InfoHub Logo

ورگانيزمدەردىڭ ەۆوليۋسيالىق تۇرعىداعى دەڭگەيىنە بايلانىستى، يادروداعى گەنەتيكالىق دەتەرمينانتتاردىڭ بىرنەشە قۇرىلىمدىق ساتىسى بار.

ۆيرۋس گەنومى

گەنومدى قۇرايتىن يادرولىق قۇرىلىمنىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى ۆيرۋستىڭ گەنومى بولىپ تابىلادى. ۆيرۋس گەنومىن شارتتى تۇردە عانا ۆيرۋس حروموسوماسى دەپ اتايدى. ۆيرۋستارداعى ەڭ كىشكەنتاي رنق مولەكۋلاسى بىرنەشە گەننەن تۇراتىن بىرنەشە نۋكلەوتيد تىزبەگىنەن تۇرادى. مىسالى، MS باكتەريالىق ۆيرۋسىنىڭ تولىق نۋكلەوتيدتىك تىزبەگى 3569 نۋكلەوتيدتەن تۇرادى (ءۇش گەن). كولەمى جىعانان كىشكەنتاي دنق مولەكۋلالى ۆيرۋستار كوپتەگەن نۋكلەوتيدتەر جۇپتارىنان تۇرادى. مىسالى، فح174 فاگىنىڭ تولىق نۋكلەوتيدتىك تىزبەگى 5375 جۇپ نۋكلەوتيدتى قۇرايدى (8 گەن). كولەمى ۇلكەندەۋ دنق مولەكۋلالى ۆيرۋستار، مىسالى، ت2 فاگىنىڭ گەنومى 150 گەننەن، سيتومەگالوۆيرۋس گەنومى 229 000 ازوتتىق نەگىزدەن تۇرادى.

پروكاريوتتار گەنومى

ەڭ كىشى پروكاريوتتارعا جاتاتىن ميكوپلازما گەنومى بىرنەشە ءجۇز مىڭ جۇپ نەگىزدەردەن قۇرالعان. مىسالى، Mycoplasma genitalium ميكوپلازماسىنىڭ گەنومى 580 000 جۇپ نەگىزدەردەن قۇرالعان جانە 470 گەنەتيكالىق كودتالاتىن ايماقتارى بار. ءبىراق-تا ولاردا تەك ءبىر عانا گەنەتيكالىق ايماعى بەلوكتى كودتاۋعا قاتىسادى. ەگەر ۆيرۋس ءوزىنىڭ زاقىم كەلتىرەتىن ورگانيزمنىڭ سوماتيكالىق كلەتكاسىنا جابىساتىن بولسا، وندا ونىڭ بۇكىل گەنومىنىڭ 5%-ى عانا كودتاۋعا قاتىسادى. بۇل م. genitalium ۆيرۋسىنىڭ ادامنىڭ سوماتيكالىق كلەتكاسىمەن بىرىگىپ ءومىر سۇرۋىنە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.

ە.ءسوىى كلەتكاسىنداعى دنق مولەكۋلاسى ەكىتىزبەكتى ساقينالى مولەكۋلامەن سيپاتتالادى جانە مولەكۋلالىق ماسساسى شامامەن، 2 ح 109 جانە 3 ح 106 ازوتتىق نەگىزدەر جۇبىنان تۇرادى. ول كلەتكادا «نۋكلەويدا» دەپ اتالاتىن اكتيۆتى حروموسوما قىزمەتىن اتقارادى. ە.ءسوىى باكتەرياسىنداعى ازوتتىق نەگىز جۇپتارىنىڭ اراسىنداعى اراقاشىقتىق 3،4 ا، ال دنق مولەكۋلاسىنىڭ كونتۋرلى ۇزىندىعى شامامەن، 0،1 سم قۇرايدى، ياعني ءوزى بولاتىن كلەتكادان 600 ەسە ۇزىن جانە ديامەترى 20 ا تەڭ بولادى (ە. ءسوىى باكتەرياسىنىڭ جەكە كلەتكاسىنىڭ ديامەترى شامامەن، 0،75 سم). سوندىقتان باكتەريانىڭ ىشىندەگى حروموسوما (دنق) «ورالعان» تۇرىندە بولادى جانە كلەتكانىڭ ] /5 بولىگىن عانا الىپ جاتادى، ياعني ءارقايسىسى سۋپەرورالعان كۇيدە، شامامەن، 50-دەن استام ىلمەك تۇزە وتىرىپ، بۇرالعان پىشىندە بولادى. وسىنداي «ورالعان گەنومدى» رنق-ازا فەرمەنتى ارقىلى وڭدەۋگە بولاتىندىقتان ونىڭ قۇرامىنا رنق مولەكۋلاسى دا كىرەدى. ونان باسقا بۇل قۇرامدا تومەنگىمولەكۋلالى بەلوكتار دا كەزدەسەدى، ءبىراق-تا ولاردىڭ ءرولى ءالى انىقتالماعان.

ە. ءسوىى باكتەرياسىنىڭ حروموسوماسى كولينەارلىق پرينسيپكە ساي، شامامەن، 3000-4000 گەندەردەن تۇرادى، ياعني كلەتكاداعى نۋكلەوتيدتەردىڭ ۇزدىكسىزدىگى پوليپەپتيدتەگى امينقىشقىلدارىنىڭ ۇزدىكسىزدىگىنە سايكەس كەلەدى. Haemophilus influenzae گەنومى 1743 كودتايتىن ايماقتارىنا بىرىكتىرىلگەن 1،8 ح 10ە جۇپ نەگىزدەن تۇرادى.

پروكاريوتتاردىڭ دنق مولەكۋلاسى بارلىعى دەرلىك كودتالاتىن ازوتتىق نەگىزدەر تىزبەكتەرىنەن تۇرادى. پروكاريوتتار گەنومىندا كولەمى بىرنەشە مىڭ ءجۇپ نەگىزدەردەن تۇراتىن ءار گەن تەك ءبىر رەت قانا قايتالانادى. تەك ريبوسومالىق رنق مولەكۋلاسى وعان ۇقساس ەمەس. ەگەر دە پروكاريوت حروموسوماسى بىرنەشە بولىكتەرگە بولىنەتىن بولسا، وندا ونىڭ ءارقايسىسى ءتۇرلى تىزبەكپەن سيپاتتالادى.

ەۋكاريوتتار گەنومى

ە. ءسوىى باكتەرياسىنىڭ گەنومىنا قاراعاندا ەۋكاريوتتار گەنومى كولەمى جاعىنان 2-10 ەسە ۇلكەن بولادى، ءبىراق ونداعى دنق مولەكۋلاسى ەلدەقايدا كوپ. گەنومدا «جۇمىس ىستەپ تۇراتىن» دنق، ياعني ەكزون جەنە ينترونداردان باسقا حروموسومانىڭ گەتەروحروماتيندىك ايماقتارىنداترانسكريپسيالانبايتىن ارتىق دنق تىزبەكتەرى بولادى. ءمۇنداي دنق ساتەلليتتى نەمەسە «ەگويستىك» (selfish — «ءوزىمشىل») دەپ اتايدى. ءار ورگانيزمدە مۇنداي دنق تىزبەكتەرىنىڭ سانى دا الۋان ءتۇرلى بولادى. مىسالى، اشىتقى ساڭىراۋقۇلاقتارىندا بارلىق دنق مولەكۋلاسىنا شاققاندا، 30%، ال ناسەكومداردا 67%، گۇلدى وسىمدىكتەردە — 69%، نەماتودالاردا — 75%، ادامدا — 73-91% قۇرايدى.

كودتالمايتىن دنق مولەكۋلاسىنىڭ كەيبىر تىزبەكتەرى بىرنەشە رەت قايتالانادى. مۇنداي تىزبەكتەردى «قايتالاناتىن» نەمەسە جاي «قايتالاۋلار» دەپ اتايدى. كەرىسىنشە، قايتالانبايتىن دنق تىزبەكتەرىن، ياعني ءبىر عانا كوشىرمەدە بولاتىن، «بىرەگەي» دەپ اتايدى. ولار جالپى دنق مولەكۋلاسىنىڭ شامامەن، 40-80%-ىن قۇرايدى.

قايتالاۋلار ۇزىندىعى ادەتتە، بىرنەشە جۇپ نەگىزدەن ون، ءجۇز ءجۇپ نەگىزدەرگە دەيىنگى ارالىقتا بولادى. ەۋكاريوتتاردا قايتالاناتىن بولىكتەر نەگىزىنەن حروموسومانىڭ گەتەروحروماتيندى ايماقتارىندا ورنالاسقان جەنە ولار قاراپايىم بولادى، مىسالى، 5′-اتاتات-3′ ءبىر تىزبەكتە جەنە 3′-تاتاتا-5′ كەلەسى تىزبەكتە، نەمەسە كۇردەلى، مىسالى، 5′-گاااااتگا-3′ ءبىر تىزبەكتە جانە 3′-سگپتگاست-5′ كەلەسى تىزبەكتى. دنق مولەكۋلاسىنىڭ قايتالاناتىن تىزبەكتەرى اراسىندا ميكروساتەلليتتى، مينيساتەلليتتى جانە ساتەلليتتى تىزبەكتەردى ءبولىپ قارايدى. ميكروساتەلليتتى (قاراپايىم) قايتالاناتىن تىزبەكتەر قىسقا قايتالانۋدان تۇراتىن (3-5 جۇپ نەگىزدەر) قۇرىلىممەن سيپاتتالادى. ولار ناسەكومداردىڭ، ومىرتقالىلاردىڭ جەنە وسىمدىكتەردىڭ گەنومىنان تابىلعان. ادام گەنومىندا مۇنداي تىزبەكتەر ەۋحروماتين ايماقتارىندا شامامەن گەنومعا شاققاندا 100 كوشىرمە تۇرىندە كەزدەسەدى. مينيساتەلليتتى قايتالاناتىن تىزبەكتەر شامامەن، 15 جۇپ ازوتتىق نەگىزدەرمەن سيپاتتالاتىن قۇرىلىمعا يە. بۇل قايتالانۋلار كوپتەگەن ومىرتقالىلاردىڭ جانە وسىمدىكتەردىڭ گەنومىندا، سونداي-اق ميكروسكوپيالىق ساڭىراۋقۇلاقتار گەنومىنان تابىلعان.

ساتەلليتتى قايتالاناتىن تىزبەكتەر شامامەن 5-10 ازوتتىق نەگىزدەردەن ءتۇرادى، ال كەيدە 100 جۇپ نەگىزدەردەن دە تۇرۋى مۇمكىن. بۇل تىزبەكتەر حروموسومانىڭ گەتەروحروماتيندى ايماقتارىندا سەنترومەراعا جاقىن جەرلەردە جانە ۋ-حروموسومادا تابىلعان. «ەگويستى» دنق مولەكۋلاسىنىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى ءالى تۇسىنىكسىز، ويتكەنى دنق مولەكۋلاسىنىڭ اتالعان سەگمەنتتەرگە قاجەتتىلىگى، ولاردىڭ كلەتكاداعى قىزمەتى جانە باسقالارى بەلگىسىز.

«ەگويستى» دنق مولەكۋلاسىنداعى قايتالانۋلاردىڭ دا بيولوگيالىق ماڭىزى بەلگىسىز. ءبىراق تا ولار گەندەردىڭ رەكومبيناسياسىن جانە ەكسپرەسسياسىنىڭ رەتتەلۋىن قاداعالايدى دەگەن جانە كەيبىر گەندەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ررنق جانە ريبوسومدى بەلوكتار، قۇرىلىمىن «قورعاۋ» قاسيەتىنە يە دەگەن تۇجىرىمدار بار.

ەۋكاريوتتارداعى دنق مولەكۋلاسىندا پاليندرومدار دەپ اتالاتىن تىزبەكتەر بولادى، ياعني اۋدارىلعان قايتالانۋلار. ولار وتە كوپ كوشىرمە تۇرىندە كەزدەسەدى (مۇمكىن مىڭداعان كوشىرمەلەر) جانە ولاردىڭ ۇزىندىعى دا ءارتۇرلى. كلەتكادا ۇزىن پاليندرومداردىڭ قىزمەتى بەلگىسىز. ال قىسقا پاليندرومدىق بولىكتەردى راستريكتازافەرمەنتتەرى تانيدى، ياعني ولار ارنايى تانىلاتىن سايت قىزمەتىن اتقارادى.

قايتالاناتىن تىزبەكتەر حروموسومادا رەپليكاسيا پروسەسى جۇرگەندە سونىمەن بىرگە ەكى ەسەلەنەدى. حروموسوما ەكى ەسەلەنگەندە قايتالاناتىن تىزبەكتەر دە ەكى ەسەلەنەدى. كوپتەگەن قۇرىلىمدى گەندەر بىركوشىرمەلى دنق تىزبەكتەرىمەن سيپاتتالادى، ياعني تەك ءبىر كوشىرمەدە عانا بولادى. كەيبىر گەندەر 1-3 كوشىرمەدە بولادى، سونىمەن قاتار كوپتەگەن كوشىرمەلەرى بولاتىن دنق تىزبەكتەرى دە بەلگىلى.

ەۋكاريوت كلەتكالارىندا دنق مولەكۋلاسى ءار حروموسومادا بولاتىندىقتان جانە ءار حروموسوما ەكى (ديپلويدتى) نەمەسە ونان دا كوپ (پوليپلويدتى) كوشىرمەمەن سيپاتتالۋىنا وراي حروموسوماداعى دنق مولەكۋلاسىنىڭ سانى دا ورگانيزمنىڭ پلويدتىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى بولادى. مىسالى، ادامنىڭ جىنىس كلەتكاسىنىڭ گاپلويدتى حروموسوما جيىنتىعى 1000 مم-گە تەڭ، ياعني بۇل دنق مولەكۋلاسىنىڭ ۇزىندىعى ءپىشىنى جانە كولەمى ءارتۇرلى 23 حروموسومالار اراسىندا بولىنەدى. سونىمەن ءار حروموسومادا 15-85 مم ارالىعىنداعى ۇزىندىقتا دنق مولەكۋلاسى بولادى. كەرىسىنشە، ديلويدتى حروموسوما جۇبىندا دنق مولەكۋلاسىنىڭ ۇزىندىعى 2000 مم بولادى.

ادام ورگانيزمى شامامەن، 1013 كلەتكالاردان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، وندا ادامنىڭ بارلىق دنق مولەكۋلاسىنىڭ ۇزىندىعى 2ح1010 كم-گە تەڭ بولادى (جەردەن كۇنگە دەيىنگى اراقاشىقتىق 1،44×108 كم-دى قۇرايدى). يادرولىق دنق مولەكۋلاسى ۇزىندىعىنىڭ گەتەروگەندىلىگى سول دنق مولەكۋلاسىنداعى نۋكلەوسومالاردى بىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن تىزبەككە بايلانىستى بولادى. حروماتيندەگى گيستوندى ەمەس بەلوكتاردىڭ ءرولى ءالى كۇنگە بەلگىسىز.

پروكاريوت كلەتكالارىنداعى گەندەر مەن پوليپەپتيدتى تىزبەك اراسىنا كولينەارلىق سيپات ءتان. ءبىراق-تا ەۋكاريوتتاردا گەندەر حروموسومانى بويلاي ۇزدىكسىز ورنالاسقان بولادى. سوندىقتان كولينەارلىق ەۋكاريوتتاردا بولمايدى. ونان باسقا، ەۋكاريوتتار گەنومىندا ەكى ءتۇرلى ءتيپتى تىزبەكتى ءبولىپ قارايدى. بەلوك مولەكۋلالارىنىڭ ءبىرىنشى رەتتىك قۇرىلىمىن انىقتايتىن جانە ترانسكريپسيالاناتىن جانە ترانسلياسيالاناتىن تىزبەكتەر، ولاردى ەكزوندار دەپ اتايدى. سونىمەن قاتار ترانسكريپسيالاناتىن، ءبىراق-تا ترانسلياسيالانبايتىن («مىلقاۋ») تىزبەكتەر ينتروندار دەپ اتالادى. ياعني، ەۋكاريوتتار گەندەرى ەكزونداردان جانە ينتروندىق تىزبەكتەردەن تۇرادى.

---