تاتتىبيكە
بۇل ءوزى ەرتەرەك حV عاسىردىڭ اياعىندا، حVءى عاسىردىڭ باسىندا قازاق ەلدىگىنىڭ تىرەگى شايقالماي، جوڭعار قالماقتارىنىڭ شابۋىلى ونشا ورشىمەي تۇرعان كەزدە بولعان وقيعا ەدى. قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە، شىمىر رۋىنىڭ شىنقوجا اتاسىنىڭ ءقىرعىزالى بالاسىنىڭ كوپ مالمەن جايلاۋدا بولىپ، كۇزدىڭ اياعىنا تامان تاشكەنت اينالاسىنداعى قىستاۋعا كوشۋگە ىڭعايلانىپ جاتقان كەزى بولاتىن. باي ءقىرعىزالى تەتە وسكەن ۇلدارى قالىمبەت پەن قازىمبەتتى قاتار ۇيلەندىرمەكشى بولىپ ۇلكەن تويعا دايىندالىپ جاتقان. بولاشاق ەكى كەلىنى ءۇشىن ەكى قىرىق جەتىنى ماتاي
ايداپ، قالىڭمالدارىنان تۇگەل قۇتىلىپ قويعان. مۇنداي جاعدايدا كۇيەۋجىگىتتەردىڭ قايىناتالارىنىڭ اۋىلىنا ۇرىن بارىپ، سىي-سياپاتپەن جەڭگەلەرىنىڭ اۋزىن الىپ، قالىڭدىق ويناۋعا قۇقى بار بولعان. بۇل — قازاقتىڭ ەسكى سالتى. سول ءقىرعىزالىنىڭ ۇلىنىڭ ءبىرى قالىمبەت قالىڭدىعىنىڭ اۋىلىندا جۇرگەندە اۋىرىپ قالادى دا، ءىنىسى قازىمبەت كەلىنشەگىن بۇرىن تۇسىرەدى. ال قالىمبەت قايىناتا اۋىلىندا ءوزىن اينالدىرعان دەرتتەن قايتىس بولىپ، ايتتىرعان قالىڭدىعى تاتتىبيكە اق بوساعانى اتتاپ ۇلگەرمەستەن قارا جامىلادى.
تاتتىبيكە اقىلىنا كوركى ساي، جىگەر-نامىسى، باتىلدىعى باتىر جىگىتكە بەرگىسىز بولىپ ءوسىپتى. مىنە، ەندى وسى تاتتىبيكە ايتتىرىلعان كۇيەۋىنىڭ نايزاسىنا قارالى شاشاق تاعىپ، اق وتاۋىنىڭ قاسىن بايلايدى. باسقا قارۋ-جاراعىن وتاۋىنىڭ ىشىنە ءىلىپ قويادى. ءسويتىپ، جىل وتەدى. قالىمبەتكە اس بەرىلىپ، تاتتىبيكە اۋىلىنىڭ يگى جاقسىلارى، باس كوتەرەر ازاماتتارى قۇدا اۋىلىنا استى وتكىزىسۋگە اتتانادى. جىلقىلى باي اۋىلدىڭ وسى ءبىر وڭتايلى ءساتىن اڭدىعان بىرنەشە ۇرى جىگىتتەر شەتكى ءبىر ۇيدەن سۋسىن ءىشىپ، جاي-جاپساردى ءبىلىپ الىپ، كەشتەتە قىرۋار مالدى الدىنا سالىپ، قۋا جونەلەدى. مالدى قايىرعان ەكى جىلقىشى جىگىتتى ءولتىرىپ كەتەدى. وسىنى ەستىگەن قارالى قالىڭدىق تاتتىبيكە قازا بولعان كۇيەۋىنىڭ ساۋىتىن كيىپ، قۇرال-سايمانىن اسىنىپ، قۇيرىق جالى كۇزەلگەن قارالى اتقا ءمىنىپ، قاراقشىلاردىڭ ارتىنان قۋادى.
ۇرلىقشىلار تاتتىبيكەنىڭ قىز ەكەنىن بىلمەي، قۋىپ كەلە جاتقان وعان نايزا سالادى. جاسىنان اسكەري ماشىقتانعان قىز كوك سۇڭگىلەردى دەنەسىنە دارىتپاي، ءبىر ۇرىنى نايزامەن تۇيرەپ ولتىرەدى دە، ەكىنشىسىن اتتان تۇسىرەدى. قالعانى قاشىپ كەتەدى. قىز ولىكتى ءتىرى قاراقشىنىڭ الدىنا وڭگەرتىپ، اۋىلىنا الىپ كەلەدى. شۇرقىراعان قالىڭ جىلقى ۇرىلاردىڭ قۇلقىنىنان امان قالادى. مالعا جاۋ شاپقانىن ەستىگەن قىپشاقتار اۋلىنا ورالعاندا ەكى قاراقشىنىڭ ءبىرىن ولىدەي، ەكىنشىسىن تىرىدەي بايلاپ اكەلگەن قارالى تاتتىبيكەنى قۇرمەتپەن قارسى الادى.
ول كەزدە ۇيلەنىپ ۇلگەرمەي ولگەن كۇيەۋىنە ءبىر جىلدان سوڭ اس بەرىسىمەن قالىڭدىق تاعدىرى شەشىلەتىن بولعان. ءسويتىپ، قىرشىن كەتكەن ۇلىنىڭ الدىنداعى سوڭعى قارىزىن وتەگەن ءقىرعىزالى كەنجە ۇلى قازىمبەتپەن بىرگە تاتتىبيكەنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا ايتتىرعان جىگىتى ولگەن قالىڭدىق سول ەلدىڭ ءبىر جىگىتىنە كۇيەۋگە شىعۋى ءتيىس. ال بۇل جاعدايدا تاتتىبيكە قاينىسى قازىمبەتكە تۇرمىسقا شىعۋى كەرەك بولعان.
ەكى بىردەي قاراقشىنى ۇستاپ الىپ كەلگەن قىزىنا ريزا بولعان تاتتىبيكەنىڭ اكەسى قىزىنا تولىق بوستاندىق بەرەدى. بۇل دەگەنىڭىز — قىزدىڭ تاعدىرى ءوز قولىندا، قىز كىمگە كۇيەۋگە شىعامىن دەسە دە، ءوز ەركى دەگەن ءسوز. ەگەر تاتتىبيكە قاينىسىنا ەرگە شىقپايمىن دەسە دە ءوزى بىلەدى، مۇنداي جاعدايدا قىزدىڭ اكەسى قۇدادان العان قالىڭمالدى تۇگەل قايتارۋعا ءتيىس. سونان كەيىن قىز كىمگە كۇيەۋگە شىعامىن دەسە دە ءوز ەركى. ال قىز بۇلاي جاساسا، ءقىرعىزالى ءۇشىن، ونىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى ءۇشىن بۇل سۇيەككە تۇسكەن تاڭبا بولار ەدى. ويتكەنى وندا جەسىر شىنقوجا اۋىلىن مەنسىنبەگەن بولىپ سانالار ەدى.
وسى جايدى انىق ۇعىنعان تاتتىبيكە ءوزىن تۋعاندارىن جانە قايىن جۇرتىنىڭ يگى جاقسىلارىن، قاينىسىن جاس جۇبايىمەن شاقىرتادى. شاقىرعان ادامدارى تۇگەل كەلگەن سوڭ، قىزدىڭ اكەسى قۇدالارىنا تاتتىبيكەنىڭ باسىنا ەركىندىك بەرىلگەندىگىن، ەندىگى قالاي تەك قىزدىڭ وزىندە ەكەنىن ايتادى.
تاتتىبيكە شەشىمىن ەل الدىندا بىلاي جەتكىزەدى:
— تۋعان ەلىم، قالىڭ بەرگەن قايىن جۇرتىم. قارا جامىلعان قالىڭدىق بولسام دا سويلەمەسكە ىلاجىم جوق. ەڭ اۋەلى اكەمە قويار شارتىم بار، كەلىسسە عانا ايتامىن.
— قىزىم، كەز كەلگەن جىگىتتىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىكتى جاسادىڭ. قانداي شارتىڭ بولسا دا قابىل الدىم. سويلەي بەر، — دەيدى اكەسى.
— وندا الگى مالىڭدى ايداپ اكەتكەلى بولعان قاراقشىنى ەل الدىنا اكەلسىن. ولار مەنىڭ قىز ەكەنىمدى ءبىلسىن! — دەيدى.
ۇرىنى ەل الدىنا الىپ كەلگەننەن سوڭ، تاتتىبيكە وعان بىلاي دەيدى:
— ءاي، قاراقشى! اۋىلىمىزعا كەلىپ، اسىمىزدى ءىشىپ العاننان سوڭ قاراۋشىسى از مالىمىزعا يە بولعىلارىڭ كەلدى. ەكى جىلقىشىمىزدى دا ولتىردىڭدەر. ەندى سەنىڭ ءومىرىڭ مەنىڭ قولىمدا. ولتىرسەم بە، قۇلاعىڭدى قۇنتيتىپ كەسىپ، قۇل ەتەمىن بە بۇل مەنىڭ ەركىمدە. مەنىڭ قىز ەكەنىمدى كورىپ تۇرسىڭ. ەندى مەنىڭ ساعان قويار تالابىم مىناداي: ءبىزدىڭ جازىقسىز ولگەن جىلقىشىلارىمىزدىڭ بالا-شاعاسىنا قۇنىن تولەڭدەر. ءار قايسىسىنا ءبىر ءۇيىر جىلقىدان (ول ءار ۇيىردە ون بەس-جيىر- ما جىلقى) تولەيسىڭدەر. سەندەردەن ولگەن قاراقشىعا قۇن تولەنبەيدى، ويتكەنى سەندەر ادامىمىزدى جازىقسىز ءولتىرىپ، مالىمىزدى ايداپ كەتكىلەرىڭ كەلدى. وسى ايتقانىمدى جارتى ايدىڭ ىشىندە ورىنداساڭ، ولگەن جولداسىڭ ەكەۋىڭدى ەلىڭە جىبەرەمىن، ەگەر ورىنداي الماساڭدار، ەلىڭدى شاۋىپ كۇشپەن جاۋلاسىپ تارتىپ الامىن دەپتى.
— و، اينالايىن ۇكىمىڭە قۇلدىق، ايتقانىڭنىڭ ءبارىن ۋاقىتىندا ورىندايمىز، — دەپ قاراقشى انت بەرىپتى.
قوس قاراقشى بىرەۋى ولىدەي، بىرەۋى تىرىدەي اتقا مىنگىزىلىپ جىبەرىلگەن سوڭ تاتتىبيكە ەندى قايىنجۇرتىنىڭ الدىنا ءوز تالابىن قويادى:
— اللاعا ايان بالالارىڭىز قالىمبەتتى قۇدايدىڭ ءوزى الدى. ارا تۇسەر ايلام بولمادى. ءبىر جىل ءارۋاعىن كۇتىپ، اسى بەرىلگەن سوڭ اكەم باس بوستاندىعىمدى وزىمە بەرىپ وتىر. مەن سىزدەردىڭ ەلگە كەلىن بولىپ ءتۇسۋ ءۇشىن الدىمەن قازىمبەت پەن ونىڭ جاس جۇبايىنا قويار شارتىم بار. سوعان كەلىسسە عانا امەڭگەرىمنىڭ اۋىلىنا بارامىن.
ءقىرعىزالى دە، ونىڭ ەكىنشى ۇلى قازىمبەت تە، كەلىنشەگى دە «ايتىڭىز، ايتىڭىز» دەسەدى.
— اتالارىمىز قۇدا تۇسكەندە، قۇيرىق باۋىر جەگەندە، مەن اتا-انامنىڭ قالاۋىنا كونگەندە توقال بولۋ ەشكىمنىڭ دە ويىندا جوق ەدى. قالىمبەت مىرزا ءتىرى بولعاندا اۋىلدارىڭىزعا ۇلكەن ابىسىن بولىپ تۇسەتىن ەدىم. «ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ، اعايىن تاتۋ بولسا ات كوپ» دەگەن. جولى جىڭىشكە بولىپ ايەل جاراتىلىپتى. قازىمبەتكە انشەيىن عانا ەرگە شىعا قالسام، توقال اتانامىن، كۇندەس بولامىن. ال ءبىر ەركەكتەن تۋسا دا ەكى ايەلدىڭ بالالارى ەكى رۋلى ەل بولىپ ءجۇر. مەنىڭ توقال بولىپ، دومالاق اناداي بايبىشەدەن تاياق جەگىم كەلمەيدى. قۇربىم، سەن مەنى ابىسىنداي قابىلداپ، بايىڭدى قىزعانباساڭ عانا، توقال كورمەسەڭ عانا اۋىلدارىڭا بارامىن. تۇسكەن ءۇيىمنىڭ بوساعاسىن قازىمبەتتىڭ ەمەس، اعاسى قالىمبەتتىڭ بوساعاسى دەپ اتتايمىن. ءوزىڭ بويىڭ قاراعايدىڭ تالشىبىعىنداي بۇرالعان سۇڭعاق كەلىنشەك ەكەنسىڭ. كورگەن ايانىم — سەن دە ەكى ۇل تاباسىڭ، مەن دە ەكى ۇل تابامىن. سول تاپقان بالالارىمىز دا قاراعايداي بولىپ وسەر.
سەنەن تۋعان ەكى ۇل، ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا باي، باتىر دا بولار. قاسقا ايعىردىڭ قۇلىنى ەڭ بولماسا توبەل بولىپ تۋادى. بايدىبەك، دۋلات بەكتەردىڭ ۇرپاعىسىزدار. «جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى ناعاشىسىنان، ءۇيدىڭ جاقسى بولماعى اعاشىنان» دەگەندەي ارالاس-قۇرالاس جاقسى ەلدىڭ قىزدارىن السا، سەنەن وربىگەن ەر بالالاردان بي دە، بەك تە تۋار، ءارى ساۋىق-سايرانشىل ساياتشىل كەلەر.
ال مەنەن تۋعان ەكى ۇل دا، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى دا باي دا، باتىر دا بولۋمەن قاتار ەلىنە بيلىگى، بەكتىگى ارىلماس قۇت بولار. بيلىك پەن بەكتىكتىڭ ءجونى ءبىر باسقا، باقتىڭ ۇلىلىعى دا سول بەكتىك پەن بيلىك قوي. بي مەن بەكتىڭ الدىنا بارمايتىن جان جوق. باسقا قونعان باقسى تەك ىنتىماقتى اعايىندار عانا ۇستاپ تۇرا الادى. تومەن ەتەك ۇرعاشى بولسام دا باتىرلىعىم دا، بايلىعىم دا ءبىر باسىما جەتەدى. الىپ انادان تۋادى. سوندىقتان دا بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامىمەن كۇندەس بولماي، ابىسىن بولۋدى قالادىم.
قازىمبەتتىڭ ايەلى جۇرت الدىندا تاتتىبيكەنىڭ شارتىنا كەلىسىپ، انت بەرەدى.
You Might Also Like
-
تاما نارىك بايدىڭ بايبىشەسىنىڭ اتى — گۇلقانىس، شورا باتىردىڭ شەشەسى. نارىك بايعا قىدىردىڭ التى قوي باققان اقساقال شال بولىپ سويلەسكەنى:
-
ون ەكى جاسار بالا كۇنىندە قاسىندا ورازاۋلىق دەگەن سارت بار، ەكەۋى تۇركىستان شاھارىنا كەلىپ، ابىلمامبەت (ابۋالمامبەت) پاتشاعا قىزمەتكەرشىلىك قىلدى. ول جەردە ورنىعىپ تۇرا الماي، ۇلى ءجۇز ءۇيسىن تولە بي...
