلادى. مۇنداي رەترو-ترانسپوزوندارعا دروزوفيلا شىبىنىندا I رەتروترانسپوزون نەمەسە R2، سۇتقورەكتىلەردە Line، ال تريپاناسومالاردا ingi رەتروترانسپوزوندارى جاتادى. بۇل رەتروترانسپوزونداردىڭ كوشىرمەلەرى كەرى ترانسكريپسياعا كەرەكتى بەلوكتاردى كودتايدى، ياعني ولاردىڭ ترانسپوزيسياسى رنق مولەكۋلالارىنىڭ قاتىسىندا جۇرەدى. بۇل رەتروەلەمەنتتەر كاتەگورياسىنا سونىمەن قاتار ۇزىن تەرمينالدى قايتالانۋلارى بار تىزبەكتەر دە، سونىڭ ىشىندە دروزوفيلادا ءسورىا جانە gypsi، اشىتقى ساڭىراۋقۇلاقتارىندا 7ۇ-فاكتورى جانە سۇتقورەكتىلەردە ZJ-ەلەمەنتى تىزبەكتەرى جاتادى. بۇل تىزبەكتەردىڭ قايتالانۋلارى 500 ءجۇپ نەگىزدەرگە دەيىن جەتەدى. سونداي-اق ينسەرسيوندىق قابىلەتىنەن باسقا جۇقتىرۋ (ينفيسيرلەۋشى) قاسيەتىنە دە يە رەتروترانسپوزوندار بەلگىلى، مىسالى، كەيبىر رەتروۆيرۋستار (قۇستاردىڭ لەيكوزى، سۇتقورەكتىلەردە لەيكەميا، سۇتقورەكتىلەردە يممۋندىق جەتىسپەۋشىلىك).

ترانسپوزيسيا ترانسپوزونمەن ۇقساس ەلەمەنتتەرى تىكەلەي دنق مولەكۋلاسىنىڭ كوشىرمەسىنەن تۇزىلەدى جەنە ولاردا ينۆەرتيرلەنگەن تەرمينالدى قايتالانۋلار مەن ترانسپوزون فەرمەنتتەرىن كودتايتىن اشىق وقىلۋ رامكالارى بولادى. مۇنداي ەلەمەنتتەرگە دروزوفيلادا ر جانە hobo، جۇگەرى وسىمدىگىندە Ac، دز جانە مم، نەماتودا قۇرتىندا تس/1، تەڭىز كىرپىسىندە TU ترانسپوزوندارى جاتادى.

ادام گەنومىندا Alu تىزبەگى تابىلعان، ونىڭ ۇزىندىعى شامامەن، 300 جۇپ نەگىزدەردەن جانە گاپلويدتى حروموسوماسىنا شاققاندا 100 000-300 000 كوشىرمەلەردەن تۇرادى. بۇل جالپى گەنومنىڭ شامامەن 5%-ىن قۇرايدى. Alu-تىزبەكتەر مرنق مولەكۋلاسىندا دنق كوشىرمەلەرىمەن ۇقساس بولادى. سونداي-اق Alu-تىزبەكتەردىڭ ترانسپوزوندارمەن ۇقساستىعى ولاردىڭ سوڭدارىندا 7-20 جۇپ نەگىزدەردەن تۇراتىن تۋرا قايتالانۋلاردىڭ بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.

ادام گەنومىندا تاندەمدى قايتالاناتىن ۇزىندىعى 172 جانە 147 بىرلىكتەن تۇراتىن Hinf تىزبەگى جانە قايتالاناتىن نەگىزدەرى بار Mariner ترانسپوزونى تابىلدى. Mariner ترانسپوزونى دروزوفيلا گەنومىندا دا، كەيبىر بۋىناياقتىلاردا دا، نەماتودالاردا جانە پلانارييدە دە تابىلدى. ترانسپوزونداردىڭ مۋتاگەندىك قاسيەتى ولاردىڭ بيولوگيالىق ماڭىزىمەن سيپاتتالادى.

---